។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
សំយុត្តនិកាយេ
សឡាយតនវគ្គ-អដ្ឋកថា
១. សឡាយតនសំយុត្តំ
១. អនិច្ចវគ្គោ
១. អជ្ឈត្តានិច្ចសុត្តវណ្ណនា
១. សឡាយតនវគ្គស្ស ចក្ខុន្តិ ទ្វេ ចក្ខូនិ – ញាណចក្ខុ ចេវ មំសចក្ខុ ច។ តត្ថ ញាណចក្ខុ បញ្ចវិធំ – ពុទ្ធចក្ខុ, ធម្មចក្ខុ, សមន្តចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ, បញ្ញាចក្ខូតិ។ តេសុ ពុទ្ធចក្ខុ នាម អាសយានុសយញាណញ្ចេវ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច, យំ – ‘‘ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ’’តិ (មហាវ. ៩; ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៨) អាគតំ
មំសចក្ខុបិ
តត្ថ យទិទំ បសាទចក្ខុ, តំ គហេត្វា ភគវា – ចក្ខុំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ – ‘‘ចតូហិ ការណេហិ អនិច្ចំ ឧទយព្ពយវន្តតាយា’’តិអាទិនា នយេន វិត្ថារកថា ហេដ្ឋា បកាសិតាយេវ។ សោតម្បិ បសាទសោតមេវ អធិប្បេតំ, តថា ឃានជិវ្ហាកាយា។ មនោតិ តេភូមកសម្មសនចារចិត្តំ។ ឥតិ ឥទំ សុត្តំ ឆសុ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ តីណិ លក្ខណានិ ទស្សេត្វា កថិតេ ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយេន វុត្តំ។
២-៣. អជ្ឈត្តទុក្ខសុត្តាទិវណ្ណនា
២-៣. ទុតិយំ ទ្វេ លក្ខណានិ, តតិយំ ឯកលក្ខណំ ទស្សេត្វា កថិតេ ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយេន វុត្តំ។ សេសានិ បន តេហិ សល្លក្ខិតានិ វា ឯត្តកេនេវ វា សល្លក្ខេស្សន្តីតិ។
៤-៦. ពាហិរានិច្ចសុត្តាទិវណ្ណនា
៤-៦. ចតុត្ថេ រូបគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា ចតុសមុដ្ឋានា, សទ្ទោ ទ្វិសមុដ្ឋានោ, ធម្មាតិ តេភូមកធម្មារម្មណំ។ ឥទម្បិ ពាហិរេសុ ឆសុ អាយតនេសុ តិលក្ខណំ ទស្សេត្វា កថិតេ ពុជ្ឈនកានំ វសេន វុត្តំ។ បញ្ចមេ ឆដ្ឋេ ច ទុតិយតតិយេសុ វុត្តសទិសោវ នយោ។
៧-១២. អជ្ឈត្តានិច្ចាតីតានាគតសុត្តាទិវណ្ណនា
៧-១២. សត្តមាទីនិ
អនិច្ចវគ្គោ បឋមោ។
២. យមកវគ្គោ
១-៤. បឋមបុព្ពេសម្ពោធសុត្តាទិវណ្ណនា
១៣-១៦. យមកវគ្គស្ស អជ្ឈត្តិកានន្តិ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តវសេន អជ្ឈត្តិកានំ។ សោ បន នេសំ អជ្ឈត្តិកភាវោ ឆន្ទរាគស្ស អធិមត្តពលវតាយ វេទិតព្ពោ។ មនុស្សានញ្ហិ អន្តោឃរំ វិយ ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ, ឃរូបចារំ វិយ ឆ ពាហិរាយតនានិ។ យថា នេសំ បុត្តទារធនធញ្ញបុណ្ណេ អន្តោឃរេ ឆន្ទរាគោ អធិមត្តពលវា ហោតិ, តត្ថ កស្សចិ បវិសិតុំ ន ទេន្តិ, អប្បមត្តេន ភាជនសទ្ទមត្តេនាបិ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ? វត្តារោ ភវន្តិ។ ឯវមេវំ ឆសុ អជ្ឈត្តិកេសុ អាយតនេសុ អធិមត្តពលវឆន្ទរាគោតិ។ ឥតិ ឥមាយ ឆន្ទរាគពលវតាយ តានិ ‘‘អជ្ឈត្តិកានី’’តិ វុត្តានិ។ ឃរូបចារេ បន នោ តថា ពលវា ហោតិ, តត្ថ ចរន្តេ មនុស្សេបិ ចតុប្បទានិបិ ន សហសា និវារេន្តិ។ កិញ្ចាបិ ន និវារេន្តិ, អនិច្ឆន្តា បន បសុបច្ឆិមត្តម្បិ គហិតុំ ន ទេន្តិ។ ឥតិ នេសំ តត្ថ ន អធិមត្តពលវឆន្ទរាគោ ហោតិ។ រូបាទីសុបិ តថេវ ន អធិមត្តពលវឆន្ទរាគោ, តស្មា តានិ ‘‘ពាហិរានី’’តិ វុត្តានិ។ វិត្ថារតោ
៥-៦. បឋមនោចេអស្សាទសុត្តាទិវណ្ណនា
១៧-១៨. បញ្ចមេ និស្សដាតិ និក្ខន្តា។ វិសញ្ញុត្តាតិ នោសំយុត្តា។ វិប្បមុត្តាតិ នោ អធិមុត្តា វិមរិយាទីកតេន ចេតសាតិ និម្មរិយាទីកតេន ចេតសា។ យញ្ហិ កិលេសជាតំ វា វដ្ដំ វា អប្បហីនំ ហោតិ, តេន
៧-១០. បឋមាភិនន្ទសុត្តាទិវណ្ណនា
១៩-២២. សត្តមាទីសុ ចតូសុ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតំ។ អនុបុព្ពកថា បន នេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ។
យមកវគ្គោ ទុតិយោ។
៣. សព្ពវគ្គោ
១. សព្ពសុត្តវណ្ណនា
២៣. សព្ពវគ្គស្ស បឋមេ សព្ពំ វោ, ភិក្ខវេតិ សព្ពំ នាម ចតុព្ពិធំ – សព្ពសព្ពំ, អាយតនសព្ពំ, សក្កាយសព្ពំ, បទេសសព្ពន្តិ។ តត្ថ –
‘‘ន តស្ស អទ្ទិដ្ឋមិធអត្ថិ កិញ្ចិ,
អថោ អវិញ្ញាតមជានិតព្ពំ;
សព្ពំ
តថាគតោ តេន សមន្តចក្ខូ’’តិ។ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. ធោតកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៣២; បដិ. ម. ១.១២១) –
ឥទំ សព្ពសព្ពំ នាម។ ‘‘សព្ពំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាថា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៤) ឥទំ អាយតនសព្ពំ នាម។ ‘‘សព្ពធម្មមូលបរិយាយំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមី’’តិ (ម. និ. ១.១) ឥទំ សក្កាយសព្ពំ នាម។ ‘‘សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ មនោ មានសំ…បេ.… តជ្ជាមនោធាតូ’’តិ ឥទំ បទេសសព្ពំ នាម។ ឥតិ បញ្ចារម្មណមត្តំ បទេសសព្ពំ។ តេភូមកធម្មា សក្កាយសព្ពំ។ ចតុភូមកធម្មា អាយតនសព្ពំ។ យំកិញ្ចិ នេយ្យំ សព្ពសព្ពំ។ បទេសសព្ពំ សក្កាយសព្ពំ
បច្ចក្ខាយាតិ វាចាវត្ថុកមេវស្សាតិ, វាចាយ វត្តព្ពវត្ថុមត្តកមេវ ភវេយ្យ។ ឥមានិ បន ទ្វាទសាយតនានិ អតិក្កមិត្វា អយំ នាម អញ្ញោ សភាវធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ បុដ្ឋោ ច ន សម្បាយេយ្យាតិ, ‘‘កតមំ អញ្ញំ សព្ពំ នាមា’’តិ? បុច្ឆិតោ, ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វចនេន សម្បាទេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ វិឃាតំ អាបជ្ជេយ្យាតិ ទុក្ខំ អាបជ្ជេយ្យ។ យថា តំ, ភិក្ខវេ, អវិសយស្មិន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ។ យថាតិ ការណវចនំ, យស្មា អវិសយេ បុដ្ឋោតិ អត្ថោ។ អវិសយស្មិញ្ហិ សត្តានំ វិឃាតោវ ហោតិ, កូដាគារមត្តំ សិលំ សីសេន ឧក្ខិបិត្វា គម្ភីរេ ឧទកេ តរណំ អវិសយោ, តថា ចន្ទិមសូរិយានំ អាកឌ្ឍិត្វា បាតនំ, តស្មិំ អវិសយេ វាយមន្តោ វិឃាតមេវ អាបជ្ជតិ, ឯវំ ឥមស្មិម្បិ អវិសយេ វិឃាតមេវ អាបជ្ជេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។
២. បហានសុត្តវណ្ណនា
២៤. ទុតិយេ សព្ពប្បហានាយាតិ សព្ពស្ស បហានាយ។ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ វេទយិតន្តិ ចក្ខុសម្ផស្សំ មូលបច្ចយំ កត្វា ឧប្បន្នា សម្បដិច្ឆនសន្តីរណវោដ្ឋព្ពនជវនវេទនា។ ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តាយ មនោតិ ភវង្គចិត្តំ។ ធម្មាតិ អារម្មណំ។ មនោវិញ្ញាណន្តិ សហាវជ្ជនកជវនំ។ មនោសម្ផស្សោតិ ភវង្គសហជាតោ សម្ផស្សោ។ វេទយិតន្តិ សហាវជ្ជនវេទនាយ ជវនវេទនា។ ភវង្គសម្បយុត្តាយ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ អាវជ្ជនំ ភវង្គតោ អមោចេត្វា មនោតិ សហាវជ្ជនេន ភវង្គំ ទដ្ឋព្ពំ។ ធម្មាតិ អារម្មណំ។ មនោវិញ្ញាណន្តិ ជវនវិញ្ញាណំ។ មនោសម្ផស្សោតិ ភវង្គសហជាតោ សម្ផស្សោ។ វេទយិតន្តិ ជវនសហជាតា វេទនា។ សហាវជ្ជនេន ភវង្គសហជាតាបិ វដ្ដតិយេវ។ យា បនេត្ថ ទេសនា អនុសិដ្ឋិអាណា, អយំ បណ្ណត្តិ នាមាតិ។
៣. អភិញ្ញាបរិញ្ញាបហានសុត្តវណ្ណនា
២៥. តតិយេ សព្ពំ អភិញ្ញា បរិញ្ញា បហានាយាតិ សព្ពំ អភិជានិត្វា បរិជានិត្វា បជហនត្ថាយ។ អភិញ្ញា បរិញ្ញា បហាតព្ពន្តិ អភិជានិត្វា បរិជានិត្វា បហាតព្ពំ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
៤. បឋមអបរិជាននសុត្តវណ្ណនា
២៦. ចតុត្ថេ អនភិជានំ អបរិជានំ អវិរាជយំ អប្បជហន្តិ អនភិជានន្តោ អបរិជានន្តោ អវិរាជេន្តោ អប្បជហន្តោ។ ឯត្ថ ច អវិរាជេន្តោតិ អវិគច្ឆាបេន្តោ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តិស្សោបិ បរិញ្ញា កថិតា ហោន្តិ។ ‘‘អភិជាន’’ន្តិ ហិ វចនេន ញាតបរិញ្ញា កថិតា, ‘‘បរិជាន’’ន្តិ វចនេន តីរណបរិញ្ញា, ‘‘វិរាជយំ បជហ’’ន្តិ ទ្វីហិ បហានបរិញ្ញាតិ។
៥. ទុតិយអបរិជាននសុត្តវណ្ណនា
២៧. បញ្ចមេ ចក្ខុវិញ្ញាណវិញ្ញាតព្ពា ធម្មាតិ ហេដ្ឋា គហិតរូបមេវ គហេត្វា ទស្សេតិ។ ហេដ្ឋា វា អាបាថគតំ គហិតំ, ឥធ អនាបាថគតំ។ ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – ហេដ្ឋា អាបាថគតម្បិ អនាបាថគតម្បិ គហិតមេវ, ឥធ បន ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តា តយោ ខន្ធា។ តេ ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន
៦. អាទិត្តសុត្តវណ្ណនា
២៨. ឆដ្ឋេ គយាសីសេតិ គយាគាមស្ស ហិ អវិទូរេ គយាតិ ឯកា បោក្ខរណីបិ អត្ថិ នទីបិ, គយាសីសនាមកោ ហត្ថិកុម្ភសទិសោ បិដ្ឋិបាសាណោបិ, យត្ថ ភិក្ខុសហស្សស្សបិ ឱកាសោ បហោតិ, ភគវា តត្ថ វិហរតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘គយាសីសេ’’តិ។ ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ តេសំ សប្បាយធម្មទេសនំ វិចិនិត្វា តំ ទេសេស្សាមីតិ អាមន្តេសិ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – ឥតោ កិរ ទ្វានវុតិកប្បេ មហិន្ទោ នាម រាជា អហោសិ។ តស្ស ជេដ្ឋបុត្តោ ផុស្សោ នាម។ សោ បូរិតបារមី បច្ឆិមភវិកសត្តោ, បរិបាកគតេ ញាណេ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ
សត្ថា វិហារស្មិំយេវ ឋិតោ ចីវរំ បារុបិត្វា អន្តោសាណិយាវ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន រាជគេហំ អាគច្ឆតិ, កតភត្តកិច្ចោ អន្តោសាណិយាវ គច្ឆតិ។ កោចិ កដច្ឆុភិក្ខាមត្តម្បិ ទាតុំ ន លភតិ។ តតោ នាគរា ឧជ្ឈាយិំសុ, ‘‘ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ន ច មយំ បុញ្ញានិ កាតុំ លភាម។ យថា ហិ ចន្ទិមសូរិយា សព្ពេសំ អាលោកំ ករោន្តិ, ឯវំ ពុទ្ធា នាម សព្ពេសំ ហិតត្ថាយ ឧប្បជ្ជន្តិ, អយំ បន រាជា សព្ពេសំ បុញ្ញចេតនំ អត្តនោយេវ អន្តោ បវេសេតី’’តិ។
តស្ស ច រញ្ញោ អញ្ញេ តយោ បុត្តា អត្ថិ។ នាគរា តេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា សម្មន្តយិំសុ, ‘‘រាជកុលេហិ សទ្ធិំ អដ្ដោ នាម នត្ថិ, ឯកំ ឧបាយំ ករោមា’’តិ។ តេ បច្ចន្តេ ចោរេ
រាជា តុដ្ឋោ ‘‘តាតា, វរំ វោ ទេមី’’តិ អាហ។ តេ អធិវាសេត្វា គន្ត្វា នាគរេហិ សទ្ធិំ មន្តយិំសុ, ‘‘រញ្ញា អម្ហាកំ វរោ ទិន្នោ។ កិំ គណ្ហាមា’’តិ? អយ្យបុត្តា, តុម្ហាកំ ហត្ថិអស្សាទយោ ន ទុល្លភា
រាជា វិនិវត្តិតុំ អលភន្តោ – ‘‘តាតា, សត្ត សំវច្ឆរេ សត្ត មាសេ សត្ត ច ទិវសេ ឧបដ្ឋហិត្វា តុម្ហាកំ ទស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘សុន្ទរំ, ទេវ, បាដិភោគំ ទេថា’’តិ។ ‘‘កិស្ស បាដិភោគំ តាតា’’តិ? ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អមរណបាដិភោគំ ទេវា’’តិ។ ‘‘តាតា, អយុត្តំ បាដិភោគំ ទាបេថ, ន សក្កា ឯវំ បាដិភោគំ ទាតុំ, តិណគ្គេ ឧស្សាវពិន្ទុសទិសំ សត្តានំ ជីវិត’’ន្តិ។ ‘‘នោ ចេ, ទេវ, បាដិភោគំ ទេថ, មយំ អន្តរា មតា កិំ កុសលំ ករិស្សាមា’’តិ? ‘‘តេន ហិ, តាតា, ឆ សំវច្ឆរានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ បញ្ច, ចត្តារិ, តីណិ, ទ្វេ, ឯកំ សំវច្ឆរំ ទេថ’’។ ‘‘សត្ត, ឆ មាសេ ទេថ…បេ.… មាសឌ្ឍមត្តំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ សត្តទិវសមត្តំ ទេថា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ទេវាតិ សត្ត ទិវសេ សម្បដិច្ឆិំសុ’’។ រាជា សត្ត សំវច្ឆរេ សត្ត មាសេ សត្ត ទិវសេ កត្តព្ពសក្ការំ សត្តសុយេវ ទិវសេសុ អកាសិ។
តតោ បុត្តានំ វសនដ្ឋានំ សត្ថារំ បេសេតុំ អដ្ឋឧសភវិត្ថតំ មគ្គំ អលង្ការាបេសិ, មជ្ឈដ្ឋានេ ចតុឧសភប្បមាណំ
រាជា
អថ នេសំ ជេដ្ឋភាតា បញ្ចសតេ បុរិសេ អាទាយ ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាយ ទ្វេ កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា កប្បិយំ ឧទកំ បរិភុញ្ជមានោ វាសំ កប្បេសិ។ មជ្ឈិមោ តីហិ, កនិដ្ឋោ ទ្វីហិ បុរិសសតេហិ សទ្ធិំ តថេវ បដិបជ្ជិ។ តេ យាវជីវំ សត្ថារំ ឧបដ្ឋហិំសុ។ សត្ថា តេសំយេវ សន្តិកេ បរិនិព្ពាយិ។
តេបិ កាលំ កត្វា តតោ បដ្ឋាយ ទ្វានវុតិកប្បេ មនុស្សលោកតោ ទេវលោកំ, ទេវលោកតោ ច មនុស្សលោកំ សំសរន្តា អម្ហាកំ សត្ថុកាលេ ទេវលោកា ចវិត្វា មនុស្សលោកេ និព្ពត្តិំសុ។ តេសំ ទានគ្គេ ព្យាវដោ មហាអមច្ចោ អង្គមគធានំ រាជា ពិម្ពិសារោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តេ តស្សេវ រញ្ញោ រដ្ឋេ
អថ អាទិត្តន្តិ បទិត្តំ សម្បជ្ជលិតំ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ទុក្ខលក្ខណំ កថិតំ។
៧. អទ្ធភូតសុត្តវណ្ណនា
២៩. សត្តមេ អទ្ធភូតន្តិ អធិភូតំ អជ្ឈោត្ថដំ, ឧបទ្ទុតន្តិ អត្ថោ។ ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ ទុក្ខលក្ខណមេវ កថិតំ។
៨. សមុគ្ឃាតសារុប្បសុត្តវណ្ណនា
៣០. អដ្ឋមេ សព្ពមញ្ញិតសមុគ្ឃាតសារុប្បន្តិ សព្ពេសំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិមញ្ញិតានំ សមុគ្ឃាតាយ អនុច្ឆវិកំ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ។ ចក្ខុំ ន មញ្ញតីតិ ចក្ខុំ ចក្ខុស្មិំ ន មញ្ញតីតិ អហំ ចក្ខុស្មិំ, មម កិញ្ចនបលិពោធោ ចក្ខុស្មិំ បរោ ចក្ខុស្មិំ, បរស្ស កិញ្ចនបលិពោធោ ចក្ខុស្មិន្តិ ន មញ្ញតិ។ ចក្ខុតោ ន មញ្ញតីតិ អហំ ចក្ខុតោ និគ្គតោ, មម កិញ្ចនបលិពោធោ ចក្ខុតោ និគ្គតោ, បរោ ចក្ខុតោ និគ្គតោ, បរស្ស កិញ្ចនបលិពោធោ ចក្ខុតោ ចក្ខុំ មេតិ ន មញ្ញតីតិ មម ចក្ខូតិ ន មញ្ញតិ, មមត្តភូតំ តណ្ហាមញ្ញនំ ន ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ។ សេសំ ឧត្តានមេវាតិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ ចតុចត្តាលីសាយ ឋានេសុ អរហត្តំ បាបេត្វា វិបស្សនា កថិតា។
៩. បឋមសមុគ្ឃាតសប្បាយសុត្តវណ្ណនា
៣១. នវមេ សមុគ្ឃាតសប្បាយាតិ សមុគ្ឃាតស្ស ឧបការភូតា។ តតោ តំ ហោតិ អញ្ញថាតិ តតោ តំ អញ្ញេនាការេន ហោតិ។ អញ្ញថាភាវី ភវសត្តោ លោកោ ភវមេវាភិនន្ទតីតិ អញ្ញថាភាវំ វិបរិណាមំ ឧបគមនេន អញ្ញថាភាវី ហុត្វាបិ ភវេសុ សត្តោ លគ្គោ លគិតោ បលិពុទ្ធោ អយំ លោកោ ភវំយេវ អភិនន្ទតិ។ យាវតា, ភិក្ខវេ, ខន្ធធាតុអាយតនន្តិ, ភិក្ខវេ, យត្តកំ ឥទំ ខន្ធា ច ធាតុយោ ច អាយតនានិ ចាតិ ខន្ធធាតុអាយតនំ។ តម្បិ ន មញ្ញតីតិ សព្ពម្បិ ន មញ្ញតីតិ ហេដ្ឋា គហិតមេវ សំកឌ្ឍិត្វា បុន ទស្សេតិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ អដ្ឋចត្តាលីសាយ ឋានេសុ អរហត្តំ បាបេត្វា វិបស្សនា កថិតា។
១០. ទុតិយសមុគ្ឃាតសប្បាយសុត្តវណ្ណនា
៣២. ទសមេ ឯតំ មមាតិអាទីហិ តីហិ តីហិ បទេហិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគាហេ ទស្សេត្វា តិបរិវដ្ដនយេន ទេសនា កតា។ បដិបាដិយា បន តីសុបិ ឥមេសុ សុត្តេសុ សហ វិបស្សនាយ ចត្តារោបិ មគ្គា កថិតាតិ។
សព្ពវគ្គោ តតិយោ។
៤. ជាតិធម្មវគ្គវណ្ណនា
៣៣-៤២. ជាតិធម្មវគ្គេ ជាតិធម្មន្តិ ជាយនធម្មំ និព្ពត្តនសភាវំ។ ជរាធម្មន្តិ ជីរណសភាវំ។ ព្យាធិធម្មន្តិ ព្យាធិនោ ឧប្បត្តិបច្ចយភាវេន ព្យាធិសភាវំ។ មរណធម្មន្តិ មរណសភាវំ សោកធម្មន្តិ សោកស្ស ឧប្បត្តិបច្ចយភាវេន សោកសភាវំ។ សំកិលេសិកធម្មន្តិ សំកិលេសិកសភាវំ។ ខយធម្មន្តិ ខយគមនសភាវំ។ វយធម្មាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ។
ជាតិធម្មវគ្គោ ចតុត្ថោ។
៥. សព្ពអនិច្ចវគ្គវណ្ណនា
៤៣-៥២. អនិច្ចវគ្គេ អភិញ្ញេយ្យន្តិ បទេ ញាតបរិញ្ញា អាគតា, ឥតរា បន ទ្វេ គហិតាយេវាតិ វេទិតព្ពា។ បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពបទេសុបិ តីរណបហានបរិញ្ញាវ អាគតា, ឥតរាបិ បន ទ្វេ គហិតាយេវាតិ វេទិតព្ពា។ សច្ឆិកាតព្ពន្តិ បច្ចក្ខំ កាតព្ពំ។ អភិញ្ញាបរិញ្ញេយ្យន្តិ ឥធាបិ បហានបរិញ្ញា អវុត្តាបិ គហិតាយេវាតិ វេទិតព្ពា។ ឧបទ្ទុតន្តិ អនេកគ្គដ្ឋេន។ ឧបស្សដ្ឋន្តិ ឧបហតដ្ឋេន។ សេសំ ឧត្តានមេវាតិ។
សព្ពអនិច្ចវគ្គោ បញ្ចមោ។
បឋមោ បណ្ណាសកោ។
៦. អវិជ្ជាវគ្គវណ្ណនា
៥៣-៦២. អវិជ្ជាវគ្គេ អវិជ្ជាតិ ចតូសុ សច្ចេសុ អញ្ញាណំ។ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គវិជ្ជា។ អនិច្ចតោ ជានតោ បស្សតោតិ ទុក្ខានត្តវសេនាបិ ជានតោ បស្សតោ សំយោជនាតិ ទស សំយោជនានិ។ អាសវាតិ ចត្តារោ អាសវា។ អនុសយាតិ សត្ត អនុសយា។ សព្ពុបាទានបរិញ្ញាយាតិ សព្ពេសំ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជាននត្ថាយ។ បរិយាទានាយាតិ ខេបនត្ថាយ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
អវិជ្ជាវគ្គោ ឆដ្ឋោ។
៧. មិគជាលវគ្គោ
១. បឋមមិគជាលសុត្តវណ្ណនា
