៤. វិភង្គវគ្គោ
១. ភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា
២៧២. ឯវំ មេ សុតន្តិ ភទ្ទេករត្តសុត្តំ។ តត្ថ ភទ្ទេករត្តស្សាតិ វិបស្សនានុយោគសមន្នាគតត្តា ភទ្ទកស្ស ឯករត្តស្ស។ ឧទ្ទេសន្តិ មាតិកំ។ វិភង្គន្តិ វិត្ថារភាជនីយំ។
អតីតន្តិ អតីតេ បញ្ចក្ខន្ធេ។ នាន្វាគមេយ្យាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ នានុគច្ឆេយ្យ។ នប្បដិកង្ខេតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ន បត្ថេយ្យ។ យទតីតន្តិ ឥទមេត្ថ ការណវចនំ។ យស្មា យំ អតីតំ, តំ បហីនំ និរុទ្ធំ អត្ថង្គតំ, តស្មា តំ បុន នានុគច្ឆេយ្យ។ យស្មា ច យំ អនាគតំ, តំ អប្បត្តំ អជាតំ អនិព្ពត្តំ, តស្មា តម្បិ ន បត្ថេយ្យ។
តត្ថ តត្ថាតិ បច្ចុប្បន្នម្បិ ធម្មំ យត្ថ យត្ថេវ ឧប្បន្នោ, តត្ថ តត្ថេវ ច នំ អនិច្ចានុបស្សនាទីហិ សត្តហិ អនុបស្សនាហិ យោ វិបស្សតិ អរញ្ញាទីសុ វា តត្ថ តត្ថេវ វិបស្សតិ។ អសំហីរំ អសំកុប្បន្តិ ឥទំ វិបស្សនាបដិវិបស្សនាទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ វិបស្សនា ហិ រាគាទីហិ ន សំហីរតិ ន សំកុប្បតីតិ អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ អនុព្រូហយេ វឌ្ឍេយ្យ, បដិវិបស្សេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អថ វា និព្ពានំ រាគាទីហិ ន សំហីរតិ ន សំកុប្បតីតិ អសំហីរំ អសំកុប្បំ។ តំ វិទ្វា បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ អនុព្រូហយេ, បុនប្បុនំ តទារម្មណំ តំ តំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេន្តោ វឌ្ឍេយ្យាតិ អត្ថោ។
តស្ស បន អនុព្រូហន្តស្ស អត្ថាយ – អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បន្តិ កិលេសានំ អាតាបនបរិតាបនេន អាតប្បន្តិ លទ្ធនាមំ វីរិយំ អជ្ជេវ កាតព្ពំ។ កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេតិ មហាសេនេនាតិ អគ្គិវិសសត្ថាទីនិ អនេកានិ មរណការណានិ តស្ស សេនា, តាយ មហតិយា សេនាយ វសេន មហាសេនេន ឯវរូបេន មច្ចុនា សទ្ធិំ ‘‘កតិបាហំ តាវ អាគមេហិ យាវាហំ ពុទ្ធបូជាទិំ អត្តនោ អវស្សយកម្មំ ករោមី’’តិ សង្គរោតិ ហិ មិត្តសន្ថវាការលញ្ជានុប្បទានពលរាសីនំ
អតន្ទិតន្តិ អនលសំ ឧដ្ឋាហកំ។ ឯវំ បដិបន្នត្តា ភទ្ទោ ឯករត្តោ អស្សាតិ ភទ្ទេករត្តោ។ ឥតិ តំ ឯវំ បដិបន្នបុគ្គលំ ‘‘ភទ្ទេករត្តោ អយ’’ន្តិ។ រាគាទីនំ សន្តតាយ សន្តោ ពុទ្ធមុនិ អាចិក្ខតិ។
២៧៣. ឯវំរូបោតិអាទីសុ កាឡោបិ សមានោ ឥន្ទនីលមណិវណ្ណោ អហោសិន្តិ ឯវំ មនុញ្ញរូបវសេនេវ ឯវំរូបោ អហោសិំ។ កុសលសុខសោមនស្សវេទនាវសេនេវ ឯវំវេទនោ។ តំសម្បយុត្តានំយេវ សញ្ញាទីនំ វសេន ឯវំសញ្ញោ ឯវំសង្ខារោ ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ។
តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតីតិ តេសុ រូបាទីសុ តណ្ហំ សមន្វានេតិ អនុបវត្តេតិ។ ហីនរូបាទិវសេន បន ឯវំរូបោ អហោសិំ…បេ.… ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិន្តិ ន មញ្ញតិ។
នន្ទិំ ន សមន្វានេតីតិ តណ្ហំ វា តណ្ហាសម្បយុត្តទិដ្ឋិំ វា នានុបវត្តយតិ។
២៧៤. ឯវំរូបោ សិយន្តិអាទីសុបិ តំមនុញ្ញរូបាទិវសេនេវ តណ្ហាទិដ្ឋិបវត្តសង្ខាតា នន្ទិសមន្វានយនាវ វេទិតព្ពា។
២៧៥. កថញ្ច ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតីតិ ឥទំ ‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ។ អសំហីរំ អសំកុប្ប’’ន្តិ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសត្ថំ វុត្តំ។ កាមញ្ចេត្ថ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នំ ធម្មំ សំហីរតីតិ វិបស្សនាយ អភាវតោ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ន សំហីរតីតិ វិបស្សនាយ ភាវេន តណ្ហាទិដ្ឋីហិ នាកឌ្ឍិយតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. អានន្ទភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា
២៧៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ អានន្ទភទ្ទេករត្តសុត្តំ។ តត្ថ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតោ។ កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេតិ ជានន្តោវ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ បុច្ឆិ។
២៧៨. សាធុ សាធូតិ ថេរស្ស សាធុការមទាសិ។ សាធុ ខោ ត្វន្តិ បរិមណ្ឌលេហិ បទព្យញ្ជនេហិ បរិសុទ្ធេហិ កថិតត្តា ទេសនំ បសំសន្តោ អាហ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អានន្ទភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. មហាកច្ចានភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា
២៧៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាកច្ចានភទ្ទេករត្តសុត្តំ។ តត្ថ តបោទារាមេតិ តត្តោទកស្ស រហទស្ស វសេន ឯវំលទ្ធនាមេ អារាមេ។ វេភារបព្ពតស្ស តបោទារាមោតិ វុច្ចតិ។
២៨០. សមិទ្ធីតិ តស្ស កិរ ថេរស្ស អត្តភាវោ សមិទ្ធោ អភិរូបោ បាសាទិកោ, តស្មា សមិទ្ធិត្វេវ សង្ខំ គតោ។ អាទិព្រហ្មចរិយកោតិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិ បុព្ពភាគប្បដិបត្តិភូតោ។ ឥទំ វត្វាន សុគតោ ឧដ្ឋាយាសនាតិ មធុបិណ្ឌិកសុត្តេ (ម. និ. ១.១៩៩ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ។
២៨២. ឥតិ មេ ចក្ខុន្តិ ឥមស្មិំ កិរ សុត្តេ ភគវា ទ្វាទសាយតនវសេនេវ មាតិកំ ឋបេសិ។ ថេរោបិ ‘‘ភគវតា ហេដ្ឋា ចក្ខូតិ ចក្ខុបសាទោ។ រូបាតិ ចតុសមុដ្ឋានិករូបា។ ឥមិនា នយេន សេសាយតនានិបិ វេទិតព្ពានិ។ វិញ្ញាណន្តិ និកន្តិវិញ្ញាណំ។ តទភិនន្ទតីតិ តំ ចក្ខុញ្ចេវ រូបញ្ច តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនន្ទតិ។ អន្វាគមេតីតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អនុគច្ឆតិ។
ឥតិ មេ មនោ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ ធម្មាតិ ឯត្ថ បន មនោតិ ភវង្គចិត្តំ។ ធម្មាតិ តេភូមកធម្មារម្មណំ។
២៨៣. បណិទហតីតិ បត្ថនាវសេន ឋបេសិ។ បណិធានបច្ចយាតិ បត្ថនាដ្ឋបនការណា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាកច្ចានភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. លោមសកង្គិយភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា
២៨៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ លោមសកង្គិយភទ្ទេករត្តសុត្តំ។ តត្ថ លោមសកង្គិយោតិ អង្គថេរោ កិរ នាមេស, កាយស្ស បន ឦសកលោមសាការតាយ លោមសកង្គិយោតិ បាកដោ ជាតោ។ ចន្ទនោ ទេវបុត្តោតិ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ កិរេស ចន្ទនោ នាម ឧបាសកោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ តីណិ រតនានិ ចតូហិ បច្ចយេហិ បូជេត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ, បុរិមនាមេន ចន្ទនោ ទេវបុត្តោត្វេវ សង្ខំ គតោ។ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយន្តិ រត្តកម្ពលសិលាយំ។ តស្សា កិរ រត្តកម្ពលស្សេវ ជយសុមនបុប្ផរាសិ វិយ វណ្ណោ, តស្មា ‘‘បណ្ឌុកម្ពលសិលា’’តិ វុច្ចតិ។
កទា បន តត្ថ ភគវា វិហាសីតិ? ពោធិបត្តិតោ សត្តមេ សំវច្ឆរេ សាវត្ថិយំ អាសាឡ្ហីមាសបុណ្ណមាយ ទ្វាទសយោជនាយ បរិសាយ មជ្ឈេ យមកបាដិហារិយំ កត្វា ឱរុយ្ហ កណ្ឌម្ពមូលេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ធម្មទេសនាយ មហាជនំ មហាវិទុគ្គតោ ឧទ្ធរិត្វា ពុទ្ធា នាម យស្មា បាដិហារិយំ កត្វា មនុស្សបថេ ន វសន្តិ, តស្មា បស្សមានស្សេវ តស្ស ជនស្ស បទវីក្កមំ កត្វា តាវតិំសភវនេ បារិច្ឆត្តកមូលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វស្សំ ឧបគតោ, តស្មិំ សមយេ វិហាសិ។
តត្រ ភគវាតិ តត្រ វិហរន្តោ ភគវា យេភុយ្យេន ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សន្និបតិតាហិ ទេវតាហិ បរិវុតោ មាតរំ កាយសក្ខិំ កត្វា អភិធម្មបិដកំ កថេន្តោ គម្ភីរំ និបុណំ តិលក្ខណាហតំ រូបារូបបរិច្ឆេទកថំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តានំ ទេវានំ សំវេគជននត្ថំ អន្តរន្តរា ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិ។ តត្រាយំ ទេវបុត្តោ ឧគ្គណ្ហន្តោ ឥមា គាថា សទ្ធិំ វិភង្គេន ឧគ្គណ្ហិ, ទេវត្តស្ស បន បមាទាធិដ្ឋានត្តា ទិព្ពេហិ អារម្មណេហិ និប្បីឡិយមានោ អនុបុព្ពេន សុត្តំ សម្មុដ្ឋោ គាថាមត្តមេវ ធារេសិ។ តេនាហ
ឧគ្គណ្ហាហិ ត្វន្តិអាទីសុ តុណ្ហីភូតោ និសីទិត្វា សុណន្តោ ឧគ្គណ្ហាតិ នាម, វាចាយ សជ្ឈាយំ ករោន្តោ បរិយាបុណាតិ នាម, អញ្ញេសំ វាចេន្តោ ធារេតិ នាម។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
លោមសកង្គិយភទ្ទេករត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
២៨៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ សុភោតិ សោ កិរ ទស្សនីយោ អហោសិ បាសាទិកោ, តេនស្ស អង្គសុភតាយ សុភោត្វេវ នាមំ អកំសុ។ មាណវោតិ បន តំ តរុណកាលេ វោហរិំសុ, សោ មហល្លកកាលេបិ តេនេវ វោហារេន វោហរិយតិ។ តោទេយ្យបុត្តោតិ តោទេយ្យស្ស នាម បសេនទិរញ្ញោ បុរោហិតព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ។ សោ កិរ សាវត្ថិយា អវិទូរេ តុទិគាមោ នាម អត្ថិ, តស្ស អធិបតិត្តា តោទេយ្យោតិ សង្ខំ គតោ។ មហាធនោ បន ហោតិ សត្តាសីតិកោដិវិភវោ បរមមច្ឆរី, ‘‘ទទតោ ភោគានំ អបរិក្ខយោ នាម នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទេតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘អញ្ជនានំ ខយំ ទិស្វា, វម្មិកានញ្ច សញ្ចយំ;
មធូនញ្ច សមាហារំ, បណ្ឌិតោ ឃរមាវសេ’’តិ។
ឯវំ អទានមេវ សិក្ខាបេសិ។ ធុរវិហារេ វសតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស យាគុឧឡុង្គមត្តំ វា ភត្តកដច្ឆុមត្តំ វា អទត្វា ធនលោភេន កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ ឃរេ សុនខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ។ សុភោ តំ សុនខំ អតិវិយ បិយាយតិ
សុនខោ
ភគវាបិ តស្ស តថេវ វត្វា អវិសំវាទនត្ថំ អាហ – ‘‘អត្ថិ បន តេ មាណវ បិតរា អនក្ខាតំ ធន’’ន្តិ កម្មស្សកាតិអាទិមាហ។
តត្ថ កម្មំ ឯតេសំ សកំ អត្តនោ ភណ្ឌកន្តិ កម្មស្សកា។ កម្មស្ស ទាយាទាតិ កម្មទាយាទា, កម្មំ ឯតេសំ ទាយជ្ជំ ភណ្ឌកន្តិ អត្ថោ។ កម្មំ ឯតេសំ យោនិ ការណន្តិ កម្មយោនី។ កម្មំ ឯតេសំ ពន្ធូតិ កម្មពន្ធូ, កម្មញាតកាតិ អត្ថោ។ កម្មំ ឯតេសំ បដិសរណំ បតិដ្ឋាតិ កម្មបដិសរណា។ យទិទំ ហីនប្បណីតតាយាតិ យំ ឥទំ ‘‘ត្វំ ហីនោ ភវ, ត្វំ បណីតោ, ត្វំ អប្បាយុកោ, ត្វំ ទីឃាយុកោ…បេ.… ត្វំ ទុប្បញ្ញោ ភវ, ត្វំ បញ្ញវា’’តិ ឯវំ ហីនប្បណីតតាយ វិភជនំ, តំ ន អញ្ញោ កោចិ ករោតិ, កម្មមេវ ឯវំ សត្តេ វិភជតីតិ អត្ថោ។ ន មាណវោ កថិតស្ស អត្ថំ សញ្ជានាសិ, ឃនទុស្សបដ្ដេនស្ស មុខំ ពន្ធិត្វា មធុរំ បុរតោ ឋបិតំ វិយ អហោសិ។ មាននិស្សិតោ កិរេស បណ្ឌិតមានី, អត្តនា សមំ ន បស្សតិ។ អថស្ស ‘‘កិំ សមណោ គោតមោ កថេតិ, យមហំ ជានាមិ, តទេវ កថេតីតិ អយំ មានោ មា អហោសី’’តិ មានភញ្ជនត្ថំ ភគវា ‘‘អាទិតោវ ទុប្បដិវិជ្ឈំ កត្វា កថេស្សាមិ, តតោ ‘នាហំ ភោ គោតម ជានាមិ, វិត្ថារេន មេ បាកដំ កត្វា កថេថា’តិ មំ យាចិស្សតិ, អថស្សាហំ យាចិតកាលេ កថេស្សាមិ, ឯវញ្ចស្ស សាត្ថកំ ភវិស្សតី’’តិ ទុប្បដិវិជ្ឈំ កត្វា កថេសិ។
