៣. សុញ្ញតវគ្គោ
១. ចូឡសុញ្ញតសុត្តវណ្ណនា
១៧៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡសុញ្ញតសុត្តំ។ តត្ថ ឯកមិទន្តិ ថេរោ កិរ ភគវតោ វត្តំ កត្វា អត្តនោ ទិវាដ្ឋានំ គន្ត្វា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា និព្ពានារម្មណំ សុញ្ញតាផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសិន្នោ យថាបរិច្ឆេទេន វុដ្ឋាសិ។ អថស្ស សង្ខារា សុញ្ញតោ ឧបដ្ឋហិំសុ។ សោ សុញ្ញតាកថំ សោតុកាមោ ជាតោ។ អថស្ស ឯតទហោសិ ឯកមិទន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តមេវ។ កច្ចិមេតំ, ភន្តេតិ ថេរោ ឯកបទេ ឋត្វា សដ្ឋិបទសហស្សានិ ឧគ្គហេត្វា ធារេតុំ សមត្ថោ, កិំ សោ ‘‘សុញ្ញតាវិហារេនា’’តិ ឯកំ បទំ ធារេតុំ ន សក្ខិស្សតិ, សោតុកាមេន បន ជានន្តេន វិយ បុច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, បាកដំ កត្វា វិត្ថារិយមានំ សុញ្ញតាកថំ សោតុកាមោ អជានន្តោ វិយ ឯវមាហ។ ឯកោ អជានន្តោបិ ជានន្តោ វិយ ហោតិ, ថេរោ ឯវរូបំ កោហញ្ញំ កិំ ករិស្សតិ, អត្តនោ ជាននដ្ឋានេបិ ភគវតោ អបចិតិំ ទស្សេត្វា ‘‘កច្ចិមេត’’ន្តិអាទិមាហ។
បុព្ពេបីតិ បឋមពោធិយំ នគរកំ ឧបនិស្សាយ វិហរណកាលេបិ។ ឯតរហិបីតិ ឥទានិបិ។ ឯវំ បន វត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អានន្ទោ សុញ្ញតាកថំ សោតុកាមោ, ឯកោ បន សោតុំ សក្កោតិ, ន ឧគ្គហេតុំ, ឯកោ សោតុម្បិ ឧគ្គហេតុម្បិ សក្កោតិ, ន កថេតុំ, អានន្ទោ បន សោតុម្បិ សក្កោតិ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ។ តត្ថ សុញ្ញោ ហត្ថិគវាស្សវឡវេនាតិ តត្ថ កដ្ឋរូបបោត្ថករូបចិត្តរូបវសេន កតា ហត្ថិអាទយោ អត្ថិ, វេស្សវណមន្ធាតាទីនំ ឋិតដ្ឋានេ ចិត្តកម្មវសេន កតម្បិ, រតនបរិក្ខតានំ វាតបានទ្វារពន្ធមញ្ចបីឋាទីនំ វសេន សណ្ឋិតម្បិ, ជិណ្ណបដិសង្ខរណត្ថំ
ភិក្ខុសង្ឃំ បដិច្ចាតិ ភិក្ខូសុ ហិ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេសុបិ វិហារភត្តំ សាទិយន្តេហិ ភិក្ខូហិ ចេវ គិលានគិលានុបដ្ឋាកឧទ្ទេសចីវរកម្មបសុតាទីហិ ច ភិក្ខូហិ សោ អសុញ្ញោវ ហោតិ, ឥតិ និច្ចម្បិ ភិក្ខូនំ អត្ថិតាយ ឯវមាហ។ ឯកត្តន្តិ ឯកភាវំ, ឯកំ អសុញ្ញតំ អត្ថីតិ អត្ថោ។ ឯកោ អសុញ្ញភាវោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អមនសិករិត្វាតិ ចិត្តេ អកត្វា អនាវជ្ជិត្វា អបច្ចវេក្ខិត្វា។ គាមសញ្ញន្តិ គាមោតិ បវត្តវសេន វា កិលេសវសេន វា ឧប្បន្នំ គាមសញ្ញំ។ មនុស្សសញ្ញាយបិ ឯសេវ នយោ។ អរញ្ញសញ្ញំ បដិច្ច មនសិ ករោតិ ឯកត្តន្តិ ឥទំ អរញ្ញំ, អយំ រុក្ខោ, អយំ បព្ពតោ, អយំ នីលោភាសោ វនសណ្ឌោតិ ឯវំ ឯកំ អរញ្ញំយេវ បដិច្ច អរញ្ញសញ្ញំ មនសិ ករោតិ។ បក្ខន្ទតីតិ ឱតរតិ។ អធិមុច្ចតីតិ ឯវន្តិ អធិមុច្ចតិ។ យេ អស្សុ ទរថាតិ យេ ច បវត្តទរថា វា កិលេសទរថា វា គាមសញ្ញំ បដិច្ច ភវេយ្យុំ, តេ ឥធ អរញ្ញសញ្ញាយ ន សន្តិ។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ អត្ថិ ចេវាយន្តិ អយំ បន ឯកំ អរញ្ញសញ្ញំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជមានា បវត្តទរថមត្តា អត្ថិ។
យញ្ហិ ខោ តត្ថ ន ហោតីតិ យំ មិគារមាតុបាសាទេ ហត្ថិអាទយោ វិយ ឥមិស្សា អរញ្ញសញ្ញាយ គាមសញ្ញាមនុស្សសញ្ញាវសេន ឧប្បជ្ជមានំ បវត្តទរថកិលេសទរថជាតំ, តំ ន ហោតិ។ យំ បន តត្ថ អវសិដ្ឋន្តិ យំ មិគារមាតុបាសាទេ ភិក្ខុសង្ឃោ វិយ តត្ថ អរញ្ញសញ្ញាយ បវត្តទរថមត្តំ អវសិដ្ឋំ ហោតិ។ តំ សន្តមិទំ អត្ថីតិ បជានាតីតិ តំ វិជ្ជមានមេវ ‘‘អត្ថិ ឥទ’’ន្តិ បជានាតិ, សុញ្ញតាវក្កន្តីតិ សុញ្ញតានិព្ពត្តិ។
១៧៧. អមនសិករិត្វា មនុស្សសញ្ញន្តិ ឥធ គាមសញ្ញំ ន គណ្ហាតិ។ កស្មា? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មនុស្សសញ្ញាយ គាមសញ្ញំ និវត្តេត្វា, អរញ្ញសញ្ញាយ មនុស្សសញ្ញំ, បថវីសញ្ញាយ អរញ្ញសញ្ញំ, អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាយ បថវីសញ្ញំ…បេ.… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសញ្ញាយ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញំ បថវីសញ្ញន្តិ កស្មា អរញ្ញសញ្ញំ បហាយ បថវីសញ្ញំ មនសិ ករោតិ? អរញ្ញសញ្ញាយ វិសេសានធិគមនតោ។ យថា ហិ បុរិសស្ស រមណីយំ ខេត្តដ្ឋានំ ទិស្វា – ‘‘ឥធ វុត្តា សាលិអាទយោ សុដ្ឋុ សម្បជ្ជិស្សន្តិ, មហាលាភំ លភិស្សាមី’’តិ សត្តក្ខត្តុម្បិ ខេត្តដ្ឋានំ ឱលោកេន្តស្ស សាលិអាទយោ ន សម្បជ្ជន្តេវ, សចេ បន តំ ឋានំ វិហតខាណុកកណ្ដកំ កត្វា កសិត្វា វបតិ, ឯវំ សន្តេ សម្បជ្ជន្តិ, ឯវមេវ – ‘‘ឥទំ អរញ្ញំ, អយំ រុក្ខោ, អយំ បព្ពតោ, អយំ នីលោភាសោ វនសណ្ឌោ’’តិ សចេបិ សត្តក្ខត្តុំ អរញ្ញសញ្ញំ មនសិ ករោតិ, នេវូបចារំ ន សមាធិំ បាបុណាតិ, បថវីសញ្ញាយ បនស្ស ធុវសេវនំ កម្មដ្ឋានំ បថវីកសិណំ បរិកម្មំ កត្វា ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា បដិច្ចាតិ បដិច្ច សម្ភូតំ។
ឥទានិ យស្មិំ បថវីកសិណេ សោ បថវីសញ្ញី ហោតិ, តស្ស ឱបម្មទស្សនត្ថំ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧសភស្ស ឯតន្តិ អាសភំ។ អញ្ញេសំ បន គុន្នំ គណ្ឌាបិ ហោន្តិ បហារាបិ។ តេសញ្ហិ ចម្មំ បសារិយមានំ និព្ពលិកំ ន ហោតិ, ឧសភស្ស លក្ខណសម្បន្នតាយ តេ ទោសា នត្ថិ។ តស្មា តស្ស ចម្មំ គហិតំ។ សង្កុសតេនាតិ ខិលសតេន។ សុវិហតន្តិ បសារេត្វា សុដ្ឋុ វិហតំ។ ឩនកសតសង្កុវិហតញ្ហិ និព្ពលិកំ ន ហោតិ, សង្កុសតេន វិហតំ ភេរិតលំ វិយ និព្ពលិកំ ហោតិ។ តស្មា ឯវមាហ។ ឧក្កូលវិក្កូលន្តិ ឧច្ចនីចំ ថលដ្ឋានំ និន្នដ្ឋានំ។ នទីវិទុគ្គន្តិ នទិយោ ចេវ ទុគ្គមដ្ឋានញ្ច។ បថវីសញ្ញំ បដិច្ច មនសិ ករោតិ ឯកត្តន្តិ កសិណបថវិយំយេវ បដិច្ច សម្ភូតំ ឯកំ សញ្ញំ មនសិ ករោតិ។ ទរថមត្តាតិ ឥតោ បដ្ឋាយ សព្ពវារេសុ បវត្តទរថវសេន ទរថមត្តា វេទិតព្ពា។
១៨២. អនិមិត្តំ ចេតោសមាធិន្តិ វិបស្សនាចិត្តសមាធិំ។ សោ ហិ និច្ចនិមិត្តាទិវិរហិតោ ឥមមេវ កាយន្តិ វិបស្សនាយ វត្ថុំ ទស្សេតិ។ តត្ថ ឥមមេវាតិ ឥមំ ឯវ ចតុមហាភូតិកំ។ សឡាយតនិកន្តិ ជីវិតបច្ចយាតិ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយានំ បវត្តិ, តាវ ជីវិតបច្ចយា បវត្តទរថមត្តា អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ។
១៨៣. បុន អនិមិត្តន្តិ វិបស្សនាយ បដិវិបស្សនំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ កាមាសវំ បដិច្ចាតិ កាមាសវំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជនបវត្តទរថា ឥធ ន សន្តិ, អរិយមគ្គេ ចេវ អរិយផលេ ច នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥមមេវ កាយន្តិ ឥមំ ឧបាទិសេសទរថទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ ឥតិ មនុស្សសញ្ញាយ គាមសញ្ញំ និវត្តេត្វា…បេ.… មគ្គេន វិបស្សនំ និវត្តេត្វា អនុបុព្ពេន អច្ចន្តសុញ្ញតា នាម ទស្សិតា ហោតិ។
១៨៤. បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ។ អនុត្តរន្តិ ឧត្តរវិរហិតំ សព្ពសេដ្ឋំ។ សុញ្ញតន្តិ សុញ្ញតផលសមាបត្តិំ។ តស្មាតិ យស្មា អតីតេបិ, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកសង្ខាតា សមណព្រាហ្មណា។ អនាគតេបិ, ឯតរហិបិ ពុទ្ធពុទ្ធសាវកសង្ខាតា សមណព្រាហ្មណា ឥមំយេវ បរិសុទ្ធំ បរមំ អនុត្តរំ សុញ្ញតំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិំសុ វិហរិស្សន្តិ វិហរន្តិ ច, តស្មា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡសុញ្ញតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. មហាសុញ្ញតសុត្តវណ្ណនា
១៨៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាសុញ្ញតសុត្តំ។ តត្ថ កាឡខេមកស្សាតិ ឆវិវណ្ណេន សោ កាឡោ, ខេមកោតិ បនស្ស នាមំ។ វិហារោតិ តស្មិំយេវ និគ្រោធារាមេ ឯកស្មិំ បទេសេ បាការេន បរិក្ខិបិត្វា ទ្វារកោដ្ឋកំ មាបេត្វា ហំសវដ្ដកាទិសេនាសនានិ ចេវ មណ្ឌលមាឡភោជនសាលាទីនិ ច បតិដ្ឋបេត្វា កតោ វិហារោ។ សម្ពហុលានិ សេនាសនានីតិ មញ្ចោ បីឋំ ភិសិពិម្ពោហនំ តដ្ដិកា ចម្មខណ្ឌោ តិណសន្ថារោ បណ្ណសន្ថារោ បលាលសន្ថារោតិអាទីនិ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, មញ្ចេន មញ្ចំ…បេ.… បលាលសន្ថារេនេវ បលាលសន្ថារំ អាហច្ច ឋបិតានិ, គណភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានសទិសំ អហោសិ។
សម្ពហុលា នុ ខោតិ ភគវតោ ពោធិបល្លង្កេយេវ សព្ពកិលេសានំ សមុគ្ឃាដិតត្តា សំសយោ នាម នត្ថិ, វិតក្កបុព្ពភាគា បុច្ឆា, វិតក្កបុព្ពភាគេ ចាយំ នុការោ និបាតមត្តោ។ បាដិមត្ថកំ គច្ឆន្តេ អវិនិច្ឆិតោ នាម ន ហោតិ។ ឥតោ កិរ បុព្ពេ ភគវតា ទស ទ្វាទស ភិក្ខូ ឯកដ្ឋានេ វសន្តា ន ទិដ្ឋបុព្ពា។
អថស្ស ឯតទហោសិ – គណវាសោ នាមាយំ វដ្ដេ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោ នទីឱតិណ្ណឧទកសទិសោ, និរយតិរច្ឆានយោនិបេត្តិវិសយាសុរកាយេសុបិ, មនុស្សលោក-ទេវលោកព្រហ្មលោកេសុបិ គណវាសោវ អាចិណ្ណោ។ ទសយោជនសហស្សោ ហិ និរយោ តិបុចុណ្ណភរិតា នាឡិ វិយ តិរច្ឆានយោនិយំ ឯកស្មិំ វម្មិកេ ឧបសិកានំ បមាណំ វា បរិច្ឆេទោ វា នត្ថិ, តថា ឯកេកពិលាទីសុបិ កិបិល្លិកាទីនំ។ តិរច្ឆានយោនិយម្បិ គណវាសោវ។ បេតនគរានិ ច គាវុតិកានិ អឌ្ឍយោជនិកានិបិ បេតភរិតានិ ហោន្តិ។ ឯវំ បេត្តិវិសយេបិ គណវាសោវ។ អសុរភវនំ ទសយោជនសហស្សំ កណ្ណេ បក្ខិត្តសូចិយា កណ្ណពិលំ វិយ ហោតិ។ ឥតិ អសុរកាយេបិ គណវាសោវ។ មនុស្សលោកេ សាវត្ថិយំ សត្តបណ្ណាស កុលសតសហស្សានិ, រាជគហេ អន្តោ ភុម្មទេវតា អាទិំ កត្វា ទេវលោកព្រហ្មលោកេសុបិ គណវាសោវ។ ឯកេកស្ស ហិ ទេវបុត្តស្ស អឌ្ឍតិយា នាដកកោដិយោ ហោន្តិ, នវបិ កោដិយោ ហោន្តិ, ឯកដ្ឋានេ ទសសហស្សាបិ ព្រហ្មានោ វសន្តិ។
តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយា សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ គណវាសវិទ្ធំសនត្ថំ ទស បារមិយោ បូរិតា, ឥមេ ច ភិក្ខូ ឥតោ បដ្ឋាយេវ គណំ ពន្ធិត្វា គណាភិរតា ជាតា អននុច្ឆវិកំ ករោន្តី’’តិ។ សោ ធម្មសំវេគំ ឧប្បាទេត្វា បុន ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ‘ឯកដ្ឋានេ ទ្វីហិ ភិក្ខូហិ ន វសិតព្ព’ន្តិ សក្កា ភវេយ្យ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតុំ, សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេយ្យំ, ន ខោ បនេតំ សក្កា។ ហន្ទាហំ មហាសុញ្ញតាបដិបត្តិំ នាម សុត្តន្តំ
១៨៦. ឃដាយាតិ ឯវំនាមកស្ស សក្កស្ស។ វិហារេតិ អយម្បិ វិហារោ និគ្រោធារាមស្សេវ ឯកទេសេ កាឡខេមកស្ស វិហារោ វិយ កតោតិ វេទិតព្ពោ។ ចីវរកម្មន្តិ ជិណ្ណមលិនានំ អគ្គឡដ្ឋានុប្បាទនធោវនាទីហិ កតបរិភណ្ឌម្បិ, ចីវរត្ថាយ ឧប្បន្នវត្ថានំ វិចារណសិព្ពនាទីហិ អកតំ សំវិធានម្បិ វដ្ដតិ, ឥធ បន អកតំ សំវិធានំ អធិប្បេតំ។ មនុស្សា ហិ អានន្ទត្ថេរស្ស ចីវរសាដកេ អទំសុ។ តស្មា ថេរោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ គហេត្វា តត្ថ ចីវរកម្មំ អកាសិ។ តេបិ ភិក្ខូ បាតោវ សូចិបាសកស្ស បញ្ញាយនកាលតោ បដ្ឋាយ និសិន្នា អបញ្ញាយនកាលេ ឧដ្ឋហន្តិ។ សូចិកម្មេ ចីវរការសមយោ នោតិ ថេរោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អទ្ធា ឯតេហិ ភិក្ខូហិ ន បដិសាមិតានិ សេនាសនានិ, ភគវតា ច ទិដ្ឋានិ ភវិស្សន្តិ។ ឥតិ អនត្តមនោ សត្ថា សុដ្ឋុ និគ្គហេតុកាមោ, ឥមេសំ ភិក្ខូនំ ឧបត្ថម្ភោ ភវិស្សាមី’’តិ; តស្មា ឯវមាហ។ អយំ បនេត្ថ
ន ខោ, អានន្ទាតិ, អានន្ទ, កម្មសមយោ វា ហោតុ អកម្មសមយោ វា, ចីវរការសមយោ វា ហោតុ អចីវរការសមយោ វា, អថ ខោ សង្គណិការាមោ ភិក្ខុ ន សោភតិយេវ។ មា ត្វំ អនុបត្ថម្ភដ្ឋានេ ឧបត្ថម្ភោ អហោសីតិ។ តត្ថ សង្គណិកាតិ សកបរិសសមោធានំ។ គណោតិ នានាជនសមោធានំ។ ឥតិ សង្គណិការាមោ វា ហោតុ គណារាមោ នេក្ខម្មសុខន្តិ កាមតោ និក្ខន្តស្ស សុខំ។ បវិវេកសុខម្បិ កាមបវិវេកសុខមេវ។ រាគាទីនំ បន វូបសមត្ថាយ សំវត្តតីតិ ឧបសមសុខំ។ មគ្គសម្ពោធត្ថាយ សំវត្តតីតិ សម្ពោធិសុខំ។ និកាមលាភីតិ កាមលាភី ឥច្ឆិតលាភី។ អកិច្ឆលាភីតិ អទុក្ខលាភី។ អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី។
សាមាយិកន្តិ អប្បិតប្បិតសមយេ កិលេសេហិ វិមុត្តំ។ កន្តន្តិ មនាបំ។ ចេតោវិមុត្តិន្តិ រូបារូបាវចរចិត្តវិមុត្តិំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ចត្តារិ ច ឈានានិ ចតស្សោ ច អរូបសមាបត្តិយោ, អយំ សាមាយិកោ វិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៣)។ អសាមាយិកន្តិ អកុប្បន្តិ កិលេសេហិ អកោបេតព្ពំ។
ឯត្តាវតា កិំ កថិតំ ហោតិ? សង្គណិការាមោ ភិក្ខុ គណពន្ធនពទ្ធោ នេវ លោកិយគុណំ, ន ច លោកុត្តរគុណំ និព្ពត្តេតុំ សក្កោតិ, គណំ វិនោទេត្វា បន ឯកាភិរតោ សក្កោតិ។ តថា ហិ វិបស្សី ពោធិសត្តោ ចតុរាសីតិយា បព្ពជិតសហស្សេហិ បរិវុតោ សត្ត វស្សានិ វិចរន្តោ សព្ពញ្ញុគុណំ