៦៣. មិគជាលវគ្គស្ស បឋមេ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពា។ សោតវិញ្ញេយ្យាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥដ្ឋាតិ បរិយិដ្ឋា វា ហោន្តុ កន្តាតិ កមនីយា។ មនាបាតិ មនវឌ្ឍនកា។ បិយរូបាតិ បិយជាតិកា។ កាមូបសំហិតាតិ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានេន កាមេន ឧបសំហិតា រជនីយាតិ រញ្ជនីយា, រាគុប្បត្តិការណភូតាតិ អត្ថោ។ នន្ទីតិ តណ្ហានន្ទី។ សំយោគោតិ សំយោជនំ។ នន្ទិសំយោជនសំយុត្តោតិ នន្ទីពន្ធនេន ពទ្ធោ។ អរញ្ញវនបត្ថានីតិ អរញ្ញានិ ច វនបត្ថានិ ច។ តត្ថ កិញ្ចាបិ អភិធម្មេ និប្បរិយាយេន ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) វុត្តំ, តថាបិ យំ តំ ‘‘បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) អរញ្ញកង្គនិប្ផាទកំ សេនាសនំ វុត្តំ, តទេវ អធិប្បេតន្តិ វេទិតព្ពំ។ វនបត្ថន្តិ គាមន្តំ អតិក្កមិត្វា មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានំ, យត្ថ ន កសីយតិ ន វបីយតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘វនបត្ថន្តិ ទូរានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចនំ។ វនបត្ថន្តិ វនសណ្ឌានមេតំ, វនបត្ថន្តិ ភិំសនកានមេតំ, វនបត្ថន្តិ សលោមហំសានមេតំ, វនបត្ថន្តិ បរិយន្តានមេតំ, វនបត្ថន្តិ អមនុស្សូបចារានំ សេនាសនានមេតំ
ឯត្ថ ច បរិយន្តានន្តិ ឥមំ ឯកំ បរិយាយំ ឋបេត្វា សេសបរិយាយេហិ វនបត្ថានិ វេទិតព្ពានិ។ បន្តានីតិ បរិយន្តានិ អតិទូរានិ។ អប្បសទ្ទានីតិ ឧទុក្ខលមុសលទារកសទ្ទាទីនំ អភាវេន អប្បសទ្ទានិ។ អប្បនិគ្ឃោសានីតិ តេសំ តេសំ និន្នាទមហានិគ្ឃោសស្ស អភាវេន អប្បនិគ្ឃោសានិ។ វិជនវាតានីតិ សញ្ចរណជនស្ស សរីរវាតវិរហិតានិ។ មនុស្សរាហស្សេយ្យកានីតិ មនុស្សានំ រហោកម្មស្ស អនុច្ឆវិកានិ។ បដិសល្លានសារុប្បានីតិ និលីយនសារុប្បានិ។
២. ទុតិយមិគជាលសុត្តវណ្ណនា
៦៤. ទុតិយេ នន្ទិនិរោធា ទុក្ខនិរោធោតិ តណ្ហានន្ទិយា និរោធេន វដ្ដទុក្ខស្ស និរោធោ។
៣-៥. បឋមសមិទ្ធិមារបញ្ហាសុត្តាទិវណ្ណនា
៦៥-៦៧. តតិយេ សមិទ្ធីតិ អត្តភាវស្ស សមិទ្ធតាយ ឯវំ លទ្ធនាមោ។ តស្ស កិរ ថេរស្ស អត្តភាវោ អភិរូបោ អហោសិ បាសាទិកោ, ឧក្ខិត្តមាលាបុដោ វិយ អលង្កតមាលាគព្ភោ វិយ ច សព្ពាការបារិបូរិយា សមិទ្ធោ។ តស្មា សមិទ្ធិត្វេវ សង្ខំ គតោ។ មារោតិ មរណំ បុច្ឆតិ។ មារបញ្ញត្តីតិ មារោតិ បញ្ញត្តិ នាមំ នាមធេយ្យំ។ អត្ថិ តត្ថ មារោ វា មារបញ្ញត្តិ វាតិ តត្ថ មរណំ វា មរណន្តិ ឥទំ នាមំ វា អត្ថីតិ ទស្សេតិ។ ចតុត្ថំ ឧត្តានមេវ, តថា បញ្ចមំ។
៦. សមិទ្ធិលោកបញ្ហាសុត្តវណ្ណនា
៦៨. ឆដ្ឋេ លោកោតិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ។ ឥតិ មិគជាលត្ថេរស្ស អាយាចនសុត្តតោ បដ្ឋាយ បញ្ចសុបិ សុត្តេសុ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតំ។
៧. ឧបសេនអាសីវិសសុត្តវណ្ណនា
៦៩. សត្តមេ សីតវនេតិ ឯវំនាមកេ សុសានវនេ។ សប្បសោណ្ឌិកបព្ភារេតិ សប្បផណសទិសតាយ ឯវំលទ្ធនាមេ បព្ភារេ។ ឧបសេនស្សាតិ ធម្មសេនាបតិនោ កនិដ្ឋភាតិកឧបសេនត្ថេរស្ស។ អាសីវិសោ បតិតោ ហោតីតិ ថេរោ កិរ កតភត្តកិច្ចោ មហាចីវរំ គហេត្វា លេណច្ឆាយាយ មន្ទមន្ទេន វាតបានវាតេន ពីជិយមានោ និសីទិត្វា ទុបដ្ដនិវាសនេ សូចិកម្មំ ករោតិ។ តស្មិំ ខណេ លេណច្ឆទនេ ទ្វេ អាសីវិសបោតកា កីឡន្តិ។ តេសុ ឯកោ បតិត្វា ថេរស្ស អំសកូដេ អវត្ថាសិ។ សោ ច ផុដ្ឋវិសោ ហោតិ។ តស្មា បតិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ថេរស្ស កាយេ ទីបសិខា វិយ វដ្ដិំ បរិយាទិយមានមេវស្ស វិសំ ឱតិណ្ណំ។ ថេរោ វិសស្ស តថាគមនំ ទិស្វា កិញ្ចាបិ តំ បតិតមត្តមេវ យថាបរិច្ឆេទេន គតំ, អត្តនោ បន ឥទ្ធិពលេន ‘‘អយំ អត្តភាវោ លេណេ មា វិនស្សតូ’’តិ បុរាយំ កាយោ ឥធេវ វិកិរតីតិ យាវ ន វិកិរតិ, តាវ នំ ពហិទ្ធា នីហរថាតិ អត្ថោ។ អញ្ញថត្តន្តិ អញ្ញថាភាវំ។ ឥន្ទ្រិយានំ វា វិបរិណាមន្តិ ចក្ខុសោតាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ តត្ថេវ វិកិរីតិ ពហិ នីហរិត្វា ឋបិតដ្ឋានេ មញ្ចកស្មិំយេវ វិកិរិ។
៨. ឧបវាណសន្ទិដ្ឋិកសុត្តវណ្ណនា
៧០. អដ្ឋមេ រូបប្បដិសំវេទីតិ នីលបីតាទិភេទំ អារម្មណំ វវត្ថាបេន្តោ រូបំ បដិសំវិទិតំ ករោតិ, តស្មា រូបប្បដិសំវេទី នាម ហោតិ។ រូបរាគប្បដិសំវេទីតិ កិលេសស្ស អត្ថិភាវេនេវ បន រូបរាគំ បដិសំវិទិតំ ករោតិ នាម, តស្មា រូបរាគប្បដិសំវេទីតិ វុច្ចតិ។ សន្ទិដ្ឋិកោតិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តត្ថានេវ។ នោ ច រូបរាគប្បដិសំវេទីតិ កិលេសស្ស នត្ថិភាវេនេវ ន រូបរាគំ បដិសំវិទិតំ ករោតិ នាម, តស្មា ‘‘នោ ច រូបរាគប្បដិសំវេទី’’តិ វុច្ចតិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ សេខាសេខានំ បច្ចវេក្ខណា កថិតា។
៩. បឋមឆផស្សាយតនសុត្តវណ្ណនា
៧១. នវមេ ផស្សាយតនានន្តិ ផស្សាករានំ។ អវុសិតន្តិ អវុដ្ឋំ។ អារកាតិ ទូរេ។ ឯត្ថាហំ, ភន្តេ, អនស្សសន្តិ, ភន្តេ, អហំ ឯត្ថ អនស្សសិំ, នដ្ឋោ នាម អហន្តិ វទតិ។ ភគវា – ‘‘អយំ ភិក្ខុ ‘អហំ នាម ឥមស្មិំ សាសនេ នដ្ឋោ’តិ វទតិ, កិន្នុ ខ្វស្ស អញ្ញេសុ ធាតុកម្មដ្ឋាន-កសិណកម្មដ្ឋានាទីសុ អភិយោគោ អត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា, តម្បិ អបស្សន្តោ – ‘‘កតរំ នុ ខោ កម្មដ្ឋានំ ឥមស្ស សប្បាយំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ។ តតោ ‘‘អាយតនកម្មដ្ឋានមេវ សប្បាយ’’ន្តិ ទិស្វា តំ កថេន្តោ តំ កិំ មញ្ញសិ ភិក្ខូតិអាទិមាហ។ សាធូតិ តស្ស ព្យាករណេ សម្បហំសនំ។ ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សាតិ អយមេវ វដ្ដទុក្ខស្សន្តោ បរិច្ឆេទោ, និព្ពានន្តិ អត្ថោ។
១០. ទុតិយឆផស្សាយតនសុត្តវណ្ណនា
៧២. ទសមេ អនស្សសន្តិ នស្សសិំ, នដ្ឋោ នាមម្ហិ ឥច្ចេវ អត្ថោ។ អាយតិំ អបុនព្ភវាយាតិ
១១. តតិយឆផស្សាយតនសុត្តវណ្ណនា
៧៣. ឯកាទសមេ អនស្សសន្តិ នដ្ឋោ, បនស្សសន្តិ អតិនដ្ឋោ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ។
មិគជាលវគ្គោ សត្តមោ។
៨. គិលានវគ្គោ
១-៥. បឋមគិលានសុត្តាទិវណ្ណនា
៧៤-៧៨. គិលានវគ្គស្ស អមុកស្មិន្តិ អសុកស្មិំ។ អយមេវ វា បាឋោ។ អប្បញ្ញាតោតិ អញ្ញាតោ អបាកដោ។ នវោបិ ហិ កោចិ បញ្ញាតោ ហោតិ រាហុលត្ថេរោ វិយ សុមនសាមណេរោ វិយ ច, អយំ បន នវោ ចេវ អបញ្ញាតោ ច។ សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវាតិ។ តថា ឥតោ បរេសុ ចតូសុ។
៦. បឋមអវិជ្ជាបហានសុត្តវណ្ណនា
៧៩. ឆដ្ឋេ អនិច្ចតោ ជានតោតិ ទុក្ខានត្តវសេន ជានតោបិ បហីយតិយេវ, ឥទំ បន អនិច្ចលក្ខណំ ទស្សេត្វា វុត្តេ ពុជ្ឈនកស្ស អជ្ឈាសយេន វុត្តំ។
៧. ទុតិយអវិជ្ជាបហានសុត្តវណ្ណនា
៨០. សត្តមេ សព្ពេ ធម្មាតិ សព្ពេ តេភូមកធម្មា។ នាលំ អភិនិវេសាយាតិ អភិនិវេសបរាមាសគ្គាហេន សព្ពនិមិត្តានីតិ សព្ពានិ សង្ខារនិមិត្តានិ។ អញ្ញតោ បស្សតីតិ យថា អបរិញ្ញាតាភិនិវេសោ ជនោ បស្សតិ, តតោ អញ្ញតោ បស្សតិ។ អបរិញ្ញាតាភិនិវេសោ ហិ ជនោ សព្ពនិមិត្តានិបិ អត្តតោ បស្សតិ។ បរិញ្ញាតាភិនិវេសោ បន អនត្តតោ បស្សតិ, នោ អត្តតោតិ ឯវំ ឥមស្មិំ សុត្តេ អនត្តលក្ខណមេវ កថិតំ។
៨. សម្ពហុលភិក្ខុសុត្តវណ្ណនា
៨១. អដ្ឋមេ ឥធ នោតិ ឯត្ថ នោ-ការោ និបាតមត្តមេវ។ សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ។ កេវលំ ឥធ ទុក្ខលក្ខណំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ។
៩. លោកបញ្ហាសុត្តវណ្ណនា
៨២. នវមេ លុជ្ជតីតិ បលុជ្ជតិ ភិជ្ជតិ។ ឥធ អនិច្ចលក្ខណំ កថិតំ។
១០. ផគ្គុនបញ្ហាសុត្តវណ្ណនា
៨៣. ទសមេ ឆិន្នបបញ្ចេតិ តណ្ហាបបញ្ចស្ស ឆិន្នត្តា ឆិន្នបបញ្ចេ។ ឆិន្នវដុមេតិ តណ្ហាវដុមស្សេវ ឆិន្នត្តា ឆិន្នវដុមេ។ កិំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ? អតិក្កន្តពុទ្ធេហិ បរិហរិតានិ ចក្ខុសោតាទីនិ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ។ អថ វា សចេ មគ្គេ ភាវិតេបិ អនាគតេ ចក្ខុសោតាទិវដ្ដំ វឌ្ឍេយ្យ, តំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតីតិ។
គិលានវគ្គោ អដ្ឋមោ។
៩. ឆន្នវគ្គោ
១. បលោកធម្មសុត្តវណ្ណនា
