៤. វិភង្គវគ្គោ
១. ភទ្ទេករត្តសុត្តំ
២៧២. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច – ‘‘ភទ្ទេករត្តស្ស វោ, ភិក្ខវេ, ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច ទេសេស្សាមិ។ តំ សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ យំ (នេត្តិបាឡិ) ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំហិរំ (ស្យា. កំ. ក.) អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ កិច្ចំ អាតប្បំ (សី. ក.), កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនិ’’ មុនីតិ (សី. ស្យា. កំ. បី.)។
២៧៣. ‘‘កថញ្ច , ភិក្ខវេ, អតីតំ អន្វាគមេតិ? ‘ឯវំរូបោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ‘ឯវំវេទនោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ‘ឯវំសញ្ញោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ‘ឯវំសង្ខារោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ‘ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អតីតំ អន្វាគមេតិ។
‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ? ‘ឯវំរូបោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ‘ឯវំវេទនោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ‘ឯវំសញ្ញោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ‘ឯវំសង្ខារោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ‘ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិំ អតីតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ។
២៧៤. ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ? ‘ឯវំរូបោ សិយំ អនាគតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ សិយំ…បេ.… ឯវំសញ្ញោ សិយំ… ឯវំសង្ខារោ សិយំ… ឯវំវិញ្ញាណោ សិយំ អនាគតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ។
‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ? ‘ឯវំរូបោ សិយំ អនាគតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ សិយំ … ឯវំសញ្ញោ សិយំ… ឯវំសង្ខារោ សិយំ… ‘ឯវំវិញ្ញាណោ សិយំ អនាគតមទ្ធាន’ន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។
២៧៥. ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី អរិយធម្មស្ស អកោវិទោ អរិយធម្មេ អវិនីតោ សប្បុរិសានំ អទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស អកោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ; វេទនំ…បេ.… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។
‘‘កថញ្ច , ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, សុតវា អរិយសាវកោ អរិយានំ ទស្សាវី អរិយធម្មស្ស កោវិទោ អរិយធម្មេ សុវិនីតោ សប្បុរិសានំ ទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស កោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ សុវិនីតោ ន រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, ន រូបវន្តំ វា អត្តានំ, ន អត្តនិ វា រូបំ, ន រូបស្មិំ វា អត្តានំ; ន វេទនំ… ន សញ្ញំ… ន សង្ខារេ… ន វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, ន វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ, ន អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ, ន វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ – ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘‘ភទ្ទេករត្តស្ស វោ, ភិក្ខវេ, ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច ទេសេស្សាមី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
ភទ្ទេករត្តសុត្តំ និដ្ឋិតំ បឋមំ។
២. អានន្ទភទ្ទេករត្តសុត្តំ
២៧៦. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា អានន្ទោ ឧបដ្ឋានសាលាយំ ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេតិ សមាទបេតិ សមុត្តេជេតិ សម្បហំសេតិ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច ភាសតិ។
អថ ខោ ភគវា សាយន្ហសមយំ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ យេនុបដ្ឋានសាលា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ។ និសជ្ជ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ឧបដ្ឋានសាលាយំ ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ សមាទបេសិ សមុត្តេជេសិ សម្បហំសេសិ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសី’’តិ? ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, អានន្ទោ ឧបដ្ឋានសាលាយំ ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ សមាទបេសិ សមុត្តេជេសិ សម្បហំសេសិ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសី’’តិ។
អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘យថា កថំ បន ត្វំ, អានន្ទ, ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ សមាទបេសិ សមុត្តេជេសិ សម្បហំសេសិ , ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសី’’តិ? ‘‘ឯវំ ខោ អហំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិំ សមាទបេសិំ សមុត្តេជេសិំ សម្បហំសេសិំ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិំ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនិ’’។
២៧៧. ‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អតីតំ អន្វាគមេតិ? ឯវំរូបោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំសញ្ញោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំសង្ខារោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អតីតំ អន្វាគមេតិ។
‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ? ឯវំរូបោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំសញ្ញោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំសង្ខារោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំវិញ្ញាណោ អហោសិំ អតីតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ។
‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ? ឯវំរូបោ សិយំ អនាគតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ សិយំ…បេ.… ឯវំសញ្ញោ សិយំ… ឯវំសង្ខារោ សិយំ… ឯវំវិញ្ញាណោ សិយំ អនាគតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ។
‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ? ឯវំរូបោ សិយំ អនាគតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ, ឯវំវេទនោ សិយំ…បេ.… ឯវំសញ្ញោ សិយំ… ឯវំសង្ខារោ សិយំ… ឯវំវិញ្ញាណោ សិយំ អនាគតមទ្ធានន្តិ តត្ថ នន្ទិំ ន សមន្វានេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។
‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ? ឥធ, អាវុសោ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី អរិយធម្មស្ស អកោវិទោ អរិយធម្មេ អវិនីតោ សប្បុរិសានំ អទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស អកោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ; វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។
‘‘កថញ្ច , អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ? ឥធ, អាវុសោ, សុតវា អរិយសាវកោ អរិយានំ ទស្សាវី អរិយធម្មស្ស កោវិទោ អរិយធម្មេ សុវិនីតោ សប្បុរិសានំ ទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស កោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ សុវិនីតោ ន រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, ន រូបវន្តំ វា អត្តានំ, ន អត្តនិ វា រូបំ, ន រូបស្មិំ វា អត្តានំ; ន វេទនំ… ន សញ្ញំ… ន សង្ខារេ… ន វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, ន វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ, ន អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ, ន វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘ឯវំ ខោ អហំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិំ សមាទបេសិំ សមុត្តេជេសិំ សម្បហំសេសិំ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិ’’ន្តិ។
២៧៨. ‘‘សាធុ , សាធុ, អានន្ទ! សាធុ ខោ ត្វំ, អានន្ទ, ភិក្ខូនំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ សមាទបេសិ សមុត្តេជេសិ សម្បហំសេសិ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘កថញ្ច, អានន្ទ, អតីតំ អន្វាគមេតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, អតីតំ អន្វាគមេតិ។ កថញ្ច, អានន្ទ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ។ កថញ្ច, អានន្ទ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ។ កថញ្ច, អានន្ទ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។ កថញ្ច, អានន្ទ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។ កថញ្ច, អានន្ទ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, អានន្ទ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទីតិ។
អានន្ទភទ្ទេករត្តសុត្តំ និដ្ឋិតំ ទុតិយំ។
៣. មហាកច្ចានភទ្ទេករត្តសុត្តំ
២៧៩. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ តបោទារាមេ។ អថ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ រត្តិយា បច្ចូសសមយំ បច្ចុដ្ឋាយ យេន តបោទោ តបោទា (សី.) តេនុបសង្កមិ គត្តានិ បរិសិញ្ចិតុំ។ តបោទេ គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ឯកចីវរោ អដ្ឋាសិ គត្តានិ បុព្ពាបយមានោ សុក្ខាបយមានោ (ក.)។ អថ ខោ អញ្ញតរា ទេវតា អភិក្កន្តាយ រត្តិយា អភិក្កន្តវណ្ណា កេវលកប្បំ តបោទំ ឱភាសេត្វា យេនាយស្មា សមិទ្ធិ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ ឯកមន្តំ ឋិតា ខោ សា ទេវតា អាយស្មន្តំ សមិទ្ធិំ ឯតទវោច – ‘‘ធារេសិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’’តិ? ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’’តិ? ‘‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ, ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ធារេសិ បន ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ? ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថាតិ។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ? ‘‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថាតិ។ ឧគ្គណ្ហាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; បរិយាបុណាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; ធារេហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ អត្ថសំហិតោ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសោ ច វិភង្គោ ច អាទិព្រហ្មចរិយកោ’’តិ។ ឥទមវោច សា ទេវតា; ឥទំ វត្វា តត្ថេវន្តរធាយិ។
២៨០. អថ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ ភគវន្តំ ឯតទវោច –
‘‘ឥធាហំ, ភន្តេ, រត្តិយា បច្ចូសសមយំ បច្ចុដ្ឋាយ យេន តបោទោ តេនុបសង្កមិំ គត្តានិ បរិសិញ្ចិតុំ។ តបោទេ គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ឯកចីវរោ អដ្ឋាសិំ គត្តានិ បុព្ពាបយមានោ។ អថ ខោ ភន្តេ, អញ្ញតរា ទេវតា អភិក្កន្តាយ រត្តិយា អភិក្កន្តវណ្ណា កេវលកប្បំ តបោទំ ឱភាសេត្វា យេនាហំ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ ឯកមន្តំ ឋិតា ខោ សា ទេវតា មំ ឯតទវោច – ‘ធារេសិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’’’តិ?
‘‘ឯវំ វុត្តេ អហំ, ភន្តេ, តំ ទេវតំ ឯតទវោចំ – ‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’តិ? ‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ, ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ធារេសិ បន ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ? ‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថាតិ។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ? ‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ, ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថាតិ។ ឧគ្គណ្ហាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; បរិយាបុណាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; ធារេហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ អត្ថសំហិតោ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសោ ច វិភង្គោ ច អាទិព្រហ្មចរិយកោ’តិ។ ឥទមវោច, ភន្តេ, សា ទេវតា; ឥទំ វត្វា តត្ថេវន្តរធាយិ។ សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច ទេសេតូ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខុ, សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា; ឥទំ វត្វាន សុគតោ ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសិ។ អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនំ , អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ‘‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យា’’តិ?
អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ; បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’’តិ។
២៨១. អថ ខោ តេ ភិក្ខូ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មតា មហាកច្ចានេន សទ្ធិំ សម្មោទិំសុ។ សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតទវោចុំ – ‘‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ កច្ចាន, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘តេសំ នោ, អាវុសោ កច្ចាន, អម្ហាកំ, អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យាតិ? តេសំ នោ , អាវុសោ កច្ចាន, អម្ហាកំ ឯតទហោសិ – ‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ។ បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’តិ។ វិភជតាយស្មា មហាកច្ចានោ’’តិ។
‘‘សេយ្យថាបិ, អាវុសោ, បុរិសោ សារត្ថិកោ សារគវេសី សារបរិយេសនំ ចរមានោ មហតោ រុក្ខស្ស តិដ្ឋតោ សារវតោ អតិក្កម្មេវ មូលំ អតិក្កម្ម ខន្ធំ សាខាបលាសេ សារំ បរិយេសិតព្ពំ មញ្ញេយ្យ; ឯវំ សម្បទមិទំ អាយស្មន្តានំ សត្ថរិ សម្មុខីភូតេ តំ ភគវន្តំ អតិសិត្វា អម្ហេ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆិតព្ពំ មញ្ញថ មញ្ញេថ (បី.)។ សោ ហាវុសោ, ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ, ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ។ សោ ចេវ បនេតស្ស កាលោ អហោសិ យំ ភគវន្តំយេវ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ, យថា វោ ភគវា ព្យាករេយ្យ តថា នំ ធារេយ្យាថា’’តិ។
‘‘អទ្ធាវុសោ កច្ចាន, ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ, ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ។ សោ ចេវ បនេតស្ស កាលោ អហោសិ យំ ភគវន្តំយេវ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាម; យថា នោ ភគវា ព្យាករេយ្យ តថា នំ ធារេយ្យាម។ អបិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ; បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ វិភជតាយស្មា មហាកច្ចានោ អគរុំ ករិត្វា’’តិ អគរុករិត្វា (សី. ស្យា. កំ. បី.)។
‘‘តេន ហាវុសោ, សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ មហាកច្ចានស្ស បច្ចស្សោសុំ។ អាយស្មា មហាកច្ចានោ ឯតទវោច –
‘‘យំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
ឥមស្ស ខោ អហំ, អាវុសោ, ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស ឯវំ វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានាមិ –
២៨២. ‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អតីតំ អន្វាគមេតិ? ឥតិ មេ ចក្ខុ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ រូបាតិ – តត្ថ ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ឆន្ទរាគប្បដិពន្ធំ (ក.) ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ អតីតំ អន្វាគមេតិ។ ឥតិ មេ សោតំ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ សទ្ទាតិ…បេ.… ឥតិ មេ ឃានំ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ គន្ធាតិ… ឥតិ មេ ជិវ្ហា អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ រសាតិ… ឥតិ មេ កាយោ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ ផោដ្ឋព្ពាតិ… ឥតិ មេ មនោ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ ធម្មាតិ – តត្ថ ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ អតីតំ អន្វាគមេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អតីតំ អន្វាគមេតិ។
‘‘កថញ្ច , អាវុសោ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ? ឥតិ មេ ចក្ខុ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ រូបាតិ – តត្ថ ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ អតីតំ នាន្វាគមេតិ។ ឥតិ មេ សោតំ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ សទ្ទាតិ…បេ.… ឥតិ មេ ឃានំ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ គន្ធាតិ… ឥតិ មេ ជិវ្ហា អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ រសាតិ… ឥតិ មេ កាយោ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ ផោដ្ឋព្ពាតិ… ឥតិ មេ មនោ អហោសិ អតីតមទ្ធានំ ឥតិ ធម្មាតិ – តត្ថ ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស, ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ អតីតំ នាន្វាគមេតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ។
២៨៣. ‘‘កថញ្ច , អាវុសោ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ? ឥតិ មេ ចក្ខុ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ រូបាតិ – អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហតិ, ចេតសោ បណិធានបច្ចយា តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ អនាគតំ បដិកង្ខតិ។ ឥតិ មេ សោតំ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ សទ្ទាតិ…បេ.… ឥតិ មេ ឃានំ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ គន្ធាតិ… ឥតិ មេ ជិវ្ហា សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ រសាតិ… ឥតិ មេ កាយោ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ ផោដ្ឋព្ពាតិ… ឥតិ មេ មនោ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ ធម្មាតិ – អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហតិ, ចេតសោ បណិធានបច្ចយា តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ អនាគតំ បដិកង្ខតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ។
‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ? ឥតិ មេ ចក្ខុ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ រូបាតិ – អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ នប្បណិទហតិ , ចេតសោ អប្បណិធានបច្ចយា ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។ ឥតិ មេ សោតំ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ សទ្ទាតិ…បេ.… ឥតិ មេ ឃានំ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ គន្ធាតិ… ឥតិ មេ ជិវ្ហា សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ រសាតិ… ឥតិ មេ កាយោ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ ផោដ្ឋព្ពាតិ… ឥតិ មេ មនោ សិយា អនាគតមទ្ធានំ ឥតិ ធម្មាតិ – អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ នប្បណិទហតិ, ចេតសោ អប្បណិធានបច្ចយា ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។
២៨៤. ‘‘កថញ្ច, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ? យញ្ចាវុសោ, ចក្ខុ យេ ច រូបា – ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ។ តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។ យញ្ចាវុសោ, សោតំ យេ ច សទ្ទា…បេ.… យញ្ចាវុសោ, ឃានំ យេ ច គន្ធា… យា ចាវុសោ, ជិវ្ហា យេ ច រសា… យោ ចាវុសោ, កាយោ យេ ច ផោដ្ឋព្ពា… យោ ចាវុសោ, មនោ យេ ច ធម្មា – ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ។ តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។