ឯវំ សង្គណិការាមស្ស គុណាធិគមាភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទោសុប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ នាហំ អានន្ទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ រូបន្តិ សរីរំ។ យត្ថ រត្តស្សាតិ យស្មិំ រូបេ រាគវសេន រត្តស្ស។ ន ឧប្បជ្ជេយ្យុន្តិ យស្មិំ រូបេ រត្តស្ស ន ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តំ រូបំ ន សមនុបស្សាមិ, អថ ខោ សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ ទសពលសាវកត្តុបគមនសង្ខាតេន អញ្ញថាភាវេន សញ្ចយស្ស
១៨៧. អយំ ខោ បនានន្ទាតិ កោ អនុសន្ធិ? សចេ ហិ កោចិ ទុព្ពុទ្ធី នវបព្ពជិតោ វទេយ្យ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ខេត្តំ បវិដ្ឋា គាវិយោ វិយ អម្ហេយេវ គណតោ នីហរតិ, ឯកីភាវេ និយោជេតិ, សយំ បន រាជរាជមហាមត្តាទីហិ បរិវុតោ វិហរតី’’តិ, តស្ស វចនោកាសុបច្ឆេទនត្ថំ – ‘‘ចក្កវាឡបរិយន្តាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសិន្នោបិ តថាគតោ ឯកកោវា’’តិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ តត្ថ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបាទីនំ សង្ខនិមិត្តានំ។ អជ្ឈត្តន្តិ វិសយជ្ឈត្តំ។ សុញ្ញតន្តិ សុញ្ញតផលសមាបត្តិំ។ តត្រ ចេតិ ឧបយោគត្ថេ ភុម្មំ, តំ ចេតិ វុត្តំ ហោតិ។ បុន តត្រាតិ តស្មិំ បរិសមជ្ឈេ ឋិតោ។ វិវេកនិន្នេនាតិ និព្ពាននិន្នេន។ ព្យន្តីភូតេនាតិ អាសវដ្ឋានីយធម្មេហិ វិគតន្តេន និស្សដេន វិសំយុត្តេន។ ឧយ្យោជនិកបដិសំយុត្តន្តិ គច្ឆថ តុម្ហេតិ ឯវំ ឧយ្យោជនិកេន វចនេន បដិសំយុត្តំ។
កាយ បន វេលាយ ភគវា ឯវំ កថេតិ? បច្ឆាភត្តកិច្ចវេលាយ, វា បុរិមយាមកិច្ចវេលាយ វា។ ភគវា ហិ បច្ឆាភត្តេ គន្ធកុដិយំ សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា វុដ្ឋាយ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទតិ។ តស្មិំ សមយេ ធម្មស្សវនត្ថាយ បរិសា សន្និបតន្តិ។ អថ ភគវា កាលំ វិទិត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា ពុទ្ធាសនវរគតោ ធម្មំ ទេសេត្វា ភេសជ្ជតេលបាកំ គណ្ហន្តោ វិយ កាលំ អនតិក្កមិត្វា វិវេកនិន្នេន ចិត្តេន បរិសំ ឧយ្យោជេតិ តស្មាតិហានន្ទាតិ យស្មា សុញ្ញតាវិហារោ សន្តោ បណីតោ, តស្មា។
១៨៨. អជ្ឈត្តមេវាតិ គោចរជ្ឈត្តមេវ។ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតន្តិ ឥធ និយកជ្ឈត្តំ, អត្តនោ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ និស្សិតន្តិ អត្ថោ។ សម្បជានោ ហោតីតិ កម្មដ្ឋានស្ស អសម្បជ្ជនភាវជាននេន សម្បជានោ។ ពហិទ្ធាតិ បរស្ស បញ្ចសុ ខន្ធេសុ។ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាតិ កាលេន អជ្ឈត្តំ កាលេន ពហិទ្ធា អានេញ្ជន្តិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ភវិស្សាមាតិ អានេញ្ជំ អរូបសមាបត្តិំ មនសិ ករោតិ។
តស្មិំយេវ បុរិមស្មិន្តិ បាទកជ្ឈានំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អបគុណបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋិតស្ស ហិ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ មនសិករោតោ តត្ថ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ ‘‘បរស្ស សន្តានេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ ពហិទ្ធា មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ – ‘‘កាលេន អត្តនោ សន្តានេ, កាលេន បរស្ស សន្តានេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតុកាមោ ‘‘អរូបសមាបត្តិយំ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អានេញ្ជំ មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ ឥទានិ – ‘‘ន មេ ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ វិស្សដ្ឋវីរិយេន ឧបដ្ឋាកាទីនំ បច្ឆតោ ន ចរិតព្ពំ, បាទកជ្ឈានមេវ បន សាធុកំ បុនប្បុនំ មនសិកាតព្ពំ។ ឯវមស្ស រុក្ខេ ឆិន្ទតោ ផរសុម្ហិ អវហន្តេ បុន និសិតំ ការេត្វា តស្មិំយេវាតិអាទិមាហ។ ឥទានិស្ស ឯវំ បដិបន្នស្ស យំ យំ មនសិ ករោតិ, តត្ថ តត្ថ មនសិការោ សម្បជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ បក្ខន្ទតីតិ អាហ។
១៨៩. ឥមិនា វិហារេនាតិ ឥមិនា សមថវិបស្សនាវិហារេន។ ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោតិ ឥតិ ចង្កមន្តោបិ តស្មិំ កម្មដ្ឋានេ សម្បជ្ជមានេ ‘‘សម្បជ្ជតិ មេ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ ជាននេន សម្បជានោ ហោតិ។ សយតីតិ និបជ្ជតិ។ ឯត្ថ កញ្ចិ កាលំ ចង្កមិត្វា – ‘‘ឥទានិ ឯត្តកំ កាលំ ចង្កមិតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ញត្វា ឥរិយាបថំ អហាបេត្វា ឋាតព្ពំ។ ឯស នយោ សព្ពវារេសុ ន កថេស្សាមីតិ, ឥតិហ តត្ថាតិ ឯវំ ន កថេស្សាមីតិ ជាននេន តត្ថ សម្បជានការី ហោតិ។
បុន ទុតិយវារេ ឯវរូបិំ កថំ កថេស្សាមីតិ ជាននេន សម្បជានការី ហោតិ, ឥមស្ស ភិក្ខុនោ សមថវិបស្សនា តរុណាវ, តាសំ អនុរក្ខណត្ថំ –
‘‘អាវាសោ គោចរោ ភស្សំ, បុគ្គលោ អថ ភោជនំ;
ឧតុ ឥរិយាបថោ ចេវ, សប្បាយោ សេវិតព្ពកោ’’តិ។
សត្ត សប្បាយានិ ឥច្ឆិតព្ពានិ។ តេសំ ទស្សនត្ថមិទំ វុត្តំ។ វិតក្កវារេសុ អវិតក្កនស្ស ច វិតក្កនស្ស ច ជាននេន សម្បជានតា វេទិតព្ពា។
១៩០. ឥតិ បញ្ច ខោ ឥមេ, អានន្ទ, កាមគុណាតិអាទិមាហ។ អាយតនេតិ តេសុយេវ កាមគុណេសុ កិស្មិញ្ចិទេវ កិលេសុប្បត្តិការណេ។ សមុទាចារោតិ សមុទាចរណតោ អប្បហីនកិលេសោ។ ឯវំ សន្តន្តិ ឯវំ វិជ្ជមានមេវ។ សម្បជានោតិ កម្មដ្ឋានស្ស អសម្បត្តិជាននេន សម្បជានោ។ ទុតិយវារេ ឯវំ សន្តមេតន្តិ ឯវំ សន្តេ ឯតំ។ សម្បជានោតិ កម្មដ្ឋានសម្បត្តិជាននេន សម្បជានោ។ អយញ្ហិ ‘‘បហីនោ នុ ខោ មេ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ឆន្ទរាគោ នោ’’តិ បច្ចវេក្ខមានោ អបហីនភាវំ ញត្វា វីរិយំ បគ្គហេត្វា តំ អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាដេតិ, តតោ មគ្គានន្តរំ ផលំ, ផលតោ វុដ្ឋាយ បច្ចវេក្ខមានោ បហីនភាវំ ជានាតិ, តស្ស ជាននេន ‘‘សម្បជានោ ហោតី’’តិ វុត្តំ។
១៩១. ឥទានិ អរហត្តមគ្គស្ស វិបស្សនំ អាចិក្ខន្តោ បញ្ច ខោ ឥមេ, អានន្ទ, ឧបាទានក្ខន្ធាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សោ បហីយតីតិ រូបេ អស្មីតិ មានោ អស្មីតិ ឆន្ទោ អស្មីតិ អនុសយោ បហីយតិ។ តថា វេទនាទីសុ សម្បជានតា វុត្តនាយេនេវ វេទិតព្ពា។
ឥមេ ខោ តេ, អានន្ទ, ធម្មាតិ ហេដ្ឋា កថិតេ សមថវិបស្សនាមគ្គផលធម្មេ សន្ធាយាហ។ កុសលាយតិកាតិ
អរិយាតិ និក្កិលេសា វិសុទ្ធា។ លោកុត្តរាតិ លោកេ ឧត្តរា វិសិដ្ឋា។ អនវក្កន្តា បាបិមតាតិ បាបិមន្តេន មារេន អនោក្កន្តា។ វិបស្សនាបាទកា
តំ កិំ មញ្ញសីតិ ឥទំ កស្មា អាហ? គណេបិ ឯកោ អានិសំសោ អត្ថិ, តំ ទស្សេតុំ ឥទមាហ។ អនុពន្ធិតុន្តិ អនុគច្ឆិតុំ បរិចរិតុំ។
ន ខោ, អានន្ទាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ភគវតា – ‘‘សុតាវុធោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ, សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ, សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតី’’តិ (អ. និ. ៧.៦៧) ពហុស្សុតោ បញ្ចាវុធសម្បន្នោ យោធោ វិយ កតោ។ យស្មា បន សោ សុតបរិយត្តិំ ឧគ្គហេត្វាបិ តទនុច្ឆវិកំ អនុលោមបដិបទំ ន បដិបជ្ជតិ, ន តស្ស តំ អាវុធំ ហោតិ។ យោ បដិបជ្ជតិ, តស្សេវ ហោតិ។ តស្មា ឯតទត្ថំ អនុពន្ធិតុំ នារហតីតិ ទស្សេន្តោ ន ខោ, អានន្ទាតិ អាហ។
ឥទានិ យទត្ថំ អនុពន្ធិតព្ពោ, តំ ទស្សេតុំ យា ច ខោតិអាទិមាហ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តីសុ ឋានេសុ ទស កថាវត្ថូនិ អាគតានិ។ ‘‘ឥតិ ឯវរូបំ កថំ កថេស្សាមី’’តិ សប្បាយាសប្បាយវសេន អាគតានិ, ‘‘យទិទំ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិ ឯត្ថ សុតបរិយត្តិវសេន អាគតានិ, ឥមស្មិំ
ឥទានិ យស្មា ឯកច្ចស្ស ឯកកស្ស វិហរតោបិ អត្ថោ ន សម្បជ្ជតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ ឯកីភាវេ អាទីនវំ ទស្សេន្តោ ឯវំ សន្តេ ខោ, អានន្ទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឯវំ សន្តេតិ ឯវំ ឯកីភាវេ សន្តេ។
១៩៣. សត្ថាតិ ពាហិរកោ តិត្ថករសត្ថា។ អន្វាវត្តន្តីតិ អនុអាវត្តន្តិ ឧបសង្កមន្តិ។ មុច្ឆំ កាមយតីតិ មុច្ឆនតណ្ហំ បត្ថេតិ, បវត្តេតីតិ អត្ថោ។ អាចរិយូបទ្ទវេនាតិ អព្ភន្តរេ ឧប្បន្នេន កិលេសូបទ្ទវេន អាចរិយស្សុបទ្ទវោ។ សេសុបទ្ទវេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អវធិំសុ នន្តិ មារយិំសុ នំ។ ឯតេន ហិ គុណមរណំ កថិតំ។
វិនិបាតាយាតិ
១៩៦. តស្មាតិ យស្មា សេសុបទ្ទវេហិ ព្រហ្មចារុបទ្ទវោ ទុក្ខវិបាកតរោ, យស្មា វា សបត្តបដិបត្តិំ វីតិក្កមន្តោ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ មិត្តវតាយាតិ មិត្តបដិបត្តិយា។ សបត្តវតាយាតិ វេរបដិបត្តិយា។
វោក្កម្ម ច សត្ថុសាសនាតិ ទុក្កដទុព្ភាសិតមត្តម្បិ ហិ សញ្ចិច្ច វីតិក្កមន្តោ វោក្កម្ម វត្តតិ នាម។ តទេវ អវីតិក្កមន្តោ ន វោក្កម្ម វត្តតិ នាម។
ន វោ អហំ, អានន្ទ, តថា បរក្កមិស្សាមីតិ អហំ តុម្ហេសុ តថា ន បដិបជ្ជិស្សាមិ។ អាមកេតិ អបក្កេ។ អាមកមត្តេតិ អាមកេ នាតិសុក្ខេ ភាជនេ។ កុម្ភការោ ហិ អាមកំ នាតិសុក្ខំ អបក្កំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សណ្ហិកំ គណ្ហាតិ ‘‘មា ភិជ្ជតូ’’តិ។ ឥតិ យថា កុម្ភការោ តត្ថ បដិបជ្ជតិ, នាហំ តុម្ហេសុ តថា បដិបជ្ជិស្សាមិ។ និគ្គយ្ហ និគ្គយ្ហាតិ សកិំ ឱវទិត្វា តុណ្ហី ន ភវិស្សាមិ, និគ្គណ្ហិត្វា និគ្គណ្ហិត្វា បុនប្បុនំ ឱវទិស្សាមិ អនុសាសិស្សាមិ។ បវយ្ហ បវយ្ហាតិ ទោសេ បវាហេត្វា បវាហេត្វា។ យថា បក្កភាជនេសុ កុម្ភការោ ភិន្នឆិន្នជជ្ជរានិ បវាហេត្វា យោ សារោ សោ ឋស្សតីតិ ឯវំ វោ មយា ឱវទិយមានានំ យោ មគ្គផលសារោ, សោ ឋស្សតិ។ អបិច លោកិយគុណាបិ ឥធ សារោត្វេវ អធិប្បេតា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាសុញ្ញតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. អច្ឆរិយអព្ភុតសុត្តវណ្ណនា
១៩៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ អច្ឆរិយអព្ភុតសុត្តំ។ តត្ថ យត្រ ហិ នាមាតិ អច្ឆរិយត្ថេ និបាតោ។ យោ នាម តថាគតោតិ អត្ថោ។ ឆិន្នបបញ្ចេតិ ឯត្ថ បបញ្ចា នាម តណ្ហា មានោ ទិដ្ឋីតិ ឥមេ តយោ កិលេសា។ ឆិន្នវដុមេតិ ឯត្ថ វដុមន្តិ កុសលាកុសលកម្មវដ្ដំ វុច្ចតិ។ បរិយាទិន្នវដ្ដេតិ តស្សេវ វេវចនំ។ សព្ពទុក្ខវីតិវត្តេតិ សព្ពំ វិបាកវដ្ដសង្ខាតំ ទុក្ខំ វីតិវត្តេ។ អនុស្សរិស្សតីតិ ឥទំ យត្រាតិ និបាតវសេន អនាគតវចនំ, អត្ថោ បនេត្ថ អតីតវសេន វេទិតព្ពោ។ ភគវា ហិ តេ ពុទ្ធេ អនុស្សរិ, ន ឥទានិ អនុស្សរិស្សតិ។ ឯវំជច្ចាតិ វិបស្សីអាទយោ ខត្តិយជច្ចា, កកុសន្ធាទយោ ព្រាហ្មណជច្ចាតិ។ ឯវំគោត្តាតិ វិបស្សីអាទយោ កោណ្ឌញ្ញគោត្តា, កកុសន្ធាទយោ កស្សបគោត្តាតិ។ ឯវំសីលាតិ លោកិយលោកុត្តរសីលេន ឯវំសីលា។ ឯវំធម្មាតិ ឯត្ថ សមាធិបក្ខា ធម្មា អធិប្បេតា ឯវំបញ្ញាតិ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ ឯវំបញ្ញា។ ឯវំវិហារីតិ ឯត្ថ បន ហេដ្ឋា សមាធិបក្ខានំ ធម្មានំ គហិតត្តា វិហារោ គហិតោវ, បុន កស្មា គហិតមេវ គណ្ហាតីតិ ចេ, ន ឥទំ គហិតមេវ។ ឥទញ្ហិ និរោធសមាបត្តិទីបនត្ថំ, តស្មា ឯវំនិរោធសមាបត្តិវិហារីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។
ឯវំវិមុត្តាតិ វិក្ខម្ភនវិមុត្តីតិ សង្ខំ គច្ឆន្តិ។ អនិច្ចានុបស្សនាទិកា សត្ត អនុបស្សនា សយំ តស្ស តស្ស បច្ចនីកង្គវសេន បរិចត្តាហិ និច្ចសញ្ញាទីហិ វិមុត្តត្តា តទង្គវិមុត្តីតិ សង្ខំ គច្ឆន្តិ។ ចត្តារោ អរិយមគ្គា សយំ សមុច្ឆិន្នេហិ កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា សមុច្ឆេទវិមុត្តីតិ សង្ខំ គច្ឆន្តិ។ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ មគ្គានុភាវេន កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធន្តេ ឧប្បន្នត្តា បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តីតិ សង្ខំ គច្ឆន្តិ។ និព្ពានំ សព្ពកិលេសេហិ និស្សដត្តា អបគតត្តា ទូរេ ឋិតត្តា និស្សរណវិមុត្តីតិ សង្ខំ គតំ។ ឥតិ ឥមាសំ បញ្ចន្នំ វិមុត្តីនំ វសេន ឯវំវិមុត្តាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
១៩៩. តស្មាតិហាតិ សតោ សម្បជានោតិ ឯត្ថ ទ្វេសម្បជញ្ញានិ មនុស្សលោកេ ទេវលោកេ ច។ តត្ថ វេស្សន្តរជាតកេ ព្រាហ្មណស្ស
‘‘ឥតោ វិមុច្ចមានាហំ, សគ្គគាមី វិសេសគូ;
អនិវត្តី តតោ អស្សំ, អដ្ឋមេតំ វរំ វរេ’’តិ។ (ជា. ២.២២.២៣០០) –
ឯវំ តុសិតភវនេ មេ បដិសន្ធិ ហោតូតិ វរំ អគ្គហេសិ, តតោ បដ្ឋាយ តុសិតភវនេ ឧប្បជ្ជិស្សាមីតិ ជានាតិ, ឥទំ មនុស្សលោកេ សម្បជញ្ញំ។ វេស្សន្តរត្តភាវតោ បន ចុតោ បុន តុសិតភវនេ និព្ពត្តិត្វា និព្ពត្តោស្មីតិ អញ្ញាសិ, ឥទំ ទេវលោកេ សម្បជញ្ញំ។
កិំ បន សេសទេវតា ន ជានន្តីតិ? នោ ន ជានន្តិ។ តា បន ឧយ្យានវិមានកប្បរុក្ខេ ឱលោកេត្វា ទេវនាដកេហិ តូរិយសទ្ទេន បពោធិតា ‘‘មារិស អយំ ទេវលោកោ តុម្ហេ ឥធ និព្ពត្តា’’តិ សារិតា ជានន្តិ។ ពោធិសត្តោ បឋមជវនវារេ ន ជានាតិ, ទុតិយជវនតោ បដ្ឋាយ ជានាតិ។ ឥច្ចស្ស អញ្ញេហិ អសាធារណជាននំ ហោតិ។