៨៤. ឆន្នវគ្គស្ស បលោកធម្មន្តិ ភិជ្ជនកសភាវំ។ ឯវមេត្ថ អនិច្ចលក្ខណមេវ កថិតំ។
២. សុញ្ញតលោកសុត្តវណ្ណនា
៨៥. ទុតិយេ អត្តនិយេនាតិ អត្តនោ សន្តកេន បរិក្ខារេន។ ឯវមេត្ថ អនត្តលក្ខណមេវ កថិតំ។
៣. សំខិត្តធម្មសុត្តវណ្ណនា
៨៦. តតិយំ ខន្ធិយវគ្គេ អានន្ទោវាទេ (សំ. និ. ៣.៨៣) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
៤. ឆន្នសុត្តវណ្ណនា
៨៧. ចតុត្ថេ ឆន្នោតិ ឯវំនាមកោ ថេរោ, ន អភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តថេរោ។ បដិសល្លានាតិ ផលសមាបត្តិតោ។ គិលានបុច្ឆកាតិ គិលានុបដ្ឋាកា។ គិលានុបដ្ឋានំ នាម ពុទ្ធបសត្ថំ ពុទ្ធវណ្ណិតំ, តស្មា ឯវមាហ។ សីសវេឋំ ទទេយ្យាតិ សីសេ វេឋនំ សីសវេឋំ, តញ្ច ទទេយ្យ។ សត្ថន្តិ ជីវិតហារកសត្ថំ។ នាវកង្ខាមីតិ ន ឥច្ឆាមិ។ បរិចិណ្ណោតិ បរិចរិតោ។ មនាបេនាតិ មនវឌ្ឍនកេន កាយកម្មាទិនា។ ឯត្ថ ច សត្ត សេខា បរិចរន្តិ នាម, អរហា បរិចារី នាម, ភគវា បរិចិណ្ណោ នាម។
ឯតញ្ហិ, អាវុសោ, សាវកស្ស បតិរូបន្តិ, អាវុសោ, សាវកស្ស នាម ឯតំ អនុច្ឆវិកំ។ អនុបវជ្ជន្តិ អប្បវត្តិកំ អប្បដិសន្ធិកំ។ បុច្ឆាវុសោ សារិបុត្ត, សុត្វា វេទិស្សាមាតិ អយំ សាវកបវារណា ឯតំ មមាតិអាទីនិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគ្គាហវសេន វុត្តានិ។ និរោធំ ទិស្វាតិ ខយវយំ ញត្វា។ នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តាតិ សមនុបស្សាមីតិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ សមនុបស្សាមិ។ ឯត្តកេសុ ឋានេសុ ឆន្នត្ថេរោ សារិបុត្តត្ថេរេន បុច្ឆិតំ បញ្ហំ អរហត្តេ បក្ខិបិត្វា កថេសិ។ សារិបុត្តត្ថេរោ បន តស្ស បុថុជ្ជនភាវំ ញត្វាបិ តំ ‘‘បុថុជ្ជនោ’’តិ វា ‘‘ខីណាសវោ’’តិ វា អវត្វា តុណ្ហីយេវ អហោសិ។ ចុន្ទត្ថេរោ បនស្ស បុថុជ្ជនភាវំ សញ្ញាបេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា ឱវាទំ អទាសិ។
តត្ថ តស្មាតិ យស្មា មារណន្តិកំ វេទនំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ សត្ថំ អាហរាមីតិ វទតិ, តស្មា បុថុជ្ជនោ អាយស្មា, តេន ឥទម្បិ មនសិករោហីតិ ទីបេតិ។ យស្មា វា ឆន្នំ អាយតនានំ និរោធំ ទិស្វា ចក្ខាទីនិ តិណ្ណំ គាហានំ វសេន ន សមនុបស្សាមីតិ វទសិ។ តស្មា ឥទម្បិ តស្ស ភគវតោ សាសនំ អាយស្មតា មនសិកាតព្ពន្តិបិ បុថុជ្ជនភាវមេវ ទីបេន្តោ វទតិ។ និច្ចកប្បន្តិ និច្ចកាលំ។ និស្សិតស្សាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ និស្សិតស្ស។ ចលិតន្តិ វិប្ផន្ទិតំ ហោតិ។ យថយិទំ អាយស្មតោ ឧប្បន្នំ វេទនំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តស្ស ‘‘អហំ វេទយាមិ, មម វេទនា’’តិ អប្បហីនគ្គាហស្ស ឥទានិ វិប្ផន្ទិតំ ហោតិ, ឥមិនាបិ នំ ‘‘បុថុជ្ជនោវ ត្វ’’ន្តិ វទតិ។
បស្សទ្ធីតិ នតិយាតិ តណ្ហានតិយា។ អសតីតិ ភវត្ថាយ អាលយនិកន្តិបរិយុដ្ឋានេ អសតិ។ អាគតិគតិ ន ហោតីតិ បដិសន្ធិវសេន អាគតិ នាម, ចុតិវសេន គមនំ នាម ន ហោតិ។ ចុតូបបាតោតិ ចវនវសេន ចុតិ, ឧបបជ្ជនវសេន ឧបបាតោ។ នេវិធ ន ហុរំ ន ឧភយមន្តរេនាតិ ន ឥធលោកេ ន បរលោកេ ន ឧភយត្ថ ហោតិ។ ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខកិលេសទុក្ខស្ស
សត្ថំ អាហរេសីតិ ជីវិតហារកសត្ថំ អាហរិ, អាហរិត្វា កណ្ឋនាឡំ ឆិន្ទិ។ អថស្ស តស្មិំ ខណេ មរណភយំ ឱក្កមិ, គតិនិមិត្តំ ឧបដ្ឋាសិ។ សោ អត្តនោ បុថុជ្ជនភាវំ ញត្វា, សំវិគ្គចិត្តោ សម្មុខាយេវ អនុបវជ្ជតា ព្យាកតាតិ កិញ្ចាបិ ឥទំ ថេរស្ស បុថុជ្ជនកាលេ ព្យាករណំ ហោតិ; ឯតេន បន ព្យាករណេន អនន្តរាយមស្ស បរិនិព្ពានំ អហោសិ។ តស្មា ភគវា តទេវ ព្យាករណំ គហេត្វា កថេសិ។
ឧបវជ្ជកុលានីតិ ឧបសង្កមិតព្ពកុលានិ។ ឥមិនា ថេរោ, ‘‘ភន្តេ, ឯវំ ឧបដ្ឋាកេសុ ច ឧបដ្ឋាយិកាសុ ច វិជ្ជមានាសុ សោ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ បុព្ពភាគបដិបត្តិយំ កុលសំសគ្គទោសំ ទស្សេន្តោ បុច្ឆតិ។ អថស្ស ភគវា កុលេសុ សំសគ្គាភាវំ ទីបេន្តោ ហោន្តិ ហេតេ សារិបុត្តាតិអាទិមាហ។ ឥមស្មិំ កិរ ឋានេ ថេរស្ស កុលេសុ អសំសដ្ឋភាវោ បាកដោ អហោសិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ។
៥-៦. បុណ្ណសុត្តាទិវណ្ណនា
៨៨-៨៩. បញ្ចមេ តញ្ចេតិ តំ ចក្ខុញ្ចេវ រូបញ្ច។ នន្ទិសមុទយា ទុក្ខសមុទយោតិ តណ្ហាយ សមោធានេន បញ្ចក្ខន្ធទុក្ខស្ស សមោធានំ ហោតិ។ ឥតិ និរោធោ មគ្គោតិ ទ្វិន្នំ សច្ចានំ វសេន វិវដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេសិ។ ឥមិនា ត្វំ បុណ្ណាតិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ។ ឯវំ តាវ វដ្ដវិវដ្ដវសេន ទេសនំ អរហត្តេ បក្ខិបិត្វា ឥទានិ បុណ្ណត្ថេរំ សត្តសុ ឋានេសុ សីហនាទំ នទាបេតុំ ឥមិនា ត្វន្តិអាទិមាហ។
ចណ្ឌាតិ ទុដ្ឋា កិព្ពិសា។ ផរុសាតិ កក្ខឡា អក្កោសិស្សន្តីតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសិស្សន្តិ។ បរិភាសិស្សន្តីតិ ‘‘កិំ សមណោ នាម ត្វំ, ឥទញ្ចិទញ្ច តេ ករិស្សាមា’’តិ តជ្ជេស្សន្តិ។ ឯវមេត្ថាតិ ឯវំ មយ្ហំ ឯត្ថ ភវិស្សតិ។ ទណ្ឌេនាតិ ចតុហត្ថទណ្ឌេន វា ខទិរទណ្ឌេន វា ឃដិកមុគ្គរេន វា។ សត្ថេនាតិ ឯកតោធារាទិនា សត្ថេន។ សត្ថហារកំ បរិយេសន្តីតិ ជីវិតហារកសត្ថំ បរិយេសន្តិ។ ឥទំ ថេរោ តតិយបារាជិកវត្ថុស្មិំ អសុភកថំ សុត្វា អត្តភាវេន ជិគុច្ឆន្តានំ ភិក្ខូនំ សត្ថហារកបរិយេសនំ សន្ធាយាហ។ ទមូបសមេនាតិ ឯត្ថ ទមោតិ ឥន្ទ្រិយសំវរាទីនំ ឯតំ នាមំ។
‘‘សច្ចេន
វេទន្តគូ វុសិតព្រហ្មចរិយោ’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៩៥; សុ. និ. ៤៦៧) –
ឯត្ថ ហិ ឥន្ទ្រិយសំវរោ ទមោតិ វុត្តោ។ ‘‘យទិ សច្ចា ទមា ចាគា, ខន្ត្យា ភិយ្យោធ វិជ្ជតី’’តិ (សុ. និ. ១៩១; សំ. និ. ១.២៤៦) ឯត្ថ បញ្ញា ទមោតិ វុត្តា។ ‘‘ទានេន ទមេន សំយមេន សច្ចវជ្ជេនា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៥; ម. និ. ២.២២៦) ឯត្ថ ឧបោសថកម្មំ ទមោតិ វុត្តំ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ខន្តិ ទមោតិ វេទិតព្ពោ។ ឧបសមោតិ តស្សេវ វេវចនំ។
អថ ខោ អាយស្មា បុណ្ណោតិ កោ បនេស បុណ្ណោ, កស្មា ច បនេត្ថ គន្តុកាមោ អហោសីតិ? សុនាបរន្តវាសិកោ ឯវ ឯស, សាវត្ថិយំ បន អសប្បាយវិហារំ សល្លក្ខេត្វា តត្ថ គន្តុកាមោ អហោសិ។
តត្រាយំ
តេន ច សមយេន សាវត្ថិវាសិនោ ភុត្តបាតរាសា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ សុទ្ធុត្តរាសង្គា គន្ធបុប្ផាទិហត្ថា យេន ពុទ្ធោ, យេន ធម្មោ, យេន សង្ឃោ, តន្និន្នា តប្បោណា តប្បព្ភារា ហុត្វា, ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ជេតវនំ គច្ឆន្តិ។ សោ តេ ទិស្វា ‘‘កហំ ឥមេ គច្ឆន្តី’’តិ ឯកំ មនុស្សំ បុច្ឆិ។ កិំ ត្វំ, អយ្យោ, ន ជានាសិ? លោកេ ពុទ្ធធម្មសង្ឃរតនានិ នាម ឧប្បន្នានិ, ឥច្ចេសោ មហាជនោ សត្ថុ សន្តិកំ ធម្មកថំ សោតុំ គច្ឆតីតិ។ តស្ស ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វចនំ ឆវិចម្មាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ។ សោ អត្តនោ បរិជនបរិវុតោ តាយ បរិសាយ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា, សត្ថុ មធុរស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តស្ស បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ, ធម្មំ សុត្វា បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ។ អថ តថាគតេន កាលំ វិទិត្វា បរិសាយ ឧយ្យោជិតាយ សត្ថារំ
អថស្ស កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ឧបដ្ឋាតិ។ តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ជនបទោ មយ្ហំ អសប្បាយោ, យំនូនាហំ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា សករដ្ឋមេវ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ។ អថ បុព្ពណ្ហសមយេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា, សាយន្ហេ បដិសល្លានា វុដ្ឋហិត្វា, ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា, សត្ត