‘‘កថញ្ច , អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ? យញ្ចាវុសោ, ចក្ខុ យេ ច រូបា – ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ។ តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។ យញ្ចាវុសោ, សោតំ យេ ច សទ្ទា…បេ.… យញ្ចាវុសោ, ឃានំ យេ ច គន្ធា… យា ចាវុសោ, ជិវ្ហា យេ ច រសា… យោ ចាវុសោ, កាយោ យេ ច ផោដ្ឋព្ពា… យោ ចាវុសោ, មនោ យេ ច ធម្មា – ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ។ តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ន ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស ន តទភិនន្ទតិ, ន តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ – ឯវំ ខោ, អាវុសោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។
២៨៥. ‘‘យំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘ឥមស្ស ខោ អហំ, អាវុសោ, ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស ឯវំ វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានាមិ។ អាកង្ខមានា ច បន តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ភគវន្តំយេវ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ, យថា វោ ភគវា ព្យាករោតិ តថា នំ ធារេយ្យាថា’’តិ។
អថ ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ មហាកច្ចានស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘‘យំ ខោ នោ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
តេសំ នោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ, អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ‘‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘‘កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យា’តិ? តេសំ នោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឯតទហោសិ – ‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ។ បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’តិ។ អថ ខោ មយំ, ភន្តេ, យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមិម្ហ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆិម្ហ។ តេសំ នោ, ភន្តេ, អាយស្មតា មហាកច្ចានេន ឥមេហិ អាការេហិ ឥមេហិ បទេហិ ឥមេហិ ព្យញ្ជនេហិ អត្ថោ វិភត្តោ’’តិ។
‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, មហាកច្ចានោ; មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ មហាកច្ចានោ។ មំ ចេបិ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ, អហម្បិ តំ ឯវមេវំ ព្យាករេយ្យំ យថា តំ មហាកច្ចានេន ព្យាកតំ។ ឯសោ, ចេវេតស្ស អត្ថោ។ ឯវញ្ច នំ ធារេថា’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
មហាកច្ចានភទ្ទេករត្តសុត្តំ និដ្ឋិតំ តតិយំ។
៤. លោមសកង្គិយភទ្ទេករត្តសុត្តំ
២៨៦. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា លោមសកង្គិយោ លោមសកកង្គិយោ (ដីកា) សក្កេសុ វិហរតិ កបិលវត្ថុស្មិំ និគ្រោធារាមេ។ អថ ខោ ចន្ទនោ ទេវបុត្តោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា អភិក្កន្តវណ្ណោ កេវលកប្បំ និគ្រោធារាមំ ឱភាសេត្វា យេនាយស្មា លោមសកង្គិយោ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ ឯកមន្តំ ឋិតោ ខោ ចន្ទនោ ទេវបុត្តោ អាយស្មន្តំ លោមសកង្គិយំ ឯតទវោច – ‘‘ធារេសិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’’តិ? ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’’តិ? ‘‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ, ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ធារេសិ បន ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ? ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ? ‘‘ធារេមិ ខោ អហំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ។ ‘‘យថា កថំ បន ត្វំ, អាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’’តិ? ‘‘ឯកមិទំ, ភិក្ខុ, សមយំ ភគវា ទេវេសុ តាវតិំសេសុ វិហរតិ បារិច្ឆត្តកមូលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ។ តត្រ ភគវា ទេវានំ តាវតិំសានំ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘ឯវំ ខោ អហំ, ភិក្ខុ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា។ ឧគ្គណ្ហាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; បរិយាបុណាហិ ត្វំ , ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; ធារេហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ អត្ថសំហិតោ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសោ ច វិភង្គោ ច អាទិព្រហ្មចរិយកោ’’តិ។ ឥទមវោច ចន្ទនោ ទេវបុត្តោ។ ឥទំ វត្វា តត្ថេវន្តរធាយិ។
២៨៧. អថ ខោ អាយស្មា លោមសកង្គិយោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កាមិ។ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ យេន សាវត្ថិ ជេតវនំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា លោមសកង្គិយោ ភគវន្តំ ឯតទវោច –
‘‘ឯកមិទាហំ, ភន្តេ, សមយំ សក្កេសុ វិហរាមិ កបិលវត្ថុស្មិំ និគ្រោធារាមេ។ អថ ខោ, ភន្តេ, អញ្ញតរោ ទេវបុត្តោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា អភិក្កន្តវណ្ណោ កេវលកប្បំ និគ្រោធារាមំ ឱភាសេត្វា យេនាហំ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ ឯកមន្តំ ឋិតោ ខោ, ភន្តេ, សោ ទេវបុត្តោ មំ ឯតទវោច – ‘ធារេសិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’តិ? ឯវំ វុត្តេ អហំ, ភន្តេ, តំ ទេវបុត្តំ ឯតទវោចំ – ‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ចា’តិ? ‘អហម្បិ ខោ, ភិក្ខុ, ន ធារេមិ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ ធារេសិ បន ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ? ‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា។ ត្វំ បនាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ? ‘ធារេមិ ខោ អហំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ។ ‘យថា កថំ បន ត្វំ, អាវុសោ, ធារេសិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា’តិ? ឯកមិទំ, ភិក្ខុ, សមយំ ភគវា ទេវេសុ តាវតិំសេសុ វិហរតិ បារិច្ឆត្តកមូលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ ។ តត្រ ខោ ភគវា ទេវានំ តាវតិំសានំ ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច អភាសិ –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ…បេ.…
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
‘‘ឯវំ ខោ អហំ, ភិក្ខុ, ធារេមិ ភទ្ទេករត្តិយោ គាថា។ ឧគ្គណ្ហាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; បរិយាបុណាហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច; ធារេហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច។ អត្ថសំហិតោ, ភិក្ខុ, ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសោ ច វិភង្គោ ច អាទិព្រហ្មចរិយកោ’តិ។ ឥទមវោច, ភន្តេ, សោ ទេវបុត្តោ; ឥទំ វត្វា តត្ថេវន្តរធាយិ។ សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា ភទ្ទេករត្តស្ស ឧទ្ទេសញ្ច វិភង្គញ្ច ទេសេតូ’’តិ។
២៨៨. ‘‘ជានាសិ បន ត្វំ, ភិក្ខុ, តំ ទេវបុត្ត’’ន្តិ? ‘‘ន ខោ អហំ, ភន្តេ, ជានាមិ តំ ទេវបុត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ចន្ទនោ នាម សោ, ភិក្ខុ, ទេវបុត្តោ។ ចន្ទនោ, ភិក្ខុ, ទេវបុត្តោ អដ្ឋិំ កត្វា អដ្ឋិកត្វា (សី. ស្យា. កំ. បី.) មនសិកត្វា សព្ពចេតសា សព្ពំ ចេតសោ (សី. ស្យា. កំ. បី.), សព្ពំ ចេតសា (ក.) សមន្នាហរិត្វា ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណាតិ។ តេន ហិ, ភិក្ខុ, សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ អាយស្មា លោមសកង្គិយោ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា;
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនិ’’។
‘‘កថញ្ច, ភិក្ខុ, អតីតំ អន្វាគមេតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, អតីតំ អន្វាគមេតិ។ កថញ្ច , ភិក្ខុ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, អតីតំ នាន្វាគមេតិ។ កថញ្ច, ភិក្ខុ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, អនាគតំ បដិកង្ខតិ។ កថញ្ច, ភិក្ខុ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, អនាគតំ នប្បដិកង្ខតិ។ កថញ្ច, ភិក្ខុ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ។ កថញ្ច, ភិក្ខុ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ…បេ.… ឯវំ ខោ, ភិក្ខុ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ន សំហីរតិ។
‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យ, នប្បដិកង្ខេ អនាគតំ;
យទតីតំ បហីនំ តំ, អប្បត្តញ្ច អនាគតំ។
‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតិ;
អសំហីរំ អសំកុប្បំ, តំ វិទ្វា មនុព្រូហយេ។
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។
‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;
តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនោ អាយស្មា លោមសកង្គិយោ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទីតិ។
លោមសកង្គិយភទ្ទេករត្តសុត្តំ និដ្ឋិតំ ចតុត្ថំ។
៥. ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តំ សុភសុត្តន្តិបិ វុច្ចតិ
២៨៩. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ, អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ អថ ខោ សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទិ។ សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភគវន្តំ ឯតទវោច –
‘‘កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ យេន មនុស្សានំយេវ សតំ មនុស្សភូតានំ ទិស្សន្តិ ហីនប្បណីតតា? ទិស្សន្តិ ហិ, ភោ គោតម, មនុស្សា អប្បាយុកា, ទិស្សន្តិ ទីឃាយុកា; ទិស្សន្តិ ពវ្ហាពាធា ពហ្វាពាធា (ស្យា. កំ. ក.), ទិស្សន្តិ អប្បាពាធា; ទិស្សន្តិ ទុព្ពណ្ណា, ទិស្សន្តិ វណ្ណវន្តោ; ទិស្សន្តិ អប្បេសក្ខា, ទិស្សន្តិ មហេសក្ខា; ទិស្សន្តិ អប្បភោគា, ទិស្សន្តិ មហាភោគា; ទិស្សន្តិ នីចកុលីនា, ទិស្សន្តិ ឧច្ចាកុលីនា; ទិស្សន្តិ ទុប្បញ្ញា, ទិស្សន្តិ បញ្ញវន្តោ បញ្ញាវន្តោ (សី. បី.) ។ កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ យេន មនុស្សានំយេវ សតំ មនុស្សភូតានំ ទិស្សន្តិ ហីនប្បណីតតា’’តិ?
‘‘កម្មស្សកា , មាណវ, សត្តា កម្មទាយាទា កម្មយោនី កម្មពន្ធូ កម្មយោនិ កម្មពន្ធុ (សី.) កម្មប្បដិសរណា។ កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ – ហីនប្បណីតតាយាតិ។ ន ខោ អហំ ឥមស្ស ភោតោ គោតមស្ស សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានាមិ។ សាធុ មេ ភវំ គោតមោ តថា ធម្មំ ទេសេតុ យថា អហំ ឥមស្ស ភោតោ គោតមស្ស សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានេយ្យ’’ន្តិ។
២៩០. ‘‘តេន ហិ, មាណវ, សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភោ’’តិ ខោ សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា បាណាតិបាតី ហោតិ លុទ្ទោ លោហិតបាណិ ហតបហតេ និវិដ្ឋោ អទយាបន្នោ បាណភូតេសុ សព្ពបាណភូតេសុ (សី. ក.)។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន សមាទិណ្ណេន (បី. ក.) កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ អប្បាយុកោ ហោតិ។ អប្បាយុកសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – បាណាតិបាតី ហោតិ លុទ្ទោ លោហិតបាណិ ហតបហតេ និវិដ្ឋោ អទយាបន្នោ បាណភូតេសុ។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោ, លជ្ជី ទយាបន្នោ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បី វិហរតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ ទីឃាយុកោ ហោតិ។ ទីឃាយុកសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោ, លជ្ជី ទយាបន្នោ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បី វិហរតិ។
២៩១. ‘‘ឥធ , មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា សត្តានំ វិហេឋកជាតិកោ ហោតិ, បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ ពវ្ហាពាធោ ហោតិ។ ពវ្ហាពាធសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – សត្តានំ វិហេឋកជាតិកោ ហោតិ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ ហោតិ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ អប្បាពាធោ ហោតិ។ អប្បាពាធសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ ហោតិ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា។
២៩២. ‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា កោធនោ ហោតិ ឧបាយាសពហុលោ។ អប្បម្បិ វុត្តោ សមានោ អភិសជ្ជតិ កុប្បតិ ព្យាបជ្ជតិ បតិដ្ឋីយតិ កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាតុករោតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ។ ទុព្ពណ្ណសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – កោធនោ ហោតិ ឧបាយាសពហុលោ; អប្បម្បិ វុត្តោ សមានោ អភិសជ្ជតិ កុប្បតិ ព្យាបជ្ជតិ បតិដ្ឋីយតិ កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាតុករោតិ។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អក្កោធនោ ហោតិ អនុបាយាសពហុលោ; ពហុម្បិ វុត្តោ សមានោ នាភិសជ្ជតិ ន កុប្បតិ ន ព្យាបជ្ជតិ ន បតិដ្ឋីយតិ ន កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាតុករោតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ បាសាទិកោ ហោតិ។ បាសាទិកសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – អក្កោធនោ ហោតិ អនុបាយាសពហុលោ; ពហុម្បិ វុត្តោ សមានោ នាភិសជ្ជតិ ន កុប្បតិ ន ព្យាបជ្ជតិ ន បតិដ្ឋីយតិ ន កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាតុករោតិ។
២៩៣. ‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ឥស្សាមនកោ ហោតិ; បរលាភសក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនាសុ ឥស្សតិ ឧបទុស្សតិ ឥស្សំ ពន្ធតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ អប្បេសក្ខោ ហោតិ។ អប្បេសក្ខសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – ឥស្សាមនកោ ហោតិ; បរលាភសក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនាសុ ឥស្សតិ ឧបទុស្សតិ ឥស្សំ ពន្ធតិ។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អនិស្សាមនកោ ហោតិ; បរលាភសក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនាសុ ន ឥស្សតិ ន ឧបទុស្សតិ ន ឥស្សំ ពន្ធតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ មហេសក្ខោ ហោតិ។ មហេសក្ខសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ , បដិបទា យទិទំ – អនិស្សាមនកោ ហោតិ; បរលាភសក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនាសុ ន ឥស្សតិ ន ឧបទុស្សតិ ន ឥស្សំ ពន្ធតិ។
២៩៤. ‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ន ទាតា ហោតិ សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា អន្នំ បានំ វត្ថំ យានំ មាលាគន្ធវិលេបនំ សេយ្យាវសថបទីបេយ្យំ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ អប្បភោគោ ហោតិ។ អប្បភោគសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – ន ទាតា ហោតិ សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា អន្នំ បានំ វត្ថំ យានំ មាលាគន្ធវិលេបនំ សេយ្យាវសថបទីបេយ្យំ។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ទាតា ហោតិ សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា អន្នំ បានំ វត្ថំ យានំ មាលាគន្ធវិលេបនំ សេយ្យាវសថបទីបេយ្យំ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ មហាភោគោ ហោតិ។ មហាភោគសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – ទាតា ហោតិ សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា អន្នំ បានំ វត្ថំ យានំ មាលាគន្ធវិលេបនំ សេយ្យាវសថបទីបេយ្យំ។
២៩៥. ‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ថទ្ធោ ហោតិ អតិមានី – អភិវាទេតព្ពំ ន អភិវាទេតិ, បច្ចុដ្ឋាតព្ពំ ន បច្ចុដ្ឋេតិ, អាសនារហស្ស ន អាសនំ ទេតិ, មគ្គារហស្ស ន មគ្គំ ទេតិ, សក្កាតព្ពំ ន សក្ករោតិ, គរុកាតព្ពំ ន គរុករោតិ, មានេតព្ពំ ន មានេតិ, បូជេតព្ពំ ន បូជេតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ នីចកុលីនោ ហោតិ។ នីចកុលីនសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – ថទ្ធោ ហោតិ អតិមានី; អភិវាទេតព្ពំ ន អភិវាទេតិ, បច្ចុដ្ឋាតព្ពំ ន បច្ចុដ្ឋេតិ, អាសនារហស្ស ន អាសនំ ទេតិ, មគ្គារហស្ស ន មគ្គំ ទេតិ, សក្កាតព្ពំ ន សក្ករោតិ, គរុកាតព្ពំ ន គរុករោតិ, មានេតព្ពំ ន មានេតិ, បូជេតព្ពំ ន បូជេតិ។
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អត្ថទ្ធោ ហោតិ អនតិមានី; អភិវាទេតព្ពំ អភិវាទេតិ, បច្ចុដ្ឋាតព្ពំ បច្ចុដ្ឋេតិ, អាសនារហស្ស អាសនំ ទេតិ, មគ្គារហស្ស មគ្គំ ទេតិ, សក្កាតព្ពំ សក្ករោតិ, គរុកាតព្ពំ គរុករោតិ, មានេតព្ពំ មានេតិ, បូជេតព្ពំ បូជេតិ។ សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ ឧច្ចាកុលីនោ ហោតិ។ ឧច្ចាកុលីនសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – អត្ថទ្ធោ ហោតិ អនតិមានី; អភិវាទេតព្ពំ អភិវាទេតិ, បច្ចុដ្ឋាតព្ពំ បច្ចុដ្ឋេតិ, អាសនារហស្ស អាសនំ ទេតិ, មគ្គារហស្ស មគ្គំ ទេតិ, សក្កាតព្ពំ សក្ករោតិ, គរុកាតព្ពំ គរុករោតិ, មានេតព្ពំ មានេតិ, បូជេតព្ពំ បូជេតិ។
២៩៦. ‘‘ឥធ, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា ន បរិបុច្ឆិតា ហោតិ – ‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ; កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជំ; កិំ សេវិតព្ពំ, កិំ ន សេវិតព្ពំ; កិំ មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ, កិំ វា បន មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ហោតី’តិ? សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ ទុប្បញ្ញោ ហោតិ។ ទុប្បញ្ញសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា ន បរិបុច្ឆិតា ហោតិ – ‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ; កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជំ; កិំ សេវិតព្ពំ, កិំ ន សេវិតព្ពំ ; កិំ មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ, កិំ វា បន មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ហោតី’’’តិ?
‘‘ឥធ បន, មាណវ, ឯកច្ចោ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា បរិបុច្ឆិតា ហោតិ – ‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ; កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជំ; កិំ សេវិតព្ពំ, កិំ ន សេវិតព្ពំ; កិំ មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ, កិំ វា បន មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ហោតី’តិ? សោ តេន កម្មេន ឯវំ សមត្តេន ឯវំ សមាទិន្នេន កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ នោ ចេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, សចេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ យត្ថ យត្ថ បច្ចាជាយតិ មហាបញ្ញោ ហោតិ។ មហាបញ្ញសំវត្តនិកា ឯសា, មាណវ, បដិបទា យទិទំ – សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា បរិបុច្ឆិតា ហោតិ – ‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ; កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជំ; កិំ សេវិតព្ពំ , កិំ ន សេវិតព្ពំ; កិំ មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ, កិំ វា បន មេ ករីយមានំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ហោតី’’’តិ?