អដ្ឋាសីតិ
២០០. យាវតាយុកន្តិ សេសត្តភាវេសុ កិំ យាវតាយុកំ ន តិដ្ឋត្តីតិ? អាម ន តិដ្ឋតិ។ អញ្ញទា ហិ ទីឃាយុកទេវលោកេ និព្ពត្តោ តត្ថ បារមិយោ ន សក្កា បូរេតុន្តិ អក្ខីនិ និមីលេត្វា អធិមុត្តិកាលំកិរិយំ នាម កត្វា មនុស្សលោកេ និព្ពត្តតិ
សតោ សម្បជានោ តុសិតា កាយា ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតីតិ ឯវំ តាវ សព្ពបារមិយោ បូរេត្វា តទា ពោធិសត្តោ យាវតាយុកំ អដ្ឋាសិ។ ទេវតានំ បន – ‘‘មនុស្សគណនាវសេន ឥទានិ សត្តហិ ទិវសេហិ ចុតិ ភវិស្សតី’’តិ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ – មាលា មិលាយន្តិ, វត្ថានិ កិលិស្សន្តិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, កាយេ ទុព្ពណ្ណិយំ ឱក្កមតិ, ទេវោ ទេវាសនេ ន សណ្ឋាតិ។
តត្ថ មាលាតិ បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ បិឡន្ធនមាលា។ តា កិរ សដ្ឋិសតសហស្សាធិកា សត្តបណ្ណាស-វស្សកោដិយោ អមិលាយិត្វា តទា មិលាយន្តិ។ វត្ថេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្តកំ បន កាលំ ទេវានំ នេវ សីតំ ន ឧណ្ហំ ហោតិ, តស្មិំ កាលេ សរីរតោ ពិន្ទុពិន្ទុវសេន សេទា មុច្ចន្តិ។ ឯត្តកញ្ច កាលំ តេសំ សរីរេ ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចាទិវសេន វិវណ្ណតា ន បញ្ញាយតិ, ទេវធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា វិយ, ទេវបុត្តា វីសតិវស្សុទ្ទេសិកា វិយ ខាយន្តិ។ មរណកាលេ បន នេសំ កិលន្តរូបោ អត្តភាវោ ហោតិ។ ឯត្តកញ្ច នេសំ កាលំ ទេវលោកេ ឧក្កណ្ឋិតា
ឥមានិ បន បុព្ពនិមិត្តានិ, យថា លោកេ មហាបុញ្ញានំ រាជរាជមហាមត្តាទីនំយេវ ឧក្កាបាតភូមិចាលចន្ទគ្គាហាទីនិ
អថ មហាសត្តោ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចមហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ។ តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, ន កាលោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ។ តត្ថ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ វឌ្ឍិតអាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ។ កស្មា? តទា ហិ សត្តានំ ជាតិជរាមរណានិ ន បញ្ញាយន្តិ, ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា នាម តិលក្ខណមុត្តា នត្ថិ, តេសំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ កថេន្តានំ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេន្តី’’តិ នេវ សោតុំ ន សទ្ធាតុំ កាលំ បស្សិ។
តតោ ទីបំ វិលោកេន្តោ សបរិវារេ ចត្តារោ ទីបេ ឱលោកេត្វា – ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ។
តតោ – ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម មហា, ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ទេសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ។ មជ្ឈិមទេសោ នាម ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ’’តិអាទិនា នយេន វិនយេ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តោវ។ សោ បន អាយាមតោ តីណិ យោជនសតានិ។ វិត្ថារតោ អឌ្ឍតិយានិ, បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតានីតិ។ ឯតស្មិញ្ហិ បទេសេ ចត្តារិ អដ្ឋ សោឡស វា អសង្ខ្យេយ្យានិ, កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ។ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ, កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា បច្ចេកពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯកំ
តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ – ‘‘ពុទ្ធា នាម លោកសម្មតេ កុលេ និព្ពត្តន្តិ, ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ, តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ, សុទ្ធោទនោ នាម រាជា មេ បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ។
តតោ មាតរំ វិលោកេន្តោ – ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមី ជាតិតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌបញ្ចសីលា ហោតិ, អយញ្ច មហាមាយា នាម ទេវី ឯទិសា។ អយំ មេ មាតា ភវិស្សតិ។ កិត្តកំ បនស្សា អាយូ’’តិ អាវជ្ជន្តោ – ‘‘ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ។
ឥតិ បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា – ‘‘កាលោ មេ មារិសា ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ សង្គហំ ករោន្តោ បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ តា ទេវតា ឧយ្យោជេត្វា តុសិតទេវតាហិ បរិវុតោ តុសិតបុរេ នន្ទនវនំ បាវិសិ។ សព្ពទេវលោកេសុ ហិ នន្ទនវនំ អត្ថិយេវ។ តត្ថ នំ ទេវតា – ‘‘ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆ, ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិ បុព្ពេកតកុសលកម្មោកាសំ សារយមានា វិចរន្តិ។ សោ ឯវំ ទេវតាហិ កុសលំ សារយមានាហិ បរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោវ ចវិ។
ឯវំ ចុតោ ចវាមីតិ បជានាតិ, ចុតិចិត្តំ ន
បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោ បន អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន អគ្គហេសិ។ តទា កិរ មហាមាយា បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ វិគតសុរាបានំ មាលាគន្ធវិភូសនសម្បន្នំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានា សត្តមេ ទិវសេ បាតោ វុដ្ឋាយ គន្ធោទកេន ន្ហាយិត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ សិរីគព្ភំ
អថ បពុទ្ធា ទេវី តំ សុបិនំ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា បភាតាយ រត្តិយា ចតុសដ្ឋិមត្តេ ព្រាហ្មណបាមោក្ខេ បក្កោសាបេត្វា ហរិតូបលិត្តាយ លាជាទីហិ កតមង្គលសក្ការាយ ភូមិយា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ សប្បិមធុសក្ករាភិសង្ខារស្ស វរបាយាសស្ស សុវណ្ណរជតបាតិយោ បូរេត្វា សុវណ្ណរជតបាតីតិហេវ បដិកុជ្ជិត្វា អទាសិ, អញ្ញេហិ ច អហតវត្ថកបិលគាវីទានាទីហិ តេ សន្តប្បេសិ។ អថ នេសំ សព្ពកាមសន្តប្បិតានំ សុបិនំ អារោចាបេត្វា – ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ។ ព្រាហ្មណា អាហំសុ – ‘‘មា ចិន្តយិ មហារាជ, ទេវិយា តេ កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ច ខោ បុរិសគព្ភោ, ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតិ។ សោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី។ សចេ អគារា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ
តត្ថ សតោ សម្បជានោតិ ឥមិនា ចតុត្ថាយ គព្ភាវក្កន្តិយា ឱក្កមតីតិ ទស្សេតិ។ ចតស្សោ ហិ គព្ភាវក្កន្តិយោ។
‘‘ចតស្សោ ឥមា, ភន្តេ, គព្ភាវក្កន្តិយោ។ ឥធ, ភន្តេ, ឯកច្ចោ អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតិ, អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិស្មិំ ឋាតិ, អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមតិ, អយំ បឋមា គព្ភាវក្កន្តិ។
បុន ចបរំ, ភន្តេ, ឥធេកច្ចោ សម្បជានោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតិ, អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិស្មិំ ឋាតិ, អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមតិ, អយំ ទុតិយា គព្ភាវក្កន្តិ។
បុន ចបរំ, ភន្តេ, ឥធេកច្ចោ សម្បជានោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតិ, សម្បជានោ មាតុកុច្ឆិស្មិំ ឋាតិ, អសម្បជានោ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមតិ, អយំ តតិយា គព្ភាវក្កន្តិ។
បុន
ឯតាសុ បឋមា លោកិយមនុស្សានំ ហោតិ, ទុតិយា អសីតិមហាសាវកានំ, តតិយា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ បច្ចេកពោធិសត្តានញ្ច។ តេ កិរ កម្មជវាតេហិ ឧទ្ធំបាទា អធោសិរា អនេកសតបោរិសេ បបាតេ វិយ យោនិមុខេ តាឡច្ឆិគ្គលេន ហត្ថី វិយ អតិវិយ សម្ពាធេន យោនិមុខេន និក្ខមមានា អនន្តំ ទុក្ខំ បាបុណន្តិ។ តេន នេសំ ‘‘មយំ និក្ខមាមា’’តិ សម្បជានតា ន ហោតិ។ ចតុត្ថា សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ។ តេ ហិ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តាបិ ជានន្តិ, តត្ថ វសន្តាបិ ជានន្តិ។ និក្ខមនកាលេបិ
២០១. មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតីតិ ឯត្ថ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កន្តោ ហោតីតិ អត្ថោ។ ឱក្កន្តេ អប្បមាណោតិ ពុទ្ធប្បមាណោ, វិបុលោតិ អត្ថោ។ ឧឡារោតិ តស្សេវ វេវចនំ។ ទេវានុភាវន្តិ ឯត្ថ ទេវានំ អយមានុភាវោ – និវត្ថវត្ថស្ស បភា ទ្វាទស យោជនានិ ផរតិ, តថា សរីរស្ស, តថា អលង្ការស្ស, តថា វិមានស្ស, តំ អតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ។
លោកន្តរិកាតិ តិណ្ណំ តិណ្ណំ ចក្កវាឡានំ អន្តរា ឯកេកោ លោកន្តរិកា ហោតិ, តិណ្ណំ សកដចក្កានំ បត្តានំ វា អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច ឋបិតានំ មជ្ឈេ ឱកាសោ វិយ។ សោ បន លោកន្តរិកនិរយោ បរិមាណតោ អដ្ឋយោជនសហស្សោ ហោតិ។ អឃាតិ និច្ចវិវដា។ អសំវុតាតិ ហេដ្ឋាបិ អប្បតិដ្ឋា។ អន្ធការាតិ តមភូតា។ អន្ធការតិមិសាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណតោ អន្ធភាវករណតិមិសេន សមន្នាគតា។ តត្ថ កិរ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន ជាយតិ។ ឯវំមហិទ្ធិកាតិ ចន្ទិមសូរិយា កិរ ឯកប្បហារេនេវ តីសុ ទីបេសុ បញ្ញាយន្តិ, ឯវំមហិទ្ធិកា។ ឯកេកាយ ទិសាយ នវនវយោជនសតសហស្សានិ អន្ធការំ វិធមិត្វា អាលោកំ ទស្សេន្តិ, ឯវំ មហានុភាវា។ អាភាយ នានុភោន្តីតិ អត្តនោ
យេបិ តត្ថ សត្តាតិ យេបិ តស្មិំ លោកន្តរមហានិរយេ សត្តា ឧបបន្នា។ កិំ បន កម្មំ កត្វា តេ តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តីតិ? ភារិយំ ទារុណំ មាតាបិតូនំ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានញ្ច ឧបរិ អបរាធំ អញ្ញញ្ច ទិវសេ ទិវសេ បាណវធាទិសាហសិកកម្មំ កត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ តម្ពបណ្ណិទីបេ អភយចោរនាគចោរាទយោ វិយ។ តេសំ អត្តភាវោ តិគាវុតិកោ ហោតិ, វគ្គុលីនំ វិយ ទីឃនខា ហោន្តិ។ តេ រុក្ខេ វគ្គុលិយោ វិយ នខេហិ ចក្កវាឡបាទេ លគ្គន្តិ។ យទា បន សំសប្បន្តា អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថបាសំ គតា ហោន្តិ, អថ ‘‘ភក្ខោ នោ លទ្ធោ’’តិ មញ្ញមានា តត្ថ វាវដា វិបរិវត្តិត្វា លោកសន្ធារកឧទកេ បតន្តិ។ វាតេ បហរន្តេ មធុកផលានិ វិយ ឆិជ្ជិត្វា ឧទកេ បតន្តិ។ បតិតមត្តា ច អច្ចន្តខារេ ឧទកេ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ វិលីយន្តិ។
អញ្ញេបិ កិរ ភោ សន្តិ សត្តាតិ – ‘‘យថា មយំ មហាទុក្ខំ អនុភវាម, ឯវំ អញ្ញេបិ កិរ សត្តា ឥទំ ទុក្ខំ អនុភវន្តា ឥធូបបន្នា’’តិ តំ ទិវសំ បស្សន្តិ។ អយំ បន ឱភាសោ ឯកយាគុបានមត្តម្បិ សង្កម្បតីតិ អប្បមាណោ ចាតិអាទិ និគមនត្ថំ វុត្តំ។
២០២. ចត្តារោ ទេវបុត្តា ចតុទ្ទិសំ អារក្ខាយ ឧបគច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ ចត្តារោតិ ចតុន្នំ មហារាជូនំ វសេន វុត្តំ, ទសសហស្សចក្កវាឡេ បន ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា ចត្តាលីសទសសហស្សា ហោន្តិ។ តត្ថ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ មហារាជានោ ខគ្គហត្ថា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស អារក្ខណត្ថាយ ឧបគន្ត្វា សិរីគព្ភំ បវិដ្ឋា, ឥតរេ គព្ភទ្វារតោ បដ្ឋាយ អវរុទ្ធបំសុបិសាចកាទិយក្ខគណេ
កិមត្ថំ បនាយំ រក្ខា អាគតា? ននុ បដិសន្ធិក្ខណេ កលលកាលតោ បដ្ឋាយ សចេបិ កោដិសតសហស្សា មារា កោដិសតសហស្សំ សិនេរុំ ឧក្ខិបិត្វា ពោធិសត្តស្ស វា ពោធិសត្តមាតុយា វា អន្តរាយករណត្ថំ អាគច្ឆេយ្យុំ, សព្ពេ អន្តរាវ អន្តរធាយេយ្យុំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា រុហិរុប្បាទវត្ថុស្មិំ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ បរូបក្កមេន តថាគតំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ។ អនុបក្កមេន, ភិក្ខវេ, តថាគតា បរិនិព្ពាយន្តិ។ គច្ឆថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, យថាវិហារំ, អរក្ខិយា, ភិក្ខវេ, តថាគតា’’តិ (ចូឡវ. ៣៤១)។ ឯវមេតំ, ន បរូបក្កមេន តេសំ ជីវិតន្តរាយោ អត្ថិ។ សន្តិ ខោ បន អមនុស្សា វិរូបា ទុទ្ទសិកា, ភេរវរុបា បក្ខិនោ, យេសំ រូបំ ទិស្វា សទ្ទំ វា សុត្វា ពោធិសត្តមាតុ ភយំ វា សន្តាសោ វា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តេសំ និវារណត្ថាយ