ឥទានិ សោ អត្តនោ អប្បដិវិទ្ធភាវំ បកាសេន្តោ ន ខោ អហន្តិអាទិមាហ។
២៩០. សមត្តេនាតិ បរិបុណ្ណេន។ សមាទិន្នេនាតិ គហិតេន បរាមដ្ឋេន។ អប្បាយុកសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ បាណាតិបាតីតិ យំ ឥទំ បាណាតិបាតកម្មំ, ឯសា អប្បាយុកសំវត្តនិកា បដិបទាតិ។
កថំ បនេសា អប្បាយុកតំ ករោតិ? ចត្តារិ ហិ កម្មានិ ឧបបីឡកំ ឧបច្ឆេទកំ ជនកំ ឧបត្ថម្ភកន្តិ។ ពលវកម្មេន ហិ និព្ពត្តំ បវត្តេ ឧបបីឡកំ អាគន្ត្វា
តត្ថ ទារកស្ស មាតុកុច្ឆិយំ និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយ មាតុ អស្សាទោ វា សុខំ វា ន ហោតិ, មាតាបិតូនំ បីឡាវ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ បរិស្សយំ ឧបនេតិ។ ទារកស្ស បន មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយ គេហេ ភោគា ឧទកំ បត្វា លោណំ វិយ រាជាទីនំ វសេន នស្សន្តិ, កុម្ភទោហនធេនុយោ ខីរំ ន ទេន្តិ, សូរតា គោណា ចណ្ឌា ហោន្តិ, កាណា ហោន្តិ, ខុជ្ជា ឧបបីឡកកម្មំ នាម។
ទីឃាយុកកម្មេន បន និព្ពត្តស្ស ឧបច្ឆេទកកម្មំ អាគន្ត្វា អាយុំ ឆិន្ទតិ។ យថា ហិ បុរិសោ អដ្ឋុសភគមនំ កត្វា សរំ ខិបេយ្យ តមញ្ញោ ធនុតោ វិមុត្តមត្តំ មុគ្គរេន បហរិត្វា តត្ថេវ បាតេយ្យ, ឯវំ ទីឃាយុកកម្មេន និព្ពត្តស្ស ឧបច្ឆេទកកម្មំ អាយុំ ឆិន្ទតិ។ កិំ ករោតិ? ចោរានំ អដវិំ បវេសេតិ, វាឡមច្ឆោទកំ ឱតារេតិ, អញ្ញតរំ វា បន សបរិស្សយដ្ឋានំ ឧបនេតិ, ឥទំ ឧបច្ឆេទកកម្មំ នាម, ‘‘ឧបឃាតក’’ន្តិបិ ឯតស្សេវ នាមំ។
បដិសន្ធិនិព្ពត្តកំ បន កម្មំ ជនកកម្មំ នាម។ អប្បភោគកុលាទីសុ និព្ពត្តស្ស ភោគសម្បទាទិករណេន ឧបត្ថម្ភកកម្មំ ឧបត្ថម្ភកកម្មំ
ឥមេសុ ចតូសុ បុរិមានិ ទ្វេ អកុសលានេវ, ជនកំ កុសលម្បិ អកុសលម្បិ, ឧបត្ថម្ភកំ កុសលមេវ។ តត្ថ បាណាតិបាតកម្មំ ឧបច្ឆេទកកម្មេន អប្បាយុកសំវត្តនិកំ ហោតិ។ បាណាតិបាតិនា វា កតំ កុសលកម្មំ
ទីឃាយុកសំវត្តនិកា ឯសា មាណវ បដិបទាតិ ឯត្ថ បរិត្តកម្មេនបិ និព្ពត្តំ បវត្តេ ឯតំ បាណាតិបាតា វិរតិកម្មំ អាគន្ត្វា អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘សចាហំ បឋមតរំ ជានេយ្យំ, ន តេ ឥធ និព្ពត្តិតុំ ទទេយ្យំ, ទេវលោកេយេវ តំ និព្ពត្តាបេយ្យំ។ ហោតុ, ត្វំ យត្ថ កត្ថចិ និព្ពត្តិ, អហំ ឧបត្ថម្ភកកម្មំ នាម ថម្ភំ តេ ករិស្សាមី’’តិ ឧបត្ថម្ភំ ករោតិ។ កិំ ករោតិ? បរិស្សយំ នាសេតិ, ភោគេ ឧប្បាទេតិ។
តត្ថ
អបាណាតិបាតិនា វា កតំ អញ្ញម្បិ កុសលំ ឧឡារំ ហោតិ, ទីឃាយុកបដិសន្ធិំ ជនេតុំ សក្កោតិ, ឯវម្បិ ទីឃាយុកសំវត្តនិកំ ហោតិ។ បដិសន្ធិមេវ វា និយាមេត្វា ទីឃាយុកំ ករោតិ។ សន្និដ្ឋានចេតនាយ វា ទេវលោកេ និព្ពត្តតិ, បុព្ពាបរចេតនាហិ វុត្តនយេន ទីឃាយុកោ ហោតិ។ ឥមិនា នយេន សព្ពបញ្ហវិស្សជ្ជនេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
វិហេឋនកម្មាទីនិបិ
២៩៣. ឯត្ថ បន ឥស្សាមនកោតិ ឥស្សាសម្បយុត្តចិត្តោ។ ឧបទុស្សតីតិ ឥស្សាវសេនេវ ឧបក្កោសន្តោ ទុស្សតិ។ ឥស្សំ ពន្ធតីតិ យវកលាបំ ពន្ធន្តោ វិយ យថា ន នស្សតិ ឯវំ ពន្ធិត្វា វិយ ឋបេតិ។ អប្បេសក្ខោតិ អប្បបរិវារោ, រត្តិំ ខិត្តោ វិយ សរោ ន បញ្ញាយតិ, ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថោ និសីទិត្វា ឧទកទាយកម្បិ ន លភតិ។
២៩៤. ន ទាតា ហោតីតិ មច្ឆរិយវសេន ន ទាតា ហោតិ។ តេន កម្មេនាតិ តេន មច្ឆរិយកម្មេន។
២៩៥. អភិវាទេតព្ពន្តិ បច្ចុដ្ឋាតព្ពាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមស្មិំ បន បញ្ហវិស្សជ្ជនេ ឧបបីឡកឧបត្ថម្ភកកម្មានិ ន គហេតព្ពានិ។ ន ហិ បវត្តេ នីចកុលិនំ វា ឧច្ចាកុលិនំ វា សក្កា កាតុំ, បដិសន្ធិមេវ បន និយាមេត្វា នីចកុលិយំ កម្មំ នីចកុលេ និព្ពត្តេតិ, ឧច្ចាកុលិយំ កម្មំ ឧច្ចាកុលេ។
២៩៦. ន បរិបុច្ឆិតា ហោតីតិ ឯត្ថ បន អបរិបុច្ឆនេន និរយេ ន និព្ពត្តតិ។ អបរិបុច្ឆកោ បន ‘‘ឥទំ កាតព្ពំ, ឥទំ ន កាតព្ព’’ន្តិ ន ជានាតិ, អជានន្តោ កាតព្ពំ ន ករោតិ, អកាតព្ពំ ករោតិ។ តេន និរយេ និព្ពត្តតិ, ឥតរោ សគ្គេ។ ឥតិ ខោ, មាណវ…បេ.… យទិទំ ហីនប្បណីតតាយាតិ សត្ថា ទេសនំ យថានុសន្ធិំ បាបេសិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
សុភសុត្តន្តិបិ វុច្ចតិ។
៦. មហាកម្មវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
២៩៨. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាកម្មវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ មោឃន្តិ តុច្ឆំ អផលំ។ សច្ចន្តិ តថំ ភូតំ។ ឥទញ្ច ឯតេន ន សម្មុខា សុតំ, ឧបាលិសុត្តេ (ម. និ. ២.៥៦) បន – ‘‘មនោកម្មំ មហាសាវជ្ជតរំ បញ្ញបេមិ បាបស្ស កម្មស្ស កិរិយាយ បាបស្ស កម្មស្ស អត្ថិ ច សា សមាបត្តីតិ ឥទំ – ‘‘កថំ នុ ខោ, ភោ, អភិសញ្ញានិរោធោ ហោតី’’តិ បោដ្ឋបាទសុត្តេ (ទី. និ. ១.៤០៦ អាទយោ) ឧប្បន្នំ អភិសញ្ញានិរោធកថំ សន្ធាយ វទតិ។ ន កិញ្ចិ វេទិយតីតិ ឯកវេទនម្បិ ន វេទិយតិ។ អត្ថិ ច ខោតិ ថេរោ និរោធសមាបត្តិំ សន្ធាយ អនុជានាតិ។ បរិរក្ខិតព្ពន្តិ គរហតោ មោចនេន រក្ខិតព្ពំ។ សញ្ចេតនា អស្ស អត្ថីតិ សញ្ចេតនិកំ, សាភិសន្ធិកំ សញ្ចេតនិកកម្មំ កត្វាតិ អត្ថោ។ ទុក្ខំ សោតិ ថេរោ ‘‘អកុសលមេវ សន្ធាយ បរិព្ពាជកោ បុច្ឆតី’’តិ សញ្ញាយ ឯវំ វទតិ។
ទស្សនម្បិ ខោ អហន្តិ ភគវា ចតុរង្គេបិ អន្ធការេ សមន្តា យោជនដ្ឋានេ តិលមត្តម្បិ សង្ខារំ មំសចក្ខុនាវ បស្សតិ, អយញ្ច បរិព្ពាជកោ ន ទូរេ គាវុតមត្តព្ភន្តរេ វសតិ, កស្មា ភគវា ឯវមាហាតិ? សមាគមទស្សនំ សន្ធាយេវមាហ។
២៩៩. ឧទាយីតិ លាលុទាយី។ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ សព្ពំ តំ ទុក្ខមេវ។ ឥតិ ឥមំ វដ្ដទុក្ខំ កិលេសទុក្ខំ សង្ខារទុក្ខំ សន្ធាយ ‘‘សចេ ភាសិតំ ភវេយ្យ ភគវា’’តិ បុច្ឆតិ។
៣០០. ឧម្មង្គន្តិ បញ្ហាឧម្មង្គំ។ ឧម្មុជ្ជមានោតិ សីសំ នីហរមានោ។ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជិស្សតីតិ អនុបាយេន សីសំ នីហរិស្សតិ។ ឥទញ្ច បន ភគវា ជានន្តោ នេវ ទិព្ពចក្ខុនា ន ចេតោបរិយញាណេន ន សព្ពញ្ញុតញាណេន ជានិ, អធិប្បាយេនេវ អាទិំ យេវាតិអាទិម្ហិយេវ។ តិស្សោ វេទនាតិ ‘‘កិំ សោ វេទិយតី’’តិ? បុច្ឆន្តេន ‘‘តិស្សោ វេទនា បុច្ឆាមី’’តិ ឯវំ វវត្ថបេត្វាវ តិស្សោ វេទនា បុច្ឆិតា។ សុខវេទនិយន្តិ សុខវេទនាយ បច្ចយភូតំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
ឯត្ថ ច កាមាវចរកុសលតោ សោមនស្សសហគតចិត្តសម្បយុត្តា ចតស្សោ ចេតនា, ហេដ្ឋា តិកជ្ឈានចេតនាតិ ឯវំ បដិសន្ធិបវត្តេសុ សុខវេទនាយ ជននតោ សុខវេទនិយំ កម្មំ នាម។ កាមាវចរញ្ចេត្ថ បដិសន្ធិយំយេវ ឯកន្តេន សុខំ ជនេតិ, បវត្តេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ អទុក្ខមសុខម្បិ។
អកុសលចេតនា បដិសន្ធិបវត្តេសុ ទុក្ខស្សេវ ជននតោ ទុក្ខវេទនិយំ កម្មំ នាម។ កាយទ្វារេ បវត្តេយេវ ចេតំ ឯកន្តេន ទុក្ខំ ជនេតិ, អញ្ញត្ថ អទុក្ខមសុខម្បិ, សា បន វេទនា អនិដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តេសុយេវ អារម្មណេសុ ឧប្បជ្ជនតោ ទុក្ខាត្វេវ សង្ខំ គតា។
កាមាវចរកុសលតោ បន ឧបេក្ខាសហគតចិត្តសម្បយុត្តា ចតស្សោ ចេតនា, រូបាវចរកុសលតោ ចតុត្ថជ្ឈានចេតនាតិ ឯវំ បដិសន្ធិបវត្តេសុ តតិយវេទនាយ ជននតោ អទុក្ខមសុខវេទនិយំ កម្មំ នាម។ ឯត្ថ ច កាមាវចរំ បដិសន្ធិយំយេវ ឯកន្តេន អទុក្ខមសុខំ ជនេតិ, បវត្តេ ឥដ្ឋារម្មណេ សុខម្បិ។ អបិច សុខវេទនិយកម្មំ បដិសន្ធិបវត្តិវសេន វដ្ដតិ, តថា អទុក្ខមសុខវេទនិយំ,
ឯតស្ស ភគវាតិ ថេរោ តថាគតេន មហាកម្មវិភង្គកថនត្ថំ អាលយោ ទស្សិតោ, តថាគតំ យាចិត្វា មហាកម្មវិភង្គញាណំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បាកដំ ករិស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា អនុសន្ធិកុសលតាយ ឯវមាហ។ តត្ថ មហាកម្មវិភង្គន្តិ មហាកម្មវិភជនំ។ កតមេ ចត្តារោ…បេ.… ឥធានន្ទ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ…បេ.… និរយំ ឧបបជ្ជតីតិ ឥទំ ន មហាកម្មវិភង្គញាណភាជនំ, មហាកម្មវិភង្គញាណភាជនត្ថាយ បន មាតិកាដ្ឋបនំ។
៣០១. ឥធានន្ទ ឯកច្ចោ សមណោ វាតិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ។ ឥទញ្ហិ ភគវា – ‘‘ទិព្ពចក្ខុកា សមណព្រាហ្មណា ឥទំ អារម្មណំ កត្វា ឥមំ បច្ចយំ លភិត្វា ឥទំ ទស្សនំ គណ្ហន្តី’’តិ បកាសនត្ថំ អារភិ។ តត្ថ អាតប្បន្តិអាទីនិ បញ្ចបិ វីរិយស្សេវ នាមានិ។ ចេតោសមាធិន្តិ ទិព្ពចក្ខុសមាធិំ។ បស្សតីតិ ‘‘សោ សត្តោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ ឱលោកេន្តោ បស្សតិ។ យេ អញ្ញថាតិ យេ ‘‘ទសន្នំ កុសលានំ កម្មបថានំ បូរិតត្តា និរយំ ឧបបជ្ជតី’’តិ ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណន្តិ វទតិ។ ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ វិទិតន្តិ បាកដំ។ ថាមសាតិ ទិដ្ឋិថាមេន។ បរាមាសាតិ ទិដ្ឋិបរាមាសេន។ អភិនិវិស្ស វោហរតីតិ អធិដ្ឋហិត្វា អាទិយិត្វា វោហរតិ។
៣០២. តត្រានន្ទាតិ តត្រាតិ តេសុ ចតូសុ សមណព្រាហ្មណេសុ។ ឥទមស្សាតិ ឥទំ វចនំ អស្ស។ អញ្ញថាតិ អញ្ញេនាការេន។ ឥតិ ឥមេសំ សមណព្រាហ្មណានំ វាទេ ទ្វីសុ ឋានេសុ អនុញ្ញាតា, តីសុ អននុញ្ញាតាតិ ឯវំ សព្ពត្ថ អនុញ្ញា នានុញ្ញា វេទិតព្ពា។
៣០៣. ឯវំ ទិព្ពចក្ខុកានំ វចនេ អនុញ្ញា ច អននុញ្ញា ច ទស្សេត្វា ឥទានិ មហាកម្មវិភង្គញាណំ វិភជន្តោ តត្រានន្ទ, យ្វាយំ បុគ្គលោតិអាទិមាហ។
បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតីតិ យំ ឥមិនា ទិព្ពចក្ខុកេន កម្មំ ករោន្តោ ទិដ្ឋោ, តតោ បុព្ពេ កតំ។ បុព្ពេ កតេនបិ ហិ និរយេ និព្ពត្តតិ, បច្ឆា កតេនបិ និព្ពត្តតិ, មរណកាលេ វា បន – ‘‘ខន្ទោ សេដ្ឋោ សិវោ សេដ្ឋោ, បិតាមហោ សេដ្ឋោ, ឥស្សរាទីហិ វា លោកោ វិសដ្ឋោ’’តិអាទិនា មិច្ឆាទស្សនេនបិ និព្ពត្តតេវ។ ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ យំ តត្ថ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ហោតិ, តស្ស ទិដ្ឋេវ ធម្មេ, យំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ, តស្ស ឧបបជ្ជិត្វា, យំ អបរាបរិយវេទនីយំ, តស្ស អបរស្មិំ បរិយាយេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ។
ឥតិ
អភព្ពន្តិ ភូតវិរហិតំ អកុសលំ។ អភព្ពាភាសន្តិ អភព្ពំ អាភាសតិ អភិភវតិ បដិពាហតីតិ អត្ថោ។ ពហុកស្មិញ្ហិ អកុសលកម្មេ អាយូហិតេ ពលវកម្មំ ទុព្ពលកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ ឥទំ អភព្ពញ្ចេវ អភព្ពាភាសញ្ច។ កុសលំ បន អាយូហិត្វា អាសន្នេ អកុសលំ កតំ ហោតិ, តំ កុសលស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ, ឥទំ អភព្ពំ ភព្ពាភាសំ។ ពហុម្ហិ កុសលេ អាយូហិតេបិ ពលវកម្មំ ទុព្ពលកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ, ឥទំ ភព្ពញ្ចេវ ភព្ពាភាសញ្ច។ អកុសលំ បន អាយូហិត្វា អាសន្នេ កុសលំ កតំ ហោតិ, តំ អកុសលស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ, ឥទំ ភព្ពំ អភព្ពាភាសំ។
អបិច ឧបដ្ឋានាការេនបេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ, អភព្ពតោ អាភាសតិ ឧបដ្ឋាតីតិ អភព្ពាភាសំ។ តត្ថ ‘‘យ្វាយំ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតី’’តិអាទិនា នយេន ចត្តារោ បុគ្គលា វុត្តា, តេសុ បឋមស្ស កម្មំ អភព្ពំ អភព្ពាភាសំ, តញ្ហិ អកុសលត្តា អភព្ពំ, តស្ស ច និរយេ និព្ពត្តត្តា តត្ថ និព្ពត្តិការណភូតំ អកុសលំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ ទុតិយស្ស កម្មំ អភព្ពំ ភព្ពាភាសំ, តញ្ហិ អកុសលត្តា អភព្ពំ។ តស្ស បន សគ្គេ និព្ពត្តត្តា