២៩៧. ‘‘ឥតិ ខោ, មាណវ, អប្បាយុកសំវត្តនិកា បដិបទា អប្បាយុកត្តំ ឧបនេតិ, ទីឃាយុកសំវត្តនិកា បដិបទា ទីឃាយុកត្តំ ឧបនេតិ; ពវ្ហាពាធសំវត្តនិកា បដិបទា ពវ្ហាពាធត្តំ ឧបនេតិ, អប្បាពាធសំវត្តនិកា បដិបទា អប្បាពាធត្តំ ឧបនេតិ; ទុព្ពណ្ណសំវត្តនិកា បដិបទា ទុព្ពណ្ណត្តំ ឧបនេតិ, បាសាទិកសំវត្តនិកា បដិបទា បាសាទិកត្តំ ឧបនេតិ; អប្បេសក្ខសំវត្តនិកា បដិបទា អប្បេសក្ខត្តំ ឧបនេតិ, មហេសក្ខសំវត្តនិកា បដិបទា មហេសក្ខត្តំ ឧបនេតិ; អប្បភោគសំវត្តនិកា បដិបទា អប្បភោគត្តំ ឧបនេតិ, មហាភោគសំវត្តនិកា បដិបទា មហាភោគត្តំ ឧបនេតិ; នីចកុលីនសំវត្តនិកា បដិបទា នីចកុលីនត្តំ ឧបនេតិ, ឧច្ចាកុលីនសំវត្តនិកា បដិបទា ឧច្ចាកុលីនត្តំ ឧបនេតិ; ទុប្បញ្ញសំវត្តនិកា បដិបទា ទុប្បញ្ញត្តំ ឧបនេតិ, មហាបញ្ញសំវត្តនិកា បដិបទា មហាបញ្ញត្តំ ឧបនេតិ។ កម្មស្សកា, មាណវ, សត្តា កម្មទាយាទា កម្មយោនី កម្មពន្ធូ កម្មប្បដិសរណា។ កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ – ហីនប្បណីតតាយា’’តិ។
ឯវំ វុត្តេ, សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម! សេយ្យថាបិ, ភោ គោតម, និក្កុជ្ជិតំ វា ឧក្កុជ្ជេយ្យ, បដិច្ឆន្នំ វា វិវរេយ្យ, មូឡ្ហស្ស វា មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, អន្ធការេ វា តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ – ‘ចក្ខុមន្តោ រូបានិ ទក្ខន្តី’តិ; ឯវមេវំ ភោតា គោតមេន អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោ។ ឯសាហំ ភវន្តំ គោតមំ សរណំ គច្ឆាមិ ធម្មញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ច។ ឧបាសកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ អជ្ជតគ្គេ បាណុបេតំ សរណំ គត’’ន្តិ។
ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ បញ្ចមំ។
៦. មហាកម្មវិភង្គសុត្តំ
២៩៨. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ។ តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា សមិទ្ធិ អរញ្ញកុដិកាយំ វិហរតិ។ អថ ខោ បោតលិបុត្តោ បរិព្ពាជកោ ជង្ឃាវិហារំ អនុចង្កមមានោ អនុវិចរមានោ យេនាយស្មា សមិទ្ធិ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មតា សមិទ្ធិនា សទ្ធិំ សម្មោទិ។ សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ បោតលិបុត្តោ បរិព្ពាជកោ អាយស្មន្តំ សមិទ្ធិំ ឯតទវោច – ‘‘សម្មុខា មេតំ, អាវុសោ សមិទ្ធិ, សមណស្ស គោតមស្ស សុតំ, សម្មុខា បដិគ្គហិតំ – ‘មោឃំ កាយកម្មំ មោឃំ វចីកម្មំ, មនោកម្មមេវ សច្ច’ន្តិ។ អត្ថិ ច សា អត្ថិ ចេសា (សី. ក.) សមាបត្តិ យំ សមាបត្តិំ សមាបន្នោ ន កិញ្ចិ វេទិយតី’’តិ? ‘‘មា ហេវំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, អវច; (មា ហេវំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, អវច;) ( ) ស្យា. កំ. បោត្ថកេសុ នត្ថិ មា ភគវន្តំ អព្ភាចិក្ខិ។ ន ហិ សាធុ ភគវតោ អព្ភក្ខានំ។ ន ហិ ភគវា ឯវំ វទេយ្យ – ‘មោឃំ កាយកម្មំ មោឃំ វចីកម្មំ, មនោកម្មមេវ សច្ច’ន្តិ។ អត្ថិ ច ខោ អត្ថិ ចេវ ខោ (សី. ក.) សា, អាវុសោ, សមាបត្តិ យំ សមាបត្តិំ សមាបន្នោ ន កិញ្ចិ វេទិយតី’’តិ។ ‘‘កីវចិរំ បព្ពជិតោសិ, អាវុសោ សមិទ្ធី’’តិ? ‘‘ន ចិរំ, អាវុសោ! តីណិ វស្សានី’’តិ។ ‘‘ឯត្ថ ទានិ មយំ ថេរេ ភិក្ខូ កិំ វក្ខាម, យត្រ ហិ នាម ឯវំនវោ ភិក្ខុ នវកេន ភិក្ខុនា (ក.) សត្ថារំ បរិរក្ខិតព្ពំ មញ្ញិស្សតិ។ សញ្ចេតនិកំ, អាវុសោ សមិទ្ធិ, កម្មំ កត្វា កាយេន វាចាយ មនសា កិំ សោ វេទិយតី’’តិ? ‘‘សញ្ចេតនិកំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, កម្មំ កត្វា កាយេន វាចាយ មនសា ទុក្ខំ សោ វេទិយតី’’តិ។ អថ ខោ បោតលិបុត្តោ បរិព្ពាជកោ អាយស្មតោ សមិទ្ធិស្ស ភាសិតំ នេវ អភិនន្ទិ នប្បដិក្កោសិ; អនភិនន្ទិត្វា អប្បដិក្កោសិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ។
២៩៩. អថ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ អចិរបក្កន្តេ បោតលិបុត្តេ បរិព្ពាជកេ យេនាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មតា អានន្ទេន សទ្ធិំ សម្មោទិ។ សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ យាវតកោ អហោសិ បោតលិបុត្តេន បរិព្ពាជកេន សទ្ធិំ កថាសល្លាបោ តំ សព្ពំ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស អារោចេសិ។
ឯវំ វុត្តេ, អាយស្មា អានន្ទោ អាយស្មន្តំ សមិទ្ធិំ ឯតទវោច – ‘‘អត្ថិ ខោ ឥទំ, អាវុសោ សមិទ្ធិ, កថាបាភតំ ភគវន្តំ ទស្សនាយ។ អាយាមាវុសោ សមិទ្ធិ, យេន ភគវា តេនុបសង្កមិស្សាម; ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ ភគវតោ អារោចេស្សាម។ យថា នោ ភគវា ព្យាករិស្សតិ តថា នំ ធារេស្សាមា’’តិ។ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ ខោ អាយស្មា សមិទ្ធិ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស បច្ចស្សោសិ។
អថ ខោ អាយស្មា ច អានន្ទោ អាយស្មា ច សមិទ្ធិ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ យាវតកោ អហោសិ អាយស្មតោ សមិទ្ធិស្ស បោតលិបុត្តេន បរិព្ពាជកេន សទ្ធិំ កថាសល្លាបោ តំ សព្ពំ ភគវតោ អារោចេសិ។ ឯវំ វុត្តេ, ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឯតទវោច – ‘‘ទស្សនម្បិ ខោ អហំ, អានន្ទ, បោតលិបុត្តស្ស បរិព្ពាជកស្ស នាភិជានាមិ, កុតោ បនេវរូបំ កថាសល្លាបំ? ឥមិនា ច, អានន្ទ, សមិទ្ធិនា មោឃបុរិសេន បោតលិបុត្តស្ស បរិព្ពាជកស្ស វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ ឯកំសេន ព្យាកតោ’’តិ។ ឯវំ វុត្តេ, អាយស្មា ឧទាយី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘សចេ បន កិំ បន (ក.), ភន្តេ, អាយស្មតា សមិទ្ធិនា ឥទំ សន្ធាយ ភាសិតំ – យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ តំ ទុក្ខស្មិ’’ន្តិ។
៣០០. អថ ខោ ឯវំ វុត្តេ (ស្យា. កំ.) ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘បស្សសិ នោ ត្វំ, អានន្ទ, ឥមស្ស ឧទាយិស្ស មោឃបុរិសស្ស ឧម្មង្គំ ឧម្មគ្គំ (សី. ស្យា. កំ. បី.), ឧមង្គំ (ក.)? អញ្ញាសិំ ខោ អហំ, អានន្ទ – ‘ឥទានេវាយំ ឧទាយី មោឃបុរិសោ ឧម្មុជ្ជមានោ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជិស្សតី’តិ។ អាទិំយេវ អាទិសោវ (សី. បី.), អាទិយេវ (ក.), អានន្ទ, បោតលិបុត្តេន បរិព្ពាជកេន តិស្សោ វេទនា បុច្ឆិតា។ សចាយំ, អានន្ទ, សមិទ្ធិ មោឃបុរិសោ បោតលិបុត្តស្ស បរិព្ពាជកស្ស ឯវំ បុដ្ឋោ ឯវំ ព្យាករេយ្យ – ‘សញ្ចេតនិកំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, កម្មំ កត្វា កាយេន វាចាយ មនសា សុខវេទនីយំ សុខំ សោ វេទយតិ; សញ្ចេតនិកំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, កម្មំ កត្វា កាយេន វាចាយ មនសា ទុក្ខវេទនីយំ ទុក្ខំ សោ វេទយតិ; សញ្ចេតនិកំ, អាវុសោ បោតលិបុត្ត, កម្មំ កត្វា កាយេន វាចាយ មនសា អទុក្ខមសុខវេទនីយំ អទុក្ខមសុខំ សោ វេទយតី’តិ។ ឯវំ ព្យាករមានោ ខោ, អានន្ទ, សមិទ្ធិ មោឃបុរិសោ បោតលិបុត្តស្ស បរិព្ពាជកស្ស សម្មា (ព្យាករមានោ) ( ) នត្ថិ (សី. ស្យា. កំ. បី.) ព្យាករេយ្យ។ អបិ ច, អានន្ទ, កេ ច កេចិ (ក.) អញ្ញតិត្ថិយា បរិព្ពាជកា ពាលា អព្យត្តា កេ ច តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គំ ជានិស្សន្តិ? សចេ តុម្ហេ, អានន្ទ, សុណេយ្យាថ តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គំ វិភជន្តស្សា’’តិ។
‘‘ឯតស្ស, ភគវា, កាលោ, ឯតស្ស, សុគត, កាលោ យំ ភគវា មហាកម្មវិភង្គំ វិភជេយ្យ ។ ភគវតោ សុត្វា ភិក្ខូ ធារេស្សន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហានន្ទ, សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘ចត្តារោមេ, អានន្ទ, បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា លោកស្មិំ។ កតមេ ចត្តារោ? ឥធានន្ទ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតី ហោតិ, អទិន្នាទាយី ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារី ហោតិ, មុសាវាទី ហោតិ, បិសុណវាចោ ហោតិ, ផរុសវាចោ ហោតិ, សម្ផប្បលាបី ហោតិ, អភិជ្ឈាលុ ហោតិ, ព្យាបន្នចិត្តោ ហោតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ។ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។
‘‘ឥធ បនានន្ទ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតី ហោតិ, អទិន្នាទាយី ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារី ហោតិ, មុសាវាទី ហោតិ, បិសុណវាចោ ហោតិ, ផរុសវាចោ ហោតិ, សម្ផប្បលាបី ហោតិ, អភិជ្ឈាលុ ហោតិ, ព្យាបន្នចិត្តោ ហោតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ។ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។
‘‘ឥធានន្ទ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតោ ហោតិ, មុសាវាទា បដិវិរតោ ហោតិ, បិសុណាយ វាចាយ បដិវិរតោ ហោតិ, ផរុសាយ វាចាយ បដិវិរតោ ហោតិ, សម្ផប្បលាបា បដិវិរតោ ហោតិ, អនភិជ្ឈាលុ ហោតិ, អព្យាបន្នចិត្តោ ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ។ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។
‘‘ឥធ បនានន្ទ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតោ ហោតិ, មុសាវាទា បដិវិរតោ ហោតិ, បិសុណាយ វាចាយ បដិវិរតោ ហោតិ, ផរុសាយ វាចាយ បដិវិរតោ ហោតិ, សម្ផប្បលាបា បដិវិរតោ ហោតិ, អនភិជ្ឈាលុ ហោតិ, អព្យាបន្នចិត្តោ ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ។ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។
៣០១. ‘‘ឥធានន្ទ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាតប្បមន្វាយ បធានមន្វាយ អនុយោគមន្វាយ អប្បមាទមន្វាយ សម្មាមនសិការមន្វាយ តថារូបំ ចេតោសមាធិំ ផុសតិ យថាសមាហិតេ ចិត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន អមុំ បុគ្គលំ បស្សតិ – ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ កាមេសុមិច្ឆាចារិំ មុសាវាទិំ បិសុណវាចំ ផរុសវាចំ សម្ផប្បលាបិំ អភិជ្ឈាលុំ ព្យាបន្នចិត្តំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សតិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្នំ។ សោ ឯវមាហ – ‘អត្ថិ កិរ, ភោ, បាបកានិ កម្មានិ, អត្ថិ ទុច្ចរិតស្ស វិបាកោ។ អមាហំ អបាហំ (សី. បី. ក.) អមុំ + អហំ = អមាហំ-ឥតិ បទវិភាគោ បុគ្គលំ អទ្ទសំ ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិំ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្ន’ន្តិ។ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ យេ ឯវំ ជានន្តិ, តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ មិច្ឆា តេ សញ្ជានន្តិ (ក.)។ ឥតិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា បរាមស្ស (សី. បី.) អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’’ន្តិ។
‘‘ឥធ បនានន្ទ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាតប្បមន្វាយ បធានមន្វាយ អនុយោគមន្វាយ អប្បមាទមន្វាយ សម្មាមនសិការមន្វាយ តថារូបំ ចេតោសមាធិំ ផុសតិ យថាសមាហិតេ ចិត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន អមុំ បុគ្គលំ បស្សតិ – ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សតិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្នំ។ សោ ឯវមាហ – ‘នត្ថិ កិរ, ភោ, បាបកានិ កម្មានិ, នត្ថិ ទុច្ចរិតស្ស វិបាកោ។ អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្ន’ន្តិ។ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ។ ឥតិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’’ន្តិ។
‘‘ឥធានន្ទ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាតប្បមន្វាយ បធានមន្វាយ អនុយោគមន្វាយ អប្បមាទមន្វាយ សម្មាមនសិការមន្វាយ តថារូបំ ចេតោសមាធិំ ផុសតិ យថាសមាហិតេ ចិត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន អមុំ បុគ្គលំ បស្សតិ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ អទិន្នាទានា បដិវិរតំ កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតំ មុសាវាទា បដិវិរតំ បិសុណាយ វាចាយ បដិវិរតំ ផរុសាយ វាចាយ បដិវិរតំ សម្ផប្បលាបា បដិវិរតំ អនភិជ្ឈាលុំ អព្យាបន្នចិត្តំ សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សតិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្នំ។ សោ ឯវមាហ – ‘អត្ថិ កិរ, ភោ, កល្យាណានិ កម្មានិ, អត្ថិ សុចរិតស្ស វិបាកោ។ អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ អទិន្នាទានា បដិវិរតំ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្ន’ន្តិ។ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ។ ឥតិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’’ន្តិ។
‘‘ឥធ បនានន្ទ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាតប្បមន្វាយ បធានមន្វាយ អនុយោគមន្វាយ អប្បមាទមន្វាយ សម្មាមនសិការមន្វាយ តថារូបំ ចេតោសមាធិំ ផុសតិ យថាសមាហិតេ ចិត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន អមុំ បុគ្គលំ បស្សតិ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សតិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្នំ។ សោ ឯវមាហ – ‘នត្ថិ កិរ, ភោ កល្យាណានិ កម្មានិ, នត្ថិ សុចរិតស្ស វិបាកោ។ អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ អទិន្នាទានា បដិវិរតំ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្ន’ន្តិ។ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ។ ឥតិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’’ន្តិ។
៣០២. ‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវមាហ – ‘អត្ថិ កិរ, ភោ, បាបកានិ កម្មានិ, អត្ថិ ទុច្ចរិតស្ស វិបាកោ’តិ ឥទមស្ស អនុជានាមិ; យម្បិ សោ ឯវមាហ – ‘អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្ន’ន្តិ ឥទម្បិស្ស អនុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតី’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ ឯវមាហ – ‘យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? អញ្ញថា ហិ, អានន្ទ, តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គេ ញាណំ ហោតិ។
‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវមាហ – ‘នត្ថិ កិរ, ភោ, បាបកានិ កម្មានិ, នត្ថិ ទុច្ចរិតស្ស វិបាកោ’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតិំ អទិន្នាទាយិំ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិំ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្ន’ន្តិ ឥទមស្ស អនុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតី’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ ឯវមាហ – ‘យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? អញ្ញថា ហិ, អានន្ទ, តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គេ ញាណំ ហោតិ។
‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវមាហ – ‘អត្ថិ កិរ, ភោ, កល្យាណានិ កម្មានិ, អត្ថិ សុចរិតស្ស វិបាកោ’តិ ឥទមស្ស អនុជានាមិ; យម្បិ សោ ឯវមាហ – ‘អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ អទិន្នាទានា បដិវិរតំ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្ន’ន្តិ ឥទម្បិស្ស អនុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតី’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ ឯវមាហ – ‘យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? អញ្ញថា ហិ, អានន្ទ, តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គេ ញាណំ ហោតិ។
‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវមាហ – ‘នត្ថិ កិរ, ភោ, កល្យាណានិ កម្មានិ, នត្ថិ សុចរិតស្ស វិបាកោ’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘អមាហំ បុគ្គលំ អទ្ទសំ – ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតំ អទិន្នាទានា បដិវិរតំ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិំ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បស្សាមិ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្ន’ន្តិ ឥទមស្ស អនុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘យោ កិរ, ភោ, បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ, សព្ពោ សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតី’តិ ឥទមស្ស នានុជានាមិ; យញ្ច ខោ សោ ឯវមាហ – ‘យេ ឯវំ ជានន្តិ តេ សម្មា ជានន្តិ; យេ អញ្ញថា ជានន្តិ, មិច្ឆា តេសំ ញាណ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ; យម្បិ សោ យទេវ តស្ស សាមំ ញាតំ សាមំ ទិដ្ឋំ សាមំ វិទិតំ តទេវ តត្ថ ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’ន្តិ ឥទម្បិស្ស នានុជានាមិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? អញ្ញថា ហិ, អានន្ទ, តថាគតស្ស មហាកម្មវិភង្គេ ញាណំ ហោតិ។
៣០៣. ‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, បច្ឆា វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នា។ តេន សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ យញ្ច ខោ សោ ឥធ បាណាតិបាតី ហោតិ អទិន្នាទាយី ហោតិ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ តស្ស ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ ឧបបជ្ជ វា ឧបបជ្ជំ វា (សី. បី.), ឧបបជ្ជ វា (ស្យា. កំ. ក.) ឧបបជ្ជិត្វាតិ សំវណ្ណនាយ សំសន្ទេតព្ពា អបរេ វា បរិយាយេ។
‘‘តត្រានន្ទ, យ្វាយំ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ, បច្ឆា វាស្ស តំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ, មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នា។ តេន សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ យញ្ច ខោ សោ ឥធ បាណាតិបាតី ហោតិ អទិន្នាទាយី ហោតិ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ តស្ស ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ ឧបបជ្ជ វា អបរេ វា បរិយាយេ។
‘‘តត្រានន្ទ , យ្វាយំ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ, បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ, បច្ឆា វាស្ស តំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ, មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នា។ តេន សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ។ យញ្ច ខោ សោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ, តស្ស ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ ឧបបជ្ជ វា អបរេ វា បរិយាយេ។
‘‘តត្រានន្ទ , យ្វាយំ បុគ្គលោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ, កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, បច្ឆា វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នា។ តេន សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ។ យញ្ច ខោ សោ ឥធ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ, តស្ស ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ ឧបបជ្ជ វា អបរេ វា បរិយាយេ។
‘‘ឥតិ ខោ, អានន្ទ, អត្ថិ កម្មំ អភព្ពំ អភព្ពាភាសំ, អត្ថិ កម្មំ អភព្ពំ ភព្ពាភាសំ, អត្ថិ កម្មំ ភព្ពញ្ចេវ ភព្ពាភាសញ្ច, អត្ថិ កម្មំ ភព្ពំ អភព្ពាភាស’’ន្តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទីតិ។
មហាកម្មវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ ឆដ្ឋំ។
