២. ទេវបុត្តសំយុត្តំ
១. បឋមវគ្គោ
១. បឋមកស្សបសុត្តវណ្ណនា
៨២. ទេវបុត្តសំយុត្តស្ស ទេវបុត្តោតិ ទេវានញ្ហិ អង្កេ និព្ពត្តា បុរិសា ទេវបុត្តា នាម, ឥត្ថិយោ ទេវធីតរោ នាម ហោន្តិ។ នាមវសេន អបាកដាវ ‘‘អញ្ញតរា ទេវតា’’តិ វុច្ចតិ, បាកដោ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ទេវបុត្តោ’’តិ។ តស្មា ហេដ្ឋា ‘‘អញ្ញតរា ទេវតា’’តិ វត្វា ឥធ ‘‘ទេវបុត្តោ’’តិ វុត្តំ។ អនុសាសន្តិ អនុសិដ្ឋិំ។ អយំ កិរ ទេវបុត្តោ ភគវតា សម្ពោធិតោ សត្តមេ វស្សេ យមកបាដិហារិយំ កត្វា តិទសបុរេ វស្សំ ឧបគម្ម អភិធម្មំ ទេសេន្តេន ឈានវិភង្គេ – ‘‘ភិក្ខូតិ សមញ្ញាយ ភិក្ខុ, បដិញ្ញាយ ភិក្ខូ’’តិ (វិភ. ៥១០)។ ឯវំ ភិក្ខុនិទ្ទេសំ កថិយមានំ អស្សោសិ។ ‘‘ឯវំ វិតក្កេថ, មា ឯវំ វិតក្កយិត្ថ, ឯវំ មនសិករោថ, មា ឯវំ មនសាកត្ថ។ ឥទំ បជហថ, ឥទំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរថា’’តិ (បារា. ១៩)។ ឯវរូបំ បន ភិក្ខុឱវាទំ ភិក្ខុអនុសាសនំ ន អស្សោសិ។ សោ តំ សន្ធាយ – ‘‘ភិក្ខុំ ភគវា បកាសេសិ, នោ ច ភិក្ខុនោ អនុសាស’’ន្តិ អាហ។
តេន ហីតិ យស្មា មយា ភិក្ខុនោ អនុសិដ្ឋិ ន បកាសិតាតិ វទសិ, តស្មា។ តញ្ញេវេត្ថ បដិភាតូតិ តុយ្ហេវេសា អនុសិដ្ឋិបកាសនា ឧបដ្ឋាតូតិ។ យោ ហិ បញ្ហំ កថេតុកាមោ ហោតិ, ន ច សក្កោតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា កថេតុំ។ យោ វា ន កថេតុកាមោ ហោតិ, សក្កោតិ បន កថេតុំ។ យោ វា
តត្ថ សុភាសិតស្ស សិក្ខេថាតិ សុភាសិតំ សិក្ខេយ្យ, ចតុសច្ចនិស្សិតំ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយនិស្សិតំ ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតមេវ សិក្ខេយ្យ។ សមណូបាសនស្ស ចាតិ សមណេហិ ឧបាសិតព្ពំ សមណូបាសនំ ចិត្តវូបសមស្ស ចាតិ អដ្ឋសមាបត្តិវសេន ចិត្តវូបសមំ សិក្ខេយ្យ។ ឥតិ ទេវបុត្តេន តិស្សោ សិក្ខា កថិតា ហោន្តិ។ បុរិមបទេន ហិ អធិសីលសិក្ខា កថិតា, ទុតិយបទេន អធិបញ្ញាសិក្ខា, ចិត្តវូបសមេន អធិចិត្តសិក្ខាតិ ឯវំ ឥមាយ គាថាយ សកលម្បិ សាសនំ បកាសិតមេវ ហោតិ។ បឋមំ។
២. ទុតិយកស្សបសុត្តវណ្ណនា
៨៣. ទុតិយេ ឈាយីតិ ទ្វីហិ ឈានេហិ ឈាយី។ វិមុត្តចិត្តោតិ កម្មដ្ឋានវិមុត្តិយា វិមុត្តចិត្តោ។ ហទយស្សានុបត្តិន្តិ អរហត្តំ។ លោកស្សាតិ សង្ខារលោកស្ស។ អនិស្សិតោតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អនិស្សិតោ, តណ្ហាទិដ្ឋិយោ វា អនិស្សិតោ។ តទានិសំសោតិ អរហត្តានិសំសោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អរហត្តានិសំសោ ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្ថេន្តោ ឈាយី ភវេយ្យ, សុវិមុត្តចិត្តោ ភវេយ្យ, លោកស្ស ឧទយព្ពយំ ញត្វា អនិស្សិតោ ភវេយ្យ។ តន្តិធម្មោ បន ឥមស្មិំ សាសនេ បុព្ពភាគោតិ។ ទុតិយំ។
៣-៤. មាឃសុត្តាទិវណ្ណនា
៨៤. តតិយេ មាឃោតិ សក្កស្សេតំ នាមំ។ ស្វេវ វត្តេន អញ្ញេ អភិភវិត្វា ទេវិស្សរិយំ បត្តោតិ វត្រភូ, វត្រនាមកំ វា អសុរំ អភិភវតីតិ វត្រភូ។ តតិយំ។
៨៥. ចតុត្ថំ
៥. ទាមលិសុត្តវណ្ណនា
៨៦. បញ្ចមេ ន តេនាសីសតេ ភវន្តិ តេន ការណេន យំ កិញ្ចិ ភវំ ន បត្ថេតិ។ អាយតបគ្គហោ នាមេស ទេវបុត្តោ, ខីណាសវស្ស កិច្ចវោសានំ នត្ថិ។ ខីណាសវេន ហិ អាទិតោ អរហត្តប្បត្តិយា
អថ ភគវា ‘‘អយំ ទេវបុត្តោ ខីណាសវស្ស កិច្ចវោសានំ អកថេន្តោ មម សាសនំ អនិយ្យានិកំ កថេតិ, កិច្ចវោសានមស្ស កថេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា នត្ថិ កិច្ចន្តិអាទិមាហ។ តីសុ កិរ បិដកេសុ អយំ គាថា អសំកិណ្ណា។ ភគវតា ហិ អញ្ញត្ថ វីរិយស្ស ទោសោ នាម ទស្សិតោ នត្ថិ។ ឥធ បន ឥមំ ទេវបុត្តំ បដិពាហិត្វា ‘‘ខីណាសវេន បុព្ពភាគេ អាសវក្ខយត្ថាយ អរញ្ញេ វសន្តេន កម្មដ្ឋានំ អាទាយ វីរិយំ កតំ, អបរភាគេ សចេ ឥច្ឆតិ, ករោតុ, នោ ចេ ឥច្ឆតិ, យថាសុខំ វិហរតូ’’តិ ខីណាសវស្ស កិច្ចវោសានទស្សនត្ថំ ឯវមាហ។ តត្ថ គាធន្តិ បតិដ្ឋំ។ បញ្ចមំ។
៦. កាមទសុត្តវណ្ណនា
៨៧. ឆដ្ឋេ ទុក្ករន្តិ អយំ កិរ ទេវបុត្តោ បុព្ពយោគាវចរោ ពហលកិលេសតាយ សប្បយោគេន កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ សមណធម្មំ កត្វា បុព្ពូបនិស្សយមន្ទតាយ អរិយភូមិំ អប្បត្វាវ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ។ សោ ‘‘តថាគតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទុក្ករភាវំ អារោចេស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា ឯវមាហ។ តត្ថ ទុក្ករន្តិ ទសបិ វស្សានិ…បេ.… សដ្ឋិបិ យទេតំ ឯកន្តបរិសុទ្ធស្ស សមណធម្មស្ស ករណំ នាម, តំ ទុក្ករំ។ សេខាតិ សត្ត សេខា។ សីលសមាហិតាតិ សីលេន សមាហិតា សមុបេតា។ ឋិតត្តាតិ បតិដ្ឋិតសភាវា។ ឯវំ បុច្ឆិតបញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទានិ ឧបរិបញ្ហសមុដ្ឋាបនត្ថំ អនគារិយុបេតស្សាតិអាទិមាហ។ តត្ថ អនគារិយុបេតស្សាតិ អនគារិយំ និគ្គេហភាវំ ឧបេតស្ស។ សត្តភូមិកេបិ ហិ បាសាទេ វសន្តោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរេន អាគន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ ឥទំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តេ បត្តចីវរំ អាទាយ និក្ខមតេវ។ តស្មា ‘‘អនគារិយុបេតោ’’តិ វុច្ចតិ។ តុដ្ឋីតិ ចតុបច្ចយសន្តោសោ។ ភាវនាយាតិ ចិត្តវូបសមភាវនាយ។