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
មហាកម្មវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. សឡាយតនវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣០៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ សឡាយតនវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ វេទិតព្ពានីតិ សហវិបស្សនេន មគ្គេន ជានិតព្ពានិ។ មនោបវិចារាតិ វិតក្កវិចារា។ វិតក្កុប្បាទកញ្ហិ មនោ ឥធ មនោតិ អធិប្បេតំ, មនស្ស ឧបវិចារាតិ មនោបវិចារា។ សត្តបទាតិ វដ្ដវិវដ្ដនិស្សិតានំ សត្តានំ បទា។ ឯត្ថ ហិ អដ្ឋារស វដ្ដបទា នាម, អដ្ឋារស វិវដ្ដបទា នាម, តេបិ សហវិបស្សនេន មគ្គេនេវ វេទិតព្ពា។ យោគ្គាចរិយានន្តិ ហត្ថិយោគ្គាទិអាចារសិក្ខាបកានំ, ទមេតព្ពទមកានន្តិ អត្ថោ។ សេសំ វិភង្គេយេវ អាវិភវិស្សតិ។ អយមុទ្ទេសោតិ ឥទំ មាតិកាដ្ឋបនំ។
៣០៥. ចក្ខាយតនាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតានិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ កុសលាកុសលវិបាកតោ ទ្វេ ចក្ខុវិញ្ញាណានិ។ សេសបសាទវិញ្ញាណេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមានិ បន ទស ឋបេត្វា សេសំ ឥធ មនោវិញ្ញាណំ នាម។
ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ចក្ខុម្ហិ សម្ផស្សោ។ ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តសម្ផស្សស្សេតំ អធិវចនំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វា។ ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ។ សោមនស្សដ្ឋានិយន្តិ សោមនស្សស្ស អារម្មណវសេន ការណភូតំ។ ឧបវិចរតីតិ តត្ថ វិចារបវត្តនេន ឧបវិចរតិ, វិតក្កោ តំសម្បយុត្តោ ចាតិ ឥមិនា នយេន អដ្ឋារស វិតក្កវិចារសង្ខាតា មនោបវិចារា វេទិតព្ពា។ ឆ សោមនស្សូបវិចារាតិ ឯត្ថ បន សោមនស្សេន សទ្ធិំ ឧបវិចរន្តីតិ សោមនស្សូបវិចារា។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។
៣០៦. គេហសិតានីតិ នេក្ខម្មសិតានីតិ វិបស្សនានិស្សិតានិ។ ឥដ្ឋានន្តិ បរិយេសិតានំ។ កន្តានន្តិ កាមិតានំ។ មនោរមានន្តិ មនោ ឯតេសុ រមតីតិ មនោរមានិ, តេសំ មនោរមានំ។ លោកាមិសបដិសំយុត្តានន្តិ តណ្ហាបដិសំយុត្តានំ។ អតីតន្តិ បដិលទ្ធំ
អនិច្ចតន្តិ អនិច្ចាការំ។ វិបរិណាមវិរាគនិរោធន្តិ បកតិវិជហនេន វិបរិណាមំ, វិគច្ឆនេន វិរាគំ, និរុជ្ឈនេន និរោធំ។ សម្មបញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ។ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសិតំ សោមនស្សន្តិ ឥទំ រញ្ញោ វិយ អត្តនោ សិរិសម្បត្តិំ ឱលោកេន្តស្ស វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា និសិន្នស្ស សង្ខារានំ ភេទំ បស្សតោ សង្ខារគតម្ហិ
‘‘សុញ្ញាគារំ បវិដ្ឋស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;
អមានុសី រតី ហោតិ, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោ។
យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;
លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតន្តំ វិជានត’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៧៣-៣៧៤);
ឥមានីតិ ឥមានិ ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា និសិន្នស្ស ឧប្បន្នានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ។
៣០៧. អតីតន្តិ បច្ចុប្បន្នំ តាវ បត្ថេត្វា អលភន្តស្ស ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតុ, អតីតេ កថំ ឧប្បជ្ជតីតិ។ អតីតេបិ ‘‘យថាហំ ឯតរហិ ឥដ្ឋារម្មណំ បត្ថេត្វា ន លភាមិ, ឯវំ បុព្ពេបិ បត្ថេត្វា ន លភិ’’ន្តិ អនុស្សរន្តស្ស ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។
អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសូតិ អនុត្តរវិមោក្ខោ នាម អរហត្តំ, អរហត្តេ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តស្សាតិ អត្ថោ។ អាយតនន្តិ អរហត្តាយតនំ។ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោតិ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តស្ស។ តំ បនេតំ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តស្ស ឥមានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានីតិ ឥមានិ ឯវំ ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ អរហត្តេ បិហំ បដ្ឋបេត្វា សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ សក្កបញ្ហវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៦១) វិត្ថារិតំ, ឥច្ឆន្តេន តតោ គហេតព្ពំ។
៣០៨. ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខាតិ ឯត្ថ ឧបេក្ខា នាម អញ្ញាណុបេខា។ អនោធិជិនស្សាតិ កិលេសោធិំ ជិនិត្វា ឋិតត្តា ខីណាសវោ ឱធិជិនោ នាម, តស្មា អខីណាសវស្សាតិ អត្ថោ។ អវិបាកជិនស្សាតិ ឯត្ថបិ អាយតិំ វិបាកំ ជិនិត្វា ឋិតត្តា ខីណាសវោវ វិបាកជិនោ នាម, តស្មា អខីណាសវស្សេវាតិ អត្ថោ។ អនាទីនវទស្សាវិនោតិអាទីនវតោ ឧបទ្ទវតោ អបស្សន្តស្ស។ ឥមា ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខាតិ ឥមា ឯវំ ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ គុឡបិណ្ឌកេ និលីនមក្ខិកា វិយ រូបាទីនិ អនតិវត្តមានា តត្ថ លគ្គា លគ្គិតា ហុត្វា ឧប្បន្នា ឧបេក្ខា ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខាតិ វេទិតព្ពា។
រូបំ សា អតិវត្តតីតិ រូបំ សា អនតិក្កមតិ, តត្ថ និកន្តិវសេន ន តិដ្ឋតិ។ ឥមា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខាតិ ឥមា ឯវំ ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋាទិអារម្មណេ អាបាថគតេ ឥដ្ឋេ អរជ្ជន្តស្ស, អនិដ្ឋេ អទុស្សន្តស្ស, អសមបេក្ខនេ អសម្មុយ្ហន្តស្ស, ឧប្បន្នវិបស្សនា-ញាណសម្បយុត្តា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខាតិ វេទិតព្ពា។
៣០៩. តត្រ ឥទំ និស្សាយ ឥទំ បជហថាតិ តេសុ ឆត្តិំសសត្តបទេសុ អដ្ឋារស និស្សាយ អដ្ឋារស បជហថាតិ អត្ថោ។ តេនេវ និស្សាយ អាគម្មាតិ បវត្តនវសេន និស្សាយ ចេវ អាគម្ម ច។ ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតីតិ ឯវំ នេក្ខម្មសិតានំ បវត្តនេន គេហសិតានិ អតិក្កន្តានិ នាម ហោន្តិ។
ឯវំ សរិក្ខកេនេវ សរិក្ខកំ ជហាបេត្វា ឥទានិ ពលវតា ទុព្ពលំ ជហាបេន្តោ – ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានី’’តិអាទិមាហ។ ឯវំ នេក្ខម្មសិតសោមនស្សេហិ នេក្ខម្មសិតទោមនស្សានិ
ឯត្ថ បន ឋត្វា ឧបេក្ខាកថា វេទិតព្ពា – អដ្ឋសុ ហិ សមាបត្តីសុ បឋមាទីនិ ច តីណិ ឈានានិ, សុទ្ធសង្ខារេ ច បាទកេ កត្វា វិបស្សនំ អារទ្ធានំ ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ បុព្ពភាគវិបស្សនា សោមនស្សសហគតា វា ហោតិ ឧបេក្ខាសហគតា វា, វុដ្ឋានគាមិនី បន សោមនស្សសហគតាវ។ ចតុត្ថជ្ឈានាទីនិ បាទកានិ កត្វា វិបស្សនំ អារទ្ធានំ បញ្ចន្នំ បុព្ពភាគវិបស្សនា បុរិមសទិសាវ។ វុដ្ឋានគាមិនី បន ឧបេក្ខាសហគតា ហោតិ។ ឥទំ សន្ធាយ – ‘‘យា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា, តា និស្សាយ តា អាគម្ម, យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ, តានិ បជហថា’’តិ វុត្តំ។ ន កេវលញ្ច ឯវំបដិបន្នស្ស ភិក្ខុនោ អយំ វិបស្សនាយ វេទនាវិសេសោវ ហោតិ, អរិយមគ្គេបិ បន ឈានង្គពោជ្ឈង្គមគ្គង្គានម្បិ វិសេសោ ហោតិ។
កោ បនេតំ វិសេសំ និយមេតិ? កេចិ តាវ ថេរា វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ និយមេតីតិ វទន្តិ, កេចិ វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយមេន្តីតិ វទន្តិ, កេចិ បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយមេតីតិ វទន្តិ។ តេសម្បិ វាទេ អយមេវ បុព្ពភាគេ វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនា និយមេតីតិ វេទិតព្ពា។ វិនិច្ឆយកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ សង្ខារុបេក្ខានិទ្ទេសេ វុត្តាវ។
៣១០. នានត្តាតិ នានា ពហូ អនេកប្បការា។ នានត្តសិតាតិ នានារម្មណនិស្សិតា។ ឯកត្តាតិ ឯកា។ ឯកត្តសិតាតិ ឯការម្មណនិស្សិតា។ កតមា បនាយំ ឧបេក្ខាតិ? ហេដ្ឋា តាវ អញ្ញាណុបេក្ខា វុត្តា, ឧបរិ ឆឡង្គុបេក្ខា វក្ខតិ, ឥធ សមថឧបេក្ខា, វិបស្សនុបេក្ខាតិ ទ្វេ ឧបេក្ខា គហិតា។
តត្ថ យស្មា អញ្ញាវ រូបេសុ ឧបេក្ខា, អញ្ញាវ សទ្ទាទីសុ, ន ហិ យា រូបេ ឧបេក្ខា, សា សទ្ទាទីសុ ហោតិ។ រូបេ ឧបេក្ខា ច រូបមេវ អារម្មណំ ករោតិ អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា រូបេសូតិអាទិមាហ អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា អាកាសានញ្ចាយតននិស្សិតាតិអាទិមាហ។
តត្ថ អាកាសានញ្ចាយតនឧបេក្ខា សម្បយុត្តវសេន អាកាសានញ្ចាយតននិស្សិតា, អាកាសានញ្ចាយតនខន្ធេ វិបស្សន្តស្ស វិបស្សនុបេក្ខា អារម្មណវសេន អាកាសានញ្ចាយតននិស្សិតា។ សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ។
តំ បជហថាតិ ឯត្ថ អរូបាវចរសមាបត្តិឧបេក្ខាយ រូបាវចរសមាបត្តិឧបេក្ខំ បជហាបេតិ, អរូបាវចរវិបស្សនុបេក្ខាយ រូបាវចរវិបស្សនុបេក្ខំ។
អតម្មយតន្តិ តំ បជហថាតិ ឥធ វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនាយ អរូបាវចរសមាបត្តិឧបេក្ខញ្ច វិបស្សនុបេក្ខញ្ច បជហាបេតិ។
៣១១. យទរិយោតិ យេ សតិបដ្ឋានេ អរិយោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សេវតិ។ តត្ថ តីសុ ឋានេសុ សតិំ បដ្ឋបេន្តោ សតិបដ្ឋានេ សេវតីតិ វេទិតព្ពោ។ ន សុស្សូសន្តីតិ សទ្ទហិត្វា សោតុំ ន ឥច្ឆន្តិ។ ន អញ្ញាតិ ជាននត្ថាយ ចិត្តំ ន ឧបដ្ឋបេន្តិ។ វោក្កម្មាតិ អតិក្កមិត្វា។ សត្ថុ សាសនាតិ សត្ថុ ឱវាទំ គហេតព្ពំ បូរេតព្ពំ ន មញ្ញន្តីតិ អត្ថោ។ ន ច អត្តមនោតិ ន សកមនោ។ ឯត្ថ ច គេហសិតទោមនស្សវសេន អប្បតីតោ ហោតីតិ ន ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, អប្បដិបន្នកេសុ បន អត្តមនតាការណស្ស អភាវេនេតំ វុត្តំ។ អនវស្សុតោតិ បដិឃអវស្សវេន អនវស្សុតោ។ សតោ សម្បជានោតិ សតិយា ច ញាណេន ច សមន្នាគតោ ឧបេក្ខកោតិ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ។ អត្តមនោតិ ឥធាបិ គេហសិតសោមនស្សវសេន ឧប្បិលាវិតោតិ ន ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, បដិបន្នកេសុ បន អនត្តមនតាការណស្ស អភាវេនេតំ វុត្តំ។ អនវស្សុតោតិ រាគាវស្សវេន អនវស្សុតោ។