៧. សឡាយតនវិភង្គសុត្តំ
៣០៤. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច – ‘‘សឡាយតនវិភង្គំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ។ តំ សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានិ, ឆ ពាហិរានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានិ, ឆ វិញ្ញាណកាយា វេទិតព្ពា, ឆ ផស្សកាយា វេទិតព្ពា, អដ្ឋារស មនោបវិចារា វេទិតព្ពា, ឆត្តិំស សត្តបទា វេទិតព្ពា, តត្រ ឥទំ និស្សាយ ឥទំ បជហថ, តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតិ, សោ វុច្ចតិ យោគ្គាចរិយានំ យោគាចរិយានំ (ក.) អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថី’តិ – អយមុទ្ទេសោ សឡាយតនវិភង្គស្ស។
៣០៥. ‘‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘ចក្ខាយតនំ សោតាយតនំ ឃានាយតនំ ជិវ្ហាយតនំ កាយាយតនំ មនាយតនំ – ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
‘‘‘ឆ ពាហិរានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘រូបាយតនំ សទ្ទាយតនំ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ធម្មាយតនំ – ឆ ពាហិរានិ អាយតនានិ វេទិតព្ពានី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
‘‘‘ឆ វិញ្ញាណកាយា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណំ ឃានវិញ្ញាណំ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ កាយវិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណំ – ឆ វិញ្ញាណកាយា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
‘‘‘ឆ ផស្សកាយា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘ចក្ខុសម្ផស្សោ សោតសម្ផស្សោ ឃានសម្ផស្សោ ជិវ្ហាសម្ផស្សោ កាយសម្ផស្សោ មនោសម្ផស្សោ – ឆ ផស្សកាយា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
‘‘‘អដ្ឋារស មនោបវិចារា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា សោមនស្សដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, ឧបេក្ខាដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ។ សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ.… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ សោមនស្សដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ, ឧបេក្ខាដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ។ ឥតិ ឆ សោមនស្សូបវិចារា, ឆ ទោមនស្សូបវិចារា, ឆ ឧបេក្ខូបវិចារា, អដ្ឋារស មនោបវិចារា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣០៦. ‘‘‘ឆត្តិំស សត្តបទា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ឆ គេហសិតានិ គេហស្សិតានិ (?) សោមនស្សានិ, ឆ នេក្ខម្មសិតានិ នេក្ខម្មស្សិតានិ (ដីកា) សោមនស្សានិ, ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ, ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ, ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខា, ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា។ តត្ថ កតមានិ ឆ គេហសិតានិ សោមនស្សានិ? ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានំ រូបានំ ឥដ្ឋានំ កន្តានំ មនាបានំ មនោរមានំ លោកាមិសបដិសំយុត្តានំ បដិលាភំ វា បដិលាភតោ សមនុបស្សតោ បុព្ពេ វា បដិលទ្ធបុព្ពំ អតីតំ និរុទ្ធំ វិបរិណតំ សមនុស្សរតោ ឧប្បជ្ជតិ សោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ សោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ គេហសិតំ សោមនស្សំ។ សោតវិញ្ញេយ្យានំ សទ្ទានំ… ឃានវិញ្ញេយ្យានំ គន្ធានំ… ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យានំ រសានំ… កាយវិញ្ញេយ្យានំ ផោដ្ឋព្ពានំ… មនោវិញ្ញេយ្យានំ ធម្មានំ ឥដ្ឋានំ កន្តានំ មនាបានំ…បេ.… សោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ សោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ គេហសិតំ សោមនស្សំ។ ឥមានិ ឆ គេហសិតានិ សោមនស្សានិ។
‘‘តត្ថ កតមានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ? រូបានំត្វេវ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ វិបរិណាមំ វិរាគំ និរោធំ (ក.), ‘បុព្ពេ ចេវ រូបា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ រូបា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោ ឧប្បជ្ជតិ សោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ សោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសិតំ សោមនស្សំ។ សទ្ទានំត្វេវ… គន្ធានំត្វេវ… រសានំត្វេវ… ផោដ្ឋព្ពានំត្វេវ… ធម្មានំត្វេ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ, ‘បុព្ពេ ចេវ ធម្មា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ ធម្មា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោ ឧប្បជ្ជតិ សោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ សោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសិតំ សោមនស្សំ។ ឥមានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ។
៣០៧. ‘‘តត្ថ កតមានិ ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ? ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានំ រូបានំ…បេ.… សោតវិញ្ញេយ្យានំ សទ្ទានំ… ឃានវិញ្ញេយ្យានំ គន្ធានំ… ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យានំ រសានំ… កាយវិញ្ញេយ្យានំ ផោដ្ឋព្ពានំ… មនោវិញ្ញេយ្យានំ ធម្មានំ ឥដ្ឋានំ កន្តានំ មនាបានំ មនោរមានំ លោកាមិសបដិសំយុត្តានំ អប្បដិលាភំ វា អប្បដិលាភតោ សមនុបស្សតោ បុព្ពេ វា អប្បដិលទ្ធបុព្ពំ អតីតំ និរុទ្ធំ វិបរិណតំ សមនុស្សរតោ ឧប្បជ្ជតិ ទោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ ទោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ គេហសិតំ ទោមនស្សំ។ ឥមានិ ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ។
‘‘តត្ថ កតមានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ? រូបានំត្វេវ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ, ‘បុព្ពេ ចេវ រូបា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ រូបា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបេតិ – ‘កុទាស្សុ កទាស្សុ (ស្យា. កំ. បី.) នាមាហំ តទាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សាមិ យទរិយា ឯតរហិ អាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរន្តី’តិ ឥតិ អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោ ឧប្បជ្ជតិ បិហបច្ចយា ទោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ ទោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសិតំ ទោមនស្សំ។ សទ្ទានំត្វេវ…បេ.… គន្ធានំត្វេវ… រសានំត្វេវ… ផោដ្ឋព្ពានំត្វេវ… ធម្មានំត្វេវ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ, ‘បុព្ពេ ចេវ ធម្មា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ ធម្មា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបេតិ – ‘កុទាស្សុ នាមាហំ តទាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សាមិ យទរិយា ឯតរហិ អាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរន្តី’តិ ឥតិ អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោ ឧប្បជ្ជតិ បិហបច្ចយា ទោមនស្សំ។ យំ ឯវរូបំ ទោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសិតំ ទោមនស្សំ។ ឥមានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ។
៣០៨. ‘‘តត្ថ កតមា ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខា? ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា ពាលស្ស មូឡ្ហស្ស ( ) (មន្ទស្ស) (ក.) បុថុជ្ជនស្ស អនោធិជិនស្ស អវិបាកជិនស្ស អនាទីនវទស្សាវិនោ អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស។ យា ឯវរូបា ឧបេក្ខា, រូបំ សា នាតិវត្តតិ។ តស្មា សា សាយំ (ក.) ឧបេក្ខា ‘គេហសិតា’តិ វុច្ចតិ។ សោតេន សទ្ទំ សុត្វា… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា ពាលស្ស មូឡ្ហស្ស បុថុជ្ជនស្ស អនោធិជិនស្ស អវិបាកជិនស្ស អនាទីនវទស្សាវិនោ អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស។ យា ឯវរូបា ឧបេក្ខា, ធម្មំ សា នាតិវត្តតិ។ តស្មា សា ឧបេក្ខា ‘គេហសិតា’តិ វុច្ចតិ។ ឥមា ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខា។
‘‘តត្ថ កតមា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា? រូបានំត្វេវ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ, ‘បុព្ពេ ចេវ រូបា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ រូបា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោ ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា។ យា ឯវរូបា ឧបេក្ខា, រូបំ សា អតិវត្តតិ។ តស្មា សា ឧបេក្ខា ‘នេក្ខម្មសិតា’តិ វុច្ចតិ។ សទ្ទានំត្វេវ… គន្ធានំត្វេវ… រសានំត្វេវ… ផោដ្ឋព្ពានំត្វេវ… ធម្មានំត្វេវ អនិច្ចតំ វិទិត្វា វិបរិណាមវិរាគនិរោធំ, ‘បុព្ពេ ចេវ ធម្មា ឯតរហិ ច សព្ពេ តេ ធម្មា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោ ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា។ យា ឯវរូបា ឧបេក្ខា, ធម្មំ សា អតិវត្តតិ។ តស្មា សា ឧបេក្ខា ‘នេក្ខម្មសិតា’តិ វុច្ចតិ។ ឥមា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា។ ‘ឆត្តិំស សត្តបទា វេទិតព្ពា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣០៩. ‘‘តត្រ ឥទំ និស្សាយ ឥទំ បជហថា’’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ; កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? តត្រ, ភិក្ខវេ, យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ តានិ និស្សាយ តានិ អាគម្ម យានិ ឆ គេហសិតានិ សោមនស្សានិ តានិ បជហថ, តានិ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតេសំ បហានំ ហោតិ, ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតិ។
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ តានិ និស្សាយ តានិ អាគម្ម យានិ ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ តានិ បជហថ, តានិ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតេសំ បហានំ ហោតិ, ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតិ។
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា តា និស្សាយ តា អាគម្ម យា ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខា តា បជហថ, តា សមតិក្កមថ។ ឯវមេតាសំ បហានំ ហោតិ, ឯវមេតាសំ សមតិក្កមោ ហោតិ។
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ តានិ និស្សាយ តានិ អាគម្ម យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ តានិ បជហថ, តានិ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតេសំ បហានំ ហោតិ, ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតិ។
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យា ឆ នេក្ខម្មសិតា ឧបេក្ខា តា និស្សាយ តា អាគម្ម យានិ ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ តានិ បជហថ, តានិ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតេសំ បហានំ ហោតិ, ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតិ។
៣១០. ‘‘អត្ថិ , ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា, អត្ថិ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា។ កតមា ច, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា? អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា រូបេសុ, អត្ថិ សទ្ទេសុ , អត្ថិ គន្ធេសុ, អត្ថិ រសេសុ, អត្ថិ ផោដ្ឋព្ពេសុ – អយំ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា។ កតមា ច, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា? អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា អាកាសានញ្ចាយតននិស្សិតា, អត្ថិ វិញ្ញាណញ្ចាយតននិស្សិតា, អត្ថិ អាកិញ្ចញ្ញាយតននិស្សិតា, អត្ថិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតននិស្សិតា – អយំ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា។
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យាយំ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា តំ និស្សាយ តំ អាគម្ម យាយំ ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា តំ បជហថ, តំ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតិស្សា បហានំ ហោតិ, ឯវមេតិស្សា សមតិក្កមោ ហោតិ។
‘‘អតម្មយតំ, ភិក្ខវេ, និស្សាយ អតម្មយតំ អាគម្ម យាយំ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា តំ បជហថ, តំ សមតិក្កមថ។ ឯវមេតិស្សា បហានំ ហោតិ, ឯវមេតិស្សា សមតិក្កមោ ហោតិ។ ‘តត្រ ឥទំ និស្សាយ ឥទំ បជហថា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣១១. ‘‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ; កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ឥធ, ភិក្ខវេ, សត្ថា សាវកានំ ធម្មំ ទេសេតិ អនុកម្បកោ ហិតេសី អនុកម្បំ ឧបាទាយ – ‘ឥទំ វោ ហិតាយ, ឥទំ វោ សុខាយា’តិ។ តស្ស សាវកា ន សុស្សូសន្តិ, ន សោតំ ឱទហន្តិ, ន អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តិ , វោក្កម្ម ច សត្ថុសាសនា វត្តន្តិ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ន ចេវ អនត្តមនោ ហោតិ, ន ច អនត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ, អនវស្សុតោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ។ ឥទំ, ភិក្ខវេ, បឋមំ សតិបដ្ឋានំ យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតិ។
‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សត្ថា សាវកានំ ធម្មំ ទេសេតិ អនុកម្បកោ ហិតេសី អនុកម្បំ ឧបាទាយ – ‘ឥទំ វោ ហិតាយ, ឥទំ វោ សុខាយា’តិ។ តស្ស ឯកច្ចេ សាវកា ន សុស្សូសន្តិ, ន សោតំ ឱទហន្តិ, ន អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តិ, វោក្កម្ម ច សត្ថុសាសនា វត្តន្តិ; ឯកច្ចេ សាវកា សុស្សូសន្តិ, សោតំ ឱទហន្តិ, អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តិ, ន ច វោក្កម្ម សត្ថុសាសនា វត្តន្តិ ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ន ចេវ អនត្តមនោ ហោតិ, ន ច អនត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ; ន ច អត្តមនោ ហោតិ, ន ច អត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ។ អនត្តមនតា ច អត្តមនតា ច – តទុភយំ អភិនិវជ្ជេត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ។ ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ទុតិយំ សតិបដ្ឋានំ យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតិ។
‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សត្ថា សាវកានំ ធម្មំ ទេសេតិ អនុកម្បកោ ហិតេសី អនុកម្បំ ឧបាទាយ – ‘ឥទំ វោ ហិតាយ, ឥទំ វោ សុខាយា’តិ។ តស្ស សាវកា សុស្សូសន្តិ, សោតំ ឱទហន្តិ, អញ្ញាចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តិ, ន ច វោក្កម្ម សត្ថុសាសនា វត្តន្តិ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ អត្តមនោ ចេវ ហោតិ, អត្តមនតញ្ច បដិសំវេទេតិ, អនវស្សុតោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ។ ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, តតិយំ សតិបដ្ឋានំ យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតិ។ ‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣១២. ‘‘‘សោ វុច្ចតិ យោគ្គាចរិយានំ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ហត្ថិទមកេន, ភិក្ខវេ, ហត្ថិទម្មោ សារិតោ ឯកំយេវ ទិសំ ធាវតិ – បុរត្ថិមំ វា បច្ឆិមំ វា ឧត្តរំ វា ទក្ខិណំ វា។ អស្សទមកេន, ភិក្ខវេ, អស្សទម្មោ សារិតោ ឯកញ្ញេវ ទិសំ ធាវតិ – បុរត្ថិមំ វា បច្ឆិមំ វា ឧត្តរំ វា ទក្ខិណំ វា។ គោទមកេន, ភិក្ខវេ, គោទម្មោ សារិតោ ឯកំយេវ ទិសំ ធាវតិ – បុរត្ថិមំ វា បច្ឆិមំ វា ឧត្តរំ វា ទក្ខិណំ វា។ តថាគតេន ហិ, ភិក្ខវេ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន បុរិសទម្មោ សារិតោ អដ្ឋ ទិសា វិធាវតិ។ រូបី រូបានិ បស្សតិ – អយំ ឯកា ទិសា; អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ – អយំ ទុតិយា ទិសា; សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតិ – អយំ តតិយា ទិសា; សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ – អយំ ចតុត្ថី ទិសា; សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ – អយំ បញ្ចមី ទិសា; សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ – អយំ ឆដ្ឋី ទិសា; សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ – អយំ សត្តមី ទិសា; សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ – អយំ អដ្ឋមី ទិសា។ តថាគតេន, ភិក្ខវេ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន បុរិសទម្មោ សារិតោ ឥមា អដ្ឋ ទិសា វិធាវតិ។ ‘សោ វុច្ចតិ យោគ្គាចរិយានំ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
សឡាយតនវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ សត្តមំ។
៨. ឧទ្ទេសវិភង្គសុត្តំ
៣១៣. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច – ‘‘ឧទ្ទេសវិភង្គំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ។ តំ សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ យថា យថា យថា យថាស្ស (សី. ស្យា. កំ. បី.) ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’’តិ។ ឥទមវោច ភគវា។ ឥទំ វត្វាន សុគតោ ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសិ។
៣១៤. អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនំ, អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ‘‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – ‘តថា តថា, ភិក្ខវេ , ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា , ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’តិ។ កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យា’’តិ? អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ; បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’’តិ។
អថ ខោ តេ ភិក្ខូ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មតា មហាកច្ចានេន សទ្ធិំ សម្មោទិំសុ។ សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតទវោចុំ –
‘‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ កច្ចាន, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – ‘តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’តិ។ តេសំ នោ, អាវុសោ កច្ចាន, អម្ហាកំ, អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ, យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’តិ។ កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យា’’តិ។ ‘‘តេសំ នោ, អាវុសោ កច្ចាន, អម្ហាកំ ឯតទហោសិ – ‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ, សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ។ បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’តិ – វិភជតាយស្មា មហាកច្ចានោ’’តិ។