តេ ឆេត្វា មច្ចុនោ ជាលន្តិ យេ រត្តិន្ទិវំ ឥន្ទ្រិយូបសមេ រតា, តេ ទុស្សមាទហំ ចិត្តំ សមាទហន្តិ។ យេ ច សមាហិតចិត្តា, តេ ចតុបច្ចយសន្តោសំ បូរេន្តា ន កិលមន្តិ។ យេ សន្តុដ្ឋា, តេ សីលំ បូរេន្តា ន កិលមន្តិ ទុគ្គមោតិ ‘‘សច្ចមេតំ, ភន្តេ, យេ ឥន្ទ្រិយូបសមេ អវំសិរាតិ ញាណសិរេន អធោសិរា ហុត្វា បបតន្តិ។ អរិយមគ្គំ អារោហិតុំ អសមត្ថតាយេវ ច តេ អនរិយមគ្គេ បបតន្តីតិ ច វុច្ចន្តិ។ អរិយានំ សមោ មគ្គោតិ ស្វេវ មគ្គោ អរិយានំ សមោ ហោតិ។ វិសមេ សមាតិ វិសមេបិ សត្តកាយេ សមាយេវ។ ឆដ្ឋំ។
៧. បញ្ចាលចណ្ឌសុត្តវណ្ណនា
៨៨. សត្តមេ សម្ពាធេតិ នីវរណសម្ពាធំ កាមគុណសម្ពាធន្តិ ទ្វេ សម្ពាធា។ តេសុ ឥធ នីវរណសម្ពាធំ អធិប្បេតំ។ ឱកាសន្តិ ឈានស្សេតំ នាមំ។ បដិលីននិសភោតិ បដិលីនសេដ្ឋោ។ បដិលីនោ នាម បហីនមានោ វុច្ចតិ។ យថាហ – ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បដិលីនោ ហោតិ បច្ចលត្ថំសូតិ បដិលភិំសុ។ សម្មា តេតិ យេ និព្ពានបត្តិយា សតិំ បដិលភិំសុ, តេ លោកុត្តរសមាធិនាបិ សុសមាហិតាតិ មិស្សកជ្ឈានំ កថិតំ។ សត្តមំ។
៨. តាយនសុត្តវណ្ណនា
៨៩. អដ្ឋមេ បុរាណតិត្ថករោតិ បុព្ពេ តិត្ថករោ។ ឯត្ថ ច តិត្ថំ នាម ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ, តិត្ថករោ នាម តាសំ ឧប្បាទកោ សត្ថា។ សេយ្យថិទំ នន្ទោ, វច្ឆោ, កិសោ, សំកិច្ចោ។ បុរាណាទយោ បន តិត្ថិយា នាម។ អយំ បន ទិដ្ឋិំ ឧប្បាទេត្វា កថំ សគ្គេ និព្ពត្តោតិ? កម្មវាទិតាយ។ ឯស កិរ ឧបោសថភត្តាទីនិ អទាសិ, អនាថានំ វត្តំ បដ្ឋបេសិ, បតិស្សយេ អកាសិ, បោក្ខរណិយោ ខណាបេសិ, អញ្ញម្បិ ពហុំ កល្យាណំ អកាសិ។ សោ តស្ស និស្សន្ទេន សគ្គេ និព្ពត្តោ, សាសនស្ស ឆិន្ទ សោតន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ ឆិន្ទាតិ អនិយមិតអាណត្តិ។ សោតន្តិ តណ្ហាសោតំ។ បរក្កម្មាតិ បរក្កមិត្វា វីរិយំ កត្វា។ កាមេតិ កិលេសកាមេបិ វត្ថុកាមេបិ។ បនុទាតិ នីហរ។ ឯកត្តន្តិ ឈានំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាមេ អជហិត្វា មុនិ ឈានំ ន ឧបបជ្ជតិ, ន បដិលភតីតិ អត្ថោ។ កយិរា ចេ កយិរាថេនន្តិ យទិ វីរិយំ ករេយ្យ, ករេយ្យាថ, តំ វីរិយំ ន ឱសក្កេយ្យ។ ទឡ្ហមេនំ បរក្កមេតិ ទឡ្ហំ ឯនំ ករេយ្យ។ សិថិលោ ហិ បរិព្ពាជោតិ សិថិលគហិតា បព្ពជ្ជា។ ភិយ្យោ អាកិរតេ រជន្តិ អតិរេកំ អកតំ ទុក្កដំ សេយ្យោតិ ទុក្កដំ អកតមេវ សេយ្យោ។ យំ កិញ្ចីតិ ន កេវលំ ទុក្កដំ កត្វា កតសាមញ្ញមេវ, អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ សិថិលំ កតំ ឯវរូបមេវ ហោតិ។ សំកិលិដ្ឋន្តិ ទុក្ករការិកវតំ។ ឥមស្មិំ ហិ សាសនេ បច្ចយហេតុ សមាទិន្នធុតង្គវតំ សំកិលិដ្ឋមេវ។ សង្កស្សរន្តិ សង្កាយ សរិតំ, ‘‘ឥទម្បិ ឥមិនា កតំ ភវិស្សតិ, ឥទម្បិ ឥមិនា’’តិ ឯវំ អាសង្កិតបរិសង្កិតំ។ អាទិព្រហ្មចរិយិកាតិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតា បុព្ពបធានភូតា។ អដ្ឋមំ។
៩. ចន្ទិមសុត្តវណ្ណនា
៩០. នវមេ ចន្ទិមាតិ ចន្ទវិមានវាសី ទេវបុត្តោ។ សព្ពធីតិ សព្ពេសុ ខន្ធអាយតនាទីសុ។ លោកានុកម្បកាតិ តុយ្ហម្បិ ឯតស្សបិ តាទិសា ឯវ។ សន្តរមានោវាតិ តុរិតោ វិយ។ បមុញ្ចសីតិ អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ។ នវមំ។
១០. សូរិយសុត្តវណ្ណនា
៩១. ទសមេ សូរិយោតិ សូរិយវិមានវាសី ទេវបុត្តោ។ អន្ធការេតិ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណេ។ វិរោចតីតិ វេរោចនោ។ មណ្ឌលីតិ មណ្ឌលសណ្ឋានោ។ មា, រាហុ, គិលី ចរមន្តលិក្ខេតិ អន្តលិក្ខេ ចរំ សូរិយំ, រាហុ, មា គិលីតិ វទតិ។ កិំ បនេស តំ គិលតីតិ បជំ មមន្តិ ចន្ទិមសូរិយា កិរ ទ្វេបិ ទេវបុត្តា មហាសមយសុត្តកថនទិវសេ សោតាបត្តិផលំ បត្តា។ តេន ភគវា ‘‘បជំ មម’’ន្តិ អាហ, បុត្តោ មម ឯសោតិ អត្ថោ។ ទសមំ។
បឋមោ វគ្គោ។
២. អនាថបិណ្ឌិកវគ្គោ
១. ចន្ទិមសសុត្តវណ្ណនា
៩២. ទុតិយវគ្គស្ស បឋមេ កច្ឆេវាតិ កច្ឆេ វិយ។ កច្ឆេតិ បព្ពតកច្ឆេបិ នទីកច្ឆេបិ។ ឯកោទិ និបកាតិ ឯកគ្គចិត្តា ចេវ បញ្ញានេបក្កេន ច សមន្នាគតា។ សតាតិ សតិមន្តោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេ ឈានានិ លភិត្វា បារន្តិ និព្ពានំ។ អម្ពុជោតិ មច្ឆោ។ រណញ្ជហាតិ កិលេសញ្ជហា។ យេបិ ឈានានិ លភិត្វា អប្បមត្តា កិលេសេ ជហន្តិ, តេ សុត្តជាលំ ភិន្ទិត្វា មច្ឆា វិយ និព្ពានំ គមិស្សន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ បឋមំ។