កត្ថ អព្ពុហត្ថបព្ពតំ នាម បត្វា វាណិជគាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ អថ នំ កនិដ្ឋភាតា សញ្ជានិត្វា ភិក្ខំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា ឥធេវ វសថា’’តិ បដិញ្ញំ ការេត្វា តត្ថេវ វសាបេសិ។
តតោ សមុទ្ទគិរិវិហារំ នាម អគមាសិ។ តត្ថ អយកន្តបាសាណេហិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតចង្កមោ អត្ថិ, កោចិ តំ ចង្កមិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ។ តត្ថ សមុទ្ទវីចិយោ អាគន្ត្វា អយកន្តបាសាណេសុ បហរិត្វា មហាសទ្ទំ ករោន្តិ។ ថេរោ ‘‘កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តានំ ផាសុវិហារោ ហោតូ’’តិ សមុទ្ទំ និស្សទ្ទំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។
តតោ មាតុលគិរិំ នាម អគមាសិ។ តត្ថបិ សកុណសង្ឃោ ឧស្សន្នោ រត្តិញ្ច ទិវា ច សទ្ទោ ឯកាពទ្ធោវ អហោសិ។ ថេរោ ‘‘ឥទំ ឋានំ ន ផាសុក’’ន្តិ តតោ មកុលការាមវិហារំ នាម គតោ។ សោ វាណិជគាមស្ស នាតិទូរោ នច្ចាសន្នោ គមនាគមនសម្បន្នោ វិវិត្តោ អប្បសទ្ទោ។ ថេរោ ‘‘ឥមំ ឋានំ ផាសុក’’ន្តិ តត្ថ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានចង្កមនាទីនិ ការេត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆិ។ ឯវំ ចតូសុ ឋានេសុ វិហាសិ។
អថេកទិវសំ
អថេកោ វាសិយា រុក្ខំ អាកោដេត្វា លោហិតចន្ទនភាវំ ញត្វា អាហ – ‘‘ភោ, មយំ លាភត្ថាយ បរសមុទ្ទំ
ថេរោបិ កិរ តស្មិំយេវ ខណេ អាវជ្ជេត្វា, តេសំ ព្យសនុប្បត្តិំ ញត្វា, វេហាសំ ឧប្បតិត្វា, អភិមុខោ អដ្ឋាសិ។ អមនុស្សា ថេរំ ទិស្វាវ ‘‘អយ្យោ បុណ្ណត្ថេរោ ឯតី’’តិ អបក្កមិំសុ, ឧប្បាតិកំ សន្និសីទិ។ ថេរោ ‘‘មា ភាយថា’’តិ តេ អស្សាសេត្វា ‘‘កហំ គន្តុកាមត្ថា’’តិ បុច្ឆិ។ ភន្តេ, អម្ហាកំ សកដ្ឋានមេវ គច្ឆាមាតិ។ ថេរោ នាវង្គណេ អក្កមិត្វា ‘‘ឯតេសំ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ វាណិជា សកដ្ឋានំ គន្ត្វា, តំ បវត្តិំ បុត្តទារស្ស អារោចេត្វា, ‘‘ឯថ ថេរំ សរណំ គច្ឆាមា’’តិ បញ្ចសតាបិ អត្តនោ បញ្ចហិ មាតុគាមសតេហិ សទ្ធិំ តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសុំ។ តតោ នាវាយ ភណ្ឌំ ឱតារេត្វា ថេរស្ស ឯកំ កោដ្ឋាសំ កត្វា, ‘‘អយំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ កោដ្ឋាសោ’’តិ អាហំសុ។ ថេរោ មយ្ហំ វិសុំ កោដ្ឋាសកិច្ចំ នត្ថិ។ សត្ថា បន តុម្ហេហិ ទិដ្ឋបុព្ពោតិ។ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, ភន្តេតិ។ តេន ហិ ឥមិនា សត្ថុ មណ្ឌលមាឡំ ករោថ។ ឯវំ សត្ថារំ បស្សិស្សថាតិ។ តេ សាធុ, ភន្តេតិ។ តេន ច កោដ្ឋាសេន អត្តនោ ច កោដ្ឋាសេហិ មណ្ឌលមាឡំ កាតុំ អារភិំសុ។
សត្ថាបិ
ភគវាបិ អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ, ‘‘អានន្ទ, ស្វេ សុនាបរន្តេ វាណិជគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាម, ត្វំ ឯកូនបញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ សលាកំ ទេហី’’តិ។ ថេរោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘អាកាសចារី ភិក្ខូ សលាកំ គណ្ហន្តូ’’តិ អាហ។ តំទិវសំ កុណ្ឌធានត្ថេរោ បឋមំ សលាកំ អគ្គហេសិ។ វាណិជគាមវាសិនោបិ ‘‘ស្វេ កិរ សត្ថា អាគមិស្សតី’’តិ គាមមជ្ឈេ មណ្ឌបំ កត្វា ទានគ្គំ សជ្ជយិំសុ។ ភគវា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា, គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា, ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា, និសីទិ។ សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហំ អហោសិ។ សោ ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ អាវជ្ជេត្វា សត្ថុ សុនាបរន្តគមនំ ទិស្វា, វិស្សកម្មំ អាមន្តេសិ, ‘‘តាត, អជ្ជ ភគវា តិំសមត្តានិ យោជនសតានិ បិណ្ឌចារំ គមិស្សតិ។ បញ្ច កូដាគារសតានិ មាបេត្វា ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកមត្ថកេ គមនសជ្ជានិ កត្វា ឋបេហី’’តិ។ សោ តថា អកាសិ។ ភគវតោ កូដាគារំ ចតុមុខំ អហោសិ, ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ទ្វិមុខានិ, សេសានិ ឯកមុខានិ, សត្ថា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា បដិបាដិយា ឋបិតកូដាគារេសុ ធុរកូដាគារំ បាវិសិ។ ទ្វេ អគ្គសាវកេ អាទិំ កត្វា ឯកូនបញ្ចភិក្ខុសតានិបិ កូដាគារគតានិ អហេសុំ។ ឯកំ តុច្ឆំ កូដាគារំ អហោសិ, បញ្ចបិ កូដាគារសតានិ អាកាសេ ឧប្បត្តិំសុ។
សត្ថា សច្ចពន្ធបព្ពតំ នាម បត្វា កូដាគារំ អាកាសេ ឋបេសិ។ តស្មិំ បព្ពតេ សច្ចពន្ធោ នាម មិច្ឆាទិដ្ឋិកតាបសោ មហាជនំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ឧគ្គណ្ហាបេន្តោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ
ភគវា
សត្ថា មហាជនស្ស សង្គហត្ថាយ សត្តាហំ តត្ថេវ វសិ, អរុណំ បន មហាគន្ធកុដិយំយេវ ឧដ្ឋបេសិ។ សត្តាហម្បិ ធម្មទេសនាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ តត្ថ សត្តាហំ វសិត្វា, វាណិជគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា, ‘‘ត្វំ ឥធេវ វសាហី’’តិ បុណ្ណត្ថេរំ និវត្តេត្វា អន្តរេ នម្មទានទី នាម អត្ថិ, តស្សា តីរំ អគមាសិ។ នម្មទា នាគរាជា សត្ថុ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា, នាគភវនំ បវេសេត្វា, តិណ្ណំ រតនានំ សក្ការំ អកាសិ។ សត្ថា តស្ស ធម្មំ កថេត្វា នាគភវនា និក្ខមិ។ សោ ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, បរិចរិតព្ពំ ទេថា’’តិ យាចិ។ ភគវា នម្មទានទីតីរេ បទចេតិយំ ទស្សេសិ។ តំ វីចីសុ អាគតាសុ បិធីយតិ, គតាសុ វិវរីយតិ។ មហាសក្ការបត្តំ អហោសិ។ សត្ថា តតោ និក្ខមិត្វា សច្ចពន្ធបព្ពតំ គន្ត្វា សច្ចពន្ធំ អាហ – ‘‘តយា មហាជនោ អបាយមគ្គេ ឱតារិតោ។ ត្វំ ឥធេវ វសិត្វា, ឯតេសំ លទ្ធិំ វិស្សជ្ជាបេត្វា, និព្ពានមគ្គេ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ។ សោបិ បរិចរិតព្ពំ យាចិ។ សត្ថា ឃនបិដ្ឋិបាសាណេ អល្លមត្តិកបិណ្ឌម្ហិ លញ្ឆនំ វិយ បទចេតិយំ ទស្សេសិ។ តតោ ជេតវនមេវ គតោ។ ឯតមត្ថំ សន្ធាយ តេនេវ អន្តរវស្សេនាតិអាទិ វុត្តំ។
បរិនិព្ពាយីតិ សម្ពហុលា ភិក្ខូតិ ថេរស្ស អាឡាហនដ្ឋានេ ឋិតភិក្ខូ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ។ ឆដ្ឋំ ឧត្តានមេវ។
៧-៨. បឋមឯជាសុត្តាទិវណ្ណនា
៩០-៩១. សត្តមេ ឯជាតិ តណ្ហា។ សា ហិ ចលនដ្ឋេន ឯជាតិ វុច្ចតិ។ សាវ អាពាធនដ្ឋេន រោគោ, អន្តោ ទុស្សនដ្ឋេន គណ្ឌោ, និកន្តនដ្ឋេន សល្លំ។ តស្មាតិ យស្មា ឯជា រោគោ ចេវ គណ្ឌោ ច សល្លញ្ច, តស្មា។ ចក្ខុំ ន មញ្ញេយ្យាតិអាទិ វុត្តនយមេវ, ឥធាបិ សព្ពំ ហេដ្ឋា គហិតមេវ សំកឌ្ឍិត្វា ទស្សិតំ។ អដ្ឋមំ វុត្តនយមេវ។
៩-១០. បឋមទ្វយសុត្តាទិវណ្ណនា
៩២-៩៣. នវមេ ទ្វយន្តិ ទ្វេ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ។ ទសមេ ឥត្ថេតំ ទ្វយន្តិ ឯវមេតំ ទ្វយំ។ ចលញ្ចេវ ព្យថញ្ចាតិ អត្តនោ សភាវេន អសណ្ឋហនតោ ចលតិ ចេវ ព្យថតិ ច។ យោបិ ហេតុ យោបិ បច្ចយោតិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថារម្មណំ ហេតុ ចេវ បច្ចយោ ច។ កុតោ និច្ចំ ភវិស្សតីតិ កេន ការណេន និច្ចំ ភវិស្សតិ។ យថា បន ទាសស្ស ទាសិយា កុច្ឆិស្មិំ ជាតោ បុត្តោ បរោវ ទាសោ ហោតិ, ឯវំ អនិច្ចមេវ ហោតីតិ អត្ថោ។ សង្គតីតិ សហគតិ។ សន្និបាតោតិ ឯកតោ សន្និបតនំ។ សមវាយោតិ ឯកតោ សមាគមោ។ អយំ វុច្ចតិ ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ឥមិនា សង្គតិសន្និបាតសមវាយសង្ខាតេន បច្ចយេន ឧប្បន្នត្តា បច្ចយនាមេនេវ សង្គតិ សន្និបាតោ សមវាយោតិ អយំ វុច្ចតិ ចក្ខុសម្ផស្សោ។
សោបិ ហេតូតិ ផស្សស្ស វត្ថុ អារម្មណំ សហជាតា តយោ ខន្ធាតិ អយំ ហេតុ។ ផុដ្ឋោតិ ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តំ, ផស្សេន ផុដ្ឋមេវ គោចរំ វេទនា វេទេតិ, ចេតនា ចេតេតិ, សញ្ញា សញ្ជានាតីតិ អត្ថោ។ ផុដ្ឋោតិ វា ផស្សសមង្គីបុគ្គលោ
ឆន្នវគ្គោ នវមោ។
១០. សឡវគ្គោ
១. អទន្តអគុត្តវណ្ណនា
៩៤. សឡវគ្គស្ស អទន្តាតិ អទមិតា។ អគុត្តាតិ អគោបិតា។ អរក្ខិតាតិ ន រក្ខិតា។ អសំវុតាតិ អបិហិតា។ ទុក្ខាធិវាហា ហោន្តីតិ នេរយិកាទិភេទំ អធិកទុក្ខំ អាវហនកា ហោន្តិ។ សុខាធិវាហា ហោន្តីតិ ឈានមគ្គផលបភេទំ អធិកសុខំ អាវហនកា ហោន្តិ។ អធិវហាតិបិ បាឋោ, ឯសេវត្ថោ។