៣១៥. ‘‘‘សេយ្យថាបិ, អាវុសោ, បុរិសោ សារត្ថិកោ សារគវេសី សារបរិយេសនំ ចរមានោ មហតោ រុក្ខស្ស តិដ្ឋតោ សារវតោ អតិក្កម្មេវ មូលំ អតិក្កម្ម ខន្ធំ សាខាបលាសេ សារំ បរិយេសិតព្ពំ មញ្ញេយ្យ, ឯវំ សម្បទមិទំ អាយស្មន្តានំ សត្ថរិ សម្មុខីភូតេ តំ ភគវន្តំ អតិសិត្វា អម្ហេ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆិតព្ពំ មញ្ញថ។ សោ ហាវុសោ, ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ, ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ។ សោ ចេវ បនេតស្ស កាលោ អហោសិ យំ ភគវន្តំយេវ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ; យថា វោ ភគវា ព្យាករេយ្យ តថា នំ ធារេយ្យាថា’’’តិ។ ‘អទ្ធាវុសោ កច្ចាន, ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ, ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ។ សោ ចេវ បនេតស្ស កាលោ អហោសិ យំ ភគវន្តំយេវ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាម; យថា នោ ភគវា ព្យាករេយ្យ តថា នំ ធារេយ្យាម។ អបិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ។ បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ វិភជតាយស្មា មហាកច្ចានោ អគរុំ ករិត្វា’តិ។ ‘តេន ហាវុសោ, សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’តិ។ ‘ឯវមាវុសោ’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ មហាកច្ចានស្ស បច្ចស្សោសុំ។ អាយស្មា មហាកច្ចានោ ឯតទវោច –
‘យំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ, យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ, ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’តិ។ ឥមស្ស ខោ អហំ, អាវុសោ, ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស ឯវំ វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានាមិ។
៣១៦. ‘‘កថញ្ចាវុសោ, ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ វិក្ខិត្តំ វិសដន្តិ វុច្ចតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុនោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា រូបនិមិត្តានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ រូបនិមិត្តស្សាទគធិតំ …គថិតំ (សី. បី.) រូបនិមិត្តស្សាទវិនិពន្ធំ …វិនិពន្ធំ (សី. បី.) រូបនិមិត្តស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ វិក្ខិត្តំ វិសដន្តិ វុច្ចតិ។ សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ.… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ ធម្មនិមិត្តានុសារី វិញ្ញាណំ ហោតិ; ធម្មនិមិត្តស្សាទគធិតំ ធម្មនិមិត្តស្សាទវិនិពន្ធំ ធម្មនិមិត្តស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ វិក្ខិត្តំ វិសដន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវំ ខោ អាវុសោ, ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ វិក្ខិត្តំ វិសដន្តិ វុច្ចតិ។
៣១៧. ‘‘កថញ្ចាវុសោ, ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ វុច្ចតិ ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុនោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន រូបនិមិត្តានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ រូបនិមិត្តស្សាទគធិតំ ន រូបនិមិត្តស្សាទវិនិពន្ធំ ន រូបនិមិត្តស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ វុច្ចតិ ។ សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ.… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ ន ធម្មនិមិត្តានុសារី វិញ្ញាណំ ហោតិ ន ធម្មនិមិត្តស្សាទគធិតំ ន ធម្មនិមិត្តស្សាទវិនិពន្ធំ ន ធម្មនិមិត្តស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, ពហិទ្ធា វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ វុច្ចតិ។
៣១៨. ‘‘កថញ្ចាវុសោ, អជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ (សី. ស្យា. កំ. បី.) សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស វិវេកជបីតិសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ វិវេកជបីតិសុខស្សាទគធិតំ វិវេកជបីតិសុខស្សាទវិនិពន្ធំ វិវេកជបីតិសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស សមាធិជបីតិសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ សមាធិជបីតិសុខស្សាទគធិតំ សមាធិជបីតិសុខស្សាទវិនិពន្ធំ សមាធិជបីតិសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ សតោ ច សម្បជានោ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតិ, យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ – ‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’តិ តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស ឧបេក្ខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ ឧបេក្ខាសុខស្សាទគធិតំ ឧបេក្ខាសុខស្សាទវិនិពន្ធំ ឧបេក្ខាសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស អទុក្ខមសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ អទុក្ខមសុខស្សាទគធិតំ អទុក្ខមសុខស្សាទវិនិពន្ធំ អទុក្ខមសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ (សី. ស្យា. កំ. បី.) សណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
៣១៩. ‘‘កថញ្ចាវុសោ , អជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ (សី. ស្យា. កំ. បី.) អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស ន វិវេកជបីតិសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ ន វិវេកជបីតិសុខស្សាទគធិតំ ន វិវេកជបីតិសុខស្សាទវិនិពន្ធំ ន វិវេកជបីតិសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា…បេ.… ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស ន សមាធិជបីតិសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ ន សមាធិជបីតិសុខស្សាទគធិតំ ន សមាធិជបីតិសុខស្សាទវិនិពន្ធំ ន សមាធិជបីតិសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ បីតិយា ច វិរាគា…បេ.… តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស ន ឧបេក្ខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ ន ឧបេក្ខាសុខស្សាទគធិតំ ន ឧបេក្ខាសុខស្សាទវិនិពន្ធំ ន ឧបេក្ខាសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘បុន ចបរំ, អាវុសោ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ តស្ស ន អទុក្ខមសុខានុសារិ វិញ្ញាណំ ហោតិ ន អទុក្ខមសុខស្សាទគធិតំ ន អទុក្ខមសុខស្សាទវិនិពន្ធំ ន អទុក្ខមសុខស្សាទសំយោជនសំយុត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ (សី. ស្យា. កំ. បី.) អសណ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ។
៣២០. ‘‘កថញ្ចាវុសោ, អនុបាទា បរិតស្សនា ហោតិ? ឥធាវុសោ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី អរិយធម្មស្ស អកោវិទោ អរិយធម្មេ អវិនីតោ សប្បុរិសានំ អទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស អកោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ រូបវន្តំ វា អត្តានំ អត្តនិ វា រូបំ រូបស្មិំ វា អត្តានំ។ តស្ស តំ រូបំ វិបរិណមតិ, អញ្ញថា ហោតិ។ តស្ស រូបវិបរិណាមញ្ញថាភាវា រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តិ វិញ្ញាណំ ហោតិ។ តស្ស រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តជា បរិតស្សនា ធម្មសមុប្បាទា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ។ ចេតសោ បរិយាទានា ឧត្តាសវា ច ហោតិ វិឃាតវា ច អបេក្ខវា ច អនុបាទាយ ច បរិតស្សតិ។ វេទនំ …បេ.… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ។ តស្ស តំ វិញ្ញាណំ វិបរិណមតិ, អញ្ញថា ហោតិ។ តស្ស វិញ្ញាណវិបរិណាមញ្ញថាភាវា វិញ្ញាណវិបរិណាមានុបរិវត្តិ វិញ្ញាណំ ហោតិ។ តស្ស វិញ្ញាណវិបរិណាមានុបរិវត្តជា បរិតស្សនា ធម្មសមុប្បាទា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ។ ចេតសោ បរិយាទានា ឧត្តាសវា ច ហោតិ វិឃាតវា ច អបេក្ខវា ច អនុបាទាយ ច បរិតស្សតិ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនុបាទា បរិតស្សនា ហោតិ។
៣២១. ‘‘កថញ្ចាវុសោ, អនុបាទានា អបរិតស្សនា ហោតិ? ឥធាវុសោ, សុតវា អរិយសាវកោ អរិយានំ ទស្សាវី អរិយធម្មស្ស កោវិទោ អរិយធម្មេ សុវិនីតោ សប្បុរិសានំ ទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស កោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ សុវិនីតោ ន រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ ន រូបវន្តំ វា អត្តានំ ន អត្តនិ វា រូបំ ន រូបស្មិំ វា អត្តានំ។ តស្ស តំ រូបំ វិបរិណមតិ, អញ្ញថា ហោតិ។ តស្ស រូបវិបរិណាមញ្ញថាភាវា ន ច រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តិ វិញ្ញាណំ ហោតិ។ តស្ស ន រូបវិបរិណាមានុបរិវត្តជា បរិតស្សនា ធម្មសមុប្បាទា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ។ ចេតសោ បរិយាទានា ន ចេវុត្តាសវា ន ច ឧត្តាសវា (សី.) ហោតិ ន ច វិឃាតវា ន ច អបេក្ខវា អនុបាទាយ ច ន បរិតស្សតិ។ ន វេទនំ… ន សញ្ញំ… ន សង្ខារេ… ន វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ ន វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ ន អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ។ តស្ស តំ វិញ្ញាណំ វិបរិណមតិ, អញ្ញថា ហោតិ។ តស្ស វិញ្ញាណវិបរិណាមញ្ញថាភាវា ន ច វិញ្ញាណវិបរិណាមានុបរិវត្តិ វិញ្ញាណំ ហោតិ។ តស្ស ន វិញ្ញាណវិបរិណាមានុបរិវត្តជា បរិតស្សនា ធម្មសមុប្បាទា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ។ ចេតសោ បរិយាទានា ន ចេវុត្តាសវា ហោតិ ន ច វិឃាតវា ន ច អបេក្ខវា, អនុបាទាយ ច ន បរិតស្សតិ។ ឯវំ ខោ, អាវុសោ, អនុបាទា អបរិតស្សនា ហោតិ។
‘‘យំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – ‘តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’តិ។ ឥមស្ស ខោ អហំ, អាវុសោ, ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស ឯវំ វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានាមិ។ អាកង្ខមានា ច បន តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ភគវន្តំយេវ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ; យថា វោ ភគវា ព្យាករោតិ តថា នំ ធារេយ្យាថា’’តិ។
៣២២. អថ ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ មហាកច្ចានស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ –
‘‘យំ ខោ នោ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – ‘តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’’’តិ។
‘‘តេសំ នោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ, អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ, ឯតទហោសិ – ‘ឥទំ ខោ នោ, អាវុសោ, ភគវា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋោ – តថា តថា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧបបរិក្ខេយ្យ, យថា យថា ឧបបរិក្ខតោ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដំ, អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យ។ ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេ អវិក្ខិត្តេ អវិសដេ សតិ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតេ អនុបាទាយ អបរិតស្សតោ អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតីតិ។ កោ នុ ខោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេយ្យា’តិ? តេសំ នោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឯតទហោសិ – ‘អយំ ខោ អាយស្មា មហាកច្ចានោ សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោ សម្ភាវិតោ ច វិញ្ញូនំ សព្រហ្មចារីនំ។ បហោតិ ចាយស្មា មហាកច្ចានោ ឥមស្ស ភគវតា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសស្ស ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភត្តស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជិតុំ។ យំនូន មយំ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមេយ្យាម; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាមា’តិ។
‘‘អថ ខោ មយំ, ភន្តេ, យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមិម្ហ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាកច្ចានំ ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆិម្ហ។ តេសំ នោ, ភន្តេ, អាយស្មតា មហាកច្ចានេន ឥមេហិ អាការេហិ ឥមេហិ បទេហិ ឥមេហិ ព្យញ្ជនេហិ អត្ថោ វិភត្តោ’’តិ។
‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, មហាកច្ចានោ; មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, មហាកច្ចានោ។ មំ ចេបិ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ឯតមត្ថំ បដិបុច្ឆេយ្យាថ, អហម្បិ ឯវមេវំ ព្យាករេយ្យំ យថា តំ មហាកច្ចានេន ព្យាកតំ។ ឯសោ ចេវេតស្ស ឯសោ ចេតស្ស (សី. បី.), ឯសោ ចេវ តស្ស (ស្យា. កំ.), ឯសោយេវ តស្ស (ក.) អត្ថោ។ ឯវញ្ច នំ ធារេយ្យាថា’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
ឧទ្ទេសវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ អដ្ឋមំ។
៩. អរណវិភង្គសុត្តំ
៣២៣. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ។ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច – ‘‘អរណវិភង្គំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ។ តំ សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘ន កាមសុខមនុយុញ្ជេយ្យ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, ន ច អត្តកិលមថានុយោគមនុយុញ្ជេយ្យ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ។ ឯតេ ខោ, ភិក្ខវេ ឯតេ ខោ (សី.), ឯតេ តេ (ស្យា. កំ. បី.), ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, ចក្ខុករណី ញាណករណី ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ។ ឧស្សាទនញ្ច ជញ្ញា, អបសាទនញ្ច ជញ្ញា; ឧស្សាទនញ្ច ញត្វា អបសាទនញ្ច ញត្វា នេវុស្សាទេយ្យ, ន អបសាទេយ្យ នាបសាទេយ្យ (សី.), ធម្មមេវ ទេសេយ្យ។ សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា; សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យ។ រហោវាទំ ន ភាសេយ្យ, សម្មុខា ន ខីណំ នាតិខីណំ (ស្យា. កំ. ក.) ភណេ។ អតរមានោវ ភាសេយ្យ, នោ តរមានោ។ ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវេសេយ្យ, សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យាតិ – អយមុទ្ទេសោ អរណវិភង្គស្ស។
៣២៤. ‘‘‘ន កាមសុខមនុយុញ្ជេយ្យ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, ន ច អត្តកិលមថានុយោគមនុយុញ្ជេយ្យ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិត’ន្តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ; កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? យោ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគោ ហីនោ គម្មោ បោថុជ្ជនិកោ អនរិយោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ យោ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អននុយោគោ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ យោ អត្តកិលមថានុយោគោ ទុក្ខោ អនរិយោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ យោ អត្តកិលមថានុយោគំ អននុយោគោ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ ‘ន កាមសុខមនុយុញ្ជេយ្យ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, ន ច អត្តកិលមថានុយោគំ អនុយុញ្ជេយ្យ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិត’ន្តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣២៥. ‘‘‘ឯតេ ខោ ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, ចក្ខុករណី ញាណករណី ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ , សម្មាសង្កប្បោ, សម្មាវាចា, សម្មាកម្មន្តោ, សម្មាអាជីវោ, សម្មាវាយាមោ, សម្មាសតិ, សម្មាសមាធិ។ ‘ឯតេ ខោ ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, ចក្ខុករណី ញាណករណី ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣២៦. ‘‘‘ឧស្សាទនញ្ច ជញ្ញា, អបសាទនញ្ច ជញ្ញា; ឧស្សាទនញ្ច ញត្វា អបសាទនញ្ច ញត្វា នេវុស្សាទេយ្យ, ន អបសាទេយ្យ, ធម្មមេវ ទេសេយ្យា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ឧស្សាទនា ច ហោតិ អបសាទនា ច, នោ ច ធម្មទេសនា? ‘យេ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អនុយុត្តា ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥតិ បរំ (ក.) ឥត្ថេកេ អបសាទេតិ។
‘‘‘យេ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អននុយុត្តា ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥត្ថេកេ ឧស្សាទេតិ។
‘‘‘យេ អត្តកិលមថានុយោគំ អនុយុត្តា ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥត្ថេកេ អបសាទេតិ។
‘‘‘យេ អត្តកិលមថានុយោគំ អននុយុត្តា ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥត្ថេកេ ឧស្សាទេតិ។
‘‘‘យេសំ កេសញ្ចិ ភវសំយោជនំ អប្បហីនំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥត្ថេកេ អបសាទេតិ។
‘‘‘យេសំ កេសញ្ចិ ភវសំយោជនំ បហីនំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ឥតិ វទំ ឥត្ថេកេ ឧស្សាទេតិ។ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឧស្សាទនា ច ហោតិ អបសាទនា ច, នោ ច ធម្មទេសនា។
៣២៧. ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, នេវុស្សាទនា ហោតិ ន អបសាទនា, ធម្មទេសនា ច ធម្មទេសនាវ (ស្យា. កំ.)? ‘យេ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អនុយុត្តា ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ។ ‘អនុយោគោ ច ខោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។
‘‘‘យេ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អននុយុត្តា ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ។ ‘អននុយោគោ ច ខោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។
‘‘‘យេ អត្តកិលមថានុយោគំ អនុយុត្តា ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ។ ‘អនុយោគោ ច ខោ , សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។
‘‘‘យេ អត្តកិលមថានុយោគំ អននុយុត្តា ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ។ ‘អននុយោគោ ច ខោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។
‘‘‘យេសំ កេសញ្ចិ ភវសំយោជនំ អប្បហីនំ, សព្ពេ តេ សទុក្ខា សឧបឃាតា សឧបាយាសា សបរិឡាហា មិច្ឆាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ ។ ‘ភវសំយោជនេ ច ខោ អប្បហីនេ ភវោបិ អប្បហីនោ ហោតី’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។