២. វេណ្ឌុសុត្តវណ្ណនា
៩៣. ទុតិយេ វេណ្ឌូតិ តស្ស ទេវបុត្តស្ស នាមំ។ បយិរុបាសិយាតិ បរិរុបាសិត្វា។ អនុសិក្ខរេតិ សិដ្ឋិបទេតិ អនុសិដ្ឋិបទេ។ កាលេ តេ អប្បមជ្ជន្តាតិ កាលេ តេ អប្បមាទំ ករោន្តា។ ទុតិយំ។
៣. ទីឃលដ្ឋិសុត្តវណ្ណនា
៩៤. តតិយេ ទីឃលដ្ឋីតិ ទេវលោកេ សព្ពេ សមប្បមាណា តិគាវុតិកាវ ហោន្តិ, មនុស្សលោកេ បនស្ស ទីឃត្តភាវតាយ ឯវំនាមំ អហោសិ។ សោ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោបិ តថេវ បញ្ញាយិ។ តតិយំ។
៤. នន្ទនសុត្តវណ្ណនា
៩៥. ចតុត្ថេ គោតមាតិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ។ អនាវដន្តិ តថាគតស្ស ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បេសេន្តស្ស រុក្ខោ វា បព្ពតោ វា អាវរិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ។ តេនាហ ‘‘អនាវដ’’ន្តិ។ ឥតិ តថាគតំ ថោមេត្វា ទេវលោកេ អភិសង្ខតបញ្ហំ បុច្ឆន្តោ កថំវិធន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ទុក្ខមតិច្ច ឥរិយតីតិ ទុក្ខំ អតិក្កមិត្វា វិហរតិ។ សីលវាតិ លោកិយលោកុត្តរេន សីលេន សមន្នាគតោ ខីណាសវោ។ បញ្ញាទយោបិ មិស្សកាយេវ វេទិតព្ពា។ បូជយន្តីតិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេន្តិ។ ចតុត្ថំ។
៥-៦. ចន្ទនសុត្តាទិវណ្ណនា
៩៦. បញ្ចមេ អប្បតិដ្ឋេ អនាលម្ពេតិ ហេដ្ឋា អបតិដ្ឋេ ឧបរិ អនាលម្ពនេ។ សុសមាហិតោតិ អប្បនាយបិ ឧបចារេនបិ សុដ្ឋុ សមាហិតោ បហិតត្តោតិ បេសិតត្តោ។ នន្ទីរាគបរិក្ខីណោតិ បរិក្ខីណនន្ទីរាគោ។ នន្ទីរាគោ នាម តយោ កម្មាភិសង្ខារា។ ឥតិ ឥមាយ គាថាយ កាមសញ្ញាគហណេន បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនានិ, រូបសំយោជនគហណេន បញ្ច ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ, នន្ទីរាគេន តយោ កម្មាភិសង្ខារា
៩៧. ឆដ្ឋំ វុត្តត្ថមេវ។ ឆដ្ឋំ។
៧. សុព្រហ្មសុត្តវណ្ណនា
៩៨. សត្តមេ សុព្រហ្មាតិ សោ កិរ ទេវបុត្តោ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតោ នន្ទនកីឡិកំ គន្ត្វា បារិច្ឆត្តកមូលេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ។ តំ បញ្ចសតា ទេវធីតរោ បរិវារេត្វា និសិន្នា, បញ្ចសតា រុក្ខំ អភិរុឡ្ហា។ ននុ ច ទេវតានំ ចិត្តវសេន យោជនសតិកោបិ រុក្ខោ ឱនមិត្វា ហត្ថំ អាគច្ឆតិ, កស្មា តា អភិរុឡ្ហាតិ។ ខិឌ្ឌាបសុតតាយ។ អភិរុយ្ហ បន មធុរស្សរេន គាយិត្វា គាយិត្វា បុប្ផានិ បាតេន្តិ, តានិ គហេត្វា ឥតរា ឯកតោវណ្ដិកមាលាទិវសេន គន្ថេន្តិ។ អថ រុក្ខំ អភិរុឡ្ហា ឧបច្ឆេទកកម្មវសេន ឯកប្បហារេនេវ កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តិ។
អថ កាលេ គច្ឆន្តេ ទេវបុត្តោ ‘‘ឥមាសំ នេវ សទ្ទោ សុយ្យតិ, ន បុប្ផានិ បាតេន្តិ។ កហំ នុ ខោ គតា’’តិ? អាវជ្ជេន្តោ និរយេ និព្ពត្តភាវំ ទិស្វា បិយវត្ថុកសោកេន រុប្បមានោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯតា តាវ យថាកម្មេន គតា, មយ្ហំ អាយុសង្ខារោ កិត្តកោ’’តិ។ សោ – ‘‘សត្តមេ ទិវសេ មយាបិ អវសេសាហិ បញ្ចសតាហិ សទ្ធិំ កាលំ កត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិតព្ព’’ន្តិ ទិស្វា ពលវតរេន សោកេន រុប្បិ។ សោ – ‘‘ឥមំ មយ្ហំ សោកំ សទេវកេ លោកេ អញ្ញត្រ តថាគតា និទ្ធមិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា និច្ចំ ឧត្រស្តន្តិ គាថមាហ។
តត្ថ ឥទន្តិ អត្តនោ ចិត្តំ ទស្សេតិ។ ទុតិយបទំ បុរិមស្សេវ និច្ចន្តិ ច បទស្ស ទេវលោកេ និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ ន គហេតព្ពោ, សោកុប្បត្តិកាលតោ បន បដ្ឋាយ និច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ។ អនុប្បន្នេសុ កិច្ឆេសូតិ ឥតោ សត្តាហច្ចយេន យានិ ទុក្ខានិ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, តេសុ។ អថោ ឧប្បតិតេសុ ចាតិ យានិ បញ្ចសតានំ អច្ឆរានំ និរយេ និព្ពត្តានំ ទិដ្ឋានិ, តេសុ ចាតិ ឯវំ ឥមេសុ ឧប្បន្នានុប្បន្នេសុ ទុក្ខេសុ និច្ចំ មម ឧត្រស្តំ ចិត្តំ, អព្ភន្តរេ ឌយ្ហមានោ វិយ ហោមិ ភគវាតិ ទស្សេតិ។
នាញ្ញត្រ ពោជ្ឈា តបសាតិ ពោជ្ឈង្គភាវនញ្ច តបោគុណញ្ច អញ្ញត្រ មុញ្ចិត្វា សោត្ថិំ ន បស្សាមីតិ អត្ថោ។ សព្ពនិស្សគ្គាតិ និព្ពានតោ។ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ពោជ្ឈង្គភាវនា បឋមំ គហិតា, ឥន្ទ្រិយសំវរោ បច្ឆា, អត្ថតោ បន ឥន្ទ្រិយសំវរោវ បឋមំ វេទិតព្ពោ។ ឥន្ទិយសំវរេ ហិ គហិតេ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ គហិតំ ហោតិ។ តស្មិំ បតិដ្ឋិតោ ភិក្ខុ និស្សយមុត្តកោ ធុតង្គសង្ខាតំ តបោគុណំ សមាទាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា កម្មដ្ឋានំ ភាវេន្តោ សហ វិបស្សនាយ ពោជ្ឈង្គេ ភាវេតិ។ តស្ស អរិយមគ្គោ យំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ, សោ ‘‘សព្ពនិស្សគ្គោ’’តិ ភគវា ចតុសច្ចវសេន ទេសនំ វិនិវត្តេសិ។ ទេវបុត្តោ ទេសនាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ។ សត្តមំ។