សឡេវាតិ ឆ ឯវ។ អសំវុតោ យត្ថ ទុក្ខំ និគច្ឆតីតិ យេសុ អាយតនេសុ សំវរវិរហិតោ ទុក្ខំ បាបុណាតិ។ តេសញ្ច យេ សំវរណំ អវេទិសុន្តិ យេ តេសំ អាយតនានំ សំវរំ វិន្ទិំសុ បដិលភិំសុ។ វិហរន្តានវស្សុតាតិ វិហរន្តិ អនវស្សុតា អតិន្តា។
អសាទិតញ្ច សាទុន្តិ អស្សាទវន្តញ្ច មធុរញ្ច។ ផស្សទ្វយំ សុខទុក្ខេ ឧបេក្ខេតិ សុខផស្សញ្ច ទុក្ខផស្សញ្ចាតិ ឥទំ ផស្សទ្វយំ ឧបេក្ខេ, ឧបេក្ខាមេវេត្ថ ឧប្បាទេយ្យាតិ អត្ថោ។ ផស្សទ្វយំ សុខទុក្ខំ ឧបេក្ខោតិ វា បាឋោ, ផស្សហេតុកំ សុខទុក្ខំ ឧបេក្ខោ, សុខេ អនុរោធំ ទុក្ខេ ច វិរោធំ អនុប្បាទេន្តោ ឧបេក្ខកោ ភវេយ្យាតិបិ អត្ថោ។ អនានុរុទ្ធោ អវិរុទ្ធោ កេនចីតិ កេនចិ សទ្ធិំ នេវ អនុរុទ្ធោ ន វិរុទ្ធោ ភវេយ្យ។
បបញ្ចសញ្ញាតិ កិលេសសញ្ញាយ បបញ្ចសញ្ញា នាម ហុត្វា។ ឥតរីតរា នរាតិ លាមកសត្តា បបញ្ចយន្តា ឧបយន្តីតិ បបញ្ចយមានា វដ្ដំ ឧបគច្ឆន្តិ។ សញ្ញិនោតិ សសញ្ញា សត្តា។ មនោមយំ គេហសិតញ្ច សព្ពន្តិ សព្ពមេវ បញ្ចកាមគុណគេហនិស្សិតំ មនោមយំ វិតក្កំ។ បនុជ្ជាតិ បនុទិត្វា នីហរិត្វា។ នេក្ខម្មសិតំ ឥរីយតីតិ ទព្ពជាតិកោ ភិក្ខុ នេក្ខម្មសិតំ ឥរិយេន ឥរីយតិ។
ឆស្សុ យទា សុភាវិតោតិ ឆសុ អារម្មណេសុ យទា សុដ្ឋុ ភាវិតោ។ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តំ ន វិកម្បតេ ក្វចីតិ សុខផស្សេន វា ទុក្ខផស្សេន វា ផុដ្ឋស្ស កិស្មិញ្ចិ ចិត្តំ ន កម្បតិ ន វេធតិ។ ភវត្ថ ជាតិមរណស្ស បារគាតិ ជាតិមរណានំ បារំ និព្ពានំ គមកា ហោថ។
២. មាលុក្យបុត្តសុត្តវណ្ណនា
៩៥. ទុតិយេ មាលុក្យបុត្តោតិ មាលុក្យព្រាហ្មណិយា បុត្តោ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ តវ ឱវាទាយាចនេ។ ឥមិនា ថេរំ អបសាទេតិបិ ឧស្សាទេតិបិ។ កថំ? អយំ កិរ ទហរកាលេ រូបាទីសុ បមជ្ជិត្វា បច្ឆា មហល្លកកាលេ អរញ្ញវាសំ បត្ថេន្តោ កម្មដ្ឋានំ យាចតិ។ អថ ភគវា ‘‘ឯត្ថ ទហរេ កិំ វក្ខាម? មាលុក្យបុត្តោ វិយ តុម្ហេបិ តរុណកាលេ បមជ្ជិត្វា មហល្លកកាលេ អរញ្ញំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករេយ្យាថា’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភណន្តោ ថេរំ អបសាទេតិ នាម។
យស្មា បន ថេរោ មហល្លកកាលេបិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ កាតុកាមោ, តស្មា ភគវា ‘‘ឯត្ថ ទហរេ កិំ វក្ខាម? អយំ អម្ហាកំ មាលុក្យបុត្តោ
យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម។ កិញ្ចាបាហន្តិ កិញ្ចាបិ ‘‘អហំ មហល្លកោ’’តិ ញាតំ។ យទិ អហំ មហល្លកោ, មហល្លកោ សមានោបិ សក្ខិស្សាមិ សមណធម្មំ កាតុំ, ទេសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវាតិ អធិប្បាយេន មហល្លកភាវំ អនុគ្គណ្ហន្តោ ឱវាទញ្ច បសំសន្តោ ឯវមាហ។
អទិដ្ឋា អទិដ្ឋបុព្ពាតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ អទិដ្ឋា អតីតេបិ អទិដ្ឋបុព្ពា។ ន ច បស្សសីតិ ឯតរហិបិ ន បស្សសិ។ ន ច តេ ហោតិ បស្សេយ្យន្តិ ឯវំ សមន្នាហារោបិ តេ យត្ថ នត្ថិ, អបិ នុ តេ តត្ថ ឆន្ទាទយោ ឧប្បជ្ជេយ្យុន្តិ បុច្ឆតិ។
ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តន្តិ រូបាយតនេ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ រូបេ រូបមត្តមេវ បស្សតិ, ន និច្ចាទិសភាវំ, ឥតិ សេសវិញ្ញាណេហិបិ មេ ឯត្ថ ទិដ្ឋមត្តមេវ ចិត្តំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ។ អថ វា មត្តាតិ បមាណំ, ទិដ្ឋំ មត្តា អស្សាតិ ទិដ្ឋមត្តំ, ចិត្តំ, ចក្ខុវិញ្ញាណមត្តមេវ មេ ចិត្តំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អាបាថគតរូបេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន រជ្ជតិ ន ទុស្សតិ ន មុយ្ហតិ, ឯវំ រាគាទិវិរហេន ចក្ខុវិញ្ញាណមត្តមេវ ជវនំ ភវិស្សតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណបមាណេនេវ ជវនំ ឋបេស្សាមីតិ។ អថ វា ទិដ្ឋំ នាម ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋរូបំ, ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ នាម តត្ថេវ ឧប្បន្នំ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណវោដ្ឋព្ពនសង្ខាតំ ចិត្តត្តយំ។ យថា តំ ន រជ្ជតិ, ន ទុស្សតិ, ន មុយ្ហតិ, ឯវំ អាបាថគតេ រូបេ តេនេវ សម្បដិច្ឆនាទិប្បមាណេន ជវនំ ឧប្បាទេស្សាមិ, នាហំ តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វា សុតមុតេសុ។
វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តន្តិ ឯត្ថ បន វិញ្ញាតំ នាម មនោទ្វារាវជ្ជនេន វិញ្ញាតារម្មណំ, តស្មិំ វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តន្តិ អាវជ្ជនបមាណំ។ យថា អាវជ្ជនេន ន រជ្ជតិ ន ទុស្សតិ ន មុយ្ហតិ, ឯវំ រជ្ជនាទិវសេន ឧប្បជ្ជិតុំ អទត្វា អាវជ្ជនបមាណេនេវ ចិត្តំ ឋបេស្សាមីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។
យតោតិ យទា។ តតោតិ តទា។ ន តេនាតិ តេន រាគេន វា រត្តោ, ទោសេន វា ទុដ្ឋោ, មោហេន វា មូឡ្ហោ ន ភវិស្សតិ។ តតោ ត្វំ មាលុក្យបុត្ត ន តត្ថាតិ យទា ត្វំ តេន រាគេន វា ទោសមោហេហិ វា រត្តោ វា ទុដ្ឋោ វា មូឡ្ហោ វា ន ភវិស្សសិ, តទា ត្វំ ន តត្ថ តស្មិំ ទិដ្ឋេ វា សុតមុតវិញ្ញាតេ វា បដិពទ្ធោ អល្លីនោ បតិដ្ឋិតោ នាម ភវិស្សសិ។ នេវិធាតិអាទិ វុត្តត្ថមេវ។
សតិ មុដ្ឋាតិ សតិ នដ្ឋា។ តញ្ច អជ្ឈោសាតិ តំ អារម្មណំ គិលិត្វា។ អភិជ្ឈា ច វិហេសា ចាតិ អភិជ្ឈាយ ច វិហិំសាយ ច។ អថ វា ‘‘តស្ស វឌ្ឍន្តី’’តិ បទេនាបិ សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ, អភិជ្ឈា ច វិហេសា ចាតិ ឥមេបិ ទ្វេ ធម្មា តស្ស វឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ។
ចិត្តមស្សូបហញ្ញតីតិ អភិជ្ឈាវិហេសាហិ អស្ស ចិត្តំ ឧបហញ្ញតិ។ អាចិនតោតិ អាចិនន្តស្ស។ អារា និព្ពាន វុច្ចតីតិ ឯវរូបស្ស បុគ្គលស្ស និព្ពានំ នាម ទូរេ បវុច្ចតិ។ ឃត្វាតិ ឃាយិត្វា។ ភោត្វាតិ ភុត្វា សាយិត្វា ផុស្សាតិ ផុសិត្វា។ បដិស្សតោតិ បដិស្សតិសង្ខាតាយ សេវតោ ចាបិ វេទនន្តិ ចតុមគ្គសម្បយុត្តំ និព្ពត្តិតលោកុត្តរវេទនំ សេវន្តស្ស។ ខីយតីតិ ខយំ គច្ឆតិ។ កិំ តំ? ទុក្ខម្បិ កិលេសជាតម្បិ។ អញ្ញតរោតិ អសីតិយា មហាសាវកានំ អព្ភន្តរោ ឯកោ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ គាថាហិបិ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតំ។
៣. បរិហានធម្មសុត្តវណ្ណនា
៩៦. តតិយេ បរិហានធម្មន្តិ បរិហានសភាវំ។ អភិភាយតនានីតិ អភិភវិតានិ អាយតនានិ។ សរសង្កប្បាតិ ឯត្ថ សរន្តីតិ សរា, ធាវន្តីតិ អត្ថោ។ សរា ច សរសង្កប្បា។ សំយោជនិយាតិ ពន្ធនិយា ពន្ធនស្ស បច្ចយភូតា។ តញ្ចេ ភិក្ខូតិ តំ ឯវំ ឧប្បន្នំ កិលេសជាតំ, តំ វា អារម្មណំ។ អធិវាសេតីតិ ចិត្តេ អារោបេត្វា វាសេតិ។ នប្បជហតីតិ ឆន្ទរាគប្បហានេន ន បជហតិ។ ឯវំ សព្ពបទេហិ យោជេតព្ពំ។ អភិភាយតនញ្ហេតំ វុត្តំ ភគវតាតិ ឯតំ ពុទ្ធេន ភគវតា អភិភវិតំ អាយតនន្តិ កថិតំ។ ឥធ ធម្មំ បុច្ឆិត្វា វិភជន្តេន បុគ្គលេន ធម្មោ ទស្សិតោ។
៤. បមាទវិហារីសុត្តវណ្ណនា
៩៧. ចតុត្ថេ អសំវុតស្សាតិ អបិហិតស្ស ន បិទហិត្វា សញ្ឆាទិត្វា ឋបិតស្ស។ ព្យាសិញ្ចតីតិ វិអាសិញ្ចតិ, កិលេសតិន្តំ ហុត្វា វត្តតិ។ បាមោជ្ជន្តិ ទុព្ពលបីតិ។ បីតីតិ ពលវបីតិ។ បស្សទ្ធីតិ ទរថបស្សទ្ធិ។ ធម្មា ន បាតុភវន្តីតិ សមថវិបស្សនាធម្មា ន ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ បុគ្គលំ បុច្ឆិត្វា វិភជន្តេន ធម្មេន បុគ្គលោ ទស្សិតោ។
៥. សំវរសុត្តវណ្ណនា
៩៨. បញ្ចមេ កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អសំវរោតិ ឥទំ មគ្គកុសលស្ស វាមំ មុញ្ចិត្វា ទក្ខិណំ គណ្ហេយ្យាសីតិ បឋមំ បហាតព្ពមគ្គក្ខានំ វិយ ឧទ្ទេសក្កមេន អវត្វា ទេសនាកុសលតាយ បឋមំ បហាតព្ពធម្មក្ខានវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥធ ធម្មំ បុច្ឆិត្វា ធម្មោវ វិភត្តោ។
៦. សមាធិសុត្តវណ្ណនា