កិំ បន តេ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ឋិតា ចត្តារោ មហារាជានោ ពោធិសត្តមាតុយា អត្តានំ ទស្សេន្តិ ន ទស្សេន្តីតិ? នហានមណ្ឌនភោជនាទិសរីរកិច្ចកាលេ ន ទស្សេន្តិ, សិរីគព្ភំ បវិសិត្វា វរសយនេ និបន្នកាលេ បន ទស្សេន្តិ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ អមនុស្សទស្សនំ នាម មនុស្សានំ សប្បដិភយំ ហោតិ, ពោធិសត្តមាតា បន អត្តនោ ចេវ បុត្តស្ស ច បុញ្ញានុភាវេន តេ ទិស្វា ន ភាយតិ, បកតិអន្តេបុរបាលកេសុ វិយ អស្សា តេសុ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។
២០៣. បកតិយា សីលវតីតិ សភាវេនេវ សីលសម្បន្នា។ អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ មនុស្សា តាបសបរិព្ពាជកានំ សន្តិកេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា សីលំ គណ្ហន្តិ, ពោធិសត្តមាតាបិ កាលទេវិលស្ស ឥសិនោ សន្តិកេ គណ្ហាតិ។ ពោធិសត្តេ បន កុច្ឆិគតេ អញ្ញស្ស បាទមូលេ និសីទិតុំ នាម ន សក្កា, សមាសនេ និសីទិត្វា គហិតសីលម្បិ អវញ្ញា ការណមត្តំ ហោតិ។ តស្មា សយមេវ សីលំ អគ្គហេសីតិ វុត្តំ ហោតិ។
បុរិសេសូតិ
បញ្ចន្នំ កាមគុណានន្តិ បុព្ពេ ‘‘កាមគុណូបសំហិត’’ន្តិ
២០៤. អកិលន្តកាយាតិ យថា អញ្ញា ឥត្ថិយោ គព្ភភារេន កិលមន្តិ, ហត្ថបាទា ឧទ្ធុមាតកាទីនិ បាបុណន្តិ, ន ឯវំ តស្សា កោចិ កិលមថោ អហោសិ។ តិរោកុច្ឆិគតន្តិ អន្តោកុច្ឆិគតំ។ កលលាទិកាលំ អតិក្កមិត្វា សញ្ជាតអង្គបច្ចង្គំ អហីនិន្ទ្រិយភាវំ ឧបគតំយេវ បស្សតិ។ កិមត្ថំ បស្សតិ? សុខវាសត្ថំ។ យថេវ ហិ មាតា បុត្តេន សទ្ធិំ និសិន្នា វា និបន្នា វា ‘‘ហត្ថំ វា បាទំ វា ឱលម្ពន្តំ ឧក្ខិបិត្វា សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ សុខវាសត្ថំ បុត្តំ ឱលោកេតិ, ឯវំ ពោធិសត្តមាតាបិ យំ តំ មាតុ ឧដ្ឋានគមនបរិវត្តននិសជ្ជាទីសុ ឧណ្ហសីតលោណិកតិត្តកកដុកាហារអជ្ឈោហរណកាលេសុ ច គព្ភស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, អត្ថិ នុ ខោ មេ តំ បុត្តស្សាតិ សុខវាសត្ថំ ពោធិសត្តំ ឱលោកយមានា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នំ ពោធិសត្តំ បស្សតិ។ យថា ហិ អញ្ញេ អន្តោកុច្ឆិគតា បក្កាសយំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាមាសយំ ឧក្ខិបិត្វា សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ។ ពោធិសត្តោ បន អន្តោកុច្ឆិគតោ មាតរំ ន បស្សតិ។ ន ហិ អន្តោកុច្ឆិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។
២០៥. កាលំ ករោតីតិ ន វិជាតភាវបច្ចយា, អាយុបរិក្ខយេនេវ។ ពោធិសត្តេន វសិតដ្ឋានញ្ហិ ចេតិយកុដិសទិសំ ហោតិ អញ្ញេសំ អបរិភោគំ, ន ច សក្កា ពោធិសត្តមាតរំ អបនេត្វា អញ្ញំ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេតុន្តិ តត្តកំយេវ ពោធិសត្តមាតុ អាយុប្បមាណំ ហោតិ, តស្មា តទា កាលំ ករោតិ។ កតរស្មិំ បន វយេ កាលំ ករោតីតិ? មជ្ឈិមវយេ។ បឋមវយស្មិញ្ហិ សត្តានំ អត្តភាវេ ឆន្ទរាគោ ពលវា ហោតិ, តេន តទា សញ្ជាតគព្ភា ឥត្ថី តំ គព្ភំ អនុរក្ខិតុំ ន សក្កោន្តិ, គព្ភោ ពហ្វាពាធោ ហោតិ។ មជ្ឈិមវយស្ស បន ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម តតិយកោដ្ឋាសេ វត្ថុំ វិសទំ ហោតិ, វិសទេ វត្ថុម្ហិ និព្ពត្តា ទារកា អរោគា ហោន្តិ។ តស្មា ពោធិសត្តមាតាបិ បឋមវយេ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា មជ្ឈិមវយស្ស តតិយកោដ្ឋាសេ វិជាយិត្វា កាលំ ករោតិ។
នវ វា ទស វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន វិកប្បនវសេន សត្ត វា អដ្ឋ វា ឯកាទស វា ទ្វាទស វាតិ ឯវមាទីនម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ សត្តមាសជាតោ ជីវតិ, សីតុណ្ហក្ខមោ បន ន ហោតិ។ អដ្ឋមាសជាតោ ន ជីវតិ, សេសា ជីវន្តិ។
ឋិតាវាតិ ឋិតាវ ហុត្វា។ មហាមាយាបិ ទេវី ឧបវិជញ្ញា ញាតិកុលឃរំ គមិស្សាមីតិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា កបិលវត្ថុតោ ទេវទហនគរគាមិមគ្គំ អលង្ការាបេត្វា ទេវិំ សុវណ្ណសិវិកាយ និសីទាបេសិ។ សកលនគរវាសិនោ សក្យា បរិវារេត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា ទេវិំ គហេត្វា បាយិំសុ។ សា ទេវទហនគរស្ស អវិទូរេ លុម្ពិនិសាលវនុយ្យានំ ទិស្វា ឧយ្យានវិចរណត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា រញ្ញោ សញ្ញំ អទាសិ។ រាជា ឧយ្យានំ បដិជគ្គាបេត្វា អារក្ខំ
ទេវា នំ បឋមំ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ ខីណាសវា សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោ បដិគ្គណ្ហន្តិ។ កថំ? សូតិវេសំ គណ្ហិត្វាតិ ឯកេ។ តំ បន បដិក្ខិបិត្វា ឥទំ វុត្តំ – តទា ពោធិសត្តមាតា សុវណ្ណខចិតំ វត្ថំ និវាសេត្វា មច្ឆក្ខិសទិសំ ទុកូលបដំ យាវ បាទន្តាវ បារុបិត្វា អដ្ឋាសិ។ អថស្សា សល្លហុកំ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ ធម្មករណតោ ឧទកនិក្ខមនសទិសំ។ អថ តេ បកតិព្រហ្មវេសេនេវ ឧបសង្កមិត្វា បឋមំ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គហេសុំ។ តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន បដិគ្គហេសុំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ទេវា នំ បឋមំ បដិគ្គណ្ហន្តិ បច្ឆា មនុស្សា’’តិ។
២០៦. ចត្តារោ នំ ទេវបុត្តាតិ ចត្តារោ មហារាជានោ។ បដិគ្គហេត្វាតិ អជិនប្បវេណិយា បដិគ្គហេត្វា។ មហេសក្ខោតិ មហាតេជោ មហាយសោ លក្ខណសម្បន្នោតិ អត្ថោ។
វិសទោវ និក្ខមតីតិ យថា អញ្ញេ សត្តា យោនិមគ្គេ លគ្គន្តា ភគ្គវិភគ្គា និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ និក្ខមតិ, អលគ្គោ ហុត្វា និក្ខមតីតិ អត្ថោ។ ឧទេនាតិ ឧទកេន។ កេនចិ អសុចិនាតិ យថា អញ្ញេ សត្តា កម្មជវាតេហិ ឧទ្ធំបាទា អធោសិរា យោនិមគ្គេ បក្ខិត្តា សតបោរិសនរកបបាតំ បតន្តា វិយ តាឡច្ឆិទ្ទេន និក្កឌ្ឍិយមានា ហត្ថី វិយ មហាទុក្ខំ អនុភវន្តា នានាអសុចិមក្ខិតាវ
ឧទកស្ស ធារាតិ ឧទកវដ្ដិយោ។ តាសុ សីតា សុវណ្ណកដាហេ បតតិ, ឧណ្ហា រជតកដាហេ។ ឥទញ្ច បថវីតលេ កេនចិ អសុចិនា អសម្មិស្សំ តេសំ បានីយបរិភោជនីយឧទកញ្ចេវ អញ្ញេហិ អសាធារណំ
២០៧. សម្បតិជាតោតិ
សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារិយមានេតិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តេ អនុធារិយមានេ។ ឯត្ថ ច ឆត្តស្ស បរិវារានិ ខគ្គាទីនិ
‘‘អនេកសាខញ្ច សហស្សមណ្ឌលំ,
ឆត្តំ មរូ ធារយុមន្តលិក្ខេ;
សុវណ្ណទណ្ឌា វិបតន្តិ ចាមរា,
ន ទិស្សរេ ចាមរឆត្តគាហកា’’តិ។ (សុ. និ. ៦៩៣);
សព្ពា ច ទិសាតិ ឥទំ សត្តបទវីតិហារូបរិ ឋិតស្ស វិយ សព្ពទិសានុវិលោកនំ វុត្តំ, ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ។ មហាសត្តោ ហិ មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកេសិ, អនេកចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ។ តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា – ‘‘មហាបុរិស ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោបិ នត្ថិ, កុតោ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ។ ឯវំ ចតស្សោ ទិសា, ចតស្សោ អនុទិសា, ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ទសបិ ទិសា អនុវិលោកេត្វា អត្តនា សទិសំ អទិស្វា អយំ ឧត្តរា ទិសាតិ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អាសភិន្តិ ឧត្តមំ។ អគ្គោតិ អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ បទទ្វយេន ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បត្តព្ពំ អរហត្តំ ព្យាកាសិ។
ឯត្ថ
មហាបុរិសស្ស ហិ ជាតទិវសេ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិ។ ទសសហស្សិលោកធាតុម្ហិ ទេវតា ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិំសុ។ បឋមំ ទេវា បដិគ្គហិំសុ, បច្ឆា មនុស្សា។ តន្តិពទ្ធា វីណា ចម្មពទ្ធា ភេរិយោ ច កេនចិ អវាទិតា សយមេវ វជ្ជិំសុ, មនុស្សានំ អន្ទុពន្ធនាទីនិ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ភិជ្ជិំសុ។ សព្ពរោគា អម្ពិលេន ធោតតម្ពមលំ វិយ វិគច្ឆិំសុ, ជច្ចន្ធា រូបានិ បស្សិំសុ។ ជច្ចពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, បីឋសប្បី ជវនសម្បន្នា អហេសុំ, ជាតិជឡានម្បិ ឯឡមូគានំ សតិ បតិដ្ឋាសិ, វិទេសេ បក្ខន្ទនាវា សុបដ្ដនំ បាបុណិំសុ, អាកាសដ្ឋកភូមដ្ឋករតនានិ សកតេជោភាសិតានិ អហេសុំ, វេរិនោ មេត្តចិត្តំ បដិលភិំសុ, អវីចិម្ហិ អគ្គិ និព្ពាយិ។ លោកន្តរេ អាលោកោ ឧទបាទិ, នទីសុ ជលំ ន បវត្តិ, មហាសមុទ្ទេសុ មធុរសទិសំ ឧទកំ អហោសិ, វាតោ ន វាយិ, អាកាសបព្ពតរុក្ខគតា សកុណា ភស្សិត្វា បថវីគតា
តត្រាបិស្ស
វេរីនំ មេត្តចិត្តបដិលាភោ ចតុព្រហ្មវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, អវីចិម្ហិ អគ្គិនិព្ពានំ ឯកាទសអគ្គិនិព្ពានស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, លោកន្តរាលោកោ អវិជ្ជន្ធការំ វិធមិត្វា ញាណាលោកទស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, មហាសមុទ្ទស្ស មធុរតា និព្ពានរសេន ឯករសភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, វាតស្ស អវាយនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតភិន្ទនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សកុណានំ បថវីគមនំ មហាជនស្ស ឱវាទំ សុត្វា បាណេហិ សរណគមនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ចន្ទស្ស អតិវិរោចនំ ពហុជនកន្តតាយ បុព្ពនិមិត្តំ, សូរិយស្ស ឧណ្ហសីតវិវជ្ជនឧតុសុខតា កាយិកចេតសិកសុខុប្បត្តិយា បុព្ពនិមិត្តំ, ទេវតានំ វិមានទ្វារេសុ អប្ផោដនាទីហិ កីឡនំ ពុទ្ធភាវំ បត្វា ឧទានំ ឧទានស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃវស្សនំ មហតោ ធម្មមេឃវស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ខុទាបីឡនស្ស អភាវោ កាយគតាសតិអមតបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, បិបាសាបីឡនស្ស អភាវោ វិមុត្តិសុខេន សុខិតភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ទ្វារកវាដានំ សយមេវ វិវរណំ អដ្ឋង្គិកមគ្គទ្វារវិវរណស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, រុក្ខានំ បុប្ផផលគហណំ វិមុត្តិបុប្ផេហិ បុប្ផិតស្ស ច សាមញ្ញផលភារភរិតភាវស្ស ច បុព្ពនិមិត្តំ, ទសសហស្សិលោកធាតុយា
ឯត្ថ
វិទិតាតិ បាកដា ហុត្វា។ យថា ហិ សាវកា នហានមុខធោវនខាទនបិវនាទិកាលេ អនោកាសគតេ អតីតសង្ខារេ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អច្ឆរិយអព្ភុតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ពាកុលសុត្តវណ្ណនា
២០៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ ពាកុលសុត្តំ។ តត្ថ ពាកុលោតិ យថា ទ្វាវីសតិ ទ្វត្តិំសាតិអាទិម្ហិ វត្តព្ពេ ពាវីសតិ ពាត្តិំសាតិអាទីនិ វុច្ចន្តិ, ឯវមេវ ទ្វិកុលោតិ វត្តព្ពេ ពាកុលោតិ វុត្តំ។ តស្ស ហិ ថេរស្ស ទ្វេ កុលានិ អហេសុំ។ សោ កិរ ទេវលោកោ ចវិត្វា កោសម្ពិនគរេ នាម
តស្មិំ បន នគរេ អបុត្តកំ អសីតិកោដិវិភវំ សេដ្ឋិកុលំ អត្ថិ, តស្ស ទ្វារមូលំ បត្វា ‘‘កិំ គហេត្វា ទេថា’’តិ វុត្តា កហាបណន្តិ អាហំសុ។ តេហិ កហាបណំ ទត្វា គហិតោ។ សេដ្ឋិភរិយាបិ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ មច្ឆេ ន កេលាយតិ, តំ ទិវសំ បន មច្ឆំ ផលកេ ឋបេត្វា សយមេវ ផាលេសិ។ មច្ឆញ្ច នាម កុច្ឆិតោ ផាលេន្តិ, សា បន បិដ្ឋិតោ ផាលេន្តី មច្ឆកុច្ឆិយំ សុវណ្ណវណ្ណំ ទារកំ ទិស្វា – ‘‘មច្ឆកុច្ឆិយំ មេ បុត្តោ លទ្ធោ’’តិ នាទំ នទិត្វា ទារកំ អាទាយ សាមិកស្ស សន្តិកំ អគមាសិ។ សេដ្ឋិ តាវទេវ ភេរិំ ចរាបេត្វា ទារកំ អាទាយ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា – ‘‘មច្ឆកុច្ឆិយំ មេ ទេវ ទារកោ លទ្ធោ, កិំ ករោមី’’តិ អាហ។ បុញ្ញវា ឯស, យោ មច្ឆកុច្ឆិយំ អរោគោ វសិ, បោសេហិ នន្តិ។
អស្សោសិ
វិញ្ញុតំ បត្តស្ស ទ្វីសុបិ នគរេសុ បាសាទំ ការេត្វា នាដកានិ បច្ចុបដ្ឋាបេសុំ។ ឯកេកស្មិំ នគរេ ចត្តារោ ចត្តារោ មាសេ វសតិ, ឯកស្មិំ នគរេ ចត្តារោ មាសេ វុដ្ឋស្ស សង្ឃាដនាវាយ មណ្ឌបំ ការេត្វា តត្ថ នំ សទ្ធិំ នាដកាហិ អារោបេន្តិ។ សោ សម្បត្តិំ អនុភវមានោ ឥតរំ នគរំ គច្ឆតិ។ តំនគរវាសិនោ នាដកានិ ឧបឌ្ឍមគ្គំ អគមំសុ។ តេ បច្ចុគ្គន្ត្វា តំ បរិវារេត្វា អត្តនោ បាសាទំ នយន្តិ។ ឥតរានិ នាដកានិ និវត្តិត្វា អត្តនោ នគរមេវ គច្ឆន្តិ។ តត្ថ ចត្តារោ មាសេ វសិត្វា តេនេវ និយាមេន បុន ឥតរំ នគរំ គច្ឆតិ។ ឯវមស្ស សម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស អសីតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ។
អថ ភគវា ចារិកំ ចរមានោ ពារាណសិំ បត្តោ។ សោ ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិតោ។ បព្ពជិត្វា សត្តាហមេវ បុថុជ្ជនោ អហោសិ, អដ្ឋមេ បន សោ ពាកុលោតិ សង្ខំ អគមាសីតិ។
បុរាណគិហិសហាយោតិ បុព្ពេ គិហិកាលេ សហាយោ។ អយម្បិ ទីឃាយុកោវ ថេរំ បព្ពជិតំ បស្សិតុំ គច្ឆន្តោ អសីតិមេ វស្សេ គតោ។ មេថុនោ ធម្មោតិ ពាលោ នគ្គសមណកោ ពាលបុច្ឆំ បុច្ឆតិ, ន សាសនវចនំ, ឥទានិ ថេរេន ទិន្ននយេ ឋិតោ ឥមេហិ បន តេតិ បុច្ឆិ។