៣១២. សារិតោតិ ឯកមេវ ទិសំ ធាវតីតិ អនិវត្តិត្វា ធាវន្តោ ឯកំយេវ ទិសំ ធាវតិ, និវត្តិត្វា បន អបរំ ធាវិតុំ សក្កោតិ។ អដ្ឋ ទិសា វិធាវតីតិ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នោ កាយេន អនិវត្តិត្វាវ វិមោក្ខវសេន ឯកប្បហារេនេវ អដ្ឋ ទិសា វិធាវតិ, បុរត្ថាភិមុខោ វា ទក្ខិណាទីសុ អញ្ញតរទិសាភិមុខោ វា និសីទិត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិយេវាតិ អត្ថោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សឡាយតនវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ឧទ្ទេសវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣១៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ ឧទ្ទេសវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ ឧទ្ទេសវិភង្គន្តិ ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច, មាតិកញ្ច វិភជនញ្ចាតិ អត្ថោ។ ឧបបរិក្ខេយ្យាតិ តុលេយ្យ តីរេយ្យ បរិគ្គណ្ហេយ្យ បរិច្ឆិន្ទេយ្យ។ ពហិទ្ធាតិ ពហិទ្ធាអារម្មណេសុ។ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ និកន្តិវសេន អារម្មណេ តិដ្ឋមានំ វិក្ខិត្តំ វិសដំ នាម ហោតិ, តំ បដិសេធេន្តោ ឯវមាហ។ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ គោចរជ្ឈត្តេ និកន្តិវសេន អសណ្ឋិតំ។ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យាតិ អនុបាទិយិត្វា អគ្គហេត្វា តំ វិញ្ញាណំ ន បរិតស្សេយ្យ។ យថា វិញ្ញាណំ ពហិទ្ធា អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ, ឯវំ ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោតិ ជាតិជរាមរណស្ស ចេវ អវសេសស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិ ន ហោតីតិ អត្ថោ។
៣១៦. រូបនិមិត្តានុសារីតិ
៣១៨. ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ និកន្តិវសេន
៣២០. អនុបាទា បរិតស្សនាតិ សត្ថារា ខន្ធិយវគ្គេ ‘‘ឧបាទាបរិតស្សនញ្ច វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អនុបាទាអបរិតស្សនញ្ចា’’តិ (សំ. និ. ៣.៧) ឯវំ គហេត្វា បរិតស្សនា, អគ្គហេត្វាវ អបរិតស្សនា ច កថិតា, តំ មហាថេរោ ឧបាទាបរិតស្សនមេវ អនុបាទាបរិតស្សនន្តិ កត្វា ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ កថំ បនេសា អនុបាទាបរិតស្សនា ហោតីតិ។ ឧបាទាតព្ពស្ស អភាវតោ។ យទិ ហិ កោចិ សង្ខារោ និច្ចោ វា ធុវោ វា អត្តា វា អត្តនិយោ វាតិ គហេតព្ពយុត្តកោ អភវិស្ស, អយំ បរិតស្សនា ឧបាទាបរិតស្សនាវ អស្ស។ យស្មា បន ឯវំ ឧបាទាតព្ពោ សង្ខារោ នាម នត្ថិ, តស្មា រូបំ អត្តាតិអាទិនា នយេន រូបាទយោ
អញ្ញថា ហោតីតិ បរិវត្តតិ បកតិជហនេន នស្សតិ, រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តីតិ ‘‘មម រូបំ វិបរិណត’’ន្តិ វា, ‘‘យំ អហុ, តំ វត មេ នត្ថី’’តិ វា អាទិនា (ម. និ. ១.២៤២) នយេន កម្មវិញ្ញាណំ រូបស្ស ភេទានុបរិវត្តិ ហោតិ។ វិបរិណាមានុបរិវត្តជាតិ វិបរិណាមស្ស អនុបរិវត្តនតោ វិបរិណាមារម្មណចិត្តតោ ជាតា។ បរិតស្សនា ធម្មសមុប្បាទាតិ តណ្ហាបរិតស្សនា ច អកុសលធម្មសមុប្បាទា ច។ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តីតិ កុសលចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា គហេត្វា ខេបេត្វា តិដ្ឋន្តិ។ ឧត្តាសវាតិ ភយតាសេនបិ សឧត្តាសោ តណ្ហាតាសេនបិ សឧត្តាសោ។ វិឃាតវាតិ អបេក្ខវាតិ សាលយោ សសិនេហោ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនុបាទា បរិតស្សនា ហោតីតិ ឯវំ មណិករណ្ឌកសញ្ញាយ តុច្ឆករណ្ឌកំ គហេត្វា តស្មិំ នដ្ឋេ បច្ឆា វិឃាតំ អាបជ្ជន្តស្ស វិយ បច្ឆា អគ្គហេត្វា បរិតស្សនា ហោតិ។
៣២១. ន ច រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តីតិ ខីណាសវស្ស កម្មវិញ្ញាណមេវ នត្ថិ, តស្មា រូបភេទានុបរិវត្តិ ន ហោតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ឧទ្ទេសវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. អរណវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣២៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ អរណវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ នេវុស្សាទេយ្យ ន អបសាទេយ្យាតិ គេហសិតវសេន កញ្ចិ បុគ្គលំ នេវ ឧក្ខិបេយ្យ ន អវក្ខិបេយ្យ។ ធម្មមេវ ទេសេយ្យាតិ សភាវមេវ កថេយ្យ។ សុខវិនិច្ឆយន្តិ វិនិច្ឆិតសុខំ។ រហោ វាទន្តិ បរម្មុខា អវណ្ណំ, បិសុណវាចន្តិ អត្ថោ។ សម្មុខា ន ខីណន្តិ សម្មុខាបិ ខីណំ អាកិណ្ណំ សំកិលិដ្ឋំ វាចំ ន ភណេយ្យ។ នាភិនិវេសេយ្យាតិ ន អធិដ្ឋហិត្វា អាទាយ វោហរេយ្យ។ សមញ្ញន្តិ លោកសមញ្ញំ លោកបណ្ណត្តិំ។ នាតិធាវេយ្យាតិ នាតិក្កមេយ្យ។
៣២៤. កាមបដិសន្ធិសុខិនោតិ សទុក្ខោតិ វិបាកទុក្ខេន សំកិលេសទុក្ខេនបិ សទុក្ខោ។ សឧបឃាតោតិ វិបាកូបឃាតកិលេសូបឃាតេហេវ សឧបឃាតោ។ តថា សបរិឡាហោ។ មិច្ឆាបដិបទាតិ អយាថាវបដិបទា អកុសលបដិបទា។
៣២៦. ឥត្ថេកេ អបសាទេតីតិ ឯវំ គេហសិតវសេន ឯកច្ចេ បុគ្គលេ អបសាទេតិ។ ឧស្សាទនេបិ ឯសេវ នយោ។ ភវសំយោជនន្តិ ភវពន្ធនំ, តណ្ហាយេតំ នាមំ។
សុភូតិត្ថេរោ កិរ ឥមំ ចតុក្កំ និស្សាយ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ។ ភគវតោ ហិ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស បុគ្គលានំ ឧស្សាទនាអបសាទនា បញ្ញាយន្តិ, តថា សារិបុត្តត្ថេរាទីនំ។ សុភូតិត្ថេរស្ស បន ធម្មទេសនាយ ‘‘អយំ បុគ្គលោ អប្បដិបន្នកោ អនារាធកោ’’តិ វា, ‘‘អយំ សីលវា គុណវា លជ្ជិបេសលោ អាចារសម្បន្នោ’’តិ វា នត្ថិ, ធម្មទេសនាយ បនស្ស ‘‘អយំ មិច្ឆាបដិបទា, អយំ
៣២៩. កាលញ្ញូ អស្សាតិ អសម្បត្តេ ច អតិក្កន្តេ ច កាលេ អកថេត្វា ‘‘ឥទានិ វុច្ចមានំ មហាជនោ គណ្ហិស្សតី’’តិ យុត្តបត្តកាលំ ញត្វាវ បរម្មុខា អវណ្ណំ ភាសេយ្យ។ ខីណវាទេបិ ឯសេវ នយោ។
៣៣០. ឧបហញ្ញតីតិ ឃាតិយតិ។ សរោបិ ឧបហញ្ញតីតិ សទ្ទោបិ ភិជ្ជតិ។ អាតុរីយតីតិ អាតុរោ ហោតិ គេលញ្ញប្បត្តោ សាពាធោ។ អវិស្សដ្ឋន្តិ វិស្សដ្ឋំ អបលិពុទ្ធំ ន ហោតិ។
៣៣១. តទេវាតិ អភិនិវិស្ស វោហរតីតិ បត្តន្តិ សញ្ជាននជនបទំ គន្ត្វា ‘‘បត្តំ អាហរថ ធោវថា’’តិ សុត្វា ‘‘អន្ធពាលបុថុជ្ជនោ, នយិទំ បត្តំ, បាតិ នមេសា, ឯវំ វទាហី’’តិ អភិនិវិស្ស វោហរតិ។ ឯវំ សព្ពបទេហិ យោជេតព្ពំ។ អតិសារោតិ អតិធាវនំ។
៣៣២. តថា តថា វោហរតិ អបរាមសន្តិ អម្ហាកំ ជនបទេ ភាជនំ បាតីតិ វុច្ចតិ, ឥមេ បន នំ បត្តន្តិ វទន្តីតិ តតោ បដ្ឋាយ ជនបទវោហារំ មុញ្ចិត្វា បត្តំ បត្តន្តេវ អបរាមសន្តោ វោហរតិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
៣៣៣. ឥទានិ មរិយាទភាជនីយំ ករោន្តោ តត្រ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ សរណោតិ សរជោ សកិលេសោ។ អរណោតិ អរជោ និក្កិលេសោ។ សុភូតិ ច បន, ភិក្ខវេតិ អយំ ថេរោ ទ្វីសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គំ អារុឡ្ហោ ‘‘អរណវិហារីនំ យទិទំ សុភូតិ, ទក្ខិណេយ្យានំ យទិទំ សុភូតី’’តិ (អ. និ. ១.២០២)។
ធម្មសេនាបតិ កិរ វត្ថុំ សោធេតិ, សុភូតិត្ថេរោ ទក្ខិណំ សោធេតិ។ តថា ហិ ធម្មសេនាបតិ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ គេហទ្វារេ ឋិតោ យាវ ភិក្ខំ អាហរន្តិ, តាវ បុព្ពភាគេ បរិច្ឆិន្ទិត្វា និរោធំ សមាបជ្ជតិ, និរោធា វុដ្ឋាយ ទេយ្យធម្មំ បដិគ្គណ្ហាតិ។ សុភូតិត្ថេរោ ច តថេវ មេត្តាឈានំ សមាបជ្ជតិ, មេត្តាឈានា វុដ្ឋាយ ទេយ្យធម្មំ បដិគ្គណ្ហាតិ។ ឯវំ បន កាតុំ សក្កាតិ។ អាម សក្កា, នេវ អច្ឆរិយញ្ចេតំ, យំ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
អរណវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ធាតុវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣៤២. ឯវំ មេ សុតន្តិ ធាតុវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ ចារិកន្តិ តុរិតគមនចារិកំ។ សចេ តេ ភគ្គវ អគរូតិ សចេ តុយ្ហំ ភារិយំ អផាសុកំ កិញ្ចិ នត្ថិ។ សចេ សោ អនុជានាតីតិ ភគ្គវស្ស កិរ ឯតទហោសិ – ‘‘បព្ពជិតា នាម នានាអជ្ឈាសយា, ឯកោ គណាភិរតោ ហោតិ, ឯកោ ឯកាភិរតោ។ សចេ សោ ឯកាភិរតោ ភវិស្សតិ, ‘អាវុសោ, មា បាវិសិ, មយា សាលា លទ្ធា’តិ វក្ខតិ។ សចេ អយំ ឯកាភិរតោ ភវិស្សតិ, ‘អាវុសោ, និក្ខម, មយា សាលា លទ្ធា’តិ វក្ខតិ។ ឯវំ សន្តេ អហំ ឧភិន្នំ វិវាទការេតា នាម ភវិស្សាមិ, ទិន្នំ នាម ទិន្នមេវ វដ្ដតិ, កតំ កតមេវា’’តិ។ តស្មា ឯវមាហ។
កុលបុត្តោតិ ជាតិកុលបុត្តោបិ អាចារកុលបុត្តោបិ។ វាសូបគតោតិ វាសំ ឧបគតោ។ កុតោ អាគន្ត្វាតិ? តក្កសីលនគរតោ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – មជ្ឈិមប្បទេសេ កិរ រាជគហនគរេ ពិម្ពិសារេ រជ្ជំ ការេន្តេ បច្ចន្តេ តក្កសីលនគរេ បុក្កុសាតិ រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ អថ តក្កសីលតោ ភណ្ឌំ គហេត្វា វាណិជា រាជគហំ អាគតា បណ្ណាការំ គហេត្វា រាជានំ អទ្ទសំសុ។ រាជា
តេ សាធូតិ បដិស្សុណិត្វា គន្ត្វា ភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ភុត្តបាតរាសា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិំសុ។ រាជា ‘‘កហំ ភណេ តុម្ហេ ឯត្តកេ ឥមេ ទិវសេ ន ទិស្សថា’’តិ បុច្ឆិ។ តេ សព្ពំ បវត្តិំ អារោចេសុំ។ រាជា – ‘‘សាធុ, តាតា, តុម្ហេ និស្សាយ មយា មជ្ឈិមប្បទេសេ រាជា មិត្តោ លទ្ធោ’’តិ អត្តមនោ អហោសិ។ អបរភាគេ រាជគហវាសិនោបិ វាណិជា តក្កសីលំ អគមំសុ។ តេ បណ្ណាការំ គហេត្វា អាគតេ បុក្កុសាតិ រាជា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘រាជគហតោ’’តិ សុត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយស្ស នគរតោ អាគតា តុម្ហេ’’តិ។ អាម ទេវាតិ។ អារោគ្យំ មេ សហាយស្សាតិ អារោគ្យំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជ្ជ បដ្ឋាយ យេ មយ្ហំ សហាយស្ស នគរតោ ជង្ឃសត្ថេន វា សកដសត្ថេន វា វាណិជា អាគច្ឆន្តិ, សព្ពេសំ មម វិសយំ បវិដ្ឋកាលតោ
អថ ពិម្ពិសារោ បុក្កុសាតិស្ស បណ្ណំ បហិណិ – ‘‘បច្ចន្តទេសេ នាម មណិមុត្តាទីនិ រតនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, យំ មយ្ហំ សហាយស្ស រជ្ជេ ទស្សនីយំ វា សវនីយំ វា រតនំ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ មេ មា មច្ឆរាយតូ’’តិ។ បុក្កុសាតិបិ – ‘‘មជ្ឈិមទេសោ នាម មហាជនបទោ, យំ តត្ថ ឯវរូបំ រតនំ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ មេ សហាយោ មា មច្ឆរាយតូ’’តិ បដិបណ្ណំ បហិណិ។ ឯវំ តេ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ អញ្ញមញ្ញំ អទិស្វាបិ ទឡ្ហមិត្តា អហេសុំ។
ឯវំ
សោ
កិំ បន រាជគហេ តតោ អធិកំ រតនំ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ, មហាបុញ្ញោ រាជា, អបិច ខោ បនស្ស សោតាបន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ឋបេត្វា តីណិ រតនានិ អញ្ញំ រតនំ សោមនស្សំ ជនេតុំ សមត្ថំ នាម នត្ថិ
បុរិសរតនម្បិ ទុវិធំ អគារិយរតនំ អនគារិយរតនញ្ច។ តត្ថ អគារិយរតនេសុបិ ចក្កវត្តិរាជា អជ្ជ បព្ពជិតសាមណេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទតិ, ឥតិ ឥមេសុបិ ទ្វីសុ អនគារិយរតនមេវ
ពុទ្ធរតនម្បិ ទុវិធំ បច្ចេកពុទ្ធរតនំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធរតនន្តិ។ តត្ថ សតសហស្សម្បិ បច្ចេកពុទ្ធានំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស បទេសំ ន បាបុណាតិ, ឥតិ ឥមេសុបិ ទ្វីសុ សព្ពញ្ញុពុទ្ធរតនំយេវ សេដ្ឋំ។ សទេវកស្មិញ្ហិ លោកេ ពុទ្ធរតនសមំ រតនំ នាម នត្ថិ។ តស្មា អសទិសមេវ រតនំ មយ្ហំ សហាយស្ស បេសេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា តក្កសីលវាសិនោ បុច្ឆិ – ‘‘តាតា តុម្ហាកំ ជនបទេ ពុទ្ធោ ធម្មោ សង្ឃោតិ ឥមានិ តីណិ រតនានិ ទិស្សន្តី’’តិ។ ឃោសោបិ សោ មហារាជ តាវ តត្ថ នត្ថិ, ទស្សនំ បន កុតោតិ។
‘‘សុន្ទរំ តាតា’’តិ រាជា តុដ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘សក្កា ភវេយ្យ ជនសង្គហត្ថាយ មយ្ហំ សហាយស្ស វសនដ្ឋានំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បេសេតុំ, ពុទ្ធា បន