៨-១០. កកុធសុត្តាទិវណ្ណនា
៩៩. អដ្ឋមេ កកុធោ ទេវបុត្តោតិ អយំ កិរ កោលនគរេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកបុត្តោ ទហរកាលេយេវ ថេរស្ស សន្តិកេ វសន្តោ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា កាលង្កតោ, ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ។ តត្រាបិ នំ កកុធោ ព្រហ្មាត្វេវ សញ្ជានន្តិ។ នន្ទសីតិ តុស្សសិ។ កិំ លទ្ធាតិ តុដ្ឋិ នាម កិញ្ចិ មនាបំ លភិត្វា ហោតិ, តស្មា ឯវមាហ។ កិំ ជីយិត្ថាតិ យស្ស ហិ កិញ្ចិ មនាបំ ចីវរាទិវត្ថុ ជិណ្ណំ ហោតិ, សោ សោចតិ, តស្មា ឯវមាហ។ អរតី នាភិកីរតីតិ ឧក្កណ្ឋិតា នាភិភវតិ។ អឃជាតស្សាតិ ទុក្ខជាតស្ស, វដ្ដទុក្ខេ ឋិតស្សាតិ អត្ថោ។ នន្ទីជាតស្សាតិ ជាតតណ្ហស្ស។ អឃន្តិ ឯវរូបស្ស
១០០. នវមំ វុត្តត្ថមេវ។ នវមំ។
១០១. ទសមេ អានន្ទត្ថេរស្ស អនុមានពុទ្ធិយា អានុភាវប្បកាសនត្ថំ អញ្ញតរោតិ អាហ។ ទសមំ។
ទុតិយោ វគ្គោ។
៣. នានាតិត្ថិយវគ្គោ
១-២. សិវសុត្តាទិវណ្ណនា
១០២. តតិយវគ្គស្ស
១០៣. ទុតិយេ បដិកច្ចេវាតិ បឋមំយេវ។ អក្ខច្ឆិន្នោវឈាយតីតិ អក្ខច្ឆិន្នោ អវឈាយតិ, ពលវចិន្តនំ ចិន្តេតិ។ ទុតិយគាថាយ អក្ខច្ឆិន្នោវាតិ អក្ខច្ឆិន្នោ វិយ។ ទុតិយំ។
៣-៤. សេរីសុត្តាទិវណ្ណនា
១០៤. តតិយេ ទាយកោតិ ទានសីលោ។ ទានបតីតិ យំ ទានំ ទេមិ, តស្ស បតិ ហុត្វា ទេមិ, ន ទាសោ ន សហាយោ។ យោ ហិ អត្តនា មធុរំ ភុញ្ជតិ, បរេសំ អមធុរំ ទេតិ, សោ ទានសង្ខាតស្ស ទេយ្យធម្មស្ស ទាសោ ហុត្វា ទេតិ។ យោ យំ អត្តនា ភុញ្ជតិ, តទេវ ទេតិ, សោ សហាយោ ហុត្វា ទេតិ។ យោ បន អត្តនា យេន តេន យាបេតិ, បរេសំ មធុរំ ទេតិ, សោ បតិ ជេដ្ឋកោ សាមិ ហុត្វា ទេតិ។ អហំ ‘‘តាទិសោ អហោសិ’’ន្តិ
ចតូសុ ទ្វារេសុតិ តស្ស កិរ រញ្ញោ សិន្ធវរដ្ឋំ សោធិវាករដ្ឋន្តិ ទ្វេ រដ្ឋានិ អហេសុំ, នគរំ រោរុវំ នាម។ តស្ស ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ ទេវសិកំ សតសហស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, អន្តោនគរេ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ សតសហស្សំ។ សោ ពហុហិរញ្ញសុវណ្ណំ រាសិភូតំ ទិស្វា កម្មស្សកតញាណំ ឧប្បាទេត្វា ចតូសុ ទ្វារេសុ
សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានន្តិ ឯត្ថ សមណាតិ បព្ពជ្ជូបគតា។ ព្រាហ្មណាតិ ភោវាទិនោ។ សមិតបាបពាហិតបាបេ បន សមណព្រាហ្មណេ ឯស នាលត្ថ។ កបណាតិ ទុគ្គតា ទលិទ្ទមនុស្សា កាណកុណិអាទយោ។ អទ្ធិកាតិ បថាវិនោ។ វនិព្ពកាតិ យេ ‘‘ឥដ្ឋំ, ទិន្នំ, កន្តំ, មនាបំ, កាលេន, អនវជ្ជំ ទិន្នំ, ទទំ ចិត្តំ បសាទេយ្យ, គច្ឆតុ ភវំ ព្រហ្មលោក’’ន្តិអាទិនា នយេន យាចកាតិ យេ ‘‘បសតមត្តំ ទេថ, សរាវមត្តំ ទេថា’’តិអាទីនិ ច វត្វា យាចមានា វិចរន្តិ។ ឥត្ថាគារស្ស ទានំ ទីយិត្ថាតិ បឋមទ្វារស្ស លទ្ធត្តា តត្ថ ឧប្បជ្ជនកសតសហស្សេ អញ្ញម្បិ ធនំ បក្ខិបិត្វា រញ្ញោ អមច្ចេ ហារេត្វា អត្តនោ អមច្ចេ ឋបេត្វា រញ្ញា ទិន្នទានតោ រាជិត្ថិយោ មហន្តតរំ ទានំ អទំសុ។ តំ សន្ធាយេវមាហ។ មម ទានំ បដិក្កមីតិ យំ មម ទានំ តត្ថ ទីយិត្ថ, តំ បដិនិវត្តិ។ សេសទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ។ កោចីតិ កត្ថចិ។ ទីឃរត្តន្តិ អសីតិវស្សសហស្សានិ។ ឯត្តកំ កិរ កាលំ តស្ស រញ្ញោ ទានំ ទីយិត្ថ។ តតិយំ។
១០៥. ចតុត្ថំ វុត្តត្ថមេវ។ ចតុត្ថំ។
៥. ជន្តុសុត្តវណ្ណនា
១០៦. បញ្ចមេ កោសលេសុ វិហរន្តីតិ ភគវតោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា តត្ថ គន្ត្វា វិហរន្តិ។ ឧទ្ធតាតិ អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតាយ ច កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញិតាយ ច អនវជ្ជេ សាវជ្ជសញ្ញិតាយ ច សាវជ្ជេ អនវជ្ជសញ្ញិតាយ ច ឧទ្ធច្ចបកតិកា ហុត្វា។ ឧន្នឡាតិ ឧគ្គតនឡា, ឧដ្ឋិតតុច្ឆមានាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ចបលាតិ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន យុត្តា។ មុខរាតិ មុខខរា, ខរវចនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ វិកិណ្ណវាចាតិ អសំយតវចនា, ទិវសម្បិ និរត្ថកវចនបលាបិនោ។ មុដ្ឋស្សតិនោតិ នដ្ឋស្សតិនោ សតិវិរហិតា, ឥធ កតំ ឯត្ថ បមុស្សន្តិ។ អសម្បជានាតិ និប្បញ្ញា។ អសមាហិតាតិ អប្បនាឧបចារសមាធិរហិតា, ចណ្ឌសោតេ វិព្ភន្តចិត្តាតិ អនវដ្ឋិតចិត្តា, បន្ថារុឡ្ហពាលមិគសទិសា។ បាកតិន្ទ្រិយាតិ សំវរាភាវេន គិហិកាលេ វិយ វិវដឥន្ទ្រិយា។