២១០. យំបាយស្មាតិអាទីនិ
២១១. គហបតិចីវរន្តិ វស្សាវាសិកំ ចីវរំ។ សត្ថេនាតិ បិប្ផលកេន។ សូចិយាតិ សូចិំ គហេត្វា សិព្ពិតភាវំ ន សរាមីតិ អត្ថោ។ កថិនេ ចីវរន្តិ កថិនចីវរំ, កថិនចីវរម្បិ ហិ វស្សាវាសិកគតិកមេវ។ តស្មា តត្ថ ‘‘សិព្ពិតា នាភិជានាមី’’តិ អាហ។
ឯត្តកំ បនស្ស កាលំ គហបតិចីវរំ អសាទិយន្តស្ស ឆិន្ទនសិព្ពនាទីនិ អករោន្តស្ស កុតោ ចីវរំ ឧប្បជ្ជតីតិ។ ទ្វីហិ នគរេហិ។ ថេរោ ហិ មហាយសស្សី, តស្ស បុត្តធីតរោ នត្តបនត្តកា សុខុមសាដកេហិ ចីវរានិ ការេត្វា រជាបេត្វា សមុគ្គេ បក្ខិបិត្វា បហិណន្តិ។ ថេរស្ស ន្ហានកាលេ ន្ហានកោដ្ឋកេ ឋបេន្តិ។ ថេរោ តានិ និវាសេតិ ចេវ បារុបតិ ច, បុរាណចីវរានិ
អនច្ឆរិយញ្ចេតំ ថេរស្ស មហាបុញ្ញស្ស មហាភិញ្ញស្ស សតសហស្សកប្បេ បូរិតបារមិស្ស, អសោកធម្មរញ្ញោ កុលូបកោ និគ្រោធត្ថេរោ ទិវសស្ស និក្ខត្តុំ ចីវរំ បរិវត្តេសិ។ តស្ស ហិ តិចីវរំ ហត្ថិក្ខន្ធេ ឋបេត្វា បញ្ចហិ ច គន្ធសមុគ្គសតេហិ បញ្ចហិ ច មាលាសមុគ្គសតេហិ សទ្ធិំ បាតោវ អាហរិយិត្ថ, តថា ទិវា ចេវ សាយញ្ច។ រាជា កិរ ទិវសស្ស និក្ខត្តុំ សាដកេ បរិវត្តេន្តោ ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ នីត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម នីត’’ន្តិ សុត្វាវ បរិវត្តេសិ។ ថេរោបិ ន ភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា ឋបេសិ, សម្បត្តសព្រហ្មចារីនំ អទាសិ។ តទា កិរ ជម្ពុទីបេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស យេភុយ្យេន និគ្រោធស្សេវ សន្តកំ ចីវរំ អហោសិ។
អហោ វត មំ កោចិ និមន្តេយ្យាតិ កិំ បន ចិត្តស្ស អនុប្បាទនំ ភារិយំ, ឧប្បន្នស្ស បហានន្តិ។ ចិត្តំ នាម លហុកបរិវត្តំ, តស្មា អនុប្បាទនំ ភារិយំ អន្តរឃរេតិ មហាសកុលុទាយិសុត្តេ (ម. និ. ២.២៣៧) ឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ អនុព្យញ្ជនសោតិ ថេរេន កិរ រូបេ និមិត្តំ គហេត្វា មាតុគាមោ ន ឱលោកិតបុព្ពោ។ មាតុគាមស្ស ធម្មន្តិ មាតុគាមស្ស ឆប្បញ្ចវាចាហិ ធម្មំ ទេសេតុំ វដ្ដតិ, បញ្ហំ បុដ្ឋេន គាថាសហស្សម្បិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ។ ថេរោ បន កប្បិយមេវ ន អកាសិ។ យេភុយ្យេន ហិ កុលូបកថេរានមេតំ កម្មំ ហោតិ។ ភិក្ខុនុបស្សយន្តិ ភិក្ខុនិឧបស្សយំ។ តំ បន គិលានបុច្ឆកេន គន្តុំ វដ្ដតិ, ថេរោ បន កប្បិយមេវ ន អកាសិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ ចុណ្ណេនាតិ កោសម្ពចុណ្ណាទិនា។ គត្តបរិកម្មេតិ សរីរសម្ពាហនកម្មេ។ វិចារិតាតិ បយោជយិតា។ គទ្ទូហនមត្តន្តិ គាវិំ ថនេ គហេត្វា ឯកំ ខីរពិន្ទុំ ទូហនកាលមត្តម្បិ។
កេន បន ការណេន ថេរោ និរាពាធោ អហោសិ។ បទុមុត្តរេ កិរ ភគវតិ សតសហស្សភិក្ខុបរិវារេ
សរណោតិ សកិលេសោ។ អញ្ញា ឧទបាទីតិ អនុបសម្បន្នស្ស អញ្ញំ ព្យាកាតុំ ន វដ្ដតិ។ ថេរោ កស្មា ព្យាកាសិ? ន ថេរោ អហំ អរហាតិ អាហ, អញ្ញា ឧទបាទីតិ បនាហ។ អបិច ថេរោ អរហាតិ បាកដោ, តស្មា ឯវមាហ។
២១២. បព្ពជ្ជន្តិ អវាបុរណំ អាទាយាតិ កុញ្ចិកំ គហេត្វា។
និសិន្នកោវ បរិនិព្ពាយីតិ អហំ ធរមានោបិ ន អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្ស ភារោ អហោសិំ, បរិនិព្ពុតស្សាបិ មេ សរីរំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បលិពោធោ មា អហោសីតិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិ។ សរីរតោ ជាលា ឧដ្ឋហិ, ឆវិមំសលោហិតំ សប្បិ វិយ ឈាយមានំ បរិក្ខយំ គតំ, សុមនមកុលសទិសា
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ពាកុលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ទន្តភូមិសុត្តវណ្ណនា
២១៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ ទន្តភូមិសុត្តំ។ តត្ថ អរញ្ញកុដិកាយន្តិ តស្សេវ វេឡុវនស្ស ឯកស្មិំ វិវិត្តដ្ឋានេ បធានកម្មិកានំ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតសេនាសនេ។ រាជកុមារោតិ ពិម្ពិសារស្ស បុត្តោ ឱរសកោ។
ផុសេយ្យាតិ លភេយ្យ។ ឯកគ្គតន្តិ ឯវំ បដិបន្នោ សមាបត្តិំ នាម លភតិ, ឈានំ នាម លភតីតិ ឥទំ មយា សុតន្តិ វទតិ។ កិលមថោតិ កាយកិលមថោ។ វិហេសាតិ ស្វេវ កិលមថោ វុត្តោ។ យថាសកេ តិដ្ឋេយ្យាសីតិ អត្តនោ អជាននកោដ្ឋាសេយេវ តិដ្ឋេយ្យាសីតិ។
២១៤. ទេសេសីតិ ចិត្តេកគ្គតំ នាម ឯវំ លភតិ, សមាបត្តិំ ឯវំ និព្ពត្តេតីតិ អប្បនាឧបចារំ បាបេត្វា ឯកកសិណបរិកម្មំ កថេសិ។ បវេទេត្វាតិ បកាសេត្វា។
នេក្ខម្មេន ញាតព្ពន្តិ កាមតោ និស្សដគុណេន ញាតព្ពំ។ កាមតោ និស្សដគុណេ ឋិតេន បុគ្គលេន ឯកគ្គំ នាម ជានិតព្ពន្តិ អធិប្បាយេនេតំ វុត្តំ កាមេ បរិភុញ្ជន្តោតិ ទុវិធេបិ កាមេ ភុញ្ជមានោ។
២១៥. ហត្ថិទម្មា វា អស្សទម្មា វា គោទម្មា វាតិ ឯត្ថ អទន្តហត្ថិទម្មាទយោ វិយ ចិត្តេកគ្គរហិតា បុគ្គលា ទដ្ឋព្ពា។ ទន្តហត្ថិអាទយោ វិយ ចិត្តេកគ្គសម្បន្នា។ យថា អទន្តហត្ថិទម្មាទយោ កូដាការំ អកត្វា ធុរំ អឆឌ្ឌេត្វា ទន្តគមនំ វា គន្តុំ, ទន្តេហិ វា បត្តព្ពំ ភូមិំ បាបុណិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវមេវ ចិត្តេកគ្គរហិតា សម្បន្នចិត្តេកគ្គេហិ និព្ពត្តិតគុណំ វា និព្ពត្តេតុំ បត្តភូមិំ វា បាបុណិតុំ ន សក្កោន្តិ។
២១៦. ហត្ថវិលង្ឃកេនាតិ ហត្ថេន ហត្ថំ គហេត្វា។
ទដ្ឋេយ្យន្តិ អាវុតោតិ អាវរិតោ។ និវុតោតិ និវារិតោ។ ឱផុដោតិ ឱនទ្ធោ។
២១៧. នាគវនិកន្តិ ហត្ថិបទោបមេ (ម. និ. ១.២៨៨ អាទយោ) នាគវនចរកោ បុរិសោ ‘‘នាគវនិកោ’’តិ វុត្តោ, ឥធ ហត្ថិសិក្ខាយ កុសលោ ហត្ថិំ គហេតុំ សមត្ថោ។ អតិបស្សិត្វាតិ ទិស្វា។ ឯត្ថគេធាតិ ឯតស្មិំ បវត្តគេធា។ សរសង្កប្បានន្តិ ធាវនសង្កប្បានំ។ មនុស្សកន្តេសុ សីលេសុ សមាទបនាយាតិ ឯត្ថ យទា នាគោ ឥត្ថិបុរិសេហិ កុមារកុមារិកាហិ សោណ្ឌាទីសុ
បេមនីយាតិ តាត រាជា តេ បសន្នោ មង្គលហត្ថិដ្ឋានេវ ឋបេស្សតិ, រាជារហានិ ភោជនាទីនិ លភិស្សសីតិ ឯវរូបី នាគេហិ បិយាបិតព្ពា កថា។ សុស្សូសតីតិ តំ បេមនីយកថំ សោតុកាមោ ហោតិ។ តិណឃាសោទកន្តិ តិណឃាសញ្ចេវ ឧទកញ្ច, តិណឃាសន្តិ ឃាសិតព្ពំ តិណំ, ខាទិតព្ពន្តិ អត្ថោ។
បណវោតិ ឌិណ្ឌិមោ។ សព្ពវង្កទោសនិហិតនិន្នីតកសាវោតិ និហិតសព្ពវង្កទោសោ ចេវ អបនីតកសាវោ ច។ អង្គន្តេវ សង្ខំ គច្ឆតីតិ អង្គសមោ ហោតិ។
២១៩. គេហសិតសីលានន្តិ ញាយស្សាតិ អដ្ឋង្គិកមគ្គស្ស។
២២២. អទន្តមរណំ មហល្លកោ រញ្ញោ នាគោ កាលង្កតោតិ រញ្ញោ មហល្លកោ នាគោ អទន្តមរណំ មតោ កាលំ កតោ ហោតិ, អទន្តមរណំ កាលំកិរិយំ នាម ករិយតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ សេសំ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ទន្តភូមិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. ភូមិជសុត្តវណ្ណនា
២២៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ ភូមិជសុត្តំ។ តត្ថ ភូមិជោតិ អយំ ថេរោ ជយសេនរាជកុមារស្ស មាតុលោ។ អាសញ្ច អនាសញ្ចាតិ កាលេន អាសំ កាលេន អនាសំ។ សកេន ថាលិបាកេនាតិ បកតិបវត្តាយ ភិក្ខាយ អត្តនោ និដ្ឋិតភត្តតោបិ ភត្តេន បរិវិសិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ភូមិជសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. អនុរុទ្ធសុត្តវណ្ណនា
២៣០. ឯវំ មេ សុតន្តិ អនុរុទ្ធសុត្តំ។ តត្ថ ឯវមាហំសូតិ តស្ស ឧបាសកស្ស អផាសុកកាលោ អហោសិ, តទា ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហំសុ។ អបណ្ណកន្តិ អវិរាធិតំ។ ឯកត្ថាតិ អប្បមាណាតិ វា មហគ្គតាតិ វា ឈានមេវ ចិត្តេកគ្គតាយេវ ឯវំ វុច្ចតីតិ ឥមំ សន្ធាយ ឯវមាហ។
២៣១. យាវតា ឯកំ រុក្ខមូលំ មហគ្គតន្តិ ផរិត្វា អធិមុច្ចិត្វា វិហរតីតិ ឯករុក្ខមូលបមាណដ្ឋានំ កសិណនិមិត្តេន ឱត្ថរិត្វា តស្មិំ កសិណនិមិត្តេ មហគ្គតជ្ឈានំ ផរិត្វា អធិមុច្ចិត្វា វិហរតិ។ មហគ្គតន្តិ បនស្ស អាភោគោ នត្ថិ, កេវលំ មហគ្គតជ្ឈានបវត្តិវសេន បនេតំ វុត្តំ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ ឥមិនា ខោ ឯតំ គហបតិ បរិយាយេនាតិ ឥមិនា ការណេន។ ឯត្ថ ហិ អប្បមាណាតិ វុត្តានំ ព្រហ្មវិហារានំ និមិត្តំ ន វឌ្ឍតិ, ឧគ្ឃាដនំ ន ជាយតិ, តានិ ឈានានិ អភិញ្ញានំ វា និរោធស្ស វា បាទកានិ ន ហោន្តិ, វិបស្សនាបាទកានិ បន វដ្ដបាទកានិ ភវោក្កមនានិ ច ហោន្តិ។ ‘‘មហគ្គតា’’តិ វុត្តានំ បន កសិណជ្ឈានានំ និមិត្តំ វឌ្ឍតិ, ឧគ្ឃាដនំ ជាយតិ, សមតិក្កមា ហោន្តិ, អភិញ្ញាបាទកានិ
២៣២. ឥទានិ មហគ្គតសមាបត្តិតោ នីហរិត្វា ភវូបបត្តិការណំ ទស្សេន្តោ ចតស្សោ ខោ ឥមាតិអាទិមាហ។ បរិត្តាភាតិ ផរិត្វា ជានន្តស្ស អយមាភោគោ អត្ថិ, បរិត្តាភេសុ បន ទេវេសុ និព្ពត្តិការណំ ឈានំ ភាវេន្តោ ឯវំ វុត្តោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ បរិត្តាភា សិយា សំកិលិដ្ឋាភា ហោន្តិ សិយា បរិសុទ្ធាភា, អប្បមាណាភា សិយា សំកិលិដ្ឋាភា ហោន្តិ សិយា បរិសុទ្ធាភា។ កថំ? សុប្បមត្តេ វា សរាវមត្តេ វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា បញ្ចហាការេហិ អាចិណ្ណវសិភាវោ បច្ចនីកធម្មានំ សុដ្ឋុ អបរិសោធិតត្តា ទុព្ពលមេវ សមាបត្តិំ វឡញ្ជិត្វា អប្បគុណជ្ឈានេ ឋិតោ កាលំ កត្វា បរិត្តាភេសុ និព្ពត្តតិ, វណ្ណោ បនស្ស បរិត្តោ ចេវ ហោតិ សំកិលិដ្ឋោ ច។ បញ្ចហិ បនាការេហិ អាចិណ្ណវសិភាវោ បច្ចនីកធម្មានំ សុដ្ឋុ បរិសោធិតត្តា សុវិសុទ្ធំ សមាបត្តិំ វឡញ្ជិត្វា បគុណជ្ឈានេ ឋិតោ កាលំ កត្វា បរិត្តាភេសុ និព្ពត្តតិ, វណ្ណោ
វណ្ណនានត្តន្តិ នោ ច អាភានានត្តន្តិ អាលោកេ នានត្តំ ន បញ្ញាយតិ។ អច្ចិនានត្តន្តិ
យត្ថ យត្ថាតិ ឧយ្យានវិមានកប្បរុក្ខនទីតីរបោក្ខរណីតីរេសុ យត្ថ យត្ថ។ អភិនិវិសន្តីតិ វសន្តិ។ អភិរមន្តីតិ រមន្តិ ន ឧក្កណ្ឋន្តិ។ កាជេនាតិ យាគុភត្តតេលផាណិតមច្ឆមំសកាជេសុ យេន កេនចិ កាជេន។ ‘‘កាចេនាតិ’’បិ បាឋោ, អយមេវ អត្ថោ។ បិដកេនាតិ បច្ឆិយា។ តត្ថ តត្ថេវាតិ សប្បិមធុផាណិតាទីនំ សុលភដ្ឋានតោ លោណបូតិមច្ឆាទីនំ ឧស្សន្នដ្ឋានំ នីតា ‘‘បុព្ពេ អម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ ផាសុកំ, តត្ថ សុខំ វសិម្ហា, ឥធ លោណំ វា នោ ពាធតិ បូតិមច្ឆគន្ធោ វា សីសរោគំ ឧប្បាទេតី’’តិ ឯវំ ចិត្តំ អនុប្បាទេត្វា តត្ថ តត្ថេវ រមន្តិ។
២៣៤. អាភាតិ អាភាសម្បន្នា។ តទង្គេនាតិ តស្សា ភវូបបត្តិយា អង្គេន, ភវូបបត្តិការណេនាតិ អត្ថោ។ ឥទានិ តំ ការណំ បុច្ឆន្តោ កោ នុ ខោ, ភន្តេតិអាទិមាហ។
កាយទុដ្ឋុល្លន្តិ កាយាលសិយភាវោ។ ឈាយតោតិ ជលតោ។
២៣៥. ទីឃរត្តំ ខោ មេតិ ថេរោ កិរ បារមិយោ បូរេន្តោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា និរន្តរំ តីណិ អត្តភាវសតានិ ព្រហ្មលោកេ បដិលភិ, តំ សន្ធាយេតំ អាហ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘អវោកិណ្ណំ
អសង្ខតំ គវេសន្តោ, បុព្ពេ សញ្ចរិតំ មម’’ន្តិ។
សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អនុរុទ្ធសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ឧបក្កិលេសសុត្តវណ្ណនា
២៣៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ ឧបក្កិលេសសុត្តំ។ តត្ថ ឯតទវោចាតិ នេវ ភេទាធិប្បាយេន ន បិយកម្យតាយ, អថ ខ្វាស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ មា ភណ្ឌនន្តិអាទីសុ ‘‘អកត្ថា’’តិ បាឋសេសំ គហេត្វា ‘‘មា ភណ្ឌនំ អកត្ថា’’តិ ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អញ្ញតរោតិ សោ កិរ ភិក្ខុ ភគវតោ អត្ថកាមោ, អយំ កិរស្ស អធិប្បាយោ – ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ កោធាភិភូតា សត្ថុ វចនំ ន គណ្ហន្តិ, មា ភគវា ឯតេ ឱវទន្តោ កិលមី’’តិ, តស្មា ឯវមាហ។
បិណ្ឌាយ បាវិសីតិ ន កេវលំ បាវិសិ, យេនបិ ជនេន ន ទិដ្ឋោ, សោ មំ បស្សតូតិបិ អធិដ្ឋាសិ។ កិមត្ថំ អធិដ្ឋាសីតិ? តេសំ ភិក្ខូនំ ទមនត្ថំ។ ភគវា ហិ តទា បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ ‘‘បុថុសទ្ទោ សមជនោ’’តិអាទិគាថា ភាសិត្វា កោសម្ពិតោ ពាលកលោណការគាមំ គតោ។ តតោ បាចីនវំសទាយំ, តតោ បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌំ គន្ត្វា បាលិលេយ្យហត្ថិនាគេន ឧបដ្ឋហិយមានោ តេមាសំ វសិ។ នគរវាសិនោបិ – ‘‘សត្ថា វិហារំ គតោ, គច្ឆាម ធម្មស្សវនាយា’’តិ គន្ធបុប្ផហត្ថា វិហារំ គន្ត្វា ‘‘កហំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘កហំ តុម្ហេ សត្ថារំ ទក្ខថ, សត្ថា ‘ឥមេ ភិក្ខូ សមគ្គេ
២៣៧. ឥទានិ បុថុសទ្ទោតិអាទិគាថាសុ បុថុ មហាសទ្ទោ អស្សាតិ បុថុសទ្ទោ។ សមជនោតិ សមានោ ឯកសទិសោ ជនោ, សព្ពោវាយំ ភណ្ឌនការកជនោ ន ពាលោ កោចិ មញ្ញថាតិ តត្រ កោចិ ឯកោបិ អហំ ពាលោតិ ន មញ្ញតិ, សព្ពេបិ បណ្ឌិតមានិនោយេវ។ នាញ្ញំ ភិយ្យោ អមញ្ញរុន្តិ កោចិ ឯកោបិ អហំ ពាលោតិ ន ច មញ្ញិ, ភិយ្យោ ច សង្ឃស្មិំ ភិជ្ជមានេ អញ្ញម្បិ ឯកំ ‘‘មយ្ហំ ការណា សង្ឃោ ភិជ្ជតី’’តិ ឥទំ ការណំ ន មញ្ញីតិ អត្ថោ។