តតោ ‘‘ឯវំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា តុសិតភវនតោ ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ
យំកិញ្ចិ វិត្តំ ឥធ វា ហុរំ វា,
សគ្គេសុ វា យំ រតនំ បណីតំ;
ន នោ សមំ អត្ថិ តថាគតេន,
ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ;
ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.៣; សុ. និ. ២២៦) –
ឯវំ ឯកទេសេន ពុទ្ធគុណេបិ លិខិត្វា ទុតិយំ ធម្មរតនំ ថោមេន្តោ – ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ…បេ.… បច្ចត្តំ វេទិតព្ពោ វិញ្ញូហី’’តិ។ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ.… អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ។ ‘‘សត្ថារា ទេសិតធម្មោ នាម ឯវរូបោ ច ឯវរូបោ ចា’’តិ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយេ ឯកទេសេន លិខិត្វា –
‘‘យំ
សមាធិមានន្តរិកញ្ញមាហុ;
សមាធិនា តេន សមោ ន វិជ្ជតិ,
ឥទម្បិ ធម្មេ រតនំ បណីតំ;
ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.៥; សុ. និ. ២២៨) –
ឯវំ ឯកទេសេន ធម្មគុណេ លិខិត្វា តតិយំ សង្ឃរតនំ ថោមេន្តោ – ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ…បេ.… បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’’តិ។ ‘‘កុលបុត្តា នាម សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា ឯវំ និក្ខមិត្វា បព្ពជន្តិ, កេចិ សេតច្ឆត្តំ បហាយ បព្ពជន្តិ, កេចិ ឧបរជ្ជំ, កេចិ សេនាបតិដ្ឋានាទីនិ បហាយ បព្ពជន្តិ។ បព្ពជិត្វា ច បន ឥមញ្ច បដិបត្តិំ បូរេន្តី’’តិ ចូឡសីលមជ្ឈិមសីលមហាសីលាទីនិ
យេ បុគ្គលា អដ្ឋសតំ បសដ្ឋា,
ចត្តារិ ឯតានិ យុគានិ ហោន្តិ;
តេ ទក្ខិណេយ្យា សុគតស្ស សាវកា,
ឯតេសុ ទិន្នានិ មហប្ផលានិ;
ឥទម្បិ សង្ឃេ រតនំ បណីតំ,
ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ។ (ខុ. បា. ៦.៦; សុ. និ. ២២៩) –
ឯវំ ឯកទេសេន សង្ឃគុណេ លិខិត្វា – ‘‘ភគវតោ សាសនំ ស្វាក្ខាតំ និយ្យានិកំ, សចេ មយ្ហំ សហាយោ សក្កោតិ, និក្ខមិត្វា បព្ពជតូ’’តិ លិខិត្វា សុវណ្ណបដ្ដំ សំហរិត្វា សុខុមកម្ពលេន វេឋេត្វា សារសមុគ្គេ បក្ខិបិត្វា តំ សមុគ្គំ សុវណ្ណមយេ, សុវណ្ណមយំ, រជតមយេ រជតមយំ មណិមយេ, មណិមយំ បវាឡមយេ, បវាឡមយំ លោហិតង្កមយេ, លោហិតង្កមយំ មសារគល្លមយេ, មសារគល្លមយំ ផលិកមយេ, ផលិកមយំ ទន្តមយេ, ទន្តមយំ សព្ពរតនមយេ, សព្ពរតនមយំ កិលញ្ជមយេ, កិលញ្ជមយំ សមុគ្គំ សារករណ្ឌកេ ឋបេសិ។
បុន
បុក្កុសាតិបិ អត្តនោ រជ្ជសីមតោ បដ្ឋាយ តេនេវ និយាមេន មគ្គំ បដិយាទេត្វា នគរំ អលង្ការាបេត្វា បណ្ណាការស្ស បច្ចុគ្គមនំ អកាសិ។ បណ្ណាការោ តក្កសីលំ បាបុណន្តោ ឧបោសថទិវសេ បាបុណិ, បណ្ណាការំ គហេត្វា គតអមច្ចោបិ រញ្ញោ វុត្តសាសនំ អារោចេសិ។ រាជា តំ សុត្វា បណ្ណាការេន សទ្ធិំ អាគតានំ កត្តព្ពកិច្ចំ វិចារេត្វា បណ្ណាការំ អាទាយ បាសាទំ អារុយ្ហ ‘‘មា ឥធ កោចិ បវិសតូ’’តិ ទ្វារេ អារក្ខំ ការេត្វា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា បណ្ណាការំ ឧច្ចាសនេ ឋបេត្វា សយំ នីចាសនេ និសិន្នោ លញ្ឆនំ ភិន្ទិត្វា និវាសនំ អបនេត្វា កិលញ្ជបេឡតោ បដ្ឋាយ អនុបុព្ពេន វិវរន្តោ សារមយំ សមុគ្គំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មហាបរិហារោ នាយំ អញ្ញស្ស រតនស្ស ភវិស្សតិ, អទ្ធា មជ្ឈិមទេសេ សោតព្ពយុត្តកំ រតនំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ។ អថ តំ សមុគ្គំ វិវរិត្វា រាជលញ្ឆនំ ភិន្ទិត្វា សុខុមកម្ពលំ ឧភតោ វិយូហិត្វា សុវណ្ណបដ្ដំ អទ្ទស។
សោ
នាគរា រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា ឧក្កុដ្ឋិំ អកំសុ ‘‘បណ្ណាការំ បដិច្ឆិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ពលទស្សនំ វា នាដកទស្សនំ វា នត្ថិ, វិនិច្ឆយទានំ នត្ថិ, រាជា សហាយេន បហិតំ បណ្ណាការំ យស្សិច្ឆតិ តស្ស ទស្សេតុ, រាជានោ នាម ឯកច្ចស្ស បណ្ណាការវសេនបិ វញ្ចេត្វា រជ្ជំ អត្តនោ កាតុំ វាយមន្តិ។ កិំ នាម អម្ហាកំ រាជា ករោតី’’តិ? រាជា ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទំ សុត្វា – ‘‘រជ្ជំ នុ ខោ ធារេមិ, ឧទាហុ
តតោ
កុលបុត្តោ កត្តរទណ្ឌេន លេខំ កត្វា – ‘‘ឥទំ រជ្ជំ កស្សា’’តិ អាហ? តុម្ហាកំ ទេវាតិ។ យោ ឥមំ លេខំ អន្តរំ ករោតិ, រាជាណាយ ការេតព្ពោតិ។ មហាជនកជាតកេ ពោធិសត្តេន កតលេខំ សីវលិទេវី អន្តរំ កាតុំ អវិសហន្តី វិវត្តមានា អគមាសិ។ តស្សា គតមគ្គេន មហាជនោ អគមាសិ។ តំ បន លេខំ មហាជនោ អន្តរំ កាតុំ ន វិសហិ, លេខំ ឧស្សីសកំ កត្វា វិវត្តមានា វិរវិំសុ។ កុលបុត្តោ ‘‘អយំ មេ គតដ្ឋានេ ទន្តកដ្ឋំ វា មុខោទកំ វា ទស្សតី’’តិ អន្តមសោ ឯកចេដកម្បិ អគ្គហេត្វា បក្កាមិ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘មម សត្ថា ច មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា ឯកកោវ បព្ពជិតោ’’តិ ឯកកោវ អគមាសិ។ ‘‘សត្ថុ លជ្ជាមី’’តិ ច – ‘‘សត្ថា កិរ មេ បព្ពជិត្វា យានំ នារុឡ្ហោ’’តិ ច អន្តមសោ ឯកបដលិកម្បិ ឧបាហនំ នារុហិ, បណ្ណច្ឆត្តកម្បិ ន ធារេសិ។ មហាជនោ រុក្ខបាការដ្ដាលកាទីនិ អារុយ្ហ ឯស អម្ហាកំ រាជា គច្ឆតីតិ ឱលោកេសិ។ កុលបុត្តោ – ‘‘ទូរំ គន្តព្ពំ, ន សក្កា ឯកេន មគ្គោ និត្ថរិតុ’’ន្តិ ឯកំ សត្ថវាហំ អនុពន្ធិ។ សុខុមាលស្ស កុលបុត្តស្ស កឋិនតត្តាយ
បុនទិវសេ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បុន សត្ថវាហំ អនុពន្ធតិ។ បាតរាសកាលេ កុលបុត្តស្ស បត្តំ គហេត្វា ខាទនីយំ ភោជនីយំ បត្តេ បក្ខិបិត្វា ទេន្តិ។ តំ ឧត្តណ្ឌុលម្បិ ហោតិ កិលិន្នម្បិ សមសក្ខរម្បិ អលោណាតិលោណម្បិ, កុលបុត្តោ បវិសនដ្ឋានំ បច្ចវេក្ខិត្វា អមតំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា ឯតេន និយាមេន អដ្ឋហិ ឩនកានិ ទ្វេ យោជនសតានិ គតោ។ ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកស្ស បន សមីបេន គច្ឆន្តោបិ – ‘‘កហំ សត្ថា វសតី’’តិ នាបុច្ឆិ។ កស្មា? សត្ថុគារវេន ចេវ រញ្ញោ បេសិតសាសនវសេន ច។ រញ្ញោ ហិ – ‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ សត្ថារំ រាជគហេ ឧប្បន្នំ វិយ កត្វា សាសនំ បេសិតំ, តស្មា
ភគវាបិ តំទិវសំ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ បុក្កុសាតិំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ កុលបុត្តោ សហាយេន បេសិតំ សាសនមត្តកំ
សោ អសីតិ អនុព្យញ្ជនានិ ព្យាមប្បភា ពាត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណានីតិ ឥមំ ពុទ្ធសិរិំ បដិច្ឆាទេត្វា វលាហកបដិច្ឆន្នោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ អញ្ញតរភិក្ខុវេសេន គច្ឆន្តោ ឯកបច្ឆាភត្តេនេវ បញ្ចចត្តាលីស យោជនានិ អតិក្កម្ម សូរិយត្ថង្គមលីវេលាយ កុលបុត្តេ បវិដ្ឋមត្តេយេវ
ឯវំ គន្ត្វាបិ បន ភគវា – ‘‘អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ បសយ្ហ កុម្ភការសាលំ អបវិសិត្វា ទ្វារេ ឋិតោវ កុលបុត្តំ ឱកាសំ ការេន្តោ សចេ តេ ភិក្ខូតិអាទិមាហ។ ឧរុន្ទន្តិ វិវិត្តំ អសម្ពាធំ។ វិហរតាយស្មា យថាសុខន្តិ យេន យេន ឥរិយាបថេន ផាសុ ហោតិ, តេន តេន យថាសុខំ អាយស្មា វិហរតូតិ ឱកាសំ អកាសិ។ អតិរេកតិយោជនសតញ្ហិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ កុលបុត្តោ បរស្ស ឆឌ្ឌិតបតិតំ និសីទីតិ អច្ចន្តសុខុមាលោ លោកនាថោ ទេវវិមានសទិសំ គន្ធកុដិំ បហាយ តត្ថ តត្ថ វិប្បកិណ្ណឆារិកាយ ភិន្នភាជនតិណបលាសកុក្កុដសូករវច្ចាទិសំកិលិដ្ឋាយ សង្ការដ្ឋានសទិសាយ កុម្ភការសាលាយ តិណសន្ថារំ សន្ថរិត្វា បំសុកូលចីវរំ បញ្ញបេត្វា ទេវវិមានសទិសំ ទិព្ពគន្ធសុគន្ធំ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា និសីទន្តោ វិយ និសីទិ។
ឥតិ ភគវាបិ អសម្ភិន្នមហាសម្មតវំសេ ឧប្បន្នោ, កុលបុត្តោបិ ខត្តិយគព្ភេ វឌ្ឍិតោ។ ភគវាបិ អភិនីហារសម្បន្នោ, កុលបុត្តោបិ អភិនីហារសម្បន្នោ។ ភគវាបិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ, កុលបុត្តោបិ។ ភគវាបិ អថ ខោ ភគវា ពហុទេវ រត្តិន្តិអាទិ វុត្តំ។
ននុ ច ភគវា កុលបុត្តស្ស ធម្មំ ទេសេស្សាមីតិ អាគតោ, កស្មា ន ទេសេសីតិ? កុលបុត្តស្ស មគ្គទរថោ អប្បដិបស្សទ្ធោ, ន សក្ខិស្សតិ ធម្មទេសនំ សម្បដិច្ឆិតុំ, សោ តាវស្ស បដិបស្សម្ភតូតិ ន ទេសេសិ។ អបរេ – ‘‘រាជគហំ នាម អាកិណ្ណមនុស្សំ អវិវិត្តំ ទសហិ សទ្ទេហិ, សោ សទ្ទោ ទិយឌ្ឍយាមមត្តេន សន្និសីទតិ, តំ អាគមេន្តោ ន ទេសេសី’’តិ វទន្តិ។ តំ អការណំ, ព្រហ្មលោកប្បមាណម្បិ ហិ សទ្ទំ ភគវា អត្តនោ អានុភាវេន
តត្ថ ពហុទេវ រត្តិន្តិ ទិយឌ្ឍយាមមត្តំ។ ឯតទហោសីតិ ភគវា ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សុវណ្ណវិមានេ មណិសីហបញ្ជរំ វិវរន្តោ វិយ បញ្ចបសាទប្បដិមណ្ឌិតានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ, អថស្ស ហត្ថកុក្កុច្ចបាទកុក្កុច្ចសីសកម្បនវិរហិតំ សុនិខាតឥន្ទខីលំ វិយ និច្ចលំ អវិព្ភន្តំ សុវណ្ណបដិមំ វិយ និសិន្នំ កុលបុត្តំ ទិស្វា ឯតំ – ‘‘បាសាទិកំ ខោ’’តិអាទិ អហោសិ។ តត្ថ បាសាទិកន្តិ បសាទាវហំ។ ភាវនបុំសកំ
យំនូនាហំ បុច្ឆេយ្យន្តិ កស្មា បុច្ឆតិ? កិំ ភគវា អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតភាវំ ន ជានាតីតិ? នោ ន ជានាតិ, អបុច្ឆិតេ បន កថា ន បតិដ្ឋាតិ, អបតិដ្ឋិតាយ កថាយ កថា ន សញ្ជាយតីតិ កថាបតិដ្ឋាបនត្ថំ បុច្ឆិ។
ទិស្វា ច បន ជានេយ្យាសីតិ តថាគតំ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចន្តំ អយំ ពុទ្ធោតិ សព្ពេ ជានន្តិ។ អនច្ឆរិយមេតំ ជាននំ, ពុទ្ធសិរិំ បន បដិច្ឆាទេត្វា អញ្ញតរបិណ្ឌបាតិកវេសេន ចរន្តោ ទុជ្ជានោ ហោតិ។ ឥច្ចាយស្មា, បុក្កុសាតិ, ‘‘ន ជានេយ្យ’’ន្តិ សភាវមេវ កថេតិ។ តថា ហិ នំ ឯកកុម្ភការសាលាយ និសិន្នម្បិ ន ជានាតិ។
ឯតទហោសីតិ មគ្គទរថស្ស វូបសមភាវំ ញត្វា អហោសិ។ ឯវមាវុសោតិ កុលបុត្តោ សហាយេន បេសិតំ សាសនមត្តំ វាចេត្វា រជ្ជំ
៣៤៣. ឆធាតុរោ អយន្តិ ភគវា កុលបុត្តស្ស បុព្ពភាគបដិបទំ អកថេត្វា អាទិតោវ អរហត្តស្ស បទដ្ឋានភូតំ អច្ចន្តសុញ្ញតំ វិបស្សនាលក្ខណមេវ អាចិក្ខិតុំ អារទ្ធោ។ យស្ស ហិ បុព្ពភាគបដិបទា អបរិសុទ្ធា ហោតិ, តស្ស បឋមមេវ សីលសំវរំ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតំ ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ ជាគរិយានុយោគំ សត្ត សទ្ធម្មេ ចត្តារិ ឈានានីតិ ឥមំ បុព្ពភាគបដិបទំ អាចិក្ខតិ។ យស្ស បនេសា បរិសុទ្ធា, តស្ស តំ អកថេត្វា អរហត្តស្ស បទដ្ឋានភូតំ វិបស្សនមេវ អាចិក្ខតិ។ កុលបុត្តស្ស ច បុព្ពភាគបដិបទា បរិសុទ្ធា។ តថា ហិ អនេន សាសនំ វាចេត្វា បាសាទវរគតេនេវ អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តិតំ, យទស្ស ទ្វានវុតិយោជនសភំ អាគច្ឆន្តស្ស យានកិច្ចំ សាធេសិ, សាមណេរសីលម្បិស្ស បរិបុណ្ណំ។ តស្មា បុព្ពភាគបដិបទំ អកថេត្វា អរហត្តស្ស បទដ្ឋានភូតំ អច្ចន្តសុញ្ញតំ វិបស្សនាលក្ខណមេវស្ស អាចិក្ខិតុំ អារទ្ធោ។