ជន្តូតិ ឯវំនាមកោ ទេវបុត្តោ។ តទហុបោសថេតិ តស្មិំ អហុ ឧបោសថេ, ឧបោសថទិវសេតិ អត្ថោ។ បន្នរសេតិ ចាតុទ្ទសិកាទិបដិក្ខេបោ។ ឧបសង្កមីតិ ចោទនត្ថាយ ឧបគតោ។ សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និក្ខន្តា, ឥទានិ បមត្តា វិហរន្តិ, ន ខោ បនេតេ បាដិយេក្កំ និសិន្នដ្ឋានេ ចោទិយមានា កថំ គណ្ហិស្សន្តិ, សមាគមនកាលេ ចោទិស្សាមី’’តិ ឧបោសថទិវសេ តេសំ សន្និបតិតភាវំ ញត្វា ឧបសង្កមិ។ គាថាហិ អជ្ឈភាសីតិ សព្ពេសំ មជ្ឈេ ឋត្វា គាថា អភាសិ។
តត្ថ សុខជីវិនោ បុរេ អាសុន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុខជីវិនោ បុរេ អាសុន្តិ បុព្ពេ ភិក្ខូ សុប្បោសា សុភរា អនិច្ឆាតិ និត្តណ្ហា ហុត្វា។
ឯវំ បោរាណកភិក្ខូនំ វណ្ណំ កថេត្វា ឥទានិ តេសំ អវណ្ណំ កថេន្តោ ទុប្បោសន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ គាមេ គាមណិកា វិយាតិ យថា គាមេ គាមកុដា នានប្បការេន ជនំ បីឡេត្វា ខីរទធិតណ្ឌុលាទីនិ អាហរាបេត្វា ភុញ្ជន្តិ, ឯវំ តុម្ហេបិ អនេសនាយ ឋិតា តុម្ហាកំ ជីវិកំ កប្បេថាតិ អធិប្បាយេន វទតិ។ និបជ្ជន្តីតិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាមនសិការេហិ អនត្ថិកា ហុត្វា សយនម្ហិ ហត្ថបាទេ វិស្សជ្ជេត្វា និបជ្ជន្តិ។ បរាគារេសូតិ បរគេហេសុ, កុលសុណ្ហាទីសូតិ អត្ថោ។ មុច្ឆិតាតិ កិលេសមុច្ឆាយ មុច្ឆិតា។
ឯកច្ចេតិ វត្តព្ពយុត្តកេយេវ។ អបវិទ្ធាតិ ឆឌ្ឌិតកា។ អនាថាតិ អបតិដ្ឋា។ បេតាតិ សុសានេ ឆឌ្ឌិតា កាលង្កតមនុស្សា។ យថា ហិ សុសានេ ឆឌ្ឌិតា នានាសកុណាទីហិ ខជ្ជន្តិ, ញាតកាបិ នេសំ នាថកិច្ចំ ន
៦. រោហិតស្សសុត្តវណ្ណនា
១០៧. ឆដ្ឋេ យត្ថាតិ ចក្កវាឡលោកស្ស ឯកោកាសេ ភុម្មំ។ ន ចវតិ ន ឧបបជ្ជតីតិ ឥទំ អបរាបរំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន គហិតំ។ គមនេនាតិ បទគមនេន។ នាហំ តំ លោកស្ស អន្តន្តិ សត្ថា សង្ខារលោកស្ស អន្តំ សន្ធាយ វទតិ។ ញាតេយ្យន្តិអាទីសុ ញាតព្ពំ, ទដ្ឋព្ពំ, បត្តព្ពន្តិ អត្ថោ។
ឥតិ ទេវបុត្តេន ចក្កវាឡលោកស្ស អន្តោ បុច្ឆិតោ, សត្ថារា សង្ខារលោកស្ស កថិតោ។ សោ បន អត្តនោ បញ្ហេន សទ្ធិំ សត្ថុ ព្យាករណំ សមេតីតិ សញ្ញាយ បសំសន្តោ អច្ឆរិយន្តិអាទិមាហ។
ទឡ្ហធម្មោតិ ធនុគ្គហោតិ ធនុអាចរិយោ។ សុសិក្ខិតោតិ កតហត្ថោតិ ឧសភប្បមាណេបិ វាលគ្គំ វិជ្ឈិតុំ សមត្ថភាវេន កតហត្ថោ។ កតូបាសនោតិ កតសរក្ខេបោ ទស្សិតសិប្បោ។ អសនេនាតិ កណ្ឌេន។ អតិបាតេយ្យាតិ អតិក្កមេយ្យ។ យាវតា សោ តាលច្ឆាយំ អតិក្កមេយ្យ, តាវតា កាលេន ឯកចក្កវាឡំ អតិក្កមាមីតិ អត្តនោ ជវសម្បត្តិំ ទស្សេតិ។
បុរត្ថិមា សមុទ្ទា បច្ឆិមោតិ យថា បុរត្ថិមសមុទ្ទា បច្ឆិមសមុទ្ទោ ទូរេ, ឯវំ មេ ទូរេ បទវីតិហារោ អហោសីតិ វទតិ។ សោ កិរ បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឋិតោ បាទំ បសារេត្វា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អក្កមតិ, បុន ទុតិយំ បាទំ បសារេត្វា បរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អក្កមតិ។ ឥច្ឆាគតន្តិ ឥច្ឆា ឯវ។ អញ្ញត្រេវាតិ និប្បបញ្ចតំ ទស្សេតិ។ ភិក្ខាចារកាលេ កិរេស នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តេ មុខំ ធោវិត្វា កាលេ សម្បត្តេ ឧត្តរកុរុម្ហិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ និសិន្នោ ភត្តកិច្ចំ ករោតិ, តត្ថ មុហុត្តំ វិស្សមិត្វា បុន ជវតិ។ វស្សសតាយុកោតិ តទា ទីឃាយុកកាលោ ហោតិ, អយំ បន វស្សសតាវសិដ្ឋេ វស្សសតជីវីតិ តំ វស្សសតំ អនន្តរាយេន ជីវន្តោ។ អន្តរាវ កាលង្កតោតិ ចក្កវាឡលោកស្ស អន្តំ អប្បត្វា អន្តរាវ មតោ។ សោ បន តត្ថ កាលំ កត្វាបិ អាគន្ត្វា ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ និព្ពត្តិ។ អប្បត្វាតិ សង្ខារលោកស្ស អន្តំ អប្បត្វា។ ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស។ អន្តកិរិយន្តិ បរិយន្តករណំ។ កឡេវរេតិ អត្តភាវេ។ សសញ្ញិម្ហិ សមនកេតិ សសញ្ញេ សចិត្តេ។ លោកន្តិ ទុក្ខសច្ចំ។ លោកសមុទយន្តិ សមុទយសច្ចំ។ លោកនិរោធន្តិ និរោធសច្ចំ។ បដិបទន្តិ មគ្គសច្ចំ។ ឥតិ – ‘‘នាហំ, អាវុសោ, ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ តិណកដ្ឋាទីសុ បញ្ញបេមិ សមិតាវីតិ សមិតបាបោ។ នាសីសតីតិ ន បត្ថេតិ។ ឆដ្ឋំ។
១០៨-១០៩. សត្តមដ្ឋមានិ វុត្តត្ថានេវ។ សត្តមំ, អដ្ឋមំ។
៩. សុសិមសុត្តវណ្ណនា
១១០. នវមេ តុយ្ហម្បិ នោ, អានន្ទ, សារិបុត្តោ រុច្ចតីតិ សត្ថា ថេរស្ស វណ្ណំ កថេតុកាមោ, វណ្ណោ ច នាមេស វិសភាគបុគ្គលស្ស សន្តិកេ កថេតុំ ន វដ្ដតិ។ តស្ស សន្តិកេ កថិតោ
តត្ថ តុយ្ហម្បីតិ សម្បិណ្ឌនត្ថោ បិ-ការោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អានន្ទ, សារិបុត្តស្ស អាចារោ គោចរោ វិហារោ អភិក្កមោ