បរិមុដ្ឋាតិ មុដ្ឋស្សតិនោ។ វាចាគោចរភាណិនោតិ រាការស្ស រស្សាទេសោ កតោ; វាចាគោចរាវ យាវិច្ឆន្តិ មុខាយាមំ, យាវ មុខំ បសារេតុំ ឥច្ឆន្តិ, តាវ បសារេត្វា ភាណិនោ, ឯកោបិ សង្ឃគារវេន មុខសង្កោចនំ ន ករោតីតិ អត្ថោ។ យេន នីតាតិ យេន កលហេន ឥមំ និល្លជ្ជភាវំ នីតា។ ន តំ វិទូ ន តំ ជានន្តិ ‘‘ឯវំ សាទីនវោ អយ’’ន្តិ។
យេ ច តំ ឧបនយ្ហន្តីតិ តំ អក្កោច្ឆិ មន្តិអាទិកំ អាការំ យេ ឧបនយ្ហន្តិ។ សនន្តនោតិ បោរាណោ។
បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ ភណ្ឌនការកា បរេ នាម។ តេ ឯត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ កលហំ ករោន្តា ‘‘មយំ យមាមសេ ឧបយមាម នស្សាម សតតំ សមិតំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន ជានន្តិ។ យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ ច តត្ថ បណ្ឌិតា ‘‘មយំ មច្ចុនោ សមីបំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ។ តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា មេធគានំ កលហានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ។
អដ្ឋិច្ឆិន្នាតិ អយំ គាថា ជាតកេ (ជា. ១.៩.១៦) អាគតា, ព្រហ្មទត្តញ្ច ទីឃាវុកុមារញ្ច សន្ធាយ
សចេ លភេថាតិអាទិគាថា បណ្ឌិតសហាយស្ស ច ពាលសហាយស្ស ច វណ្ណាវណ្ណទីបនត្ថំ វុត្តា។ អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានីតិ បាកដបរិស្សយេ ច បដិច្ឆន្នបរិស្សយេ ច អភិភវិត្វា តេន សទ្ធិំ អត្តមនោ សតិមា ចរេយ្យាតិ។
រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតន្តិ យថា អត្តនោ វិជិតរដ្ឋំ មហាជនករាជា ច អរិន្ទមមហារាជា ច បហាយ ឯកកា វិចរិំសុ, ឯវំ វិចរេយ្យាតិ អត្ថោ។ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោតិ មាតង្គោ អរញ្ញេ នាគោវ។ មាតង្គោតិ ហត្ថិ វុច្ចតិ។ នាគោតិ មហន្តាធិវចនមេតំ។ យថា ហិ មាតុបោសកោ មាតង្គនាគោ អរញ្ញេ ឯកោ ចរិ, ន ច បាបានិ អកាសិ, យថា ច បាលិលេយ្យកោ, ឯវំ ឯកោ ចរេ, ន ច បាបានិ កយិរាតិ វុត្តំ ហោតិ។
២៣៨. ពាលកលោណការគាមោតិ ឧបាលិគហបតិស្ស ភោគគាមោ។ តេនុបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមិ? គណេ កិរស្ស អាទីនវំ ទិស្វា ឯកវិហារិំ ភិក្ខុំ បស្សិតុកាមតា ឧទបាទិ, តស្មា សីតាទីហិ បីឡិតោ ឧណ្ហាទីនិ បត្ថយមានោ វិយ ឧបសង្កមិ។ ធម្មិយា កថាយាតិ ឯកីភាវេ អានិសំសប្បដិសំយុត្តាយ។ យេន អាយស្មា ច អនុរុទ្ធោតិអាទិ វុត្តនយមេវ។
២៤១. អត្ថិ បន វោតិ បច្ឆិមបុច្ឆាយ លោកុត្តរធម្មំ បុច្ឆេយ្យ។ សោ បន ថេរានំ នត្ថិ, តស្មា តំ បុច្ឆិតុំ ន យុត្តន្តិ បរិកម្មោភាសំ បុច្ឆតិ។ ឱភាសញ្ចេវ សញ្ជានាមាតិ បរិកម្មោភាសំ សញ្ជានាម។ ទស្សនញ្ច រូបានន្តិ ទិព្ពចក្ខុនា រូបទស្សនញ្ច សញ្ជានាម។ តញ្ច និមិត្តំ នប្បដិវិជ្ឈាមាតិ តញ្ច ការណំ ន ជានាម, យេន នោ ឱភាសោ ច រូបទស្សនញ្ច អន្តរធាយតិ។
តំ ខោ បន វោ អនុរុទ្ធា និមិត្តំ បដិវិជ្ឈិតព្ពន្តិ តំ វោ ការណំ ជានិតព្ពំ។ អហម្បិ សុទន្តិ អនុរុទ្ធា តុម្ហេ កិំ ន អាឡុលេស្សន្តិ, អហម្បិ ឥមេហិ ឯកាទសហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិចិកិច្ឆា ខោ មេតិអាទីសុ មហាសត្តស្ស អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា នានាវិធានិ រូបានិ ទិស្វា ‘‘ឥទំ ខោ កិ’’ន្តិ វិចិកិច្ឆា ឧទបាទិ។ សមាធិ ចវីតិ បរិកម្មសមាធិ ចវិ។ ឱភាសោតិ បរិកម្មោភាសោបិ អន្តរធាយិ, ទិព្ពចក្ខុនាបិ រូបំ ន បស្សិ។ អមនសិការោតិ រូបានិ បស្សតោ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ, ឥទានិ កិញ្ចិ ន មនសិករិស្សាមីតិ អមនសិការោ ឧទបាទិ។
ថិនមិទ្ធន្តិ
ឆម្ភិតត្តន្តិ ហិមវន្តាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទានវរក្ខសអជគរាទយោ អទ្ទស, អថស្ស ឆម្ភិតត្តំ ឧទបាទិ។
ឧប្បិលន្តិ ‘‘មយា ទិដ្ឋភយំ បកតិយា ឱលោកិយមានំ នត្ថិ។ អទិដ្ឋេ កិំ នាម ភយ’’ន្តិ ចិន្តយតោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ឧទបាទិ។ សកិទេវាតិ ឯកបយោគេនេវ បញ្ច និធិកុម្ភិយោបិ បស្សេយ្យ។
ទុដ្ឋុល្លន្តិ មយា វីរិយំ គាឡ្ហំ បគ្គហិតំ, តេន មេ ឧប្បិលំ ឧប្បន្នន្តិ វីរិយំ សិថិលមកាសិ, តតោ កាយទរថោ កាយទុដ្ឋុល្លំ កាយាលសិយំ ឧទបាទិ។
អច្ចារទ្ធវីរិយន្តិ មម វីរិយំ សិថិលំ ករោតោ ទុដ្ឋុល្លំ ឧប្បន្នន្តិ បុន វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ អច្ចារទ្ធវីរិយំ ឧទបាទិ។ បតមេយ្យាតិ មរេយ្យ។
អតិលីនវីរិយន្តិ មម វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ ឯវំ ជាតន្តិ បុន វីរិយំ សិថិលំ ករោតោ អតិលីនវីរិយំ ឧទបាទិ។
អភិជប្បាតិ ទេវលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទេវសង្ឃំ បស្សតោ តណ្ហា ឧទបាទិ។
នានត្តសញ្ញាតិ មយ្ហំ ឯកជាតិកំ រូបំ មនសិករោន្តស្ស អភិជប្បា ឧប្បន្នា, នានាវិធរូបំ
អតិនិជ្ឈាយិតត្តន្តិ មយ្ហំ នានាវិធានិ រូបានិ មនសិករោន្តស្ស នានត្តសញ្ញា ឧទបាទិ, ឥដ្ឋំ វា អនិដ្ឋំ
២៤៣. ឱភាសនិមិត្តំ មនសិ ករោមីតិ បរិកម្មោភាសមេវ មនសិ ករោមិ។ ន ច រូបានិ បស្សាមីតិ ទិព្ពចក្ខុនា រូបានិ ន បស្សាមិ។ រូបនិមិត្តំ មនសិ ករោមីតិ ទិព្ពចក្ខុនា វិសយរូបមេវ មនសិ ករោមិ។
បរិត្តញ្ចេវ ឱភាសន្តិ បរិត្តកដ្ឋានេ ឱភាសំ។ បរិត្តានិ ច រូបានីតិ បរិត្តកដ្ឋានេ រូបានិ។ វិបរិយាយេន ទុតិយវារោ វេទិតព្ពោ។ បរិត្តោ សមាធីតិ បរិត្តកោ បរិកម្មោភាសោ, ឱភាសបរិត្តតញ្ហិ សន្ធាយ ឥធ បរិកម្មសមាធិ ‘‘បរិត្តោ’’តិ វុត្តោ។ បរិត្តំ មេ តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ សមយេ ទិព្ពចក្ខុបិ បរិត្តកំ ហោតិ។ អប្បមាណវារេបិ ឯសេវ នយោ។
២៤៥. អវិតក្កម្បិ វិចារមត្តន្តិ បញ្ចកនយេ ទុតិយជ្ឈានសមាធិំ។ អវិតក្កម្បិ អវិចារន្តិ ចតុក្កនយេបិ បញ្ចកនយេបិ ឈានត្តយសមាធិំ។ សប្បីតិកន្តិ ទុកតិកជ្ឈានសមាធិំ។ និប្បីតិកន្តិ ទុកជ្ឈានសមាធិំ។ សាតសហគតន្តិ តិកចតុក្កជ្ឈានសមាធិំ។ ឧបេក្ខាសហគតន្តិ ចតុក្កនយេ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិំ បញ្ចកនយេ បញ្ចមជ្ឈានសមាធិំ។
កទា បន ភគវា ឥមំ តិវិធំ សមាធិំ ភាវេតិ? មហាពោធិមូលេ និសិន្នោ បច្ឆិមយាមេ។ ភគវតោ ហិ បឋមមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ អហោសិ, ទុតិយាទយោ ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានិកា
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ឧបក្កិលេសសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ពាលបណ្ឌិតសុត្តវណ្ណនា
២៤៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ ពាលបណ្ឌិតសុត្តំ។ តត្ថ ពាលលក្ខណានីតិ ពាលោ អយន្តិ ឯតេហិ លក្ខិយតិ ញាយតីតិ ពាលលក្ខណានិ។ តានេវ តស្ស សញ្ជាននការណានីតិ ពាលនិមិត្តានិ។ ពាលស្ស អបទានានីតិ ពាលាបទានានិ ទុច្ចិន្តិតចិន្តីតិ ចិន្តយន្តោ អភិជ្ឈាព្យាបាទមិច្ឆាទស្សនវសេន ទុច្ចិន្តិតមេវ ចិន្តេតិ។ ទុព្ភាសិតភាសីតិ ភាសមានោបិ មុសាវាទាទិភេទំ ទុព្ភាសិតមេវ ភាសតិ។ ទុក្កដកម្មការីតិ ករោន្តោបិ បាណាតិបាតាទិវសេន ទុក្កដកម្មមេវ ករោតិ។ តត្រ ចេតិ យត្ថ និសិន្នោ, តស្សំ បរិសតិ។ តជ្ជំ តស្សារុប្បន្តិ តជ្ជាតិកំ តទនុច្ឆវិកំ, បញ្ចន្នំ វេរានំ ទិដ្ឋធម្មកសម្បរាយិកអាទីនវប្បដិសំយុត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ តត្រាតិ ពាលន្តិអាទីនិ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ។
២៤៨. ឱលម្ពន្តីតិ ឧបដ្ឋហន្តិ។ សេសបទទ្វយំ តស្សេវ វេវចនំ, ឱលម្ពនាទិអាការេន ហិ តានិ ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។ បថវិយា ឱលម្ពន្តីតិ បថវិតលេ បត្ថរន្តិ។ សេសបទទ្វយំ តស្សេវ វេវចនំ។ បត្ថរណាការោយេវ ហេស។ តត្រ, ភិក្ខវេ, ពាលស្សាតិ តស្មិំ ឧបដ្ឋានាការេ អាបាថគតេ ពាលស្ស ឯវំ ហោតិ។
២៤៩. ឯតទវោចាតិ អនុសន្ធិកុសលោ ភិក្ខុ ‘‘និរយស្ស ឧបមា កាតុំ ន សក្កា’’តិ ន ភគវា វទតិ, ‘‘ន សុករា’’តិ បន វទតិ, ន សុករំ បន សក្កា ហោតិ កាតុំ, ហន្ទាហំ ទសពលំ ឧបមំ ការាបេមីតិ ចិន្តេត្វា ឯតំ ‘‘សក្កា, ភន្តេ’’តិ វចនំ អវោច។ ហនេយ្យុន្តិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គមនវសេន យថា ឯកស្មិំ ឋានេ ទ្វេ បហារា និបតន្តិ, ឯវំ ហនេយ្យុំ។ តេនស្ស ទ្វេ វណមុខសតានិ ហោន្តិ។ ឥតោ ឧត្តរិបិ ឯសេវ នយោ។
២៥០. បាណិមត្តន្តិ អន្តោមុដ្ឋិយំ ឋបនមត្តំ។ សង្ខម្បិ ន ឧបេតីតិ គណនមត្តម្បិ ន គច្ឆតិ។ កលភាគម្បីតិ សតិមំ កលំ សហស្សិមំ កលំ សតសហស្សិមំ វា កលំ ឧបគច្ឆតីតិបិ វត្តព្ពតំ ន ឧបេតិ។ ឧបនិធម្បីតិ ឧបនិក្ខេបនមត្តម្បិ ន ឧបេតិ, ឱលោកេន្តស្ស ឱលោកិតមត្តម្បិ តត្តំ អយោខិលន្តិ តិគាវុតំ អត្តភាវំ សម្បជ្ជលិតាយ លោហបថវិយា ឧត្តានកំ និបជ្ជាបេត្វា តស្ស ទក្ខិណហត្ថេ តាលប្បមាណំ អយសូលំ បវេសេន្តិ, តថា វាមហត្ថាទីសុ។ យថា ច ឧត្តានកំ និបជ្ជាបេត្វា, ឯវំ ឧរេនបិ ទក្ខិណបស្សេនបិ វាមបស្សេនបិ និបជ្ជាបេត្វា តំ កម្មការណំ ករោន្តិយេវ។ សំវេសេត្វាតិ សម្បជ្ជលិតាយ លោហបថវិយា តិគាវុតំ អត្តភាវំ និបជ្ជាបេត្វា។ កុឋារីហីតិ មហតីហិ គេហស្ស ឯកបក្ខឆទនមត្តាហិ កុឋារីហិ តច្ឆន្តិ។ លោហិតំ នទី ហុត្វា សន្ទតិ, លោហបថវិតោ ជាលា ឧដ្ឋហិត្វា តច្ឆិតដ្ឋានំ គណ្ហន្តិ។ មហាទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តច្ឆន្តា វាសីហីតិ មហាសុប្បបមាណាហិ វាសីហិ។ តាហិ តច្ឆន្តា តចតោ យាវ អដ្ឋីនិ សណិកំ តច្ឆន្តិ, តច្ឆិតំ តច្ឆិតំ បដិបាកតិកំ ហោតិ។ រថេ យោជេត្វាតិ សទ្ធិំ យុគយោត្តបញ្ចរចក្កកុព្ពរបាចនេហិ សព្ពតោ សម្បជ្ជលិតេ រថេ យោជេត្វា។ មហន្តន្តិ មហាកូដាគារប្បមាណំ។ អារោបេន្តីតិ សម្បជ្ជលិតេហិ អយមុគ្គរេហិ បោថេន្តា អារោបេន្តិ។ សកិម្បិ ឧទ្ធន្តិ សុបក្កុថិតាយ ឧក្ខលិយា បក្ខិត្តតណ្ឌុលា វិយ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយញ្ច គច្ឆតិ។
ភាគសោ មិតោតិ ភាគេ ឋបេត្វា ឋបេត្វា វិភត្តោ។ បរិយន្តោតិ បរិក្ខិត្តោ។ អយសាតិ ឧបរិ អយបដ្ដេន ឆាទិតោ។
សមន្តា យោជនសតំ ផរិត្វា តិដ្ឋតីតិ ឯវំ ផរិត្វា តិដ្ឋតិ, យថា សមន្តា យោជនសតេ ឋានេ ឋត្វា ឱលោកេន្តស្ស អក្ខីនិ យមកគោឡកា វិយ និក្ខមន្តិ។
ន សុករា អក្ខានេន បាបុណិតុន្តិ និរយោ នាម ឯវម្បិ ទុក្ខោ ឯវម្បិ ទុក្ខោតិ វស្សសតំ វស្សសហស្សំ កថេន្តេនាបិ មត្ថកំ បាបេត្វា កថេតុំ ន សុករាតិ អត្ថោ។
២៥១. ទន្តុល្លេហកន្តិ ទន្តេហិ ឧល្លេហិត្វា, លុញ្ចិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ រសាទោតិ រសគេធេន បរិភុត្តរសោ។
២៥២. អញ្ញមញ្ញខាទិកាតិ អញ្ញមញ្ញខាទនំ។
ទុព្ពណ្ណោតិ ទុទ្ទសិកោតិ ទារកានំ ភយាបនត្ថំ កតយក្ខោ វិយ ទុទ្ទសោ។ ឱកោដិមកោតិ លកុណ្ឌកោ បវិដ្ឋគីវោ មហោទរោ។ កាណោតិ ឯកក្ខិកាណោ វា ឧភយក្ខិកាណោ វា។ កុណីតិ ឯកហត្ថកុណី វា ឧភយហត្ថកុណី វា។ បក្ខហតោតិ បីឋសប្បី។ សោ កាយេនាតិ ឥទមស្ស ទុក្ខានុបពន្ធទស្សនត្ថំ អារទ្ធំ។
កលិគ្គហេនាតិ បរាជយេន។ អធិពន្ធំ និគច្ឆេយ្យាតិ យស្មា ពហុំ ជិតោ សព្ពសាបតេយ្យម្បិស្ស នប្បហោតិ, តស្មា អត្តនាបិ ពន្ធំ និគច្ឆេយ្យ។ កេវលា បរិបូរា ពាលភូមីតិ ពាលោ តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា
២៥៣. បណ្ឌិតលក្ខណានីតិអាទិ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ។ សុចិន្តិតចិន្តីតិអាទីនិ ចេត្ថ មនោសុចរិតាទីនំ វសេន យោជេតព្ពានិ។
ចក្ករតនវណ្ណនា
២៥៦. សីសំ ន្ហាតស្សាតិ សីសេន សទ្ធិំ គន្ធោទកេន ន្ហាតស្ស។ ឧបោសថិកស្សាតិ សមាទិន្នឧបោសថង្គស្ស។ ឧបរិបាសាទវរគតស្សាតិ បាសាទវរស្ស ឧបរិ គតស្ស សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា បាសាទវរស្ស ឧបរិ មហាតលេ សិរីគព្ភំ បវិសិត្វា សីលានិ អាវជ្ជន្តស្ស។ តទា កិរ រាជា បាតោវ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា បុនបិ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ សីសំ ន្ហាយិត្វា កតបាតរាសោ សុទ្ធំ ឧត្តរាសង្គំ ឯកំសំ កត្វា ឧបរិបាសាទស្ស សិរីសយនេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ អត្តនោ ទានមយបុញ្ញសមុទយំ អាវជ្ជេត្វា និសីទតិ, អយំ សព្ពចក្កវត្តីនំ ធម្មតា
តេសំ តំ អាវជ្ជន្តានំយេវ វុត្តប្បការបុញ្ញកម្មបច្ចយំ ឧតុសមុដ្ឋានំ នីលមណិសង្ឃាដសទិសំ បាចីនសមុទ្ទជលតលំ ឆិន្ទមានំ វិយ អាកាសំ អលង្កុរុមានំ វិយ ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុភវតិ។ តយិទំ ទិព្ពានុភាវយុត្តត្តា ទិព្ពន្តិ វុត្តំ។ សហស្សំ អស្ស អរានន្តិ សហស្សារំ។ សហ សនេមិកំ សនាភិកំ។ សព្ពេហិ អាការេហិ បរិបូរន្តិ សព្ពាការបរិបូរំ។
តត្ថ ចក្កញ្ច តំ រតិជននដ្ឋេន រតនញ្ចាតិ ចក្ករតនំ។ យាយ បន តំ នាភិយា ‘‘សនាភិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ឥន្ទនីលមណិមយា ហោតិ។ មជ្ឈេ បនស្សា រជតមយា បនាឡិ, យាយ សុទ្ធសិនិទ្ធទន្តបន្តិយា ហសមានំ វិយ វិរោចតិ។ មជ្ឈេ ឆិទ្ទេន វិយ ចន្ទមណ្ឌលេន ឧភោសុបិ ពាហិរន្តេសុ រជតបដ្ដេន កតបរិក្ខេបោ ហោតិ។ តេសុ បនស្សា នាភិបនាឡិ បរិក្ខេបបដ្ដេសុ យុត្តដ្ឋានេ បរិច្ឆេទលេខា សុវិភត្តាវ ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ។ អយំ តាវស្ស នាភិយា សព្ពាការបរិបូរតា។
យេហិ