តត្ថ ឆធាតុរោតិ ធាតុយោ វិជ្ជមានា, បុរិសោ អវិជ្ជមានោ។ ភគវា ហិ កត្ថចិ វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានំ ទស្សេតិ, កត្ថចិ អវិជ្ជមានេន វិជ្ជមានំ, កត្ថចិ វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានំ, កត្ថចិ អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានន្តិ សព្ពាសវេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ។ ឥធ បន វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ សចេ ហិ ភគវា
តត្ថ ឆ ធាតុយោ អស្សាតិ ឆធាតុរោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ ត្វំ បុរិសោតិ សញ្ជានាសិ, សោ ឆធាតុកោ, ន ចេត្ថ បរមត្ថតោ បុរិសោ អត្ថិ, បុរិសោតិ បន បណ្ណត្តិមត្តមេវាតិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ចតុរាធិដ្ឋានោតិ ឯត្ថ អធិដ្ឋានំ វុច្ចតិ បតិដ្ឋា, ចតុបតិដ្ឋានោតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ស្វាយំ ភិក្ខុ បុរិសោ ឆធាតុរោ ឆផស្សាយតនោ អដ្ឋារសមនោបវិចារោ, សោ ឯត្តោវ វិវដ្ដិត្វា ឧត្តមសិទ្ធិភូតំ អរហត្តំ គណ្ហមានោ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ បតិដ្ឋាយ គណ្ហាតីតិ ចតុរាធិដ្ឋានោតិ។ យត្ថ ឋិតន្តិ យេសុ អធិដ្ឋានេសុ បតិដ្ឋិតំ។ មញ្ញស្ស វា នប្បវត្តន្តីតិ មញ្ញស្ស វា មានស្ស វា នប្បវត្តន្តិ។ មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតីតិ ខីណាសវមុនិ ឧបសន្តោ និព្ពុតោតិ វុច្ចតិ។ បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យាតិ អរហត្តផលបញ្ញាយ បដិវិជ្ឈនត្ថំ សច្ចមនុរក្ខេយ្យាតិ បរមត្ថសច្ចស្ស និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយត្ថំ អាទិតោវ វចីសច្ចំ រក្ខេយ្យ។ ចាគមនុព្រូហេយ្យាតិ អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសបរិច្ចាគករណត្ថំ អាទិតោវ កិលេសបរិច្ចាគំ ព្រូហេយ្យ។ សន្តិមេវ សោ សិក្ខេយ្យាតិ អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសវូបសមនត្ថំ អាទិតោវ កិលេសវូបសមនំ សិក្ខេយ្យ។ ឥតិ បញ្ញាធិដ្ឋានាទីនំ អធិគមត្ថាយ ឥមានិ សមថវិបស្សនាបញ្ញាទីនិ បុព្ពភាគាធិដ្ឋានានិ វុត្តានិ។
៣៤៥. ផស្សាយតនន្តិ ផស្សស្ស អាយតនំ, អាករោតិ អត្ថោ។ បញ្ញាធិដ្ឋានន្តិអាទីនិ បុព្ពេ វុត្តានំ អរហត្តផលបញ្ញាទីនំ វសេន វេទិតព្ពានិ។
៣៤៨. ឥទានិ និក្ខិត្តមាតិកាវសេន ‘‘យត្ថ ឋិតំ មញ្ញស្ស វា នប្បវត្តន្តី’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, អរហត្តេ បន បត្តេ បុន ‘‘បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិអាទីហិ កិច្ចំ នត្ថិ។ ឥតិ បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យាតិអាទិមាហ។ តត្ថ កោ បញ្ញំ បមជ្ជតិ, កោ នប្បមជ្ជតិ? យោ តាវ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា វេជ្ជកម្មាទិវសេន ឯកវីសតិវិធាយ អនេសនាយ
៣៥៤. អថាបរំ វិញ្ញាណំយេវ អវសិស្សតីតិ អយម្បេត្ថ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ។ ហេដ្ឋតោ ហិ រូបកម្មដ្ឋានំ កថិតំ, ឥទានិ អរូបកម្មដ្ឋានំ វេទនាវសេន និព្ពត្តេត្វា ទស្សេតុំ អយំ ទេសនា អារទ្ធា។ យំ វា បនេតំ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បថវីធាតុអាទីសុ អាគមនិយវិបស្សនាវសេន កម្មការកវិញ្ញាណំ, តំ វិញ្ញាណធាតុវសេន ភាជេត្វា ទស្សេន្តោបិ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ តត្ថ អវសិស្សតីតិ កិមត្ថាយ អវសិស្សតិ? សត្ថុ កថនត្ថាយ កុលបុត្តស្ស ច បដិវិជ្ឈនត្ថាយ អវសិស្សតិ។ បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ។ បរិយោទាតន្តិ បភស្សរំ។ សុខន្តិបិ វិជានាតីតិ សុខវេទនំ វេទយមានោ សុខវេទនំ វេទយាមីតិ បជានាតិ។ សេសបទទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ។ សចេ បនាយំ វេទនាកថា ហេដ្ឋា ន កថិតា ភវេយ្យ, ឥធ ឋត្វា កថេតុំ វដ្ដេយ្យ។ សតិបដ្ឋានេ បនេសា កថិតាវាតិ តត្ថ កថិតនយេនេវ វេទិតព្ពា។ សុខវេទនិយន្តិ ឯវមាទិ បច្ចយវសេន ឧទយត្ថង្គមនទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តត្ថ សុខវេទនិយន្តិ សុខវេទនាយ បច្ចយភូតំ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
៣៦០. ឧបេក្ខាយេវ អវសិស្សតីតិ ឯត្តាវតា ហិ យថា នាម ឆេកេន មណិការាចរិយេន វជិរសូចិយា វិជ្ឈិត្វា ចម្មខណ្ឌេ បាតេត្វា បាតេត្វា ទិន្នមុត្តំ អន្តេវាសិកោ គហេត្វា គហេត្វា សុត្តគតំ ករោន្តោ មុត្តោលម្ពកមុត្តជាលាទីនិ ករោតិ, ឯវមេវ ភគវតា កថេត្វា កថេត្វា ទិន្នំ កម្មដ្ឋានំ អយំ កុលបុត្តោ មនសិករោន្តោ មនសិករោន្តោ បគុណំ អកាសីតិ រូបកម្មដ្ឋានម្បិស្ស អរូបកម្មដ្ឋានម្បិ បគុណំ
កិមត្ថំ បរិសុទ្ធាតិអាទិ តស្សាយេវ ឧបេក្ខាយ វណ្ណភណនំ។ ឧក្កំ ពន្ធេយ្យាតិ អង្គារកបល្លំ សជ្ជេយ្យ។ អាលិម្បេយ្យាតិ តត្ថ អង្គារេ បក្ខិបិត្វា អគ្គិំ ទត្វា នាឡិកាយ ធមេន្តោ អគ្គិំ ជាលេយ្យ។ ឧក្កាមុខេ បក្ខិបេយ្យាតិ អង្គារេ វិយូហិត្វា អង្គារមត្ថកេ វា ឋបេយ្យ, តត្តកេ វា បក្ខិបេយ្យ។ នីហដន្តិ នីហដទោសំ។ និន្នីតកសាវន្តិ អបនីតកសាវំ។ ឯវមេវ ខោតិ យថា តំ សុវណ្ណំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតាយ បិឡន្ធនវិកតិយា សំវត្តតិ, ឯវមេវ អយំ តាវ ចតុត្ថជ្ឈានុបេក្ខា វិបស្សនា អភិញ្ញា និរោធោ ភវោក្កន្តីតិ ឥមេសុ យំ ឥច្ឆតិ, តស្សត្ថាយ ហោតីតិ វណ្ណំ កថេសិ។
កស្មា បន ភគវា ឥមស្មិំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេ និកន្តិបរិយាទានត្ថំ អវណ្ណំ អកថេត្វា វណ្ណំ កថេសីតិ។ កុលបុត្តស្ស ហិ ចតុត្ថជ្ឈានេ និកន្តិបរិយុដ្ឋានំ ពលវំ។ សចេ អវណ្ណំ កថេយ្យ, – ‘‘មយ្ហំ បព្ពជិត្វា
៣៦១. តទនុធម្មន្តិ ឯត្ថ អរូបាវចរជ្ឈានំ ធម្មោ នាម, តំ អនុគតត្តា រូបាវចរជ្ឈានំ អនុធម្មោតិ វុត្តំ។ វិបាកជ្ឈានំ វា ធម្មោ, កុសលជ្ឈានំ អនុធម្មោ។ តទុបាទានាតិ តគ្គហណា។ ចិរំ ទីឃមទ្ធានន្តិ វីសតិកប្បសហស្សានិ។ វិបាកវសេន ហេតំ វុត្តំ។ ឥតោ ឧត្តរិម្បិ ឯសេវ នយោ។
៣៦២. ឯវំ សោ ឯវំ បជានាតីតិអាទិមាហ។ តត្ថ សង្ខតមេតន្តិ កិញ្ចាបិ ឯត្ថ វីសតិកប្បសហស្សានិ
ឥទានិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ គណ្ហន្តោ សោ នេវ តំ អភិសង្ខរោតីតិអាទិមាហ។ យថា ហិ ឆេកោ ភិសក្កោ វិសវិការំ ទិស្វា វមនំ ការេត្វា វិសំ ឋានតោ ចាវេត្វា ឧបរិ អារោបេត្វា ខន្ធំ វា សីសំ វា គហេតុំ អទត្វា វិសំ ឱតារេត្វា បថវិយំ បាតេយ្យ, ឯវមេវ ភគវា កុលបុត្តស្ស
ភគវា តំ ញត្វា តំ អសម្បត្តស្ស អប្បដិលទ្ធស្សេវ ភិក្ខុនោ ‘‘អត្ថេសា អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ សម្បត្តិ នាម។ តេសញ្ហិ បឋមព្រហ្មលោកេ វីសតិកប្បសហស្សានិ អាយុ, ទុតិយេ ចត្តាលីសំ, តតិយេ សដ្ឋិ, ចតុត្ថេ ចតុរាសីតិ កប្បសហស្សានិ អាយុ។ តំ បន អនិច្ចំ អធុវំ អសស្សតំ តាវកាលិកំ, ចវនបរិភេទនវិទ្ធំសនធម្មំ, ជាតិយា អនុគតំ, ជរាយ អនុសដំ, មរណេន អព្ភាហតំ, ទុក្ខេ បតិដ្ឋិតំ, អតាណំ អលេណំ អសរណំ អសរណីភូតំ, ឯត្តកំ កាលំ តត្ថ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វាបិ បុថុជ្ជនកាលកិរិយំ កត្វា បុន ចតូសុ អបាយេសុ បតិតព្ព’’ន្តិ សព្ពមេតំ អាទីនវំ ឯកបទេនេវ ‘‘សង្ខតមេត’’ន្តិ កថេសិ។ កុលបុត្តោ តំ សុត្វា អរូបាវចរជ្ឈានេ និកន្តិំ បរិយាទិយិ, ភគវា តស្ស រូបាវចរារូបាវចរេសុ និកន្តិយា បរិយាទិន្នភាវំ ញត្វា អរហត្តនិកូដំ គណ្ហន្តោ ‘‘សោ នេវ តំ អភិសង្ខរោតី’’តិអាទិមាហ។
យថា វា បនេកោ មហាយោធោ ឯកំ រាជានំ អារាធេត្វា សតសហស្សុដ្ឋានកំ គាមវរំ លភេយ្យ, បុន រាជា តស្សានុភាវំ សរិត្វា – ‘‘មហានុភាវោ យោធោ, អប្បកំ តេន លទ្ធ’’ន្តិ – ‘‘នាយំ តាត គាមោ
តត្ថ
តត្ថ នេវ អភិសង្ខរោតីតិ នាយូហតិ ន រាសិំ ករោតិ។ ន អភិសញ្ចេតយតីតិ ន កប្បេតិ។ ភវាយ វា វិភវាយ វាតិ វុទ្ធិយា វា បរិហានិយា វា, សស្សតុច្ឆេទវសេនបិ យោជេតព្ពំ។ ន កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតីតិ លោកេ រូបាទីសុ កិញ្ចិ ឯកធម្មម្បិ តណ្ហាយ ន គណ្ហាតិ, ន បរាមសតិ។ នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាតីតិ ភគវា អត្តនោ ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ទេសនាយ អរហត្តនិកូដំ គណ្ហិ។ កុលបុត្តោ បន អត្តនោ យថោបនិស្សយេន តីណិ សាមញ្ញផលានិ បដិវិជ្ឈិ។ យថា នាម រាជា សុវណ្ណភាជនេន នានារសភោជនំ ភុញ្ជន្តោ អត្តនោ បមាណេន បិណ្ឌំ វដ្ដេត្វា អង្កេ និសិន្នេន រាជកុមារេន បិណ្ឌម្ហិ អាលយេ ទស្សិតេ តំ បិណ្ឌំ ឧបនាមេយ្យ, កុមារោ អត្តនោ មុខប្បមាណេនេវ កពឡំ ករេយ្យ, សេសំ រាជា សយំ វា ភុញ្ជេយ្យ, បាតិយំ វា បក្ខិបេយ្យ, ឯវំ ធម្មរាជា តថាគតោ អត្តនោ បមាណេន អរហត្តនិកូដំ គណ្ហន្តោ ទេសនំ ទេសេសិ, កុលបុត្តោ អត្តនោ យថោបនិស្សយេន តីណិ សាមញ្ញផលានិ បដិវិជ្ឈិ។
ឥតោ បុព្ពេ បនស្ស ខន្ធា ធាតុយោ អាយតនានីតិ ឯវរូបំ អច្ចន្តសុញ្ញតំ តិលក្ខណាហតំ កថំ កថេន្តស្ស នេវ កង្ខា, ន វិមតិ, នាបិ – ‘‘ឯវំ កិរ តំ, ឯវំ មេ អាចរិយេន វុត្ត’’ន្តិ ឥតិ កិរ ន ទន្ធាយិតត្តំ ន វិត្ថាយិតត្តំ
៣៦៣. សោតិ អនជ្ឈោសិតាតិ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបេត្វា គហេតុំ ន យុត្ថាតិ បជានាតិ។ អនភិនន្ទិតាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនន្ទិតុំ ន យុត្តាតិ បជានាតិ។
៣៦៤. វិសំយុត្តោ នំ វេទេតីតិ សចេ ហិស្ស សុខវេទនំ អារព្ភ រាគានុសយោ, ទុក្ខវេទនំ អារព្ភ បដិឃានុសយោ, ឥតរំ អារព្ភ អវិជ្ជានុសយោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សំយុត្តោ វេទិយេយ្យ នាម។ អនុប្បជ្ជនតោ បន វិសំយុត្តោ នំ វេទេតិ និស្សដោ វិប្បមុត្តោ។ កាយបរិយន្តិកន្តិ កាយកោដិកំ។ យាវ កាយបវត្តា ឧប្បជ្ជិត្វា តតោ បរំ អនុប្បជ្ជនវេទនន្តិ អត្ថោ។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ អនភិនន្ទិតានិ សីតីភវិស្សន្តីតិ ទ្វាទសសុ អាយតនេសុ កិលេសានំ វិសេវនស្ស នត្ថិតាយ អនភិនន្ទិតានិ ហុត្វា ឥធ ទ្វាទសសុយេវ អាយតនេសុ និរុជ្ឈិស្សន្តិ។ កិលេសា ហិ និព្ពានំ អាគម្ម និរុទ្ធាបិ យត្ថ នត្ថិ, តត្ថ និរុទ្ធាតិ វុច្ចន្តិ។ ស្វាយមត្ថោ – ‘‘ឯត្ថេសា តណ្ហា និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិ សមុទយបញ្ហេន ទីបេតព្ពោ។ តស្មា ភគវា និព្ពានំ អាគម្ម សីតិភូតានិបិ ឥធេវ សីតីភវិស្សន្តីតិ អាហ។ ននុ ច ឥធ វេទយិតានិ វុត្តានិ, ន កិលេសាតិ។ វេទយិតានិបិ កិលេសាភាវេនេវ សីតីភវន្តិ។ ឥតរថា នេសំ សីតិភាវោ នាម នត្ថីតិ សុវុត្តមេតំ។
៣៦៥. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – យថា ហិ ឯកោ បុរិសោ តេលបទីបស្ស ឈាយតោ តេលេ ខីណេ តេលំ អាសិញ្ចតិ, វដ្ដិយា ខីណាយ វដ្ដិំ បក្ខិបតិ, ឯវំ ទីបសិខាយ អនុបច្ឆេទោវ ហោតិ, ឯវមេវ បុថុជ្ជនោ ឯកស្មិំ ភវេ ឋិតោ កុសលាកុសលំ ករោតិ, សោ តេន សុគតិយញ្ច អបាយេសុ ច និព្ពត្តតិយេវ, ឯវំ វេទនានំ អនុបច្ឆេទោវ
តស្មាតិ យស្មា អាទិម្ហិ សមាធិវិបស្សនាបញ្ញាហិ អរហត្តផលបញ្ញា ឧត្តរិតរា, តស្មា។ ឯវំ សមន្នាគតោតិ ឥមិនា ឧត្តមេន អរហត្តផលបញ្ញាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ។ សព្ពទុក្ខក្ខយេ ញាណំ នាម អរហត្តមគ្គេ ញាណំ, ឥមស្មិំ បន សុត្តេ អរហត្តផលេ ញាណំ អធិប្បេតំ។ តេនេវាហ តស្ស សា វិមុត្តិ សច្ចេ ឋិតា អកុប្បា ហោតីតិ។
៣៦៦. ឯត្ថ ហិ វិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ, សច្ចន្តិ បរមត្ថសច្ចំ និព្ពានំ។ ឥតិ អកុប្បារម្មណករណេន អកុប្បាតិ វុត្តា។ មុសាតិ វិតថំ។ មោសធម្មន្តិ នស្សនសភាវំ។ តំ សច្ចន្តិ តំ អវិតថំ សភាវោ។ អមោសធម្មន្តិ អនស្សនសភាវំ។