តតោ ថេរោ សាដកន្តរេ លទ្ធោកាសោ ពលវមល្លោ វិយ តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា – ‘‘សត្ថា មយ្ហំ បិយសហាយស្ស វណ្ណំ កថាបេតុកាមោ។ លភិស្សាមិ នោ អជ្ជ, ទីបធជភូតំ មហាជម្ពុំ វិធុនន្តោ វិយ វលាហកន្តរតោ ចន្ទំ នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ វិយ សារិបុត្តត្ថេរស្ស វណ្ណំ កថេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បឋមតរំ តាវ ចតូហិ បទេហិ បុគ្គលបលាបេ ហរន្តោ កស្ស ហិ នាម, ភន្តេ, អពាលស្សាតិអាទិមាហ។ ពាលោ ហិ ពាលតាយ, ទុដ្ឋោ ទោសតាយ, មូឡ្ហោ មោហេន, វិបល្លត្ថចិត្តោ ឧម្មត្តកោ ចិត្តវិបល្លាសេន វណ្ណំ ‘‘វណ្ណោ’’តិ វា អវណ្ណំ ‘‘អវណ្ណេ’’តិ វា, ‘‘អយំ ពុទ្ធោ, អយំ សាវកោ’’តិ វា ន ជានាតិ។ អពាលាទយោ បន ជានន្តិ, តស្មា អពាលស្សាតិអាទិមាហ។ ន រុច្ចេយ្យាតិ ពាលាទីនំយេវ ហិ សោ ន រុច្ចេយ្យ, ន អញ្ញស្ស កស្សចិ ន រុច្ចេយ្យ។
ឯវំ បណ្ឌិតោ, ភន្តេតិអាទិមាហ។ តត្ថ បណ្ឌិតោតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ, ចតូសុ កោសល្លេសុ ឋិតស្សេតំ នាមំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ធាតុកុសលោ ច ហោតិ អាយតនកុសលោ ច បដិច្ចសមុប្បាទកុសលោ ច ឋានាដ្ឋានកុសលោ ច, ឯត្តាវតា ខោ, អានន្ទ, ‘បណ្ឌិតោ ភិក្ខូ’តិ អលំ វចនាយា’’តិ (ម. និ. ៣.១២៤)។ មហាបញ្ញោតិអាទីសុ មហាបញ្ញាទីហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ។ តត្រិទំ មហាបញ្ញាទីនំ នានត្តំ (បដិ. ម. ៣.៤) – កតមា មហាបញ្ញា? មហន្តេ សីលក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សមាធិក្ខន្ធេ, បញ្ញាក្ខន្ធេ, វិមុត្តិក្ខន្ធេ, វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា។ មហន្តានិ ឋានាដ្ឋានានិ, មហាវិហារសមាបត្តិយោ, មហន្តានិ អរិយសច្ចានិ, មហន្តេ សតិបដ្ឋានេ, សម្មប្បធានេ, ឥទ្ធិបាទេ, មហន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ, ពលានិ, ពោជ្ឈង្គានិ, មហន្តេ
សា បន ថេរស្ស ទេវោរោហនំ កត្វា សង្កស្សនគរទ្វារេ ឋិតេន សត្ថារា បុថុជ្ជនបញ្ចកេ បញ្ហេ បុច្ឆិតេ តំ វិស្សជ្ជេន្តស្ស បាកដា ជាតា។
កតមា បុថុបញ្ញា? បុថុ នានាខន្ធេសុ, (ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា។) បុថុ នានាធាតូសុ, បុថុ នានាអាយតនេសុ, បុថុ នានាបដិច្ចសមុប្បាទេសុ, បុថុ នានាសុញ្ញតមនុបលព្ភេសុ, បុថុ នានាអត្ថេសុ, ធម្មេសុ និរុត្តីសុ បដិភានេសុ, បុថុ នានាសីលក្ខន្ធេសុ, បុថុ នានាសមាធិ-បញ្ញាវិមុត្តិ-វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេសុ, បុថុ នានាឋានាដ្ឋានេសុ, បុថុ នានាវិហារសមាបត្តីសុ, បុថុ នានាអរិយសច្ចេសុ, បុថុ នានាសតិបដ្ឋានេសុ, សម្មប្បធានេសុ, ឥទ្ធិបាទេសុ, ឥន្ទ្រិយេសុ, ពលេសុ, ពោជ្ឈង្គេសុ, បុថុ នានាអរិយមគ្គេសុ, សាមញ្ញផលេសុ, អភិញ្ញាសុ, បុថុ នានាជនសាធារណេ ធម្មេ សមតិក្កម្ម បរមត្ថេ និព្ពានេ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា។
កតមា ហាសបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ សីលំ បរិបូរេតិ, ឥន្ទ្រិយសំវរំ បរិបូរេតិ, ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ, ជាគរិយានុយោគំ, សីលក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធំ, បញ្ញាក្ខន្ធំ, វិមុត្តិក្ខន្ធំ, វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ បរិបូរេតីតិ, ហាសបញ្ញា។ ហាសពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ ឋានាដ្ឋានំ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា។ ហាសពហុលោ វិហារសមាបត្តិយោ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា។ ហាសពហុលោ អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ។ សតិបដ្ឋានេ
ថេរោ ច សរទោ នាម តាបសោ ហុត្វា អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ បាទមូលេ អគ្គសាវកបត្ថនំ បដ្ឋបេសិ។ តំកាលតោ បដ្ឋាយ ហាសពហុលោ សីលបរិបូរណាទីនិ អកាសីតិ ហាសបញ្ញោ។
កតមា ជវនបញ្ញា? យំកិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ.… យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ រូបំ អនិច្ចតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ ទុក្ខតោ ខិប្បំ, អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ យា កាចិ វេទនា…បេ.… យា កាចិ សញ្ញា… យេ កេចិ សង្ខារា… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ.… សព្ពំ វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ, ទុក្ខតោ, អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចតោ, ទុក្ខតោ, អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន, អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ វេទនា… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ… ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន…បេ.… វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ.… វិញ្ញាណំ។ ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ
កតមា តិក្ខបញ្ញា? ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា។ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ, ឧប្បន្នំ ព្យាបាទវិតក្កំ… ឧប្បន្នំ វិហិំសាវិតក្កំ… ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ… ឧប្បន្នំ រាគំ… ទោសំ… មោហំ… កោធំ… ឧបនាហំ… មក្ខំ… បឡាសំ… ឥស្សំ… មច្ឆរិយំ… មាយំ… សាឋេយ្យំ… ថម្ភំ… សារម្ភំ… មានំ… អតិមានំ… មទំ… បមាទំ… សព្ពេ កិលេសេ… សព្ពេ ទុច្ចរិតេ… សព្ពេ អភិសង្ខារេ… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ, ព្យន្តីករោតិ, អនភាវំ គមេតីតិ តិក្ខបញ្ញា។ ឯកស្មិំ អាសនេ
ថេរោ ច ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តេ ទេសិយមានេ ឋិតកោវ សព្ពកិលេសេ ឆិន្ទិត្វា សាវកបារមិញាណំ បដិវិទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ តិក្ខបញ្ញោ នាម ជាតោ។ តេនាហ – ‘‘តិក្ខបញ្ញោ, ភន្តេ, អាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិ។
កតមា និព្ពេធិកបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតិ ឧត្តាសពហុលោ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ អរតិពហុលោ អនភិរតិពហុលោ ពហិមុខោ ន រមតិ សព្ពសង្ខារេសុ, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អប្បទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា។ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អប្បទាលិតបុព្ពំ ទោសក្ខន្ធំ… មោហក្ខន្ធំ… កោធំ… ឧបនាហំ…បេ.… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា។
អប្បិច្ឆោតិ សន្តគុណនិគុហនតា, បច្ចយបដិគ្គហណេ ច មត្តញ្ញុតា, ឯតំ អប្បិច្ឆលក្ខណន្តិ ឥមិនា លក្ខណេន សមន្នាគតោ។ សន្តុដ្ឋោតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ យថាលាភសន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោតិ, ឥមេហិ តីហិ សន្តោសេហិ សមន្នាគតោ។ បវិវិត្តោតិ កាយវិវេកោ ច អសំសដ្ឋោតិ ទស្សនសំសគ្គោ សវនសំសគ្គោ សមុល្លបនសំសគ្គោ បរិភោគសំសគ្គោ កាយសំសគ្គោតិ, ឥមេហិ បញ្ចហិ សំសគ្គេហិ វិរហិតោ។ អយញ្ច បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ រាជូហិ រាជមហាមត្តេហិ តិត្ថិយេហិ តិត្ថិយសាវកេហិ ឧបាសកេហិ ឧបសិកាហិ ភិក្ខូហិ ភិក្ខុនីហីតិ អដ្ឋហិ បុគ្គលេហិ សទ្ធិំ ជាយតិ, សោ សព្ពោបិ ថេរស្ស នត្ថីតិ អសំសដ្ឋោ។
អារទ្ធវីរិយោតិ បគ្គហិតវីរិយោ បរិបុណ្ណវីរិយោ។ តត្ថ អារទ្ធវីរិយោ ភិក្ខុ គមនេ ឧប្បន្នកិលេសស្ស ឋានំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ, ឋានេ ឧប្បន្នស្ស និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ ឧប្បន្នស្ស សេយ្យំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ, តស្មិំ តស្មិំ ឥរិយាបថេ ឧប្បន្នំ តត្ថ តត្ថេវ និគ្គណ្ហាតិ។ ថេរោ បន ចតុចត្តាលីស វស្សានិ មញ្ចេ បិដ្ឋិំ ន បសារេតិ។ តំ សន្ធាយ ‘‘អារទ្ធវីរិយោ’’តិ អាហ។ វត្តាតិ
វចនក្ខមោតិ វចនំ ខមតិ។ ឯកោ ហិ បរស្ស ឱវាទំ ទេតិ, សយំ បន អញ្ញេន ឱវទិយមានោ កុជ្ឈតិ។ ថេរោ បន បរស្សបិ ឱវាទំ ទេតិ, សយំ
‘‘តទហុ បព្ពជិតោ សន្តោ, ជាតិយា សត្តវស្សិកោ;
សោបិ មំ អនុសាសេយ្យ, សម្បដិច្ឆាមិ មត្ថកេ’’តិ។ (មិ. ប. ៦.៤.៨) –
អាហ។
ចោទកោតិ
បាបគរហីតិ បាបបុគ្គលេ ន បស្សេ, ន តេសំ វចនំ សុណេ, តេហិ សទ្ធិំ ឯកចក្កវាឡេបិ ន វសេយ្យំ។
‘‘មា មេ កទាចិ បាបិច្ឆោ, កុសីតោ ហីនវីរិយោ;
អប្បស្សុតោ អនាទរោ, សមេតោ អហុ កត្ថចី’’តិ។ –
ឯវំ បាបបុគ្គលេបិ គរហតិ, ‘‘សមណេន នាម រាគវសិកេន ទោសមោហវសិកេន ន ហោតព្ពំ, ឧប្បន្នោ រាគោ ទោសោ មោហោ បហាតព្ពោ’’តិ ឯវំ បាបធម្មេបិ គរហតីតិ ទ្វីហិ ការណេហិ ‘‘បាបគរហី, ភន្តេ, អាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិ វទតិ។
ឯវំ ឯវមេតន្តិអាទិមាហ។
ឯវំ អថ ខោ សុសីមោតិអាទិ វុត្តំ។
ឧច្ចាវចាតិ អញ្ញេសុ ឋានេសុ បណីតំ ឧច្ចំ វុច្ចតិ, ហីនំ អវចំ។ ឥធ បន ឧច្ចាវចាតិ នានាវិធា វណ្ណនិភា។ តស្សា កិរ ទេវបរិសាយ នីលដ្ឋានំ អតិនីលំ, បីតកដ្ឋានំ អតិបីតកំ, លោហិតដ្ឋានំ អតិលោហិតំ, ឱទាតដ្ឋានំ អច្ចោទាតន្តិ, ចតុព្ពិធា វណ្ណនិភា បាតុភវិ។ តេនេវ សេយ្យថាបិ នាមាតិ ចតស្សោ ឧបមា អាគតា។ តត្ថ សុភោតិ សុន្ទរោ។ ជាតិមាតិ ជាតិសម្បន្នោ។ សុបរិកម្មកតោតិ ធោវនាទិបរិកម្មេន សុដ្ឋុ បរិកម្មកតោ។ បណ្ឌុកម្ពលេ និក្ខិត្តោតិ រត្តកម្ពលេ ឋបិតោ។ ឯវមេវន្តិ រត្តកម្ពលេ និក្ខិត្តមណិ វិយ សព្ពា ឯកប្បហារេនេវ វិរោចិតុំ អារទ្ធា។ និក្ខន្តិ អតិរេកបញ្ចសុវណ្ណេន កតបិឡន្ធនំ។ តញ្ហិ ឃដ្ដនមជ្ជនក្ខមំ ហោតិ។ ជម្ពោនទន្តិ មហាជម្ពុសាខាយ បវត្តនទិយំ និព្ពត្តំ, មហាជម្ពុផលរសេ វា បថវិយំ បវិដ្ឋេ សុវណ្ណង្កុរា ឧដ្ឋហន្តិ, តេន សុវណ្ណេន កតបិឡន្ធនន្តិបិ អត្ថោ។ ទក្ខកម្មារបុត្តឧក្កាមុខសុកុសលសម្បហដ្ឋន្តិ សុកុសលេន កម្មារបុត្តេន ឧក្កាមុខេ បចិត្វា សម្បហដ្ឋំ។ ធាតុវិភង្គេ (ម. និ. ៣.៣៥៧ អាទយោ) អកតភណ្ឌំ គហិតំ, ឥធ បន កតភណ្ឌំ។