យាយ បន តំ នេមិយា សហ ‘‘សនេមិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ពាលសូរិយរស្មិកលាបសិរិំ
នេមិមណ្ឌលបិដ្ឋិយំ បនស្ស ទសន្នំ ទសន្នំ អរានមន្តរេ ធមនវំសោ វិយ អន្តោសុសិរោ ឆិទ្ទមណ្ឌលចិត្តោ វាតគាហី បវាឡទណ្ឌោ ហោតិ, យស្ស វាតេន បហរិតស្ស សុកុសលសមន្នាហតស្ស បញ្ចង្គិកតូរិយស្ស វិយ សទ្ទោ វគ្គុ ច រជនីយោ ច កមនីយោ ច ហោតិ។ តស្ស ខោ បន បវាឡទណ្ឌស្ស ឧបរិ សេតច្ឆត្តំ, ឧភោសុ បស្សេសុ សមោសរិតកុសុមទាមបន្តិយោតិ ឯវំ សមោសរិតកុសុមទាមបន្តិសតទ្វយបរិវារេន សេតច្ឆត្តសតធារិនា បវាឡទណ្ឌសតេន សមុបសោភិតនេមិបរិក្ខេបស្ស ទ្វិន្នម្បិ នាភិបនាឡីនំ អន្តោ ទ្វេ សីហមុខានិ ហោន្តិ, យេហិ តាលក្ខន្ធប្បមាណា បុណ្ណចន្ទកិរណកលាបសស្សិរិកា តរុណរវិសមានរត្តកម្ពលគេណ្ឌុកបរិយន្តា អាកាសគង្គាគតិសោភំ អភិភវមានា វិយ ទ្វេ មុត្តកលាបា ឱលម្ពន្តិ, យេហិ ចក្ករតនេន សទ្ធិំ
តំ បនេតំ ឯវំ សព្ពាការបរិបូរំ បកតិយា សាយមាសភត្តំ ភុញ្ជិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ឃរទ្វារេ បញ្ញត្តាសនេសុ
អថ តស្ស ចក្ករតនស្ស សទ្ទស្សវនេនេវ ‘‘កុតោ នុ ខោ, កស្ស នុ ខោ អយំ សទ្ទោ’’តិ អាវជ្ជិតហទយានំ បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកយមានានំ តេសំ មនុស្សានំ អញ្ញតរោ អញ្ញតរំ ឯវមាហ – ‘‘បស្ស ភោ អច្ឆរិយំ, អយំ បុណ្ណចន្ទោ បុព្ពេ ឯកោ ឧគ្គច្ឆតិ, អជ្ជ បន អត្តទុតិយោ ឧគ្គតោ, ឯតញ្ហិ រាជហំសមិថុនំ វិយ បុណ្ណចន្ទមិថុនំ បុព្ពាបរិយេន គគនតលំ អភិលង្ឃតី’’តិ។ តមញ្ញោ អាហ – ‘‘កិំ កថេសិ សម្ម កហំ នាម តយា ទ្វេ បុណ្ណចន្ទា ឯកតោ ឧគ្គច្ឆន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, ននុ ឯស តបនីយរំសិធារោ បិញ្ឆរកិរណោ ទិវាករោ ឧគ្គតោ’’តិ។ តមញ្ញោ សិតំ កត្វា ឯវមាហ – ‘‘កិំ ឧម្មត្តោសិ, ននុ ខោ ឥទានិមេវ ទិវាករោ អត្ថង្គតោ, សោ កថំ ឥមំ បុណ្ណចន្ទំ អនុពន្ធមានោ ឧគ្គច្ឆិស្សតិ, អទ្ធា បនេតំ អនេករតនប្បភាសមុជ្ជលំ ឯកស្ស បុញ្ញវតោ វិមានំ ភវិស្សតី’’តិ។ តេ សព្ពេបិ អបសាទយន្តា អញ្ញេ ឯវមាហំសុ – ‘‘កិំ ពហុំ វិប្បលបថ, នេវេស បុណ្ណចន្ទោ, ន សូរិយោ ន ទេវវិមានំ។ ន ហេតេសំ ឯវរូបា
ឯវំ បវត្តសល្លាបស្សេវ តស្ស ជនស្ស ចន្ទមណ្ឌលំ ឱហាយ តំ ចក្ករតនំ អភិមុខំ ហោតិ។ តតោ តេហិ ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ និព្ពត្ត’’ន្តិ វុត្តេ ភវន្តិ វត្តារោ – ‘‘ន កស្សចិ អញ្ញស្ស, ននុ អម្ហាកំ រាជា បូរិតចក្កវត្តិវត្តោ, តស្សេតំ និព្ពត្ត’’ន្តិ។ អថ សោ ច មហាជនោ, យោ ច អញ្ញោ បស្សតិ, សព្ពោ ចក្ករតនមេវ អនុគច្ឆតិ។ តម្បិ ចក្ករតនំ រញ្ញោយេវ អត្ថាយ អត្តនោ អាគតភាវំ ញាបេតុកាមំ វិយ សត្តក្ខត្តុំ បាការមត្ថកេនេវ នគរំ អនុសំយាយិត្វា
ឯវំ ឋិតស្ស បនស្ស វាតបានច្ឆិទ្ទាទីហិ បវិសិត្វា នានាវិរាគរតនប្បភាសមុជ្ជលំ អន្តោ បាសាទំ អលង្កុរុមានំ បភាសមូហំ ទិស្វា ទស្សនត្ថាយ សញ្ជាតាភិលាសោ រាជា ហោតិ។ បរិជនោបិស្ស បិយវចនបាភតេន អាគន្ត្វា តមត្ថំ និវេទេតិ។ អថ រាជា ពលវបីតិបាមោជ្ជផុដសរីរោ បល្លង្កំ សោ ហោតិ រាជា ចក្កវត្តីតិ កិត្តាវតា ចក្កវត្តី ហោតិ? ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តម្បិ ចក្ករតនេ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេ។
ឥទានិ តស្ស បវត្តាបនត្ថំ យំ កាតព្ពំ តំ ទស្សេន្តោ អថ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧដ្ឋាយាសនាតិ និសិន្នាសនតោ ឧដ្ឋហិត្វា ចក្ករតនសមីបំ អាគន្ត្វា។ ភិង្ការំ គហេត្វាតិ ហត្ថិសោណ្ឌសទិសបនាឡិំ សុវណ្ណភិង្ការំ ឧក្ខិបិត្វា វាមហត្ថេន ឧទកំ គហេត្វា។ បវត្តតុ ភវំ ចក្ករតនំ, អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតនន្តិ។ អន្វទេវ រាជា ចក្កវត្តី សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយាតិ សព្ពចក្កវត្តីនញ្ហិ ឧទកេន អភិសិញ្ចិត្វា ‘‘អភិវិជានាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ វចនសមនន្តរមេវ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ចក្ករតនំ បវត្តតិ, យស្ស បវត្តិសមកាលមេវ សោ រាជា ចក្កវត្តី នាម ហោតិ។
បវត្តេ បន ចក្ករតនេ តំ អនុពន្ធមានោវ រាជា ចក្កវត្តី យានវរំ អារុយ្ហ វេហាសំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, អថស្ស ឆត្តចាមរាទិហត្ថោ បរិជនោ ចេវ អន្តេបុរជនោ ច។ តតោ នានប្បការកញ្ចុកកវចាទិសន្នាហវិភូសិតេន វិវិធាហរណប្បភាសមុជ្ជលិតេន សមុស្សិតទ្ធជបដាកបដិមណ្ឌិតេន អត្តនោ អត្តនោ ពលកាយេន សទ្ធិំ ឧបរាជសេនាបតិ បភូតយោបិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រាជានមេវ បរិវារេន្តិ។ រាជយុត្តា បន ជនសង្គហត្ថំ នគរវីថីសុ ភេរិយោ ចរាបេន្តិ ‘‘តាតា អម្ហាកំ រញ្ញោ ចក្ករតនំ
តម្បិ ចក្ករតនំ រុក្ខគ្គានំ ឧបរូបរិ នាតិឧច្ចេន គគនបទេសេន បវត្តតិ, យថា រុក្ខានំ បុប្ផផលបល្លវេហិ អត្ថិកា តានិ សុខេន គហេតុំ សក្កោន្តិ, ភូមិយំ ឋិតា ‘‘ឯស រាជា, ឯស ឧបរាជា, ឯស សេនាបតី’’តិ សល្លក្ខេតុំ សក្កោន្តិ។ ឋានាទីសុបិ ឥរិយាបថេសុ យោ យេន ឥច្ឆតិ, សោ តេនេវ គច្ឆតិ។ ចិត្តកម្មាទិសិប្បបសុតា ចេត្ថ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាយេវ គច្ឆន្តិ។ យថេវ ហិ ភូមិយំ, តថា នេសំ សព្ពកិច្ចានិ អាកាសេ ឥជ្ឈន្តិ។ ឯវំ ចក្កវត្តិបរិសំ គហេត្វា តំ ចក្ករតនំ វាមបស្សេន សិនេរុំ បហាយ សមុទ្ទស្ស ឧបរិភាគេន អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណំ បុព្ពវិទេហំ គច្ឆតិ។
តត្ថ យោ វិនិព្ពេធេន ទ្វាទសយោជនាយ បរិក្ខេបតោ ឆត្តិំសយោជនបរិសាយ សន្និវេសក្ខមោ សុលភាហារូបករណោ ឆាយូទកសម្បន្នោ សុចិសមតលោ រមណីយោ ភូមិភាគោ, តស្ស ឧបរិភាគេ តំ ចក្ករតនំ អាកាសេ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ។ អថ តេន សញ្ញាណេន សោ មហាជនោ ឱតរិត្វា យថារុចិ ន្ហានភោជនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តោ វាសំ កប្បេតិ, តេន វុត្តំ ‘‘យស្មិំ
ឯវំ វាសំ ឧបគតេ ចក្កវត្តិម្ហិ យេ តត្ថ រាជានោ, តេ ‘‘បរចក្កំ អាគត’’ន្តិ សុត្វាបិ ន ពលកាយំ សន្និបាតេត្វា យុទ្ធសជ្ជា ហោន្តិ។ ចក្ករតនស្ស ឧប្បត្តិសមនន្តរមេវ នត្ថិ សោ សត្តោ នាម, យោ បច្ចត្ថិកសញ្ញាយ រាជានំ អារព្ភ អាវុធំ ឧក្ខិបិតុំ វិសហេយ្យ។ អយមនុភាវោ ចក្ករតនស្ស។
ចក្កានុភាវេន
អរី អសេសា ទមថំ ឧបេន្តិ;
អរិន្ទមំ នាម នរាធិបស្ស,
តេនេវ តំ វុច្ចតិ តស្ស ចក្កំ។
តស្មា យេ ខោ បន, ភិក្ខវេ, បុរត្ថិមាយ…បេ.… អនុសាស មហារាជាតិ។
តត្ថ ស្វាគតន្តិ សុអាគមនំ។ ឯកស្មិញ្ហិ អាគតេ សោចន្តិ, គតេ នន្ទន្តិ។ ឯកស្មិំ អាគតេ នន្ទន្តិ, គតេ សោចន្តិ។ តាទិសោ ត្វំ អាគតនន្ទនោ គមនសោចនោ, តស្មា តវ អាគមនំ សុអាគមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវំ រាជា ចក្កវត្តី ឯវមាហ បាណោ ន ហន្តព្ពោ…បេ.… យថាភុត្តញ្ច ភុញ្ជថាតិ។
កិំ បន សព្ពេបិ រញ្ញោ ឥមំ ឱវាទំ គណ្ហន្តីតិ។ ពុទ្ធស្សបិ តាវ សព្ពេ ន គណ្ហន្តិ, រញ្ញោ កិំ គណ្ហិស្សន្តិ។ តស្មា យេ បណ្ឌិតា វិភាវិនោ, តេ គណ្ហន្តិ។ សព្ពេ បន អនុយន្តា ភវន្តិ។ តស្មា ‘‘យេ ខោ បន, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។
អថ តំ ចក្ករតនំ ឯវំ បុព្ពវិទេហវាសីនំ ឱវាទេ ទិន្នេ កតបាតរាសេ ចក្កវត្តីពលេន វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បុរត្ថិមំ សមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហតិ។ យថា យថា ច តំ អជ្ឈោគាហតិ, តថា តថា អគទគន្ធំ ឃាយិត្វា សំខិត្តផណោ នាគរាជា វិយ សំខិត្តឩមិវិប្ផារំ ហុត្វា ឱគច្ឆមានំ
២៥៧. ឯវំ រាជា ចក្កវត្តី បុរត្ថិមសមុទ្ទបរិយន្តំ បុព្ពវិទេហំ អភិវិជិនិត្វា ទក្ខិណសមុទ្ទបរិយន្តំ ជម្ពុទីបំ វិជេតុកាមោ ចក្ករតនទេសិតេន មគ្គេន ទក្ខិណសមុទ្ទាភិមុខោ គច្ឆតិ។ តេន វុត្តំ អថ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, ចក្ករតនំ បុរត្ថិមសមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហេត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ទក្ខិណំ ទិសំ បវត្តតីតិ។ ឯវំ បវត្តមានស្ស បន តស្ស បវត្តនវិធានំ សេនាសន្និវេសោ បដិរាជគមនំ តេសំ អនុសាសនិប្បទានំ ទក្ខិណសមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហនំ សមុទ្ទសលិលស្ស ឱគច្ឆនំ រតនាទានន្តិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
វិជិនិត្វា បន តំ ទសសហស្សយោជនប្បមាណំ ជម្ពុទីបំ ទក្ខិណសមុទ្ទតោបិ បច្ចុត្តរិត្វា សត្តយោជនសហស្សប្បមាណំ អបរគោយានំ វិជេតុំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ គន្ត្វា តម្បិ សមុទ្ទបរិយន្តំ តថេវ អភិវិជិនិត្វា បច្ឆិមសមុទ្ទតោបិ បច្ចុត្តរិត្វា អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណំ ឧត្តរកុរុំ វិជេតុំ តថេវ គន្ត្វា តម្បិ សមុទ្ទបរិយន្តំ តថេវ អភិវិជិយ ឧត្តរសមុទ្ទតោបិ បច្ចុត្តរតិ។
ឯត្តាវតា រញ្ញា ចក្កវត្តិនា ចាតុរន្តាយ បថវិយា អាធិបច្ចំ អធិគតំ ហោតិ។ សោ ឯវំ វិជិតវិជយោ អត្តនោ រជ្ជសិរិសម្បត្តិទស្សនត្ថំ សបរិសោ ឧទ្ធំ គគនតលំ អភិលង្ឃិត្វា សុវិកសិតបទុមុប្បលបុណ្ឌរីកវនវិចិត្តេ ចត្តារោ ជាតស្សរេ វិយ បញ្ចសតបញ្ចសតបរិត្តទីបបរិវារេ ចត្តារោ មហាទីបេ ឱលោកេត្វា ចក្ករតនទេសិតេនេវ មគ្គេន យថានុក្កមំ អត្តនោ រាជធានិមេវ បច្ចាគច្ឆតិ។ អថ តំ ចក្ករតនំ
ឯវំ ទក្ខិណសមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហេត្វា…បេ.… ឯវរូបំ ចក្ករតនំ បាតុភវតីតិ។
ហត្ថិរតនវណ្ណនា
២៥៨. ឯវំ បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ…បេ.… នាគរាជាតិ។
ឯវំ បាតុភូតំ បន តំ ហត្ថិរតនំ ទិស្វា ហត្ថិគោបកាទយោ ហដ្ឋតុដ្ឋា វេគេន គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេន្តិ។ រាជា តុរិតតុរិតំ អាគន្ត្វា តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘ភទ្ទកំ វត ភោ ហត្ថិយានំ, សចេ ទមថំ ឧបេយ្យា’’តិ ចិន្តយន្តោ ហត្ថំ បសារេតិ។ អថ សោ ឃរធេនុវច្ឆកោ វិយ កណ្ណេ ឱលម្ពេត្វា សូរតភាវំ ទស្សេន្តោ រាជានំ ឧបសង្កមតិ, រាជា តំ អភិរុហិតុកាមោ ហោតិ។ អថស្ស ហត្ថិរតនំ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ទិស្វាន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស…បេ.… ឯវរូបំ ហត្ថិរតនំ បាតុភវតីតិ។
អស្សរតនវណ្ណនា
ឯវំ បាតុភូតហត្ថិរតនស្ស បន ចក្កវត្តិនោ បរិសា បកតិមង្គលអស្សដ្ឋានំ សុចិសមតលំ ការេត្វា អលង្ករិត្វា ច បុរិមនយេនេវ រញ្ញោ តស្ស អាគមនចិន្តនត្ថំ ឧស្សាហំ ជនេន្តិ។ សោ បុរិមនយេនេវ កតទានសក្ការោ កាឡសីសោ សុដ្ឋុ កប្បេត្វា ឋបិតេហិ វិយ មុញ្ជសទិសេហិ សណ្ហវដ្ដឧជុគតិគតេហិ កេសេហិ សមន្នាគតត្តា មុញ្ជកេសោ វេហាសង្គមោ វលាហកោ នាម អស្សរាជា អាគន្ត្វា តស្មិំ ឋានេ បតិដ្ឋាតិ។ សេសំ សព្ពំ ហត្ថិរតនេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឯវរូបំ អស្សរតនំ សន្ធាយ ភគវា បុន ចបរន្តិអាទិមាហ។
មណិរតនវណ្ណនា
ឯវំ បាតុភូតអស្សរតនស្ស បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចតុហត្ថាយាមំ សកដនាភិសមប្បមាណំ ឧភោសុ អន្តេសុ កណ្ណិកបរិយន្តតោ វិនិគ្គតសុបរិសុទ្ធមុត្តាកលាបេហិ ទ្វីហិ កញ្ចនបទុមេហិ អលង្កតំ ចតុរាសីតិមណិសហស្សបរិវារំ តារាគណបរិវុតស្ស បុណ្ណចន្ទស្ស សិរិំ បដិប្ផរមានំ វិយ វេបុល្លបព្ពតតោ មណិរតនំ អាគច្ឆតិ។ តស្សេវំ អាគតស្ស មុត្តាជាលកេ បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ…បេ.… មណិរតនំ បាតុភវតីតិ។
ឥត្ថិរតនវណ្ណនា
ឯវំ បាតុភូតមណិរតនស្ស បន ចក្កវត្តិស្ស វិសយសុខវិសេសការណំ ឥត្ថិរតនំ បាតុភវតិ។ មទ្ទរាជកុលតោ វា ហិស្ស អគ្គមហេសិំ អានេន្តិ, ឧត្តរកុរុតោ វា បុញ្ញានុភាវេន សយំ អាគច្ឆតិ។ អវសេសា បនស្សា សម្បត្តិ ‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ឥត្ថិរតនំ បាតុភវតិ អភិរូបា ទស្សនីយា’’តិអាទិនា នយេន បាឡិយំយេវ អាគតា។
តត្ថ សណ្ឋានបារិបូរិយា អធិកំ រូបំ អស្សាតិ អភិរូបា។ ទិស្សមានា ច ចក្ខូនិ បីណយតិ, តស្មា អញ្ញំ កិច្ចវិក្ខេបំ ហិត្វាបិ ទដ្ឋព្ពាតិ ទស្សនីយា។ ទិស្សមានា ច សោមនស្សវសេន ចិត្តំ បសាទេតីតិ បាសាទិកា។ បរមាយាតិ ឯវំ បសាទាវហត្តា ឧត្តមាយ។ វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ វណ្ណសុន្ទរតាយ។ សមន្នាគតាតិ ឧបេតា។ អភិរូបា វា យស្មា នាតិទីឃា នាតិរស្សា ទស្សនីយា យស្មា នាតិកិសា នាតិថូលា, បាសាទិកា យស្មា នាតិកាឡិកា នច្ចោទាតា។ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា យស្មា អតិក្កន្តា មានុសំ វណ្ណំ អប្បត្តា ទិព្ពវណ្ណំ។ មនុស្សានញ្ហិ វណ្ណាភា ពហិ ន និច្ឆរតិ, ទេវានំ អតិទូរំ និច្ឆរតិ, តស្សា បន ទ្វាទសហត្ថប្បមាណំ បទេសំ សរីរាភា ឱភាសេតិ។
នាតិទីឃាទីសុ ចស្សា បឋមយុគឡេន អារោហសម្បត្តិ, ទុតិយយុគឡេន បរិណាហសម្បត្តិ, តតិយយុគឡេន វណ្ណសម្បត្តិ វុត្តា។ ឆហិ វាបិ ឯតេហិ កាយវិបត្តិយា អភាវោ, អតិក្កន្តា មានុសំ វណ្ណន្តិ ឥមិនា កាយសម្បត្តិ វុត្តា។