តស្មាតិ យស្មា អាទិតោ សមថវិបស្សនាវសេន វចីសច្ចតោ ទុក្ខសច្ចសមុទយសច្ចេហិ ច បរមត្ថសច្ចំ និព្ពានមេវ ឧត្តរិតរំ, តស្មា។ ឯវំ សមន្នាគតោតិ ឥមិនា ឧត្តមេន បរមត្ថសច្ចាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ។
៣៦៧. បុព្ពេតិ បុថុជ្ជនកាលេ។ ឧបធី ហោន្តីតិ ខន្ធូបធិ កិលេសូបធិ អភិសង្ខារូបធិ បញ្ចកាមគុណូបធីតិ ឥមេ ឧបធយោ ហោន្តិ។ សមត្តា សមាទិន្នាតិ បរិបូរា គហិតា បរមដ្ឋា។ តស្មាតិ យស្មា អាទិតោ សមថវិបស្សនាវសេន កិលេសបរិច្ចាគតោ, សោតាបត្តិមគ្គាទីហិ ច កិលេសបរិច្ចាគតោ អរហត្តមគ្គេនេវ កិលេសបរិច្ចាគោ ឧត្តរិតរោ, តស្មា។ ឯវំ សមន្នាគតោតិ ឥមិនា ឧត្តមេន ចាគាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ។
៣៦៨. អាឃាតោតិអាទីសុ អាឃាតករណវសេន អាឃាតោ, ព្យាបជ្ជនវសេន ព្យាបាទោ, សម្បទុស្សនវសេន សម្បទោសោតិ តីហិ បទេហិ ទោសាកុសលមូលមេវ វុត្តំ។ តស្មាតិ យស្មា អាទិតោ សមថវិបស្សនាវសេន ឯវំ សមន្នាគតោតិ ឥមិនា ឧត្តមេន ឧបសមាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ។
៣៦៩. មញ្ញិតមេតន្តិ តណ្ហាមញ្ញិតំ មានមញ្ញិតំ ទិដ្ឋិមញ្ញិតន្តិ តិវិធម្បិ វដ្ដតិ។ អយមហមស្មីតិ ឯត្ថ បន អយមហន្តិ ឯកំ តណ្ហាមញ្ញិតមេវ វដ្ដតិ។ រោគោតិអាទីសុ អាពាធដ្ឋេន រោគោ, អន្តោទោសដ្ឋេន គណ្ឌោ, អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សល្លំ។ មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតីតិ ខីណាសវមុនិ សន្តោ និព្ពុតោតិ វុច្ចតិ។ យត្ថ ឋិតន្តិ យស្មិំ ឋានេ ឋិតំ។ សំខិត្តេនាតិ ពុទ្ធានំ
៣៧០. ន ខោ មេ, ភន្តេ, បរិបុណ្ណំ បត្តចីវរន្តិ កស្មា កុលបុត្តស្ស ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ ន និព្ពត្តន្តិ។ បុព្ពេ អដ្ឋន្នំ បរិក្ខារានំ អទិន្នត្តា។ កុលបុត្តោ ហិ ទិន្នទានោ កតាភិនីហារោ, ន ទិន្នត្តាតិ ន វត្តព្ពំ។ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ បន បច្ឆិមភវិកានំយេវ និព្ពត្តតិ, អយញ្ច បុនបដិសន្ធិកោ, តស្មា ន និព្ពត្តន្តិ។ អថ ភគវា សយំ បរិយេសិត្វា កស្មា ន ឧបសម្បាទេសីតិ។ ឱកាសាភាវតោ។ កុលបុត្តស្ស អាយុ បរិក្ខីណំ, សុទ្ធាវាសិកោ អនាគាមី មហាព្រហ្មា កុម្ភការសាលំ អាគន្ត្វា និសិន្នោ វិយ អហោសិ។ តស្មា សយំ ន បរិយេសិ។
បត្តចីវរបរិយេសនំ បក្កាមីតិ កាយ វេលាយ បក្កាមិ? ឧដ្ឋិតេ អរុណេ។ ភគវតោ កិរ ធម្មទេសនាបរិនិដ្ឋានញ្ច អរុណុដ្ឋានញ្ច រស្មិវិស្សជ្ជនញ្ច ឯកក្ខណេ អហោសិ។ ភគវា កិរ ទេសនំ និដ្ឋបេត្វាវ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជិ, សកលកុម្ភការនិវេសនំ ឯកបជ្ជោតំ អហោសិ, ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ ជាលជាលា បុញ្ជបុញ្ជា ហុត្វា វិធាវន្តិយោ សព្ពទិសាភាគេ សុវណ្ណបដបរិយោនទ្ធេ វិយ ច នានាវណ្ណកុសុមរតនវិសរសមុជ្ជលេ វិយ ច អកំសុ។ ភគវា ‘‘នគរវាសិនោ មំ បស្សន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ នគរវាសិនោ ភគវន្តំ
រាជា
កុលបុត្តោបិ បត្តចីវរំ បរិយេសមានោ នេវ ពិម្ពិសាររញ្ញោ ន តក្កសីលកានំ ជង្ឃវាណិជានំ សន្តិកំ អគមាសិ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ន ខោ មេ កុក្កុដស្ស វិយ តត្ថ តត្ថ មនាបាមនាបមេវ វិចិនិត្វា បត្តចីវរំ បរិយេសិតុំ យុត្តំ, មហន្តំ នគរំ វជ្ជិត្វា ឧទកតិត្ថសុសានសង្ការដ្ឋានអន្តរវីថីសុ បរិយេសិស្សាមី’’តិ អន្តរវីថិយំ សង្ការកូដេសុ តាវ បិលោតិកំ បរិយេសិតុំ អារទ្ធោ។
ជីវិតា វោរោបេសីតិ ឯតស្មិំ សង្ការកូដេ បិលោតិកំ ឱលោកេន្តំ វិព្ភន្តា តរុណវច្ឆា គាវី ឧបធាវិត្វា សិង្គេន វិជ្ឈិត្វា ឃាតេសិ។ ឆាតកជ្ឈត្តោ កុលបុត្តោ អាកាសេយេវ អាយុក្ខយំ បត្វា បតិតោ។ សង្ការដ្ឋានេ អធោមុខដ្ឋបិតា សុវណ្ណបដិមា វិយ អហោសិ, កាលង្កតោ ច បន អវិហាព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ, និព្ពត្តមត្តោវ អរហត្តំ បាបុណិ។ អវិហាព្រហ្មលោកេ កិរ និព្ពត្តមត្តាវ សត្ត ជនា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អវិហំ
រាគទោសបរិក្ខីណា, តិណ្ណា លោកេ វិសត្តិកំ។
កេ ច តេ អតរុំ បង្កំ, មច្ចុធេយ្យំ សុទុត្តរំ;
កេ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, ទិព្ពយោគំ ឧបច្ចគុំ។
ឧបកោ
ភទ្ទិយោ ខណ្ឌទេវោ ច, ពាហុរគ្គិ ច សិង្គិយោ;
តេ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, ទិព្ពយោគំ ឧបច្ចគុ’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.៥០, ១០៥);
ពិម្ពិសារោបិ ‘‘មយ្ហំ សហាយោ មយា បេសិតសាសនមត្តំ វាចេត្វា ហត្ថគតំ រជ្ជំ បហាយ ឯត្តកំ
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ធាតុវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១១. សច្ចវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣៧១. ឯវំ មេ សុតន្តិ សច្ចវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ អាចិក្ខនាតិ ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ នាម…បេ.… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ នាមាតិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អបិចេត្ថ បញ្ញាបនា នាម ទុក្ខសច្ចាទីនំ ឋបនា។ អាសនំ ឋបេន្តោ ហិ អាសនំ បញ្ញបេតីតិ វុច្ចតិ។ បដ្ឋបនាតិ បញ្ញាបនា។ វិវរណាតិ វិវដករណា។ វិភជនាតិ វិភាគកិរិយា។ ឧត្តានីកម្មន្តិ បាកដភាវករណំ។
អនុគ្គាហកាតិ ជនេតាតិ ជនិកា មាតា។ អាបាទេតាតិ បោសេតា។ បោសិកមាតា វិយ មោគ្គល្លានោតិ ទីបេតិ។ ជនិកមាតា ហិ នវ វា ទស វា មាសេ លោណម្ពិលាទីនិ បរិហរមានា កុច្ឆិយា ទារកំ ធារេត្វា កុច្ឆិតោ និក្ខន្តំ បោសិកមាតរំ ធាតិំ បដិច្ឆាបេតិ។ សា ខីរនវនីតាទីហិ ទារកំ បោសេត្វា វឌ្ឍេតិ, សោ វុទ្ធិមាគម្ម យថាសុខំ វិចរតិ។ ឯវមេវ សារិបុត្តោ អត្តនោ វា បរេសំ វា សន្តិកេ បព្ពជិតេ ទ្វីហិ សង្គហេហិ សង្គណ្ហន្តោ គិលានេ បដិជគ្គន្តោ កម្មដ្ឋានេ យោជេត្វា សោតាបន្នភាវំ ញត្វា អបាយភយេហិ វុដ្ឋិតកាលតោ បដ្ឋាយ – ‘‘ឥទានិ បច្ចត្តបុរិសការេន ឧបរិមគ្គេ និព្ពត្តេស្សន្តី’’តិ តេសុ អនបេក្ខោ ហុត្វា អញ្ញេ នវេ នវេ ឱវទតិ។ មហាមោគ្គល្លានោបិ អត្តនោ វា បរេសំ វា សន្តិកេ បព្ពជិតេ តថេវ សង្គណ្ហិត្វា កម្មដ្ឋានេ យោជេត្វា ហេដ្ឋា តីណិ បហោតីតិ សក្កោតិ។
ទុក្ខេ ញាណន្តិ សវនសម្មសនបដិវេធញាណំ, តថា ទុក្ខសមុទយេ។ ទុក្ខនិរោធេ សវនបដិវេធញាណន្តិ វដ្ដតិ, តថា ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ។ នេក្ខម្មសង្កប្បាទីសុ កាមបច្ចនីកដ្ឋេន, កាមតោ និស្សដភាវេន វា, កាមំ សម្មសន្តស្ស ឧប្បន្នោតិ វា, កាមបទឃាតំ កាមវូបសមំ ករោន្តោ ឧប្បន្នោតិ វា, កាមវិវិត្តន្តេ ឧប្បន្នោតិ វា នេក្ខម្មសង្កប្បោ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ សព្ពេបិ ចេតេ បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ, មគ្គក្ខណេ ឯកចិត្តេ លព្ភន្តិ។ តត្រ ហិ មិច្ឆាសង្កប្បចេតនាយ សមុគ្ឃាតកោ ឯកោវ សង្កប្បោ លព្ភតិ, ន នានា លព្ភតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ ច សម្មាទិដ្ឋិសុត្តេ (ម. និ. ១.៨៩ អាទយោ) ច វុត្តាយេវាតិ។
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
សច្ចវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១២. ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តវណ្ណនា
៣៧៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តំ។ តត្ថ មហាបជាបតិ គោតមីតិ គោតមីតិ គោត្តំ។ នាមករណទិវសេ បនស្សា លទ្ធសក្ការា ព្រាហ្មណា លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា – ‘‘សចេ អយំ ធីតរំ លភិស្សតិ, ចក្កវត្តិរញ្ញោ អគ្គមហេសី ភវិស្សតិ។ សចេ បុត្តំ លភិស្សតិ, ចក្កវត្តិរាជា ភវិស្សតីតិ ឧភយថាបិ មហតីយេវស្សា បជា ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករិំសុ។ អថស្សា មហាបជាបតីតិ នាមំ អកំសុ។ ឥធ បន គោត្តេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា មហាបជាបតិគោតមីតិ វុត្តំ។ នវន្តិ អហតំ។ សាមំ វាយិតន្តិ ន សហត្ថេនេវ វាយិតំ, ឯកទិវសំ បន ធាតិគណបរិវុតា សិប្បិកានំ វាយនដ្ឋានំ អាគន្ត្វា វេមកោដិំ គហេត្វា វាយនាការំ អកាសិ។ តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។
កទា បន គោតមិយា ភគវតោ ទុស្សយុគំ ទាតុំ ចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ។ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បឋមគមនេន កបិលបុរំ អាគតកាលេ។ តទា ហិ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ សត្ថារំ គហេត្វា សុទ្ធោទនមហារាជា សកំ និវេសនំ បវេសេសិ, អថ ភគវតោ រូបសោភគ្គំ ទិស្វា មហាបជាបតិគោតមី ចិន្តេសិ – ‘‘សោភតិ វត មេ បុត្តស្ស អត្តភាវោ’’តិ។ អថស្សា ពលវសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ។ តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘មម បុត្តស្ស ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ វសន្តស្ស អន្តមសោ មោចផលមត្តម្បិ មយា ទិន្នកមេវ អហោសិ, ឥទានិបិស្ស ចីវរសាដកំ ទស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឥមស្មិំ ខោ បន រាជគេហេ ពហូនិ មហគ្ឃានិ វត្ថានិ អត្ថិ, តានិ មំ ន តោសេន្តិ, សហត្ថា កតមេវ មំ តោសេតិ, សហត្ថា កត្វា ទស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ។
អថន្តរាបណា ឥទំ មេ, ភន្តេ, នវំ ទុស្សយុគន្តិអាទិមាហ។
ទុតិយម្បិ ខោតិ ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហី’’តិ វុត្តេ – ‘‘បហោមហំ, ភន្តេ, ទុស្សកោដ្ឋាគារតោ ភិក្ខុសតស្សាបិ ភិក្ខុសហស្សស្សាបិ ភិក្ខុសតសហស្សស្សាបិ ចីវរទុស្សានិ ទាតុំ, ឥទំ បន មេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស សាមំ កន្តំ សាមំ វាយិតំ, តំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ និមន្តយមានា អាហ។ ឯវំ យាវតតិយំ យាចិ, ភគវាបិ បដិក្ខិបិយេវ។
កស្មា បន ភគវា អត្តនោ ទិយ្យមានំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទាបេតីតិ? មាតរិ អនុកម្បាយ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឥមិស្សា មំ អារព្ភ បុព្ពចេតនា មុញ្ចចេតនា បរចេតនាតិ តិស្សោ ចេតនា ឧប្បន្នា, ភិក្ខុសង្ឃម្បិស្សា អារព្ភ ឧប្បជ្ជន្តុ, ឯវមស្សា ឆ ចេតនា ឯកតោ ហុត្វា ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ បវត្តិស្សន្តី’’តិ។ វិតណ្ឌវាទី បនាហ – ‘‘សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផលន្តិ តស្មា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ។ សោ វត្តព្ពោ – ‘‘កិំ ត្វំ សត្ថុ ទិន្នតោ សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផលតរំ វទសី’’តិ អាម វទាមីតិ។ សុត្តំ អាហរាតិ។ សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចាតិ។ កិំ បនស្ស សុត្តស្ស អយមេវ អត្ថោតិ
‘‘នយិមស្មិំ លោកេ បរស្មិំ វា បន,
ពុទ្ធេន សេដ្ឋោ សទិសោ វា វិជ្ជតិ;
យមាហុនេយ្យានមគ្គតំ គតោ,
បុញ្ញត្ថិកានំ វិបុលផលេសិន’’ន្តិ។ –
វចនតោ