វិទ្ធេតិ ទូរីភូតេ។ ទេវេតិ អាកាសេ។ នភំ អព្ភុស្សក្កមានោតិ អាកាសំ អភិលង្ឃន្តោ។ ឥមិនា សោរតោតិ ទន្តោតិ និព្ពិសេវនោ។ សត្ថុវណ្ណាភតោតិ កាលំ កង្ខតីតិ បរិនិព្ពានកាលំ បត្ថេតិ។ ខីណាសវោ ហិ នេវ មរណំ អភិនន្ទតិ, ន ជីវិតំ បត្ថេតិ, ទិវសសង្ខេបំ វេតនំ គហេត្វា ឋិតបុរិសោ វិយ កាលំ បន បត្ថេតិ, ឱលោកេន្តោ តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ –
‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា’’តិ។ (ថេរគា. ១០០១-១០០២); នវមំ;
១០. នានាតិត្ថិយសាវកសុត្តវណ្ណនា
១១១. ទសមេ នានាតិត្ថិយសាវកាតិ តេ កិរ កម្មវាទិនោ អហេសុំ, តស្មា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គេ និព្ពត្តា, តេ ‘‘អត្តនោ អត្តនោ សត្ថរិ បសាទេន និព្ពត្តម្ហា’’តិ សញ្ញិនោ ហុត្វា ‘‘គច្ឆាម ទសពលស្ស សន្តិកេ ឋត្វា អម្ហាកំ សត្ថារានំ វណ្ណំ កថេស្សាមា’’តិ អាគន្ត្វា បច្ចេកគាថាហិ កថយិំសុ។ តត្ថ ឆិន្ទិតមារិតេតិ ឆិន្ទិតេ ច មារិតេ ច។ ហតជានីសូតិ បោថនេ ច ធនជានីសុ ច។ បុញ្ញំ វា បនាតិ អត្តនោ បុញ្ញម្បិ ន សមនុបស្សតិ, សង្ខេបតោ បុញ្ញាបុញ្ញានំ វិបាកោ នត្ថីតិ វទតិ។ ស វេ វិស្សាសមាចិក្ខីតិ សោ – ‘‘ឯវំ កតបាបានម្បិ កតបុញ្ញានម្បិ វិបាកោ នត្ថី’’តិ វទន្តោ សត្តានំ វិស្សាសំ អវស្សយំ បតិដ្ឋំ អាចិក្ខតិ, តស្មា មាននំ វន្ទនំ បូជនំ អរហតីតិ វទតិ។
តបោជិគុច្ឆាយាតិ កាយកិលមថតបេន បាបជិគុច្ឆនេន។ សុសំវុតត្តោតិ សមន្នាគតោ បិហិតោ វា។ ជេគុច្ឆីតិ តបេន បាបជិគុច្ឆកោ។ និបកោតិ បណ្ឌិតោ។ ចាតុយាមសុសំវុតោតិ ចាតុយាមេន សុសំវុតោ។ ចាតុយាមោ សព្ពវារិវារិតោតិ វារិតសព្ពឧទកោ, បដិក្ខិត្តសព្ពសីតោទកោតិ អត្ថោ។ សោ កិរ សីតោទកេ សត្តសញ្ញី ហោតិ សព្ពវារិយុត្តោតិ សព្ពេន បាបវារណេន យុតោ។ សព្ពវារិធុតោតិ សព្ពេន បាបវារណេន ធុតបាបោ សព្ពវារិផុដោតិ សព្ពេន បាបវារណេន ផុដ្ឋោ។ ទិដ្ឋំ សុតញ្ច អាចិក្ខន្តិ ទិដ្ឋំ ‘‘ទិដ្ឋំ មេ’’តិ សុតំ ‘‘សុតំ មេ’’តិ អាចិក្ខន្តោ, ន និគុហន្តោ។ ន ហិ នូន កិព្ពិសីតិ ឯវរូបោ សត្ថា កិព្ពិសការកោ នាម ន ហោតិ។
នានាតិត្ថិយេតិ សោ កិរ នានាតិត្ថិយានំយេវ ឧបដ្ឋាកោ, តស្មា តេ អារព្ភ វទតិ។ បកុធកោ កាតិយានោតិ បកុធោ កច្ចាយនោ។ និគណ្ឋោតិ នាដបុត្តោ។ មក្ខលិបូរណាសេតិ មក្ខលិ ច បូរណោ ច។ សាមញ្ញប្បត្តាតិ សមណធម្មេ កោដិប្បត្តា។ ន ហិ នូន តេតិ សប្បុរិសេហិ ន ទូរេ, តេយេវ លោកេ សប្បុរិសាតិ វទតិ។ បច្ចភាសីតិ ‘‘អយំ អាកោដកោ ឥមេសំ នគ្គនិស្សិរិកានំ ទសពលស្ស សន្តិកេ ឋត្វា វណ្ណំ កថេតីតិ តេសំ អវណ្ណំ កថេស្សាមី’’តិ បតិអភាសីតិ។
តត្ថ សហាចរិតេនាតិ សហ ចរិតមត្តេន។ ឆវោ សិគាលោតិ លាមកោ កាលសិគាលោ។ កោត្ថុកោតិ តស្សេវ វេវចនំ។ សង្កស្សរាចារោតិ អាសង្កិតសមាចារោ។ ន សតំ សរិក្ខោតិ បណ្ឌិតានំ សប្បុរិសានំ សទិសោ ន ហោតិ, កិំ ត្វំ កាលសិគាលសទិសេ តិត្ថិយេ សីហេ ករោសីតិ?
អន្វាវិសិត្វាតិ ‘‘អយំ ឯវរូបានំ សត្ថារានំ អវណ្ណំ កថេតិ, តេនេវ នំ មុខេន វណ្ណំ កថាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស សរីរេ អនុអាវិសិ អធិមុច្ចិ, ឯវំ អន្វាវិសិត្វា។ អាយុត្តាតិ តបោជិគុច្ឆនេ យុត្តបយុត្តា។ បាលយំ បវិវេកិយន្តិ បវិវេកំ បាលយន្តា។ តេ កិរ ‘‘ន្ហាបិតបវិវេកំ បាលេស្សាមា’’តិ រូបេ និវិដ្ឋាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ រូបេ បតិដ្ឋិតា។ ទេវលោកាភិនន្ទិនោតិ ទេវលោកបត្ថនកាមា។ មាតិយាតិ មច្ចា, តេ វេ មច្ចា បរលោកត្ថាយ សម្មា អនុសាសន្តីតិ វទតិ។
ឥតិ វិទិត្វាតិ ‘‘អយំ បឋមំ ឯតេសំ អវណ្ណំ កថេត្វា ឥទានិ វណ្ណំ កថេតិ, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ជានិត្វាវ។ យេ ចន្តលិក្ខស្មិំ បភាសវណ្ណាតិ យេ អន្តលិក្ខេ ចន្ទោភាសសូរិយោភាសសញ្ឈារាគឥន្ទធនុតារករូបានំ បភាសវណ្ណា។ សព្ពេវ តេ តេតិ សព្ពេវ តេ តយា។ នមុចីតិ មារំ អាលបតិ។ អាមិសំវ មច្ឆានំ វធាយ ខិត្តាតិ យថា មច្ឆានំ វធត្ថាយ ពឡិសលគ្គំ
មាណវគាមិយោតិ អយំ កិរ ទេវបុត្តោ ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ។ រាជគហីយានន្តិ រាជគហបព្ពតានំ។ សេតោតិ កេលាសោ។ អឃគាមិនន្តិ អាកាសគាមីនំ។ ឧទធិនន្តិ ឧទកនិធានានំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា រាជគហីយានំ បព្ពតានំ វិបុលោ សេដ្ឋោ, ហិមវន្តបព្ពតានំ កេលាសោ, អាកាសគាមីនំ អាទិច្ចោ, ឧទកនិធានានំ សមុទ្ទោ, នក្ខត្តានំ ចន្ទោ, ឯវំ សទេវកស្ស លោកស្ស ពុទ្ធោ សេដ្ឋោតិ។ ទសមំ។
នានាតិត្ថិយវគ្គោ តតិយោ។
ឥតិ សារត្ថប្បកាសិនិយា
សំយុត្តនិកាយ-អដ្ឋកថាយ
ទេវបុត្តសំយុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។