‘‘‘យេសំ កេសញ្ចិ ភវសំយោជនំ បហីនំ, សព្ពេ តេ អទុក្ខា អនុបឃាតា អនុបាយាសា អបរិឡាហា សម្មាបដិបន្នា’តិ – ន ឯវមាហ។ ‘ភវសំយោជនេ ច ខោ បហីនេ ភវោបិ បហីនោ ហោតី’តិ – ឥតិ វទំ ធម្មមេវ ទេសេតិ។ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, នេវុស្សាទនា ហោតិ ន អបសាទនា, ធម្មទេសនា ច។ ‘ឧស្សាទនញ្ច ជញ្ញា, អបសាទនញ្ច ជញ្ញា; ឧស្សាទនញ្ច ញត្វា អបសាទនញ្ច ញត្វា នេវុស្សាទេយ្យ, ន អបសាទេយ្យ, ធម្មមេវ ទេសេយ្យា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣២៨. ‘‘‘សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា; សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, កាមគុណា។ កតមេ បញ្ច? ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា រូបា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា, សោតវិញ្ញេយ្យា សទ្ទា… ឃានវិញ្ញេយ្យា គន្ធា… ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យា រសា… កាយវិញ្ញេយ្យា ផោដ្ឋព្ពា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា – ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច កាមគុណា។ យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ ឥទំ វុច្ចតិ កាមសុខំ មីឡ្ហសុខំ បុថុជ្ជនសុខំ អនរិយសុខំ។ ‘ន អាសេវិតព្ពំ, ន ភាវេតព្ពំ, ន ពហុលីកាតព្ពំ, ភាយិតព្ពំ ឯតស្ស សុខស្សា’តិ – វទាមិ។ ឥធ , ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ…បេ.… តតិយំ ឈានំ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ ឥទំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មសុខំ បវិវេកសុខំ ឧបសមសុខំ សម្ពោធិសុខំ។ ‘អាសេវិតព្ពំ, ភាវេតព្ពំ, ពហុលីកាតព្ពំ, ន ភាយិតព្ពំ ឯតស្ស សុខស្សា’តិ – វទាមិ ។ ‘សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា ; សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣២៩. ‘‘‘រហោវាទំ ន ភាសេយ្យ, សម្មុខា ន ខីណំ ភណេ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? តត្រ, ភិក្ខវេ, យំ ជញ្ញា រហោវាទំ អភូតំ អតច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ សសក្កំ សម្បត្តំ (ក.) តំ រហោវាទំ ន ភាសេយ្យ។ យម្បិ ជញ្ញា រហោវាទំ ភូតំ តច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ តស្សបិ សិក្ខេយ្យ អវចនាយ។ យញ្ច ខោ ជញ្ញា រហោវាទំ ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ តត្រ កាលញ្ញូ អស្ស តស្ស រហោវាទស្ស វចនាយ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យំ ជញ្ញា សម្មុខា ខីណវាទំ អភូតំ អតច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ សសក្កំ តំ សម្មុខា ខីណវាទំ ន ភាសេយ្យ។ យម្បិ ជញ្ញា សម្មុខា ខីណវាទំ ភូតំ តច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ តស្សបិ សិក្ខេយ្យ អវចនាយ។ យញ្ច ខោ ជញ្ញា សម្មុខា ខីណវាទំ ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ តត្រ កាលញ្ញូ អស្ស តស្ស សម្មុខា ខីណវាទស្ស វចនាយ។ ‘រហោវាទំ ន ភាសេយ្យ, សម្មុខា ន ខីណំ ភណេ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៣០. ‘‘‘អតរមានោវ ភាសេយ្យ នោ តរមានោ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? តត្រ, ភិក្ខវេ, តរមានស្ស ភាសតោ កាយោបិ កិលមតិ, ចិត្តម្បិ ឧបហញ្ញតិ ឩហញ្ញតិ (សី.), សរោបិ ឧបហញ្ញតិ ឩហញ្ញតិ (សី.), កណ្ឋោបិ អាតុរីយតិ, អវិសដ្ឋម្បិ ហោតិ អវិញ្ញេយ្យំ តរមានស្ស ភាសិតំ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, អតរមានស្ស ភាសតោ កាយោបិ ន កិលមតិ, ចិត្តម្បិ ន ឧបហញ្ញតិ, សរោបិ ន ឧបហញ្ញតិ, កណ្ឋោបិ ន អាតុរីយតិ, វិសដ្ឋម្បិ ហោតិ វិញ្ញេយ្យំ អតរមានស្ស ភាសិតំ។ ‘អតរមានោវ ភាសេយ្យ, នោ តរមានោ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៣១. ‘‘‘ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវេសេយ្យ, សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ជនបទនិរុត្តិយា ច អភិនិវេសោ ហោតិ សមញ្ញាយ ច អតិសារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, តទេវេកច្ចេសុ ជនបទេសុ ‘បាតី’តិ សញ្ជានន្តិ, ‘បត្ត’ន្តិ សញ្ជានន្តិ , ‘វិត្ត’ន្តិ វិដ្ឋន្តិ (ស្យា. កំ.) សញ្ជានន្តិ, ‘សរាវ’ន្តិ សញ្ជានន្តិ ‘ធារោប’ន្តិ ហរោសន្តិ (ស្យា. កំ.) សញ្ជានន្តិ, ‘បោណ’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘បិសីលវ’ន្តិ បិសីលន្តិ (សី. បី.), បិបិលន្តិ (ស្យា. កំ.) សញ្ជានន្តិ។ ឥតិ យថា យថា នំ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ សញ្ជានន្តិ តថា តថា ថាមសា បរាមាសា បរាមស្ស (សី.) អភិនិវិស្ស វោហរតិ – ‘ឥទមេវ សច្ចំ , មោឃមញ្ញ’ន្តិ។ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ជនបទនិរុត្តិយា ច អភិនិវេសោ ហោតិ សមញ្ញាយ ច អតិសារោ។
៣៣២. ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ជនបទនិរុត្តិយា ច អនភិនិវេសោ ហោតិ សមញ្ញាយ ច អនតិសារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, តទេវេកច្ចេសុ ជនបទេសុ ‘បាតី’តិ សញ្ជានន្តិ, ‘បត្ត’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘វិត្ត’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘សរាវ’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘ធារោប’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘បោណ’ន្តិ សញ្ជានន្តិ, ‘បិសីលវ’ន្តិ សញ្ជានន្តិ។ ឥតិ យថា យថា នំ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ សញ្ជានន្តិ ‘ឥទំ កិរ មេ ឥទំ កិរ តេ ច (ក.) អាយស្មន្តោ សន្ធាយ វោហរន្តី’តិ តថា តថា វោហរតិ អបរាមសំ។ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ជនបទនិរុត្តិយា ច អនភិនិវេសោ ហោតិ, សមញ្ញាយ ច អនតិសារោ។ ‘ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវេសេយ្យ សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៣៣. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគោ ហីនោ គម្មោ បោថុជ្ជនិកោ អនរិយោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អននុយោគោ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៤. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ អត្តកិលមថានុយោគោ ទុក្ខោ អនរិយោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ អត្តកិលមថានុយោគំ អននុយោគោ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៥. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យាយំ មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, ចក្ខុករណី ញាណករណី ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា ។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៦. ‘‘តត្រ , ភិក្ខវេ, យាយំ ឧស្សាទនា ច អបសាទនា ច នោ ច ធម្មទេសនា, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យាយំ នេវុស្សាទនា ច ន អបសាទនា ច ធម្មទេសនា ច, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៧. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យមិទំ កាមសុខំ មីឡ្ហសុខំ បោថុជ្ជនសុខំ អនរិយសុខំ , សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យមិទំ នេក្ខម្មសុខំ បវិវេកសុខំ ឧបសមសុខំ សម្ពោធិសុខំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៨. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ រហោវាទោ អភូតោ អតច្ឆោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ រហោវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ រហោវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អត្ថសំហិតោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៣៩. ‘‘តត្រ , ភិក្ខវេ, យ្វាយំ សម្មុខា ខីណវាទោ អភូតោ អតច្ឆោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ សម្មុខា ខីណវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អនត្ថសំហិតោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ សម្មុខា ខីណវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អត្ថសំហិតោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៤០. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យមិទំ តរមានស្ស ភាសិតំ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ, ភិក្ខវេ , យមិទំ អតរមានស្ស ភាសិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
៣៤១. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ជនបទនិរុត្តិយា ច អភិនិវេសោ សមញ្ញាយ ច អតិសារោ, សទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ សឧបឃាតោ សឧបាយាសោ សបរិឡាហោ; មិច្ឆាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ សរណោ។ តត្រ ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ជនបទនិរុត្តិយា ច អនភិនិវេសោ សមញ្ញាយ ច អនតិសារោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អនុបឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ; សម្មាបដិបទា។ តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ។
‘‘តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ, ‘សរណញ្ច ធម្មំ ជានិស្សាម, អរណញ្ច ធម្មំ ជានិស្សាម; សរណញ្ច ធម្មំ ញត្វា អរណញ្ច ធម្មំ ញត្វា អរណបដិបទំ បដិបជ្ជិស្សាមា’តិ ឯវញ្ហិ វោ, ភិក្ខវេ, សិក្ខិតព្ពំ។ សុភូតិ ច បន, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ អរណបដិបទំ បដិបន្នោ’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
អរណវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ នវមំ។
១០. ធាតុវិភង្គសុត្តំ
៣៤២. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា មគធេសុ ចារិកំ ចរមានោ យេន រាជគហំ តទវសរិ; យេន ភគ្គវោ កុម្ភការោ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគ្គវំ កុម្ភការំ ឯតទវោច – ‘‘សចេ តេ, ភគ្គវ, អគរុ វិហរេមុ អាវេសនេ វិហរាមាវេសនេ (សី. បី.), វិហរាម និវេសនេ (ស្យា. កំ.), វិហរេមុ និវេសនេ (ក.) ឯករត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ន ខោ មេ, ភន្តេ, គរុ។ អត្ថិ ចេត្ថ បព្ពជិតោ បឋមំ វាសូបគតោ។ សចេ សោ អនុជានាតិ, វិហរថ វិហរ (សី. បី.), ភន្តេ, យថាសុខ’’ន្តិ។
តេន ខោ បន សមយេន បុក្កុសាតិ នាម កុលបុត្តោ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស សទ្ធាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ។ សោ តស្មិំ កុម្ភការាវេសនេ កុម្ភការនិវេសនេ (ស្យា. កំ. ក.) បឋមំ វាសូបគតោ ហោតិ។ អថ ខោ ភគវា យេនាយស្មា បុក្កុសាតិ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ បុក្កុសាតិំ ឯតទវោច – ‘‘សចេ តេ, ភិក្ខុ, អគរុ វិហរេមុ អាវេសនេ ឯករត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ឧរុន្ទំ, អាវុសោ ឩរូន្ទំ (សី. ស្យា. កំ. បី.), ឧរូទ្ធំ (ក.) ទី. និ. ២ សក្កបញ្ហសុត្តដីកា ឱលោកេតព្ពា, កុម្ភការាវេសនំ។ វិហរតាយស្មា យថាសុខ’’ន្តិ។
អថ ខោ ភគវា កុម្ភការាវេសនំ បវិសិត្វា ឯកមន្តំ តិណសន្ថារកំ តិណសន្ថរិកំ (សី.), តិណសន្ថរកំ (ស្យា. កំ.) បញ្ញាបេត្វា និសីទិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា។ អថ ខោ ភគវា ពហុទេវ រត្តិំ និសជ្ជាយ វីតិនាមេសិ។ អាយស្មាបិ ខោ បុក្កុសាតិ ពហុទេវ រត្តិំ និសជ្ជាយ វីតិនាមេសិ។
អថ ខោ ភគវតោ ឯតទហោសិ – ‘‘បាសាទិកំ ខោ អយំ កុលបុត្តោ ឥរិយតិ។ យំនូនាហំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ។ អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ បុក្កុសាតិំ ឯតទវោច – ‘‘កំសិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ? កោ វា តេ សត្ថា? កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ? ‘‘អត្ថាវុសោ, សមណោ គោតមោ សក្យបុត្តោ សក្យកុលា បព្ពជិតោ។ តំ ខោ បន ភគវន្តំ គោតមំ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ – ‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ សុគតោ លោកវិទូ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថិ សត្ថា ទេវមនុស្សានំ ពុទ្ធោ ភគវា’តិ ។ តាហំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ។ សោ ច មេ ភគវា សត្ថា។ តស្ស ចាហំ ភគវតោ ធម្មំ រោចេមី’’តិ។ ‘‘កហំ បន, ភិក្ខុ, ឯតរហិ សោ ភគវា វិហរតិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ។ ‘‘អត្ថាវុសោ, ឧត្តរេសុ ជនបទេសុ សាវត្ថិ នាម នគរំ។ តត្ថ សោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ។ ‘‘ទិដ្ឋបុព្ពោ បន តេ, ភិក្ខុ, សោ ភគវា; ទិស្វា ច បន ជានេយ្យាសី’’តិ? ‘‘ន ខោ មេ, អាវុសោ, ទិដ្ឋបុព្ពោ សោ ភគវា; ទិស្វា ចាហំ ន ជានេយ្យ’’ន្តិ។
អថ ខោ ភគវតោ ឯតទហោសិ – ‘‘មមញ្ច ខ្វាយំ មំ ត្វាយំ (សី.), មមំ ខ្វាយំ (ស្យា. កំ.), មំ ខ្វាយំ (បី.) កុលបុត្តោ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ។ យំនូនស្សាហំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ។ អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ បុក្កុសាតិំ អាមន្តេសិ – ‘‘ធម្មំ តេ, ភិក្ខុ, ទេសេស្សាមិ។ តំ សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ; ភាសិស្សាមី’’តិ។ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ ខោ អាយស្មា បុក្កុសាតិ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ។ ភគវា ឯតទវោច –
៣៤៣. ‘‘‘ឆធាតុរោ ឆទ្ធាតុរោ (សី.) អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ ឆផស្សាយតនោ អដ្ឋារសមនោបវិចារោ ចតុរាធិដ្ឋានោ; យត្ថ ឋិតំ មញ្ញស្សវា នប្បវត្តន្តិ, មញ្ញស្សវេ ខោ បន នប្បវត្តមានេ មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតិ។ បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យ, សច្ចមនុរក្ខេយ្យ, ចាគមនុព្រូហេយ្យ, សន្តិមេវ សោ សិក្ខេយ្យា’តិ – អយមុទ្ទេសោ ធាតុវិភង្គស្ស ឆធាតុវិភង្គស្ស (សី. ស្យា. កំ. បី.)។
៣៤៤. ‘‘‘ឆធាតុរោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? (ឆយិមា, ភិក្ខុ, ធាតុយោ) ( ) នត្ថិ សី. បី. បោត្ថកេសុ – បថវីធាតុ, អាបោធាតុ, តេជោធាតុ, វាយោធាតុ, អាកាសធាតុ, វិញ្ញាណធាតុ។ ‘ឆធាតុរោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៤៥. ‘‘‘ឆផស្សាយតនោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ចក្ខុសម្ផស្សាយតនំ, សោតសម្ផស្សាយតនំ, ឃានសម្ផស្សាយតនំ, ជិវ្ហាសម្ផស្សាយតនំ, កាយសម្ផស្សាយតនំ, មនោសម្ផស្សាយតនំ។ ‘ឆផស្សាយតនោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៤៦. ‘‘‘អដ្ឋារសមនោបវិចារោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា សោមនស្សដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, ឧបេក្ខាដ្ឋានីយំ រូបំ ឧបវិចរតិ; សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ.… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា… ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា… កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ សោមនស្សដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ , ឧបេក្ខាដ្ឋានីយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ – ឥតិ ឆ សោមនស្សុបវិចារា, ឆ ទោមនស្សុបវិចារា, ឆ ឧបេក្ខុបវិចារា។ ‘អដ្ឋារសមនោបវិចារោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៤៧. ‘‘‘ចតុរាធិដ្ឋានោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? បញ្ញាធិដ្ឋានោ, សច្ចាធិដ្ឋានោ, ចាគាធិដ្ឋានោ, ឧបសមាធិដ្ឋានោ។ ‘ចតុរាធិដ្ឋានោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៤៨. ‘‘‘បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យ, សច្ចមនុរក្ខេយ្យ, ចាគមនុព្រូហេយ្យ, សន្តិមេវ សោ សិក្ខេយ្យា’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? កថញ្ច, ភិក្ខុ, បញ្ញំ នប្បមជ្ជតិ? ឆយិមា, ភិក្ខុ, ធាតុយោ – បថវីធាតុ, អាបោធាតុ, តេជោធាតុ, វាយោធាតុ, អាកាសធាតុ, វិញ្ញាណធាតុ។
៣៤៩. ‘‘កតមា ច, ភិក្ខុ, បថវីធាតុ? បថវីធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា សិយា ពាហិរា។ កតមា ច, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ កក្ខឡំ ខរិគតំ ឧបាទិន្នំ ឧបាទិណ្ណំ (បី. ក.), សេយ្យថិទំ – កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ មំសំ ន្ហារុ អដ្ឋិ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិមិញ្ជា (សី. បី.) វក្កំ ហទយំ យកនំ កិលោមកំ បិហកំ បប្ផាសំ អន្តំ អន្តគុណំ ឧទរិយំ ករីសំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ កក្ខឡំ ខរិគតំ ឧបាទិន្នំ – អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ។ យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ យា ច ពាហិរា បថវីធាតុ បថវីធាតុរេវេសា ។ ‘តំ នេតំ មម នេសោហមស្មិ ន មេសោ អត្តា’តិ – ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា បថវីធាតុយា និព្ពិន្ទតិ, បថវីធាតុយា ចិត្តំ វិរាជេតិ។
៣៥០. ‘‘កតមា ច, ភិក្ខុ, អាបោធាតុ? អាបោធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា សិយា ពាហិរា។ កតមា ច, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា អាបោធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អាបោ អាបោគតំ ឧបាទិន្នំ សេយ្យថិទំ – បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្តំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អាបោ អាបោគតំ ឧបាទិន្នំ – អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា អាបោធាតុ។ យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា អាបោធាតុ យា ច ពាហិរា អាបោធាតុ អាបោធាតុរេវេសា។ ‘តំ នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’តិ – ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា អាបោធាតុយា និព្ពិន្ទតិ, អាបោធាតុយា ចិត្តំ វិរាជេតិ។
៣៥១. ‘‘កតមា ច, ភិក្ខុ, តេជោធាតុ? តេជោធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា សិយា ពាហិរា។ កតមា ច, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា តេជោធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ តេជោ តេជោគតំ ឧបាទិន្នំ, សេយ្យថិទំ – យេន ច សន្តប្បតិ, យេន ច ជីរីយតិ, យេន ច បរិឌយ្ហតិ, យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មា បរិណាមំ គច្ឆតិ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ តេជោ តេជោគតំ ឧបាទិន្នំ – អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា តេជោធាតុ។ យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា តេជោធាតុ យា ច ពាហិរា តេជោធាតុ តេជោធាតុរេវេសា។ ‘តំ នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’តិ – ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា តេជោធាតុយា និព្ពិន្ទតិ, តេជោធាតុយា ចិត្តំ វិរាជេតិ។
៣៥២. ‘‘កតមា ច, ភិក្ខុ, វាយោធាតុ? វាយោធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា សិយា ពាហិរា។ កតមា ច, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា វាយោធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ វាយោ វាយោគតំ ឧបាទិន្នំ, សេយ្យថិទំ – ឧទ្ធង្គមា វាតា អធោគមា វាតា កុច្ឆិសយា វាតា កោដ្ឋាសយា កោដ្ឋសយា (សី. ស្យា. កំ. បី.) វាតា អង្គមង្គានុសារិនោ វាតា អស្សាសោ បស្សាសោ ឥតិ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ វាយោ វាយោគតំ ឧបាទិន្នំ – អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា វាយោធាតុ។ យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា វាយោធាតុ យា ច ពាហិរា វាយោធាតុ វាយោធាតុរេវេសា។ ‘តំ នេតំ មម , នេសោហមស្មិ , ន មេសោ អត្តា’តិ – ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា វាយោធាតុយា និព្ពិន្ទតិ, វាយោធាតុយា ចិត្តំ វិរាជេតិ។