បច្ឆិមាយ ជនតាយ សង្ឃេ ចិត្តីការជននត្ថំ ចាបិ ឯវមាហ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ ន ចិរដ្ឋិតិកោ, មយ្ហំ បន សាសនំ ភិក្ខុសង្ឃេ បតិដ្ឋហិស្សតិ, បច្ឆិមា ជនតា សង្ឃេ ចិត្តីការំ ជនេតូ’’តិ យាវតតិយំ បដិពាហិត្វា សង្ឃស្ស ទាបេសិ។ ឯវញ្ហិ សតិ – ‘‘សត្ថា អត្តនោ ទិយ្យមានម្បិ សង្ឃស្ស ទាបេសិ, សង្ឃោ នាម ទក្ខិណេយ្យោ’’តិ បច្ឆិមា ជនតា សង្ឃេ ចិត្តីការំ ឧប្បាទេត្វា ចត្តារោ បច្ចយេ ទាតព្ពេ មញ្ញិស្សតិ, សង្ឃោ ចតូហិ បច្ចយេហិ អកិលមន្តោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា សមណធម្មំ ករិស្សតិ។ ឯវំ មម សាសនំ បញ្ច វស្សសហស្សានិ ឋស្សតីតិ។ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ, ភន្តេ, ភគវា’’តិ វចនតោបិ ចេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘សត្ថារា ឧត្តរិតរោ ទក្ខិណេយ្យោ នាម នត្ថី’’តិ។ ន ហិ អានន្ទត្ថេរស្ស មហាបជាបតិយា អាឃាតោ វា វេរំ វា អត្ថិ។ ន ថេរោ – ‘‘តស្សា ទក្ខិណា មា មហប្ផលា អហោសី’’តិ ឥច្ឆតិ។ បណ្ឌិតោ ហិ ថេរោ ពហុស្សុតោ សេក្ខបដិសម្ភិទាបត្តោ
បុន វិតណ្ឌវាទី អាហ – ‘‘សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ វចនតោ សត្ថា សង្ឃបរិយាបន្នោ វាតិ។ សោ វត្តព្ពោ – ‘‘ជានាសិ បន ត្វំ កតិ សរណានិ, កតិ អវេច្ចប្បសាទា’’តិ ជានន្តោ តីណីតិ វក្ខតិ, តតោ វត្តព្ពោ – តវ លទ្ធិយា សត្ថុ សង្ឃបរិយាបន្នត្តា ទ្វេយេវ ហោន្តិ។ ឯវំ សន្តេ ច – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឥមេហិ
៣៧៧. អាបាទិកាតិ សំវឌ្ឍិកា, តុម្ហាកំ ហត្ថបាទេសុ ហត្ថបាទកិច្ចំ អសាធេន្តេសុ ហត្ថេ ច បាទេ បោសិកាតិ ទិវសស្ស ទ្វេ តយោ វារេ ន្ហាបេត្វា ភោជេត្វា បាយេត្វា តុម្ហេ បោសេសិ។ ថញ្ញំ បាយេសីតិ នន្ទកុមារោ កិរ ពោធិសត្តតោ កតិបាហេនេវ ទហរោ, តស្មិំ ជាតេ មហាបជាបតិ អត្តនោ បុត្តំ ធាតីនំ ទត្វា សយំ ពោធិសត្តស្ស ធាតិកិច្ចំ សាធយមានា អត្តនោ ថញ្ញំ បាយេសិ។ តំ សន្ធាយ ថេរោ ឯវមាហ។ ឥតិ មហាបជាបតិយា ពហូបការតំ កថេត្វា ឥទានិ ភគវាបិ, ភន្តេតិអាទិមាហ។ តត្ថ ភគវន្តំ, ភន្តេ, អាគម្មាតិ ភគវន្តំ បដិច្ច និស្សាយ សន្ធាយ។
៣៧៨. អថ ភគវា ទ្វីសុ ឧបការេសុ អតិរេកតរំ អនុមោទន្តោ ឯវមេតន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ យំ ហានន្ទ, បុគ្គលោ បុគ្គលំ អាគម្មាតិ យំ អាចរិយបុគ្គលំ អន្តេវាសិកបុគ្គលោ អាគម្ម។ ឥមស្សានន្ទ, បុគ្គលស្ស ឥមិនា បុគ្គលេនាតិ ឥមស្ស អាចរិយបុគ្គលស្ស ឥមិនា អន្តេវាសិកបុគ្គលេន។ ន សុប្បដិការំ វទាមីតិ បច្ចូបការំ ន សុករំ វទាមិ, អភិវាទនាទីសុ អាចរិយំ ទិស្វា អភិវាទនករណំ អភិវាទនំ នាម។ យស្មិំ វា ទិសាភាគេ អាចរិយោ វសតិ, ឥរិយាបថេ វា កប្បេន្តោ តទភិមុខោ វន្ទិត្វា គច្ឆតិ, វន្ទិត្វា និសីទតិ, វន្ទិត្វា និបជ្ជតិ, អាចរិយំ បន ទូរតោវ ទិស្វា បច្ចុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គមនករណំ បច្ចុដ្ឋានំ នាម។ អាចរិយំ បន ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សីសេ ឋបេត្វា អាចរិយំ នមស្សតិ, យស្មិំ វា ទិសាភាគេ សោ វសតិ, តទភិមុខោបិ តថេវ នមស្សតិ, គច្ឆន្តោបិ ឋិតោបិ និសិន្នោបិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ នមស្សតិយេវាតិ ឥទំ អញ្ជលិកម្មំ នាម។ អនុច្ឆវិកកម្មស្ស បន ករណំ សាមីចិកម្មំ នាម។ ចីវរាទីសុ ចីវរំ ទេន្តោ ន យំ វា តំ វា ទេតិ, មហគ្ឃំ សតមូលិកម្បិ បញ្ចសតមូលិកម្បិ សហស្សមូលិកម្បិ ទេតិយេវ
៣៧៩. ចុទ្ទស ខោ បនិមាតិ កស្មា អារភិ? ឥទំ សុត្តំ បាដិបុគ្គលិកំ ទក្ខិណំ អារព្ភ សមុដ្ឋិតំ។ អានន្ទត្ថេរោបិ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ, ភន្តេ, ភគវា’’តិ បាដិបុគ្គលិកទក្ខិណំយេវ អយំ បឋមាតិ អយំ ទក្ខិណា គុណវសេនបិ បឋមា ជេដ្ឋកវសេនបិ។ អយញ្ហិ បឋមា អគ្គា ជេដ្ឋិកា, ឥមិស្សា ទក្ខិណាយ បមាណំ នាម នត្ថិ។ ទុតិយតតិយាបិ ពាហិរកេ កាមេសុ វីតរាគេតិ កម្មវាទិកិរិយវាទិម្ហិ លោកិយបញ្ចាភិញ្ញេ។ បុថុជ្ជនសីលវន្តេតិ បុថុជ្ជនសីលវា នាម គោសីលធាតុកោ ហោតិ, អសឋោ អមាយាវី បរំ អបីឡេត្វា ធម្មេន សមេន កសិយា វា វណិជ្ជាយ វា ជីវិកំ កប្បេតា។ បុថុជ្ជនទុស្សីលេតិ បុថុជ្ជនទុស្សីលា នាម កេវដ្ដមច្ឆពន្ធាទយោ បរំ បីឡាយ ជីវិកំ កប្បេតា។
ឥទានិ បាដិបុគ្គលិកទក្ខិណាយ វិបាកំ បរិច្ឆិន្ទន្តោ តត្រានន្ទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ តិរច្ឆានគតេតិ យំ គុណវសេន ឧបការវសេន បោសនត្ថំ ទិន្នំ, ឥទំ ន គហិតំ។ យម្បិ អាលោបអឌ្ឍអាលោបមត្តំ ទិន្នំ, តម្បិ ន គហិតំ។ យំ បន សុនខសូករកុក្កុដកាកាទីសុ យស្ស កស្សចិ សម្បត្តស្ស ផលំ បដិកង្ខិត្វា យាវទត្ថំ ទិន្នំ, ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘តិរច្ឆានគតេ ទានំ ទត្វា’’តិ។ សតគុណាតិ សតានិសំសា។ បាដិកង្ខិតព្ពាតិ ឥច្ឆិតព្ពា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយំ ទក្ខិណា អាយុសតំ វណ្ណសតំ សុខសតំ ពលសតំ បដិភានសតន្តិ បញ្ច អានិសំសសតានិ ទេតិ, អត្តភាវសតេ
សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋិមកោដិយា តិសរណំ គតោ ឧបាសកោបិ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ នាម, តស្មិំ ទិន្នទានម្បិ អសង្ខ្យេយ្យំ អប្បមេយ្យំ។ បញ្ចសីលេ បតិដ្ឋិតស្ស តតោ ឧត្តរិ មហប្ផលំ, ទសសីលេ បតិដ្ឋិតស្ស តតោ
កិំ បន មគ្គសមង្គិស្ស សក្កា ទានំ ទាតុន្តិ? អាម សក្កា។ អារទ្ធវិបស្សកោ ហិ បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, តស្ស គេហទ្វារេ ឋិតស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា ខាទនីយភោជនីយំ បក្ខិបន្តិ។ តស្មិំ ខណេ ភិក្ខុនោ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, ឥទំ ទានំ មគ្គសមង្គិនោ ទិន្នំ នាម ហោតិ។ អថ វា បនេស អាសនសាលាយ និសិន្នោ ហោតិ, មនុស្សា គន្ត្វា
៣៨០. សត្ត ខោ បនិមាតិ កស្មា អារភិ? ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ ហិ វុត្តំ, តត្ថ សត្តសុ ឋានេសុ ទិន្នទានំ សង្ឃេ ទិន្នំ នាម ហោតីតិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ។ តត្ថ ពុទ្ធប្បមុខេ ឧភតោសង្ឃេតិ ឯកតោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឯកតោ ភិក្ខុនិសង្ឃោ, សត្ថា មជ្ឈេ និសិន្នោ ហោតីតិ អយំ ពុទ្ធប្បមុខោ ឧភតោសង្ឃោ នាម។ អយំ បឋមាតិ ឥមាយ ទក្ខិណាយ សមប្បមាណា ទក្ខិណា នាម នត្ថិ។ ទុតិយទក្ខិណាទយោ បន ឯតំ បរមទក្ខិណំ ន បាបុណន្តិ។
កិំ ភិក្ខុសង្ឃេតិ
គោត្រភុនោតិ គោត្តមត្តកមេវ អនុភវមានា, នាមមត្តសមណាតិ អត្ថោ។ កាសាវកណ្ឋាតិ កាសាវកណ្ឋនាមកា។ តេ កិរ ឯកំ កាសាវខណ្ឌំ ហត្ថេ វា គីវាយ វា ពន្ធិត្វា វិចរិស្សន្តិ តេសុ ទុស្សីលេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទស្សន្តីតិ ឯត្ថ ទុស្សីលសង្ឃន្តិ ន វុត្តំ។ សង្ឃោ ហិ ទុស្សីលោ នាម នត្ថិ។ ទុស្សីលា បន ឧបាសកា តេសុ ទុស្សីលេសុ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស សង្ឃស្ស ទេមាតិ ទានំ ទស្សន្តិ។ ឥតិ ភគវតា ពុទ្ធប្បមុខេ សង្ឃេ ទិន្នទក្ខិណាបិ គុណសង្ខាយ អសង្ខ្យេយ្យាតិ វុត្តំ។ កាសាវកណ្ឋសង្ឃេ ទិន្នទក្ខិណាបិ គុណសង្ខាយេវ អសង្ខ្យេយ្យាតិ វុត្តា។ សង្ឃគតា ទក្ខិណា ហិ សង្ឃេ ចិត្តីការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស ហោតិ, សង្ឃេ បន ចិត្តីការោ ទុក្ករោ ហោតិ។
យោ ហិ សង្ឃគតំ ទក្ខិណំ ទស្សាមីតិ ទេយ្យធម្មំ បដិយាទេត្វា វិហារំ គន្ត្វា, – ‘‘ភន្តេ, សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ឯកំ ថេរំ ទេថា’’តិ វទតិ, អថ សង្ឃតោ សាមណេរំ លភិត្វា ‘‘សាមណេរោ មេ លទ្ធោ’’តិ អញ្ញថត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស ទក្ខិណា សង្ឃគតា ន ហោតិ។ មហាថេរំ លភិត្វាបិ ‘‘មហាថេរោ មេ លទ្ធោ’’តិ សោមនស្សំ ឧប្បាទេន្តស្សាបិ ន ហោតិយេវ។ យោ បន សាមណេរំ វា ឧបសម្បន្នំ វា ទហរំ វា ថេរំ វា ពាលំ វា បណ្ឌិតំ វា យំកិញ្ចិ សង្ឃតោ លភិត្វា និព្ពេមតិកោ ហុត្វា សង្ឃស្ស ទេមីតិ សង្ឃេ ចិត្តីការំ កាតុំ សក្កោតិ, តស្ស ទក្ខិណា សង្ឃគតា នាម ហោតិ។ បរសមុទ្ទវាសិនោ
តត្ថ
ន ត្វេវាហំ អានន្ទ, កេនចិ បរិយាយេន សង្ឃគតាយ ទក្ខិណាយាតិ ឯត្ថ អត្ថិ ពុទ្ធប្បមុខោ សង្ឃោ, អត្ថិ ឯតរហិ សង្ឃោ, អត្ថិ អនាគតេ កាសាវកណ្ឋសង្ឃោ។ ពុទ្ធប្បមុខោ សង្ឃោ ឯតរហិ សង្ឃេន ន ឧបនេតព្ពោ, ឯតរហិ សង្ឃោ អនាគតេ កាសាវកណ្ឋសង្ឃេន សទ្ធិំ ន ឧបនេតព្ពោ។ តេន តេនេវ សមយេន កថេតព្ពំ។ សង្ឃតោ ឧទ្ទិសិត្វា គហិតសមណបុថុជ្ជនោ ហិ បាដិបុគ្គលិកោ សោតាបន្នោ, សង្ឃេ ចិត្តីការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស បុថុជ្ជនសមណេ ទិន្នំ មហប្ផលតរំ។ ឧទ្ទិសិត្វា គហិតោ សោតាបន្នោ បាដិបុគ្គលិកោ សកទាគាមីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ សង្ឃេ ចិត្តីការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស ហិ ខីណាសវេ ទិន្នទានតោ ឧទ្ទិសិត្វា គហិតេ ទុស្សីលេបិ ទិន្នំ មហប្ផលតរមេវ
៣៨១. ទាយកតោ វិសុជ្ឈតីតិ មហប្ផលភាវេន វិសុជ្ឈតិ, មហប្ផលា ហោតីតិ អត្ថោ។ កល្យាណធម្មោតិ សុចិធម្មោ, ន បាបធម្មោ។ ទាយកតោ វិសុជ្ឈតីតិ ចេត្ថ វេស្សន្តរមហារាជា កថេតព្ពោ។ សោ ហិ ជូជកព្រាហ្មណស្ស ទារកេ ទត្វា បថវិំ កម្បេសិ។
បដិគ្គាហកតោ វិសុជ្ឈតីតិ ឯត្ថ កល្យាណីនទីមុខទ្វារវាសិកេវដ្ដោ កថេតព្ពោ។ សោ កិរ ទីឃសោមត្ថេរស្ស តិក្ខត្តុម្បិ បិណ្ឌបាតំ ទត្វា មរណមញ្ចេ និបន្នោ ‘‘អយ្យស្ស មំ ទីឃសោមត្ថេរស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតោ ឧទ្ធរតី’’តិ អាហ។
នេវ ទាយកតោតិ ឯត្ថ វឌ្ឍមានវាសិលុទ្ទកោ កថេតព្ពោ។ សោ កិរ បេតទក្ខិណំ ទេន្តោ ឯកស្ស ទុស្សីលស្សេវ តយោ វារេ អទាសិ, តតិយវារេ ‘‘អមនុស្សោ ទុស្សីលោ មំ វិលុម្បតី’’តិ វិរវិ, ឯកស្ស សីលវន្តភិក្ខុនោ ទត្វា បាបិតកាលេយេវស្ស បាបុណិ។
ទាយកតោ ចេវ វិសុជ្ឈតីតិ ឯត្ថ អសទិសទានំ កថេតព្ពំ។
សា ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតីតិ ឯត្ថ យថា នាម ឆេកោ កស្សកោ អសារម្បិ ខេត្តំ លភិត្វា សមយេ កសិត្វា បំសុំ អបនេត្វា សារពីជានិ បតិដ្ឋបេត្វា រត្តិន្ទិវំ អារក្ខេ
វីតរាគោ វីតរាគេសូតិ ឯត្ថ វីតរាគោ នាម អនាគាមី, អរហា បន ឯកន្តវីតរាគោវ, តស្មា អរហតា អរហតោ ទិន្នទានមេវ អគ្គំ។ កស្មា? ភវាលយស្ស ភវបត្ថនាយ អភាវតោ។ ននុ ខីណាសវោ ទានផលំ ន សទ្ទហតីតិ? ទានផលំ សទ្ទហន្តា ខីណាសវសទិសា ន ហោន្តិ។ ខីណាសវេន កតកម្មំ បន និច្ឆន្ទរាគត្តា កុសលំ វា អកុសលំ វា ន ហោតិ, កិរិយដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, តេនេវស្ស ទានំ អគ្គំ ហោតីតិ វទន្តិ។
កិំ បន សម្មាសម្ពុទ្ធេន សារិបុត្តត្ថេរស្ស ទិន្នំ មហប្ផលំ, ឧទាហុ សារិបុត្តត្ថេរេន សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ទិន្នន្តិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន សារិបុត្តត្ថេរស្ស ទិន្នំ មហប្ផលន្តិ វទន្តិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ហិ ឋបេត្វា អញ្ញោ ទានស្ស វិបាកំ ជានិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ។ ទានញ្ហិ ចតូហិ សម្បទាហិ ទាតុំ សក្កោន្តស្ស តស្មិំយេវ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ។ តត្រិមា សម្បទា – ទេយ្យធម្មស្ស ធម្មេន
បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ
ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។