តូលបិចុនោ វា កប្បាសបិចុនោ វាតិ សប្បិមណ្ឌេ បក្ខិបិត្វា សីតេតិ រញ្ញោ សីតកាលេ។ ឧណ្ហេតិ រញ្ញោ ឧណ្ហកាលេ។ ចន្ទនគន្ធោតិ និច្ចកាលមេវ សុបិសិតស្ស អភិនវស្ស ចតុជ្ជាតិសមាយោជិតស្ស ហរិចន្ទនស្ស គន្ធោ កាយតោ វាយតិ។ ឧប្បលគន្ធោតិ ហសិតកថិតកាលេសុ មុខតោ និក្ខន្តោ តង្ខណំ វិកសិតស្សេវ នីលុប្បលស្ស អតិសុរភិគន្ធោ វាយតិ។
ឯវំ តំ ខោ បនាតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ រាជានំ ទិស្វា និសិន្នាសនតោ អគ្គិទឌ្ឍា វិយ បឋមមេវ ឧដ្ឋាតីតិ បុព្ពុដ្ឋាយិនី។ តស្មិំ និសិន្នេ តស្ស រញ្ញោ តាលវណ្ដេន ពីជនាទិកិច្ចំ កត្វា បច្ឆា និបតតិ និសីទតីតិ បច្ឆានិបាតិនី។ កិំ ករោមិ ទេវាតិ តស្ស កិំការំ បដិស្សាវេតីតិ កិំការបដិស្សាវិនី។ រញ្ញោ មនាបមេវ ចរតិ ករោតីតិ មនាបចារិនី។ យំ រញ្ញោ បិយំ, តទេវ វទតីតិ បិយវាទិនី។
ឥទានិ ស្វាស្សា អាចារោ ភាវសុទ្ធិយា ឯវ, ន សាឋេយ្យេនាតិ ទស្សេតុំ តំ ខោ បនាតិអាទិមាហ។ តត្ថ នោ អតិចរតីតិ ន អតិក្កមិត្វា ចរតិ, អញ្ញំ បុរិសំ ចិត្តេនបិ ន បត្ថេតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្ថ យេ តស្សា អាទិម្ហិ ‘‘អភិរូបា’’តិអាទយោ អន្តេ ‘‘បុព្ពុដ្ឋាយិនី’’តិអាទយោ គុណា វុត្តា, តេ បកតិគុណា ឯវ ‘‘អតិក្កន្តា ឯវរូបំ ឥត្ថិរតនំ បាតុភវតីតិ។
គហបតិរតនវណ្ណនា
ឯវំ បាតុភូតឥត្ថិរតនស្ស បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ធនករណីយានំ កិច្ចានំ យថាសុខប្បវត្តនត្ថំ គហបតិរតនំ បាតុភវតិ។ សោ បកតិយាវ មហាភោគោ មហាភោគកុលេ ជាតោ រញ្ញោ ធនរាសិវឌ្ឍកោ សេដ្ឋិ គហបតិ ហោតិ, ចក្ករតនានុភាវសហិតំ បនស្ស កម្មវិបាកជំ ទិព្ពចក្ខុ បាតុភវតិ, យេន អន្តោបថវិយំ យោជនព្ភន្តរេ និធិំ បស្សតិ។ សោ តំ សម្បត្តិំ ទិស្វា បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ…បេ.… ឯវរូបំ គហបតិរតនំ បាតុភវតីតិ។
បរិណាយករតនវណ្ណនា
ឯវំ បាតុភូតគហបតិរតនស្ស បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស សព្ពកិច្ចសំវិធានសមត្ថំ បរិណាយករតនំ បាតុភវតិ។ សោ រញ្ញោ ជេដ្ឋបុត្តោវ ហោតិ បុន ចបរំ…បេ.… បរិណាយករតនំ បាតុភវតីតិ។ តត្ថ ឋបេតព្ពំ ឋបេតុន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានន្តរេ ឋបេតព្ពំ ឋបេតុំ។
២៥៩. សមវេបាកិនិយាតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។
២៦០. កដគ្គហេនាតិ ជយគ្គាហេន។ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធន្តិ ឯកប្បហារេនេវ ទ្វេ វា តីណិ វា សតសហស្សានិ។ កេវលា បរិបូរា បណ្ឌិតភូមីតិ បណ្ឌិតោ តីណិ សុចរិតានិ បូរេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តតិ, តតោ មនុស្សលោកំ អាគច្ឆន្តោ កុលរូបភោគសម្បត្តិយំ និព្ពត្តតិ, តត្ថ ឋិតោ តីណិ ច សុចរិតានិ បូរេត្វា បុន សគ្គេ និព្ពត្តតីតិ អយំ សកលា បរិបុណ្ណា បណ្ឌិតភូមិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ពាលបណ្ឌិតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ទេវទូតសុត្តវណ្ណនា
២៦១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ទេវទូតសុត្តំ។ តត្ថ ទ្វេ អគារាតិអាទិ អស្សបុរសុត្តេ វិត្ថារិតមេវ។
២៦២. និរយំ ឧបបន្នាតិ ភគវា កត្ថចិ និរយតោ បដ្ឋាយ ទេសនំ ទេវលោកេន ឱសាបេតិ, កត្ថចិ ទេវលោកតោ បដ្ឋាយ និរយេន ឱសាបេតិ។ សចេ សគ្គសម្បត្តិំ វិត្ថារេត្វា កថេតុកាមោ ហោតិ, និរយទុក្ខំ ឯកទេសតោ កថេតិ, តិរច្ឆានយោនិទុក្ខំ បេត្តិវិសយទុក្ខំ មនុស្សលោកសម្បត្តិំ ឯកទេសតោ កថេតិ, សគ្គសម្បត្តិមេវ វិត្ថារេតិ។ សចេ និរយទុក្ខំ វិត្ថារេត្វា កថេតុកាមោ ហោតិ, ទេវលោកមនុស្សលោកេសុ តមេនំ, ភិក្ខវេ, និរយបាលាតិអាទិមាហ។
តត្ថ ឯកច្ចេ ថេរា ‘‘និរយបាលា នាម នត្ថិ, យន្តរូបំ វិយ កម្មមេវ ការណំ ការេតី’’តិ វទន្តិ។ តេសំ តំ ‘‘អត្ថិ និរយេ និរយបាលាតិ, អាមន្តា, អត្ថិ ច ការណិកា’’តិអាទិនា នយេន អភិធម្មេ (កថា. ៨៦៦) បដិសេធិតមេវ។ យថា ហិ មនុស្សលោកេ កម្មការណការកា អត្ថិ, ឯវមេវ និរយេ និរយបាលា អត្ថីតិ។ យមស្ស រញ្ញោតិ យមរាជា នាម វេមានិកបេតរាជា, ឯកស្មិំ កាលេ ទិព្ពវិមានេ ទិព្ពកប្បរុក្ខទិព្ពឧយ្យានទិព្ពនាដកាទិសម្បត្តិំ អនុភវតិ, ឯកស្មិំ កាលេ កម្មវិបាកំ, ធម្មិកោ រាជា។ ន ចេស ឯកោវ ហោតិ, ចតូសុ បន ទ្វារេសុ ចត្តារោ ជនា ហោន្តិ។ នាទ្ទសន្តិ អត្តនោ សន្តិកេ បេសិតស្ស កស្សចិ ទេវទូតស្ស អភាវំ សន្ធាយ ឯវំ វទតិ។ អថ នំ យមោ ‘‘នាយំ ភាសិតស្ស អត្ថំ សល្លក្ខេតី’’តិ ញត្វា សល្លក្ខាបេតុកាមោ អម្ភោតិអាទិមាហ។
ជាតិធម្មោតិ ជរាធម្មោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
២៦៣. បឋមំ ទេវទូតំ សមនុយុញ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ ទហរកុមារោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម ‘‘បស្សថ, ភោ, មយ្ហម្បិ តុម្ហាកំ វិយ ហត្ថបាទា អត្ថិ, សកេ បនម្ហិ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ, អត្តនោ ធម្មតាយ ឧដ្ឋហិត្វា ន្ហាយិតុំ
ទុតិយំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថាបិ ជរាជិណ្ណសត្តោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ, ភោ, អហម្បិ តុម្ហេ វិយ តរុណោ អហោសិំ ឩរុពលពាហុពលជវនសម្បន្នោ, តស្ស មេ តា ពលជវនសម្បត្តិយោ អន្តរហិតា, វិជ្ជមានាបិ មេ ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចំ ន ករោន្តិ, ជរាយម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ។ ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ជរាយ អបរិមុត្តាវ។ យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ជរា អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្សា បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ។ តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ។
តតិយំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថាបិ គិលានសត្តោ អត្ថតោ ឯវ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ, ភោ, អហម្បិ តុម្ហេ វិយ និរោគោ អហោសិំ, សោម្ហិ ឯតរហិ ព្យាធិនា អភិហតោ សកេ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ, ឧដ្ឋាតុម្បិ ន សក្កោមិ, វិជ្ជមានាបិ មេ ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចំ ន ករោន្តិ, ព្យាធិតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ។ ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ព្យាធិតោ អបរិមុត្តាវ។ យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកំ ព្យាធិ អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្ស បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ។ តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ។
២៦៥. ចតុត្ថំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថ បន កម្មការណា វា
២៦៦. បញ្ចមំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថ មតកសត្តោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ ភោ មំ អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌិតំ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវំ បត្តំ, មរណតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ។ ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ
ឥមំ បន ទេវទូតានុយោគំ កោ លភតិ, កោ ន លភតីតិ? យេន តាវ ពហុំ បាបំ កតំ, សោ គន្ត្វា និរយេ និព្ពត្តតិយេវ។ យេន បន បរិត្តំ បាបកម្មំ កតំ, សោ លភតិ។ យថា ហិ សភណ្ឌំ ចោរំ គហេត្វា កត្តព្ពមេវ ករោន្តិ, ន វិនិច្ឆិនន្តិ។ អនុវិជ្ជិត្វា គហិតំ បន វិនិច្ឆយដ្ឋានំ នយន្តិ, សោ វិនិច្ឆយំ លភតិ។ ឯវំសម្បទមេតំ។ បរិត្តបាបកម្មា
តត្ថ ទីឃជយន្តទមិឡោ នាម អត្តនោ ធម្មតាយ សរិ។ សោ កិរ ទមិឡោ សុមនគិរិវិហារេ អាកាសចេតិយំ រត្តបដេន បូជេសិ។ អថ និរយេ ឧស្សទសាមន្តេ និព្ពត្តោ អគ្គិជាលសទ្ទំ សុត្វាវ អត្តនោ បូជិតបដំ អនុស្សរិ, សោ គន្ត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ។ អបរោបិ បុត្តស្ស ទហរភិក្ខុនោ ខលិសាដកំ ទេន្តោ បាទមូលេ ឋបេសិ, មរណកាលម្ហិ បដបដាតិ សទ្ទេ និមិត្តំ គណ្ហិ, សោបិ ឧស្សទសាមន្តេ និព្ពត្តោ ជាលសទ្ទេន តំ សាដកំ អនុស្សរិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ។ ឯវំ តាវ អត្តនោ ធម្មតាយ កុសលំ កម្មំ សរិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តតីតិ។
អត្តនោ ធម្មតាយ អសរន្តេ បន បញ្ច ទេវទូតេ បុច្ឆតិ។ តត្ថ កោចិ បឋមេន ទេវទូតេន សរតិ, កោចិ ទុតិយាទីហិ។ យោ បន បញ្ចហិបិ ន សរតិ, តំ យមោ រាជា សយំ សារេតិ។ ឯកោ
២៦៧. មហានិរយេតិ អវីចិមហានិរយម្ហិ។ កិំ បនស្ស បមាណំ? អព្ភន្តរំ អាយាមេន ច វិត្ថារេន ច យោជនសតំ ហោតិ។ លោហបថវី លោហឆទនំ ឯកេកា ច ភិត្តិ
២៦៨. ឧព្ភតំ តាទិសមេវ ហោតីតិ ឯត្ថ អក្កន្តបទំ យាវ អដ្ឋិតោ ទឡ្ហំ ឧទ្ធរិតុមេវ ន សក្កា។ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ ឌយ្ហតិ, ឧបរិតោ បដ្ឋាយ ឈាយតិ, ឥតិ អក្កមនកាលេ ឌយ្ហមានំ បញ្ញាយតិ, ឧទ្ធរណកាលេ តាទិសមេវ, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។ ពហុសម្បត្តោតិ ពហូនិ វស្សសតវស្សសហស្សានិ សម្បត្តោ។
កស្មា បនេស នរកោ អវីចីតិ សង្ខំ គតោតិ។ វីចិ នាម អន្តរំ វុច្ចតិ, តត្ថ ច អគ្គិជាលានំ វា សត្តានំ វា ទុក្ខស្ស វា អន្តរំ នត្ថិ។ តស្មា សោ អវីចីតិ សង្ខំ គតោតិ។ តស្ស ហិ បុរត្ថិមភិត្តិតោ ជាលា ឧដ្ឋិតា សំសិព្ពមានា យោជនសតំ គន្ត្វា បច្ឆិមភិត្តិំ វិនិវិជ្ឈិត្វា បរតោ យោជនសតំ គច្ឆតិ។ សេសទិសាសុបិ ឯសេវ នយោ។
ឥមេសំ ឆន្នំ ជាលានំ មជ្ឈេ និព្ពត្តោ ទេវទត្តោ, តស្ស យោជនសតប្បមាណោ អត្តភាវោ, ទ្វេ បាទា យាវ គោប្ផកា លោហបថវិំ បវិដ្ឋា, ទ្វេ ហត្ថា យាវ មណិពន្ធា លោហភិត្តិយោ បវិដ្ឋា, សីសំ យាវ ភមុកដ្ឋិតោ លោហឆទនេ បវិដ្ឋំ, អធោភាគេន ឯកំ លោហសូលំ បវិសិត្វា កាយំ វិនិវិជ្ឈន្តំ
អព្ភន្តរេ បនស្ស យោជនសតិកេ ឋានេ នាឡិយំ កោដ្ដេត្វា បូរិតបិដ្ឋំ វិយ សត្តា និរន្តរា, ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ សត្តោ អត្ថិ, ឥមស្មិំ នត្ថី’’តិ ន វត្តព្ពំ, គច្ឆន្តានំ ឋិតានំ និសិន្នានំ និបន្នានំ អន្តោ នត្ថិ, គច្ឆន្តេ វា ឋិតេ វា និសិន្នេ វា និបន្នេ វា អញ្ញមញ្ញំ ន ពាធន្តិ។ ឯវំ សត្តានំ និរន្តរតាយ អវីចិ។
កាយទ្វារេ
២៦៩. មហន្តោតិ យោជនសតិកោ។ សោ តត្ថ បតតីតិ ឯកោ បាទោ មហានិរយេ ហោតិ, ឯកោ គូថនិរយេ និបតតិ។ សូចិមុខាតិ សូចិសទិសមុខា, តេ ហត្ថិគីវប្បមាណា ឯកទោណិកនាវាប្បមាណា វា ហោន្តិ។
កុក្កុលនិរយោតិ យោជនសតប្បមាណោវ អន្តោ កូដាគារមត្តវិតច្ចិតអង្គារបុណ្ណោ អាទិត្តឆារិកនិរយោ, យត្ថ
អារោបេន្តីតិ អយទណ្ឌេហិ បោថេន្តា អារោបេន្តិ។ តេសំ អារោហនកាលេ តេ កណ្ដកា អធោមុខា ហោន្តិ, ឱរោហនកាលេ ឧទ្ធំមុខា។
វាតេរិតានីតិ ហត្ថម្បិ ឆិន្ទន្តីតិ ផលកេ មំសំ វិយ កោដ្ដយមានានិ ឆិន្ទន្តិ។ សចេ ឧដ្ឋាយ បលាយតិ, អយោបាការោ សមុដ្ឋហិត្វា បរិក្ខិបតិ, ហេដ្ឋា ខុរធារា សមុដ្ឋាតិ។
ខារោទកា នទីតិ វេតរណី នាម តម្ពលោហនទី។ តត្ថ អយោមយានិ ខរវាលិក-បោក្ខរបត្តានិ, ហេដ្ឋា ខុរធារា ឧភោសុ តីរេសុ វេត្តលតា ច កុសតិណានិ ច។ សោ តត្ថ ទុក្ខា តិព្ពា ខរាតិ សោ តត្ថ ឧទ្ធញ្ច អធោ ច វុយ្ហមានោ បោក្ខរបត្តេសុ ឆិជ្ជតិ។ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាយ ខរវាលិកាយ កណ្ដកេហិ វិជ្ឈិយតិ, ខុរធារាហិ ផាលិយតិ, ឧភោសុ តីរេសុ កុសតិណេហិ វិលេខតិ, វេត្តលតាហិ អាកឌ្ឍិយតិ, តិក្ខសត្តីហិ ផាលិយតិ។
២៧០. តត្តេន អយោសង្កុនាតិ តេន ជិគច្ឆិតោម្ហីតិ មហានិរយេតិ ឯវំ បញ្ចវិធពន្ធនតោ បដ្ឋាយ យាវ តម្ពលោហបានា តម្ពលោហបានតោ បដ្ឋាយ បុន បញ្ចវិធពន្ធនាទីនិ ការេត្វា មហានិរយេ បក្ខិបន្តិ។ តត្ថ កោចិ បញ្ចវិធពន្ធនេនេវ មុច្ចតិ, កោចិ ទុតិយេន, កោចិ តតិយេន, កោចិ តម្ពលោហបានេន មុច្ចតិ, កម្មេ បន អបរិក្ខីណេ បុន មហានិរយេ បក្ខិបន្តិ។
ឥទំ បន សុត្តំ គណ្ហន្តោ ឯកោ ទហរភិក្ខុ, – ‘‘ភន្តេ, ឯត្តកំ ទុក្ខមនុភវិតសត្តំ បុនបិ មហានិរយេ បក្ខិបន្តី’’តិ អាហ។ អាម, អាវុសោ, កម្មេ អបរិក្ខីណេ បុនប្បុនំ ឯវំ ករោន្តីតិ។ តិដ្ឋតុ, ភន្តេ, ឧទ្ទេសោ, កម្មដ្ឋានមេវ កថេថាតិ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សោតាបន្នោ ហុត្វា អាគម្ម ឧទ្ទេសំ អគ្គហេសិ។ អញ្ញេសម្បិ ឥមស្មិំ បទេសេ ឧទ្ទេសំ ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្តានំ គណនា នត្ថិ។ សព្ពពុទ្ធានញ្ចេតំ សុត្តំ អវិជហិតមេវ ហោតិ។
២៧១. ហីនកាយូបគាតិ ហីនកាយំ ឧបគតា ហុត្វា។ ឧបាទានេតិ តណ្ហាទិដ្ឋិគហណេ។ ជាតិមរណសម្ភវេតិ ជាតិយា ច មរណស្ស ច ការណភូតេ។ អនុបាទាតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយិត្វា។ ជាតិមរណសង្ខយេតិ ជាតិមរណសង្ខយសង្ខាតេ និព្ពានេ វិមុច្ចន្តិ។
ទិដ្ឋធម្មាភិនិព្ពុតាតិ សព្ពទុក្ខំ ឧបច្ចគុន្តិ សព្ពទុក្ខាតិក្កន្តា នាម ហោន្តិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ទេវទូតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។