៣៥៣. ‘‘កតមា ច, ភិក្ខុ, អាកាសធាតុ? អាកាសធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា សិយា ពាហិរា។ កតមា ច, ភិក្ខុ, អជ្ឈត្តិកា អាកាសធាតុ ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អាកាសំ អាកាសគតំ ឧបាទិន្នំ, សេយ្យថិទំ – កណ្ណច្ឆិទ្ទំ នាសច្ឆិទ្ទំ មុខទ្វារំ យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ អជ្ឈោហរតិ, យត្ថ ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សន្តិដ្ឋតិ, យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ អធោភាគំ អធោភាគា (សី. ស្យា. កំ. បី.) ទេវទូតសុត្តេន សមេតិ និក្ខមតិ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អាកាសំ អាកាសគតំ អឃំ អឃគតំ វិវរំ វិវរគតំ អសម្ផុដ្ឋំ មំសលោហិតេហិ ឧបាទិន្នំ – អយំ វុច្ចតិ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តិកា អាកាសធាតុ។ យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា អាកាសធាតុ យា ច ពាហិរា អាកាសធាតុ អាកាសធាតុរេវេសា។ ‘តំ នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’តិ – ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា អាកាសធាតុយា និព្ពិន្ទតិ, អាកាសធាតុយា ចិត្តំ វិរាជេតិ។
៣៥៤. ‘‘អថាបរំ វិញ្ញាណំយេវ អវសិស្សតិ បរិសុទ្ធំ បរិយោទាតំ។ តេន ច វិញ្ញាណេន កិំ តេន វិញ្ញាណេន កិញ្ច (សី.) វិជានាតិ? ‘សុខ’ន្តិបិ វិជានាតិ, ‘ទុក្ខ’ន្តិបិ វិជានាតិ, ‘អទុក្ខមសុខ’ន្តិបិ វិជានាតិ។ សុខវេទនិយំ, ភិក្ខុ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខា វេទនា។ សោ សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘សុខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ សុខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ សុខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា សុខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៥៥. ‘‘ទុក្ខវេទនិយំ, ភិក្ខុ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ទុក្ខា វេទនា។ សោ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘ទុក្ខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ ទុក្ខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ ទុក្ខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា ទុក្ខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៥៦. ‘‘អទុក្ខមសុខវេទនិយំ, ភិក្ខុ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ អទុក្ខមសុខា វេទនា។ សោ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ អទុក្ខមសុខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ អទុក្ខមសុខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា អទុក្ខមសុខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៥៧. ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខុ, ទ្វិន្នំ កដ្ឋានំ សង្ឃដ្ដា សម្ផស្ស (សី. បី.), សង្ឃដា (ស្យា. កំ.) សមោធានា ឧស្មា ជាយតិ, តេជោ អភិនិព្ពត្តតិ, តេសំយេវ ទ្វិន្នំ កដ្ឋានំ នានាភាវា វិក្ខេបា យា តជ្ជា ឧស្មា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខុ, សុខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខា វេទនា។ សោ សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘សុខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ សុខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ សុខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា សុខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៥៨. ‘‘ទុក្ខវេទនិយំ, ភិក្ខុ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ទុក្ខា វេទនា។ សោ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘ទុក្ខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ ទុក្ខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ ទុក្ខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា ទុក្ខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៥៩. ‘‘អទុក្ខមសុខវេទនិយំ , ភិក្ខុ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ អទុក្ខមសុខា វេទនា។ សោ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ។ ‘តស្សេវ អទុក្ខមសុខវេទនិយស្ស ផស្សស្ស និរោធា យំ តជ្ជំ វេទយិតំ អទុក្ខមសុខវេទនិយំ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បន្នា អទុក្ខមសុខា វេទនា សា និរុជ្ឈតិ, សា វូបសម្មតី’តិ បជានាតិ។
៣៦០. ‘‘អថាបរំ ឧបេក្ខាយេវ អវសិស្សតិ បរិសុទ្ធា បរិយោទាតា មុទុ ច កម្មញ្ញា ច បភស្សរា ច។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខុ, ទក្ខោ សុវណ្ណការោ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា ឧក្កំ ពន្ធេយ្យ, ឧក្កំ ពន្ធិត្វា ឧក្កាមុខំ អាលិម្បេយ្យ, ឧក្កាមុខំ អាលិម្បេត្វា សណ្ឌាសេន ជាតរូបំ គហេត្វា ឧក្កាមុខេ បក្ខិបេយ្យ, តមេនំ កាលេន កាលំ អភិធមេយ្យ, កាលេន កាលំ ឧទកេន បរិប្ផោសេយ្យ, កាលេន កាលំ អជ្ឈុបេក្ខេយ្យ, តំ ហោតិ ជាតរូបំ ជាតរូបំ ធន្តំ (សី. បី.) សុធន្តំ និទ្ធន្តំ នីហដំ និហតំ (ស្យា. កំ. ក.) និន្នីតកសាវំ និហតកសាវំ (ក.) មុទុ ច កម្មញ្ញញ្ច បភស្សរញ្ច, យស្សា យស្សា ច បិឡន្ធនវិកតិយា អាកង្ខតិ – យទិ បដ្ដិកាយ បវដ្ដិកាយ (សី. ស្យា.) យទិ កុណ្ឌលាយ យទិ គីវេយ្យកាយ យទិ សុវណ្ណមាលាយ តញ្ចស្ស អត្ថំ អនុភោតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខុ, អថាបរំ ឧបេក្ខាយេវ អវសិស្សតិ បរិសុទ្ធា បរិយោទាតា មុទុ ច កម្មញ្ញា ច បភស្សរា ច។
៣៦១. ‘‘សោ ឯវំ បជានាតិ – ‘ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ។ ឯវំ មេ អយំ ឧបេក្ខា តំនិស្សិតា តទុបាទានា ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ។ ឯវំ មេ អយំ ឧបេក្ខា តំនិស្សិតា តទុបាទានា ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ។ ឯវំ មេ អយំ ឧបេក្ខា តំនិស្សិតា តទុបាទានា ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ។ ឯវំ មេ អយំ ឧបេក្ខា តំនិស្សិតា តទុបាទានា ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យា’’’តិ។
៣៦២. ‘‘សោ ឯវំ បជានាតិ – ‘ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ; សង្ខតមេតំ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ; សង្ខតមេតំ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ; សង្ខតមេតំ។ ឥមញ្ចេ អហំ ឧបេក្ខំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសំហរេយ្យំ, តទនុធម្មញ្ច ចិត្តំ ភាវេយ្យំ; សង្ខតមេត’’’ន្តិ។
‘‘សោ នេវ តំ អភិសង្ខរោតិ, ន អភិសញ្ចេតយតិ ភវាយ វា វិភវាយ វា។ សោ អនភិសង្ខរោន្តោ អនភិសញ្ចេតយន្តោ ភវាយ វា វិភវាយ វា ន កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតិ, អនុបាទិយំ ន បរិតស្សតិ, អបរិតស្សំ បច្ចត្តំយេវ បរិនិព្ពាយតិ។ ‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’តិ បជានាតិ។
៣៦៣. ‘‘សោ សុខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ, ‘សា អនិច្ចា’តិ បជានាតិ, ‘អនជ្ឈោសិតា’តិ បជានាតិ, ‘អនភិនន្ទិតា’តិ បជានាតិ។ ទុក្ខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ , ‘សា អនិច្ចា’តិ បជានាតិ, ‘អនជ្ឈោសិតា’តិ បជានាតិ, ‘អនភិនន្ទិតា’តិ បជានាតិ។ អទុក្ខមសុខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ, ‘សា អនិច្ចា’តិ បជានាតិ, ‘អនជ្ឈោសិតា’តិ បជានាតិ, ‘អនភិនន្ទិតា’តិ បជានាតិ។
៣៦៤. ‘‘សោ សុខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ, វិសំយុត្តោ នំ វេទេតិ; ទុក្ខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ, វិសំយុត្តោ នំ វេទេតិ; អទុក្ខមសុខញ្ចេ វេទនំ វេទេតិ, វិសំយុត្តោ នំ វេទេតិ។ សោ កាយបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយមានោ ‘កាយបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ, ជីវិតបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយមានោ ‘ជីវិតបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ, ‘កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា ឥធេវ សព្ពវេទយិតានិ អនភិនន្ទិតានិ សីតីភវិស្សន្តី’តិ បជានាតិ។
៣៦៥. ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខុ, តេលញ្ច បដិច្ច វដ្ដិញ្ច បដិច្ច តេលប្បទីបោ ឈាយតិ; តស្សេវ តេលស្ស ច វដ្ដិយា ច បរិយាទានា អញ្ញស្ស ច អនុបហារា អនុបាហារា (សី. បី.), អនុបាទានា (ក.) អនាហារោ និព្ពាយតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខុ, កាយបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយមានោ ‘កាយបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ, ជីវិតបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយមានោ ‘ជីវិតបរិយន្តិកំ វេទនំ វេទយាមី’តិ បជានាតិ, ‘កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា ឥធេវ សព្ពវេទយិតានិ អនភិនន្ទិតានិ សីតីភវិស្សន្តី’តិ បជានាតិ។ តស្មា ឯវំ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមិនា បរមេន បញ្ញាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ ហោតិ។ ឯសា ហិ, ភិក្ខុ, បរមា អរិយា បញ្ញា យទិទំ – សព្ពទុក្ខក្ខយេ ញាណំ។
៣៦៦. ‘‘តស្ស សា វិមុត្តិ សច្ចេ ឋិតា អកុប្បា ហោតិ។ តញ្ហិ, ភិក្ខុ, មុសា យំ មោសធម្មំ, តំ សច្ចំ យំ អមោសធម្មំ និព្ពានំ។ តស្មា ឯវំ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមិនា បរមេន សច្ចាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ ហោតិ។ ឯតញ្ហិ, ភិក្ខុ, បរមំ អរិយសច្ចំ យទិទំ – អមោសធម្មំ និព្ពានំ។
៣៦៧. ‘‘តស្សេវ ខោ បន បុព្ពេ អវិទ្ទសុនោ ឧបធី ហោន្តិ សមត្តា សមាទិន្នា។ ត្យាស្ស បហីនា ហោន្តិ ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មា។ តស្មា ឯវំ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមិនា បរមេន ចាគាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ ហោតិ។ ឯសោ ហិ, ភិក្ខុ, បរមោ អរិយោ ចាគោ យទិទំ – សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ។
៣៦៨. ‘‘តស្សេវ ខោ បន បុព្ពេ អវិទ្ទសុនោ អភិជ្ឈា ហោតិ ឆន្ទោ សារាគោ។ ស្វាស្ស បហីនោ ហោតិ ឧច្ឆិន្នមូលោ តាលាវត្ថុកតោ អនភាវំកតោ អាយតិំ អនុប្បាទធម្មោ។ តស្សេវ ខោ បន បុព្ពេ អវិទ្ទសុនោ អាឃាតោ ហោតិ ព្យាបាទោ សម្បទោសោ។ ស្វាស្ស បហីនោ ហោតិ ឧច្ឆិន្នមូលោ តាលាវត្ថុកតោ អនភាវំកតោ អាយតិំ អនុប្បាទធម្មោ។ តស្សេវ ខោ បន បុព្ពេ អវិទ្ទសុនោ អវិជ្ជា ហោតិ សម្មោហោ។ ស្វាស្ស បហីនោ ហោតិ ឧច្ឆិន្នមូលោ តាលាវត្ថុកតោ អនភាវំកតោ អាយតិំ អនុប្បាទធម្មោ។ តស្មា ឯវំ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមិនា បរមេន ឧបសមាធិដ្ឋានេន សមន្នាគតោ ហោតិ។ ឯសោ ហិ, ភិក្ខុ, បរមោ អរិយោ ឧបសមោ យទិទំ – រាគទោសមោហានំ ឧបសមោ។ ‘បញ្ញំ នប្បមជ្ជេយ្យ, សច្ចមនុរក្ខេយ្យ, ចាគមនុព្រូហេយ្យ, សន្តិមេវ សោ សិក្ខេយ្យា’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។
៣៦៩. ‘‘‘យត្ថ ឋិតំ មញ្ញស្សវា នប្បវត្តន្តិ, មញ្ញស្សវេ ខោ បន នប្បវត្តមានេ មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតី’តិ – ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ។ កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ? ‘អស្មី’តិ, ភិក្ខុ, មញ្ញិតមេតំ, ‘អយមហមស្មី’តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘ន ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘រូបី ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘អរូបី ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘សញ្ញី ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘អសញ្ញី ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ, ‘នេវសញ្ញីនាសញ្ញី ភវិស្ស’ន្តិ មញ្ញិតមេតំ។ មញ្ញិតំ, ភិក្ខុ, រោគោ មញ្ញិតំ គណ្ឌោ មញ្ញិតំ សល្លំ។ សព្ពមញ្ញិតានំ ត្វេវ, ភិក្ខុ, សមតិក្កមា មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតិ។ មុនិ ខោ បន, ភិក្ខុ, សន្តោ ន ជាយតិ, ន ជីយតិ, ន មីយតិ, ន កុប្បតិ, ន បិហេតិ។ តញ្ហិស្ស, ភិក្ខុ, នត្ថិ យេន ជាយេថ, អជាយមានោ កិំ ជីយិស្សតិ, អជីយមានោ កិំ មីយិស្សតិ, អមីយមានោ កិំ កុប្បិស្សតិ, អកុប្បមានោ កិស្ស កិំ (ក.) បិហេស្សតិ? ‘យត្ថ ឋិតំ មញ្ញស្សវា នប្បវត្តន្តិ, មញ្ញស្សវេ ខោ បន នប្បវត្តមានេ មុនិ សន្តោតិ វុច្ចតី’តិ – ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ។ ឥមំ ខោ មេ ត្វំ, ភិក្ខុ, សំខិត្តេន ឆធាតុវិភង្គំ ធារេហី’’តិ។
៣៧០. អថ ខោ អាយស្មា បុក្កុសាតិ – ‘‘សត្ថា កិរ មេ អនុប្បត្តោ, សុគតោ កិរ មេ អនុប្បត្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ កិរ មេ អនុប្បត្តោ’’តិ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘អច្ចយោ មំ, ភន្តេ, អច្ចគមា យថាពាលំ យថាមូឡ្ហំ យថាអកុសលំ, យោហំ ភគវន្តំ អាវុសោវាទេន សមុទាចរិតព្ពំ អមញ្ញិស្សំ។ តស្ស មេ, ភន្តេ, ភគវា អច្ចយំ អច្ចយតោ បដិគ្គណ្ហាតុ អាយតិំ សំវរាយា’’តិ។ ‘‘តគ្ឃ ត្វំ, ភិក្ខុ, អច្ចយោ អច្ចគមា យថាពាលំ យថាមូឡ្ហំ យថាអកុសលំ , យំ មំ ត្វំ អាវុសោវាទេន សមុទាចរិតព្ពំ អមញ្ញិត្ថ។ យតោ ច ខោ ត្វំ, ភិក្ខុ, អច្ចយំ អច្ចយតោ ទិស្វា យថាធម្មំ បដិករោសិ, តំ តេ មយំ បដិគ្គណ្ហាម។ វុទ្ធិហេសា, ភិក្ខុ, អរិយស្ស វិនយេ យោ អច្ចយំ អច្ចយតោ ទិស្វា យថាធម្មំ បដិករោតិ, អាយតិំ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ។ ‘‘លភេយ្យាហំ, ភន្តេ, ភគវតោ សន្តិកេ ឧបសម្បទ’’ន្តិ។ ‘‘បរិបុណ្ណំ បន តេ, ភិក្ខុ, បត្តចីវរ’’ន្តិ? ‘‘ន ខោ មេ, ភន្តេ, បរិបុណ្ណំ បត្តចីវរ’’ន្តិ។ ‘‘ន ខោ, ភិក្ខុ, តថាគតា អបរិបុណ្ណបត្តចីវរំ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ។
អថ ខោ អាយស្មា បុក្កុសាតិ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បត្តចីវរបរិយេសនំ បក្កាមិ។ អថ ខោ អាយស្មន្តំ បុក្កុសាតិំ បត្តចីវរបរិយេសនំ ចរន្តំ វិព្ភន្តា គាវី ភន្តគាវី (សី. បី.), គាវី (ស្យា. កំ.) ជីវិតា វោរោបេសិ។ អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘‘យោ សោ, ភន្តេ, បុក្កុសាតិ នាម កុលបុត្តោ ភគវតា សំខិត្តេន ឱវាទេន ឱវទិតោ សោ កាលង្កតោ។ តស្ស កា គតិ, កោ អភិសម្បរាយោ’’តិ? ‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, បុក្កុសាតិ កុលបុត្តោ បច្ចបាទិ ធម្មស្សានុធម្មំ, ន ច មំ ធម្មាធិករណំ វិហេសេសិ វិហេឋេសិ (សី. ស្យា. កំ.) វិហេសេតិ (ក.)។ បុក្កុសាតិ, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា ឱបបាតិកោ តត្ថ បរិនិព្ពាយី អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកា’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
ធាតុវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ ទសមំ។
១១. សច្ចវិភង្គសុត្តំ
៣៧១. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា ពារាណសិយំ វិហរតិ ឥសិបតនេ មិគទាយេ។ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ។ ភគវា ឯតទវោច –
‘‘តថាគតេន, ភិក្ខវេ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ អប្បដិវត្តិយំ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កេនចិ វា លោកស្មិំ, យទិទំ – ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ។ កតមេសំ ចតុន្នំ? ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខសមុទយស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខនិរោធស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ។ តថាគតេន, ភិក្ខវេ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ អប្បដិវត្តិយំ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កេនចិ វា លោកស្មិំ , យទិទំ – ឥមេសំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ។
‘‘សេវថ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ; ភជថ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ។ បណ្ឌិតា ភិក្ខូ អនុគ្គាហកា សព្រហ្មចារីនំ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ជនេតា ជនេត្តិ (សី. បី.), ឯវំ សារិបុត្តោ; សេយ្យថាបិ ជាតស្ស អាបាទេតា, ឯវំ មោគ្គល្លានោ។ សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, សោតាបត្តិផលេ វិនេតិ, មោគ្គល្លានោ ឧត្តមត្ថេ។ សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, បហោតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ វិត្ថារេន អាចិក្ខិតុំ ទេសេតុំ បញ្ញាបេតុំ បដ្ឋបេតុំ វិវរិតុំ វិភជិតុំ ឧត្តានីកាតុ’’ន្តិ។ ឥទមវោច ភគវា។ ឥទំ វត្វាន សុគតោ ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសិ។
៣៧២. តត្រ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘អាវុសោ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘អាវុសោ’’តិ ខោ តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស បច្ចស្សោសុំ។ អាយស្មា សារិបុត្តោ ឯតទវោច –
‘‘តថាគតេន, អាវុសោ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ អប្បដិវត្តិយំ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កេនចិ វា លោកស្មិំ, យទិទំ – ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ។ កតមេសំ ចតុន្នំ? ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខសមុទយស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខនិរោធស្ស អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អរិយសច្ចស្ស អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ។
៣៧៣. ‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ? ជាតិបិ ទុក្ខា, ជរាបិ ទុក្ខា, មរណម្បិ ទុក្ខំ, សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសាបិ ទុក្ខា, យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខំ; សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា។
‘‘កតមា ចាវុសោ, ជាតិ? យា តេសំ តេសំ សត្តានំ តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ ជាតិ សញ្ជាតិ ឱក្កន្តិ អភិនិព្ពត្តិ ខន្ធានំ បាតុភាវោ អាយតនានំ បដិលាភោ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ជាតិ’’’។
‘‘កតមា ចាវុសោ, ជរា? យា តេសំ តេសំ សត្តានំ តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ ជរា ជីរណតា ខណ្ឌិច្ចំ បាលិច្ចំ វលិត្តចតា អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ជរា’’’។
‘‘កតមញ្ចាវុសោ, មរណំ? យា តេសំ តេសំ សត្តានំ តម្ហា តម្ហា សត្តនិកាយា ចុតិ ចវនតា ភេទោ អន្តរធានំ មច្ចុ មរណំ កាលំកិរិយា ខន្ធានំ ភេទោ កឡេវរស្ស និក្ខេបោ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទោ, ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘មរណំ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សោកោ? យោ ខោ, អាវុសោ, អញ្ញតរញ្ញតរេន ព្យសនេន សមន្នាគតស្ស អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស សោកោ សោចនា សោចិតត្តំ អន្តោសោកោ អន្តោបរិសោកោ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សោកោ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, បរិទេវោ? យោ ខោ, អាវុសោ, អញ្ញតរញ្ញតរេន ព្យសនេន សមន្នាគតស្ស អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស អាទេវោ បរិទេវោ អាទេវនា បរិទេវនា អាទេវិតត្តំ បរិទេវិតត្តំ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘បរិទេវោ’’’។
‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទុក្ខំ? យំ ខោ, អាវុសោ, កាយិកំ ទុក្ខំ កាយិកំ អសាតំ កាយសម្ផស្សជំ ទុក្ខំ អសាតំ វេទយិតំ, ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទុក្ខំ’’’។
‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទោមនស្សំ? យំ ខោ, អាវុសោ, ចេតសិកំ ទុក្ខំ ចេតសិកំ អសាតំ មនោសម្ផស្សជំ ទុក្ខំ អសាតំ វេទយិតំ, ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទោមនស្សំ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, ឧបាយាសោ? យោ ខោ, អាវុសោ, អញ្ញតរញ្ញតរេន ព្យសនេន សមន្នាគតស្ស អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស អាយាសោ ឧបាយាសោ អាយាសិតត្តំ ឧបាយាសិតត្តំ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ឧបាយាសោ’’’។
‘‘កតមញ្ចាវុសោ, យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខំ? ជាតិធម្មានំ, អាវុសោ, សត្តានំ ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ – ‘អហោ វត, មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាម; ន ច, វត, នោ ជាតិ អាគច្ឆេយ្យា’តិ។ ន ខោ បនេតំ ឥច្ឆាយ បត្តព្ពំ។ ឥទម្បិ – ‘យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខំ’។ ជរាធម្មានំ, អាវុសោ, សត្តានំ…បេ.… ព្យាធិធម្មានំ, អាវុសោ, សត្តានំ… មរណធម្មានំ, អាវុសោ, សត្តានំ… សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសធម្មានំ, អាវុសោ, សត្តានំ ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ – ‘អហោ វត, មយំ ន សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសធម្មា អស្សាម ; ន ច, វត, នោ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា អាគច្ឆេយ្យុ’ន្តិ ។ ន ខោ បនេតំ ឥច្ឆាយ បត្តព្ពំ។ ឥទម្បិ – ‘យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខំ’’’។
‘‘កតមេ ចាវុសោ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា? សេយ្យថិទំ – រូបុបាទានក្ខន្ធោ, វេទនុបាទានក្ខន្ធោ, សញ្ញុបាទានក្ខន្ធោ, សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ, វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ។ ឥមេ វុច្ចន្តាវុសោ – ‘សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’។ ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ’’’។
៣៧៤. ‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទុក្ខសមុទយំ ទុក្ខសមុទយោ (ស្យា. កំ.) អរិយសច្ចំ? យាយំ តណ្ហា បោនោព្ភវិកា បោនោភវិកា (សី. បី.) នន្ទីរាគសហគតា នន្ទិរាគសហគតា (សី. ស្យា. កំ. បី.) តត្រតត្រាភិនន្ទិនី, សេយ្យថិទំ – កាមតណ្ហា ភវតណ្ហា វិភវតណ្ហា , ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទុក្ខសមុទយំ ទុក្ខសមុទយោ (ស្យា. កំ.) អរិយសច្ចំ’’’។
‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទុក្ខនិរោធំ ទុក្ខនិរោធោ (ស្យា. កំ.) អរិយសច្ចំ? យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ, ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទុក្ខនិរោធំ ទុក្ខនិរោធោ (ស្យា. កំ.) អរិយសច្ចំ’’’។
៣៧៥. ‘‘កតមញ្ចាវុសោ, ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ, សម្មាសង្កប្បោ, សម្មាវាចា, សម្មាកម្មន្តោ, សម្មាអាជីវោ, សម្មាវាយាមោ, សម្មាសតិ, សម្មាសមាធិ។
‘‘កតមាចាវុសោ, សម្មាទិដ្ឋិ? យំ ខោ, អាវុសោ, ទុក្ខេ ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាទិដ្ឋិ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សម្មាសង្កប្បោ? នេក្ខម្មសង្កប្បោ, អព្យាបាទសង្កប្បោ , អវិហិំសាសង្កប្បោ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាសង្កប្បោ’’’។
‘‘កតមា ចាវុសោ, សម្មាវាចា? មុសាវាទា វេរមណី, បិសុណាយ វាចាយ វេរមណី, ផរុសាយ វាចាយ វេរមណី, សម្ផប្បលាបា វេរមណី, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាវាចា’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សម្មាកម្មន្តី? បាណាតិបាតា វេរមណី, អទិន្នាទានា វេរមណី, កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណី, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាកម្មន្តោ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សម្មាអាជីវោ? ឥធាវុសោ, អរិយសាវកោ មិច្ឆាអាជីវំ បហាយ សម្មាអាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតិ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាអាជីវោ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សម្មាវាយាមោ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ, ឧប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ, អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ, ឧប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឋិតិយា អសម្មោសាយ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាវាយាមោ’’’។
‘‘កតមា ចាវុសោ, សម្មាសតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ។ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ…បេ.… ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ… ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាសតិ’’’។
‘‘កតមោ ចាវុសោ, សម្មាសមាធិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ…បេ.… តតិយំ ឈានំ… វិហរតិ, អយំ វុច្ចតាវុសោ – ‘សម្មាសមាធិ’។ ឥទំ វុច្ចតាវុសោ – ‘ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ’’’។
‘‘តថាគតេនាវុសោ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ អប្បដិវត្តិយំ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កេនចិ វា លោកស្មិំ, យទិទំ – ឥមេសំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អាចិក្ខនា ទេសនា បញ្ញាបនា បដ្ឋបនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្ម’’ន្តិ។
ឥទមវោច អាយស្មា សារិបុត្តោ។ អត្តមនា តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ។
សច្ចវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ ឯកាទសមំ។
១២. ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តំ
៣៧៦. ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ ភគវា សក្កេសុ វិហរតិ កបិលវត្ថុស្មិំ និគ្រោធារាមេ។ អថ ខោ មហាបជាបតិ មហាបជាបតី (សី. ស្យា. កំ. បី.) គោតមី នវំ ទុស្សយុគំ អាទាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ មហាបជាបតិ គោតមី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, នវំ ទុស្សយុគំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស សាមំ កន្តំ សាមំ វាយិតំ។ តំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ។ ឯវំ វុត្តេ, ភគវា មហាបជាបតិំ គោតមិំ ឯតទវោច – ‘‘សង្ឃេ, គោតមិ, ទេហិ។ សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ។ ទុតិយម្បិ ខោ មហាបជាបតិ គោតមី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, នវំ ទុស្សយុគំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស សាមំ កន្តំ សាមំ វាយិតំ។ តំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ។ ទុតិយម្បិ ខោ ភគវា មហាបជាបតិំ គោតមិំ ឯតទវោច – ‘‘សង្ឃេ, គោតមិ, ទេហិ។ សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ។ តតិយម្បិ ខោ មហាបជាបតិ គោតមី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, នវំ ទុស្សយុគំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស សាមំ កន្តំ សាមំ វាយិតំ។ តំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ។ តតិយម្បិ ខោ ភគវា មហាបជាបតិំ គោតមិំ ឯតទវោច – ‘‘សង្ឃេ, គោតមិ, ទេហិ ។ សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ។
៣៧៧. ឯវំ វុត្តេ, អាយស្មា អានន្ទោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ, ភន្តេ, ភគវា មហាបជាបតិយា គោតមិយា នវំ ទុស្សយុគំ។ ពហូបការា ពហុការា (ស្យា. កំ.), ភន្តេ, មហាបជាបតិ គោតមី ភគវតោ មាតុច្ឆា អាបាទិកា បោសិកា ខីរស្ស ទាយិកា; ភគវន្តំ ជនេត្តិយា កាលង្កតាយ ថញ្ញំ បាយេសិ។ ភគវាបិ, ភន្តេ, ពហូបការោ មហាបជាបតិយា គោតមិយា។ ភគវន្តំ, ភន្តេ, អាគម្ម មហាបជាបតិ គោតមី ពុទ្ធំ សរណំ គតា, ធម្មំ សរណំ គតា, សង្ឃំ សរណំ គតា។ ភគវន្តំ, ភន្តេ, អាគម្ម មហាបជាបតិ គោតមី បាណាតិបាតា បដិវិរតា អទិន្នាទានា បដិវិរតា កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតា មុសាវាទា បដិវិរតា សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា បដិវិរតា។ ភគវន្តំ, ភន្តេ, អាគម្ម មហាបជាបតិ គោតមី ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតា , ធម្មេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតា, សង្ឃេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតា អរិយកន្តេហិ សីលេហិ សមន្នាគតា។ ភគវន្តំ, ភន្តេ, អាគម្ម មហាបជាបតិ គោតមី ទុក្ខេ និក្កង្ខា, ទុក្ខសមុទយេ និក្កង្ខា, ទុក្ខនិរោធេ និក្កង្ខា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ និក្កង្ខា។ ភគវាបិ, ភន្តេ, ពហូបការោ មហាបជាបតិយា គោតមិយា’’តិ។
៣៧៨. ‘‘ឯវមេតំ , អានន្ទ។ យំ ហានន្ទ, បុគ្គលោ បុគ្គលំ អាគម្ម ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ ហោតិ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ, ឥមស្សានន្ទ, បុគ្គលស្ស ឥមិនា បុគ្គលេន ន សុប្បតិការំ វទាមិ, យទិទំ – អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម សាមីចិកម្មចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលា- នប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានុប្បទានេន។
‘‘យំ ហានន្ទ, បុគ្គលោ បុគ្គលំ អាគម្ម បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតោ ហោតិ, មុសាវាទា បដិវិរតោ ហោតិ, សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា បដិវិរតោ ហោតិ, ឥមស្សានន្ទ, បុគ្គលស្ស ឥមិនា បុគ្គលេន ន សុប្បតិការំ វទាមិ, យទិទំ – អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម-សាមីចិកម្មចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលា- នប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានុប្បទានេន។
‘‘យំ ហានន្ទ, បុគ្គលោ បុគ្គលំ អាគម្ម ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ធម្មេ… សង្ឃេ… អរិយកន្តេហិ សីលេហិ សមន្នាគតោ ហោតិ, ឥមស្សានន្ទ, បុគ្គលស្ស ឥមិនា បុគ្គលេន ន សុប្បតិការំ វទាមិ, យទិទំ – អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម-សាមីចិកម្មចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលា- នប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានុប្បទានេន។
‘‘យំ ហានន្ទ, បុគ្គលោ បុគ្គលំ អាគម្ម ទុក្ខេ និក្កង្ខោ ហោតិ, ទុក្ខសមុទយេ និក្កង្ខោ ហោតិ, ទុក្ខនិរោធេ និក្កង្ខោ ហោតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ និក្កង្ខោ ហោតិ, ឥមស្សានន្ទ, បុគ្គលស្ស ឥមិនា បុគ្គលេន ន សុប្បតិការំ វទាមិ, យទិទំ – អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្ម-សាមីចិកម្ម-ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលា- នប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានុប្បទានេន។
៣៧៩. ‘‘ចុទ្ទស ខោ បនិមានន្ទ, បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ កតមា ចុទ្ទស? តថាគតេ អរហន្តេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ ទានំ ទេតិ – អយំ បឋមា បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធេ (សី. បី.) ទានំ ទេតិ – អយំ ទុតិយា បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ តថាគតសាវកេ អរហន្តេ ទានំ ទេតិ – អយំ តតិយា បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ អរហត្តផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទេតិ – អយំ ចតុត្ថី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ អនាគាមិស្ស ទានំ ទេតិ – អយំ បញ្ចមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ អនាគាមិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទេតិ – អយំ ឆដ្ឋី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ សកទាគាមិស្ស ទានំ ទេតិ – អយំ សត្តមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ សកទាគាមិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទេតិ – អយំ អដ្ឋមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ សោតាបន្នេ ទានំ ទេតិ – អយំ នវមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទេតិ – អយំ ទសមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ ពាហិរកេ កាមេសុ វីតរាគេ ទានំ ទេតិ – អយំ ឯកាទសមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ បុថុជ្ជនសីលវន្តេ ទានំ ទេតិ – អយំ ទ្វាទសមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ បុថុជ្ជនទុស្សីលេ ទានំ ទេតិ – អយំ តេរសមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណា។ តិរច្ឆានគតេ ទានំ ទេតិ – អយំ ចុទ្ទសមី បាដិបុគ្គលិកា ទក្ខិណាតិ។
‘‘តត្រានន្ទ, តិរច្ឆានគតេ ទានំ ទត្វា សតគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, បុថុជ្ជនទុស្សីលេ ទានំ ទត្វា សហស្សគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, បុថុជ្ជនសីលវន្តេ ទានំ ទត្វា សតសហស្សគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, ពាហិរកេ កាមេសុ វីតរាគេ ទានំ ទត្វា កោដិសតសហស្សគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទត្វា អសង្ខេយ្យា អប្បមេយ្យា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, កោ បន វាទោ សោតាបន្នេ, កោ បន វាទោ សកទាគាមិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ, កោ បន វាទោ សកទាគាមិស្ស, កោ បន វាទោ អនាគាមិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ, កោ បន វាទោ អនាគាមិស្ស, កោ បន វាទោ អរហត្តផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ, កោ បន វាទោ អរហន្តេ, កោ បន វាទោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេ, កោ បន វាទោ តថាគតេ អរហន្តេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ!
៣៨០. ‘‘សត្ត ខោ បនិមានន្ទ, សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ កតមា សត្ត? ពុទ្ធប្បមុខេ ឧភតោសង្ឃេ ទានំ ទេតិ – អយំ បឋមា សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ តថាគតេ បរិនិព្ពុតេ ឧភតោសង្ឃេ ទានំ ទេតិ – អយំ ទុតិយា សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ ភិក្ខុសង្ឃេ ទានំ ទេតិ – អយំ តតិយា សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ទានំ ទេតិ – អយំ ចតុត្ថី សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ ‘ឯត្តកា មេ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្សថា’តិ ទានំ ទេតិ – អយំ បញ្ចមី សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ ‘ឯត្តកា មេ ភិក្ខូ សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្សថា’តិ ទានំ ទេតិ – អយំ ឆដ្ឋី សង្ឃគតា ទក្ខិណា។ ‘ឯត្តកា មេ ភិក្ខុនិយោ សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្សថា’តិ ទានំ ទេតិ – អយំ សត្តមី សង្ឃគតា ទក្ខិណា។
‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ, អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា ទុស្សីលា បាបធម្មា។ តេសុ ទុស្សីលេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទស្សន្តិ។ តទាបាហំ, អានន្ទ, សង្ឃគតំ ទក្ខិណំ អសង្ខេយ្យំ អប្បមេយ្យំ វទាមិ។ ន ត្វេវាហំ, អានន្ទ, កេនចិ បរិយាយេន សង្ឃគតាយ ទក្ខិណាយ បាដិបុគ្គលិកំ ទានំ មហប្ផលតរំ វទាមិ។
៣៨១. ‘‘ចតស្សោ ខោ ឥមា, អានន្ទ, ទក្ខិណា វិសុទ្ធិយោ។ កតមា ចតស្សោ? អត្ថានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ។ អត្ថានន្ទ, ទក្ខិណា បដិគ្គាហកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ ទាយកតោ។ អត្ថានន្ទ, ទក្ខិណា នេវ ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ។ អត្ថានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ ចេវ វិសុជ្ឈតិ បដិគ្គាហកតោ ច។
‘‘កថញ្ចានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ? ឥធានន្ទ, ទាយកោ ហោតិ សីលវា កល្យាណធម្មោ, បដិគ្គាហកា ហោន្តិ ទុស្សីលា បាបធម្មា – ឯវំ ខោ, អានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ។
‘‘កថញ្ចានន្ទ, ទក្ខិណា បដិគ្គាហកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ ទាយកតោ? ឥធានន្ទ, ទាយកោ ហោតិ ទុស្សីលោ បាបធម្មោ, បដិគ្គាហកា ហោន្តិ សីលវន្តោ សីលវន្តា (សី.) កល្យាណធម្មា – ឯវំ ខោ, អានន្ទ, ទក្ខិណា បដិគ្គាហកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ ទាយកតោ។
‘‘កថញ្ចានន្ទ, ទក្ខិណា នេវ ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ? ឥធានន្ទ, ទាយកោ ច ហោតិ ទុស្សីលោ បាបធម្មោ, បដិគ្គាហកា ច ហោន្តិ ទុស្សីលា បាបធម្មា – ឯវំ ខោ, អានន្ទ, ទក្ខិណា នេវ ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ នោ បដិគ្គាហកតោ។
‘‘កថញ្ចានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ ចេវ វិសុជ្ឈតិ បដិគ្គាហកតោ ច? ឥធានន្ទ, ទាយកោ ច ហោតិ សីលវា កល្យាណធម្មោ, បដិគ្គាហកា ច ហោន្តិ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា – ឯវំ ខោ, អានន្ទ, ទក្ខិណា ទាយកតោ ចេវ វិសុជ្ឈតិ បដិគ្គាហកតោ ច។ ឥមា ខោ, អានន្ទ, ចតស្សោ ទក្ខិណា វិសុទ្ធិយោ’’តិ។
ឥទមវោច ភគវា។ ឥទំ វត្វាន សុគតោ អថាបរំ ឯតទវោច សត្ថា –
៣៨២.
‘‘យោ សីលវា ទុស្សីលេសុ ទទាតិ ទានំ,
ធម្មេន លទ្ធំ លទ្ធា (សី. បី.) សុបសន្នចិត្តោ;
អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ,
សា ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘យោ ទុស្សីលោ សីលវន្តេសុ ទទាតិ ទានំ,
អធម្មេន លទ្ធំ អប្បសន្នចិត្តោ;
អនភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ,
សា ទក្ខិណា បដិគ្គាហកតោ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘យោ ទុស្សីលោ ទុស្សីលេសុ ទទាតិ ទានំ,
អធម្មេន លទ្ធំ អប្បសន្នចិត្តោ;
អនភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ,
ន តំ ទានំ វិបុលប្ផលន្តិ ព្រូមិ។
‘‘យោ សីលវា សីលវន្តេសុ ទទាតិ ទានំ,
ធម្មេន លទ្ធំ សុបសន្នចិត្តោ;
អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ,
តំ វេ ទានំ វិបុលប្ផលន្តិ ព្រូមិ សា ទក្ខិណា នេវុភតោ វិសុជ្ឈតិ (សី. បី.)។
‘‘យោ វីតរាគោ វីតរាគេសុ ទទាតិ ទានំ,
ធម្មេន លទ្ធំ សុបសន្នចិត្តោ;
អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ,
តំ វេ ទានំ អាមិសទានានមគ្គ’’ តំ វេ ទានំ វិបុលន្តិ ព្រូមិ (សី.) ន្តិ។
ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តំ និដ្ឋិតំ ទ្វាទសមំ។
វិភង្គវគ្គោ និដ្ឋិតោ ចតុត្ថោ។
តស្សុទ្ទានំ –
ភទ្ទេកានន្ទកច្ចាន, លោមសកង្គិយាសុភោ;
មហាកម្មសឡាយតនវិភង្គា, ឧទ្ទេសអរណា ធាតុ សច្ចំ។
ទក្ខិណាវិភង្គសុត្តន្តិ។