៩៩. ឆដ្ឋេ សមាធិន្តិ ចិត្តេកគ្គតំ។ ឥទញ្ហិ សុត្តំ ចិត្តេកគ្គតាយ បរិហាយមានេ ទិស្វា, ‘‘ឥមេសំ ចិត្តេកគ្គតំ លភន្តានំ កម្មដ្ឋានំ ផាតិំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា កថិតំ។
៧. បដិសល្លានសុត្តវណ្ណនា
១០០. សត្តមេ បដិសល្លានន្តិ កាយវិវេកំ។ ឥទញ្ហិ សុត្តំ កាយវិវេកេន បរិហាយមានេ ទិស្វា, ‘‘ឥមេសំ កាយវិវេកំ លភន្តានំ កម្មដ្ឋានំ ផាតិំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា កថិតំ។
៨-៩. បឋមនតុម្ហាកំសុត្តាទិវណ្ណនា
១០១-១០២. អដ្ឋមំ ឧបមាយ បរិវារេត្វា កថិតេ ពុជ្ឈនកានំ, នវមំ សុទ្ធិកវសេនេវ ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយវសេន វុត្តំ។ អត្ថោ បន ឧភយត្ថាបិ ខន្ធិយវគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
១០. ឧទកសុត្តវណ្ណនា
១០៣. ទសមេ ឧទកោ សុទន្តិ ឯត្ថ សុទន្តិ និបាតមត្តំ។ ឧទកោតិ តស្ស នាមំ។ ឥទំ ជាតុ វេទគូតិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ។ អថ វា ឥទំ មម វចនំ សុណាថាតិ ទីបេន្តោ ឯវមាហ។ ជាតុ វេទគូតិ អហំ ឯកំសេនេវ វេទគូ, វេទសង្ខាតេន ញាណេន នេយ្យេសុ គតោ, វេទំ វា គតោ អធិគតោ, បណ្ឌិតោហមស្មីតិ អត្ថោ។ សព្ពជីតិ ឯកំសេន សព្ពវដ្ដំ ជិនិត្វា អភិភវិត្វា ឋិតោស្មីតិ វទតិ។ អបលិខតំ គណ្ឌមូលន្តិ អបលិខតំ ទុក្ខមូលំ។ បលិខណិន្តិ បលិខតំ មយា, ខនិត្វា ឋិតោស្មីតិ ទីបេតិ។
មាតាបេត្តិកសម្ភវស្សាតិ មាតិតោ ច បិតិតោ ច និព្ពត្តេន មាតាបេត្តិកេន សុក្កសោណិតេន សម្ភូតស្ស។ ឱទនកុម្មាសូបចយស្សាតិ ឱទនេន ចេវ កុម្មាសេន ច ឧបចិតស្ស វឌ្ឍិតស្ស។ អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មស្សាតិ ឯត្ថ អយំ កាយោ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចធម្មោ
តត្ថ មាតាបេត្តិកសម្ភវឱទនកុម្មាសូបចយបរិមទ្ទនបទេហិ វឌ្ឍិ កថិតា, អនិច្ចភេទនវិទ្ធំសនបទេហិ បរិហានិ។ បុរិមេហិ វា តីហិ សមុទយោ, បច្ឆិមេហិ អត្ថង្គមោតិ។ ឯវំ ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្ស វឌ្ឍិបរិហានិនិព្ពត្តិភេទា ទស្សិតា។ សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
សឡវគ្គោ ទសមោ។
ទុតិយោ បណ្ណាសកោ។
១១. យោគក្ខេមិវគ្គោ
១. យោគក្ខេមិសុត្តវណ្ណនា
១០៤. យោគក្ខេមិវគ្គស្ស បឋមេ យោគក្ខេមិបរិយាយន្តិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមិនោ ការណភូតំ។ ធម្មបរិយាយន្តិ ធម្មការណំ។ អក្ខាសិ យោគន្តិ យុត្តិំ កថេសិ។ តស្មាតិ កស្មា? កិំ អក្ខាតត្តា, ឧទាហុ បហីនត្តាតិ? បហីនត្តា។ ន ហិ អក្ខានេន យោគក្ខេមិ នាម ហោតិ។
២-១០. ឧបាទាយសុត្តាទិវណ្ណនា
១០៥-១១៣. ទុតិយេ វេទនាសុខទុក្ខំ កថិតំ, តំ បន វិបាកសុខទុក្ខំ វដ្ដតិ។ តតិយេ ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស។ ចតុត្ថេ លោកស្សាតិ សង្ខារលោកស្ស។ បញ្ចមាទីសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ ខន្ធិយវគ្គេ វុត្តនយមេវ។
យោគក្ខេមិវគ្គោ ឯកាទសមោ។
១២. លោកកាមគុណវគ្គោ
១-២. បឋមមារបាសសុត្តាទិវណ្ណនា
១១៤-១១៥. លោកកាមគុណវគ្គស្ស អាវាសគតោតិ វសនដ្ឋានំ គតោ។ មារស្ស វសំ គតោតិ តិវិធស្សាបិ មារស្ស វសំ គតោ។ បដិមុក្ក’ស្ស មារបាសោតិ អស្ស គីវាយ មារបាសោ បដិមុក្កោ បវេសិតោ។ ទុតិយំ ឧត្តានមេវ។
៣. លោកន្តគមនសុត្តវណ្ណនា
១១៦. តតិយេ លោកស្សាតិ ចក្កវាឡលោកស្ស។ លោកស្ស អន្តន្តិ សង្ខារលោកស្ស អន្តំ។ វិហារំ បាវិសីតិ ‘‘មយិ វិហារំ បវិដ្ឋេ ឥមេ ភិក្ខូ, ឥមំ ឧទ្ទេសំ អានន្ទំ បុច្ឆិស្សន្តិ, សោ ច តេសំ មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សំសន្ទិត្វា កថេស្សតិ។ តតោ នំ ថោមេស្សាមិ, មម ថោមនំ សុត្វា ភិក្ខូ អានន្ទំ ឧបសង្កមិតព្ពំ, វចនញ្ចស្ស សោតព្ពំ សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ, តំ នេសំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ ចិន្តេត្វា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អវិភជិត្វាវ និសិន្នាសនេ អន្តរហិតោ គន្ធកុដិយំ បាតុរហោសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសី’’តិ។
សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោតិ សត្ថារា ច បសត្ថោ។ វិញ្ញូនន្តិ ឥទម្បិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, បណ្ឌិតេហិ សព្រហ្មចារីហិ ច សម្ភាវិតោតិ អត្ថោ។ បហោតីតិ សក្កោតិ។ អតិក្កម្មេវ មូលំ អតិក្កម្មេវ ខន្ធន្តិ សារោ នាម មូលេ វា ខន្ធេ វា ភវេយ្យ, តម្បិ អតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ។ ឯវំសម្បទមិទន្តិ ឯវំសម្បត្តិកំ, ឦទិសន្តិ អត្ថោ។ អតិសិត្វាតិ អតិក្កមិត្វា។ ជានំ ជានាតីតិ ជានិតព្ពមេវ ជានាតិ។ បស្សំ បស្សតីតិ បស្សិតព្ពមេវ បស្សតិ។ យថា វា ឯកច្ចោ វិបរីតំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោបិ ន ជានាតិ, បស្សន្តោបិ ន បស្សតិ, ន ឯវំ ភគវា។ ភគវា បន ជានន្តោ ជានាតិ, បស្សន្តោ បស្សតិយេវ។ ស្វាយំ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតោ។ វិទិតករណដ្ឋេន ញាណភូតោ ធម្មភូតោ។ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតោ។ អថ វា ចក្ខុ វត្តា។ បវត្តនតោ បវត្តា។ អត្ថំ នីហរិត្វា នីហរិត្វា ទស្សនសមត្ថតាយ អត្ថស្ស និន្នេតា។ អមតាធិគមាយ បដិបត្តិំ ទេសេតីតិ អមតស្ស ទាតា។
អគរុំ ករិត្វាតិ បុនប្បុនំ យាចាបេន្តោបិ ហិ គរុំ ករោតិ នាម។ អត្តនោ សេក្ខបដិសម្ភិទាញាណេ ឋត្វា សិនេរុបាទតោ វាលិកំ ឧទ្ធរមានោ វិយ ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ កត្វា កថេន្តោបិ គរុំ ករោតិយេវ នាម។ ឯវំ អកត្វា អម្ហេ បុនប្បុនំ អយាចាបេត្វា សុវិញ្ញេយ្យម្បិ នោ កត្វា កថេហីតិ វុត្តំ ហោតិ។
យំ ខោ វោតិ យំ ខោ តុម្ហាកំ។ ចក្ខុនា ខោ, អាវុសោ, លោកស្មិំ លោកសញ្ញី ហោតិ លោកមានីតិ ចក្ខុញ្ហិ លោកេ អប្បហីនទិដ្ឋិ បុថុជ្ជនោ សត្តលោកវសេន លោកោតិ សញ្ជានាតិ ចេវ មញ្ញតិ ច, តថា ចក្កវាឡលោកវសេន។ ន ហិ អញ្ញត្រ ចក្ខាទីហិ ទ្វាទសាយតនេហិ តស្ស សា សញ្ញា វា មានោ វា ឧប្បជ្ជតិ។ តេន វុត្តំ, ‘‘ចក្ខុនា ខោ, អាវុសោ, លោកស្មិំ លោកសញ្ញី ហោតិ លោកមានី’’តិ។ ឥមស្ស ច លោកស្ស គមនេន អន្តោ នាម ញាតុំ វា ទដ្ឋុំ វា បត្តុំ វា ន សក្កា។ លុជ្ជនដ្ឋេន បន តស្សេវ ចក្ខាទិភេទស្ស លោកស្ស និព្ពានសង្ខាតំ អន្តំ អប្បត្វា វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តកិរិយា នាម នត្ថីតិ វេទិតព្ពា។
ឯវំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទានិ ‘‘សាវកេន បញ្ហោ កថិតោតិ មា និក្កង្ខា អហុវត្ថ, អយំ ភគវា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតុលំ គហេត្វា និសិន្នោ។ ឥច្ឆមានា តមេវ ឧបសង្កមិត្វា និក្កង្ខា ហោថា’’តិ ឧយ្យោជេន្តោ អាកង្ខមានា បនាតិអាទិមាហ។
ឥមេហិ អាការេហីតិ ឥមេហិ ការណេហិ ចក្កវាឡលោកស្ស អន្តាភាវការណេហិ ចេវ សង្ខារលោកស្ស អន្តាបត្តិការណេហិ ច។ ឥមេហិ បទេហីតិ ឥមេហិ អក្ខរសម្បិណ្ឌនេហិ។ ព្យញ្ជនេហីតិ បាដិយេក្កអក្ខរេហិ។
បណ្ឌិតោតិ មហាបញ្ញោតិ មហន្តេ អត្ថេ មហន្តេ ធម្មេ មហន្តា យថា តំ អានន្ទេនាតិ យថា អានន្ទេន ព្យាកតំ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ យថា អានន្ទេន តំ ព្យាកតំ, អហម្បិ តំ ឯវមេវ ព្យាករេយ្យន្តិ អត្ថោ។
៤. កាមគុណសុត្តវណ្ណនា
១១៧. ចតុត្ថេ យេ មេតិ យេ មម។ ចេតសោ សម្ផុដ្ឋបុព្ពាតិ ចិត្តេន អនុភូតបុព្ពា។ តត្រ មេ ចិត្តំ ពហុលំ គច្ឆមានំ គច្ឆេយ្យាតិ តេសុ បាសាទត្តយតិវិធនាដកាទិភេទសម្បត្តិវសេន អនុភូតបុព្ពេសុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ពហូសុ វារេសុ ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ ទីបេតិ។ បច្ចុប្បន្នេសុ វាតិ ឥធ បធានចរិយកាលេ ឆព្ពស្សានិ សុបុប្ផិតវនសណ្ឌជាតានំ ទិជគណាទីនំ វសេន ទិដ្ឋសុតាទិភេទំ មនោរមារម្មណំ កាមគុណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវរូបេសុ បច្ចុប្បន្នេសុ វា ពហុលំ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ទស្សេតិ។ អប្បំ វា អនាគតេសូតិ អនាគតេ ‘‘មេត្តេយ្យោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, សង្ខោ នាម រាជា, កេតុមតី នាម រាជធានី’’តិអាទិវសេន (ទី. និ. ៣.១០៦) បរិត្តកមេវ អនាគតេសុ កាមគុណេសុ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ ទស្សេតិ។ តត្រ មេ អត្តរូបេនាតិ តត្រ មយា អត្តនោ ហិតកាមជាតិកេន។ អប្បមាទោតិ សាតច្ចកិរិយា បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តស្ស អវោស្សគ្គោ។ សតីតិ អារម្មណបរិគ្គហិតសតិ។ អារក្ខោតិ អយំ អប្បមាទោ ច សតិ ច ចេតសោ អារក្ខោ ករណីយោ, ឯវំ មេ អហោសីតិ ទស្សេតិ, អារក្ខត្ថាយ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា កាតព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ។
តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ, សេ អាយតនេ វេទិតព្ពេតិ យស្មា ចេតសោ អារក្ខត្ថាយ អប្បមាទោ ច សតិ ច កាតព្ពា, យស្មា តស្មិំ អាយតនេ វិទិតេ អប្បមាទេន វា សតិយា វា កាតព្ពំ នត្ថិ, តស្មា សឡាយតននិរោធន្តិ សឡាយតននិរោធោ វុច្ចតិ និព្ពានំ, តំ សន្ធាយ ភាសិតន្តិ អត្ថោ។ និព្ពានស្មិញ្ហិ ចក្ខុអាទីនិ ចេវ និរុជ្ឈន្តិ រូបសញ្ញាទយោ ច និរុជ្ឈន្តីតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
៥-៦. សក្កបញ្ហសុត្តាទិវណ្ណនា
១១៨-១១៩. បញ្ចមេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ។ បរិនិព្ពាយន្តីតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយន្តិ។ តន្និស្សិតំ វិញ្ញាណំ ហោតីតិ តណ្ហានិស្សិតំ កម្មវិញ្ញាណំ ហោតិ តទុបាទានន្តិ តំគហណំ, តណ្ហាគហណេន សហគតំ វិញ្ញាណំ ហោតីតិ អត្ថោ។ ឆដ្ឋំ ឧត្តានមេវ។
៧. សារិបុត្តសទ្ធិវិហារិកសុត្តវណ្ណនា
១២០. សត្តមេ សន្តានេស្សតីតិ ឃដេស្សតិ, យោគវិច្ឆេទមស្ស បាបុណិតុំ ន ទស្សតិ។
៨. រាហុលោវាទសុត្តវណ្ណនា
១២១. អដ្ឋមេ វិមុត្តិបរិបាចនិយាតិ វិមុត្តិំ បរិបាចេន្តីតិ វិមុត្តិបរិបាចនិយា។ ធម្មាតិ បន្នរស ធម្មា, តេ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ វិសុទ្ធិករណវសេន វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អស្សទ្ធេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, សទ្ធេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, បសាទនីយេ សុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខតោ, ឥមេហិ តីហាការេហិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។ កុសីតេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, អារទ្ធវីរិយេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, សម្មប្បធានេ បច្ចវេក្ខតោ, ឥមេហិ តីហាការេហិ វីរិយិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។ មុដ្ឋស្សតី បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, ឧបដ្ឋិតស្សតី បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ
អបរេបិ បន្នរស ធម្មា វិមុត្តិបរិបាចនិយា – សទ្ធាបញ្ចមានិ ឥន្ទ្រិយានិ, អនិច្ចសញ្ញា, អនិច្ចេ ទុក្ខសញ្ញា, ទុក្ខេ អនត្តសញ្ញា, បហានសញ្ញា, វិរាគសញ្ញាតិ ឥមា
អនេកានិ ទេវតាសហស្សានីតិ អាយស្មតា រាហុលេន បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ បាទមូលេ បាលិតនាគរាជកាលេ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តេន សទ្ធិំ បត្ថនំ បដ្ឋបិតទេវតាសុ បន កាចិ ភូមដ្ឋកា ទេវតា, កាចិ អន្តលិក្ខដ្ឋកា, កាចិ ចាតុមហារាជិកា, កាចិ ទេវលោកេ, កាចិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តា។ ឥមស្មិំ បន ទិវសេ សព្ពាបិ តា ឯកដ្ឋានេ អន្ធវនស្មិំយេវ សន្និបតិតា, តា សន្ធាយាហ – ‘‘អនេកានិ ទេវតាសហស្សានី’’តិ។ ធម្មចក្ខុន្តិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ចត្តារោ ច មគ្គា ចត្តារិ ច ផលានិ ធម្មចក្ខុន្តិ វេទិតព្ពានិ។ តត្ថ ហិ កាចិ ទេវតា សោតាបន្នា អហេសុំ, កាចិ សកទាគាមី, អនាគាមី, ខីណាសវា។ តាសញ្ច បន ទេវតានំ ឯត្តកាតិ គណនវសេន បរិច្ឆេទោ នត្ថិ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ។
៩-១០. សំយោជនិយធម្មសុត្តាទិវណ្ណនា
១២២-១២៣. នវមទសមានិ ឥដ្ឋារម្មណវសេន កថិយមានេ ពុជ្ឈនកានំ វសេន វុត្តានីតិ។
លោកកាមគុណវគ្គោ ទ្វាទសមោ។
១៣. គហបតិវគ្គោ
១-៣. វេសាលីសុត្តាទិវណ្ណនា
១២៤-១២៦. គហបតិវគ្គស្ស ឧគ្គោតិ បណីតទាយកានំ អគ្គឧគ្គោ, សោ ភគវតា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ បណីតទាយកានំ យទិទំ
៤-៥. ភារទ្វាជសុត្តាទិវណ្ណនា
១២៧-១២៨. ចតុត្ថេ បិណ្ឌោលោ។ សោ កិរ បរិជិណ្ណភោគោ ព្រាហ្មណោ អហោសិ។ អថ ភិក្ខុសង្ឃស្ស លាភសក្ការំ ទិស្វា បិណ្ឌត្ថាយ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ។ សោ មហន្តំ កបល្លបត្តំ គហេត្វា ចរតិ, តេន កបល្លបូរំ យាគុំ បិវតិ, កបល្លបូរេ បូវេ ខាទតិ, កបល្លបូរំ ភត្តំ ភុញ្ជតិ។ អថស្ស មហគ្ឃសភាវំ សត្ថុ អារោចយិំសុ។ សត្ថា តស្ស បត្តត្ថវិកំ នានុជានិ។ ហេដ្ឋាមញ្ចេ បត្តំ និក្កុជ្ជិត្វា ឋបេតិ។ សោ ឋបេន្តោបិ ឃំសន្តោវ បណាមេត្វា ឋបេតិ, គណ្ហន្តោបិ ឃំសន្តោវ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហាតិ។ តំ គច្ឆន្តេ កាលេ ធំសនេន បរិក្ខីណំ នាឡិកោទនមត្តមេវ គណ្ហនកំ ជាតំ។ តតោ សត្ថុ អារោចេសុំ, អថស្ស សត្ថា បត្តត្ថវិកំ អនុជានិ។ ថេរោ អបរេន សមយេន ឥន្ទ្រិយភាវនំ ភាវេត្វា អគ្គផលេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ។ ឥតិ សោ បិណ្ឌត្ថាយ បព្ពជិតត្តា បិណ្ឌោលោ, គោត្តេន បន ភារទ្វាជោតិ ឧភយំ ឯកតោ កត្វា បិណ្ឌោលភារទ្វាជោតិ វុច្ចតិ។
ឧបសង្កមីតិ ឧគ្គតុគ្គតេហិ មហាអមច្ចេហិ បរិវុតោ ឧបសង្កមិ។ ថេរោ កិរ ឯកទិវសំ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ និទាឃសមយេ សីតឋានេ ទិវាវិហារំ និសីទិស្សាមីតិ អាកាសេន គន្ត្វា គង្គាតីរេ ឧទេនស្ស រញ្ញោ ឧទបានំ នាម ឧយ្យានំ អត្ថិ, តត្ថ បវិសិត្វា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ សីតេន ឧទកវាតេន
ឧទេនោបិ ខោ នាម រាជា សត្តាហំ មហាបានំ បិវិត្វា សត្តមេ ទិវសេ ឧយ្យានំ បដិជគ្គាបេត្វា មហាជនបរិវារោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា មង្គលសិលាបដ្ដេ អត្ថតាយ សេយ្យាយ និបជ្ជិ។ តស្ស ឯកា បរិចារិកា បាទេ សម្ពាហមានា និសិន្នា។ រាជា កមេន និទ្ទំ ឱក្កមិ។ តស្មិំ និទ្ទំ ឱក្កន្តេ នាដកិត្ថិយោ ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ គីតាទីនិ បយោជេយ្យាម, សោ និទ្ទំ ឧបគតោ, ន ច និទ្ទាកាលេ
សាបិ
រាជា អត្តនោ អបរាធំ ទិស្វា ឧយ្យានបាលំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ ឯស បព្ពជិតោ? អញ្ញេសុបិ ទិវសេសុ ឥធ អាគច្ឆតី’’តិ? អាម, ទេវាតិ។ ឥធ ត្វំ អាគតទិវសេ មយ្ហំ អារោចេយ្យាសីតិ។ ថេរោបិ
អនិកីឡិតាវិនោ កាមេសូតិ យា កាមេសុ កាមកីឡា, តំ អកីឡិតបុព្ពា, អបរិភុត្តកាមាតិ អត្ថោ។ អទ្ធានញ្ច អាបាទេន្តីតិ បវេណិំ បដិបាទេន្តិ, ទីឃរត្តំ អនុពន្ធាបេន្តិ។ មាតុមត្តីសូតិ មាតុបមាណាសុ។ លោកស្មិញ្ហិ មាតា ភគិនី ធីតាតិ ឥទំ តិវិធំ គរុការម្មណំ នាម
អភាវិតកាយាតិ អភាវិតបញ្ចទ្វារិកកាយា។ តេសំ តំ ទុក្ករំ ហោតីតិ តេសំ តំ អសុភកម្មដ្ឋានំ ភាវេតុំ ទុក្ករំ ហោតិ។ ឥតិស្ស ឥមិនាបិ ចិត្តំ អនោតរន្តំ ទិស្វា ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ កថេសិ អច្ឆរិយំ, ភោ ភារទ្វាជាតិអាទិមាហ។
អរក្ខិតេនេវ កាយេនាតិអាទីសុ ហត្ថបាទេ កីឡាបេន្តោ គីវំ បរិវត្តេន្តោ កាយំ ន រក្ខតិ នាម, នានប្បការំ ទុដ្ឋុល្លំ កថេន្តោ វចនំ ន រក្ខតិ នាម, កាមវិតក្កាទយោ វិតក្កេន្តោ ចិត្តំ ន រក្ខតិ នាម។ រក្ខិតេនេវ កាយេនាតិអាទីសុ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
អតិវិយ មំ តស្មិំ សមយេ លោភធម្មា បរិសហន្តីតិ មំ តស្មិំ សមយេ អតិក្កមិត្វា លោភោ អធិភវតីតិ អត្ថោ។ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយាតិ កាយគតាយ សតិយា សុបដ្ឋិតាយ។ ន មំ តថា តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ សមយេ មំ យថា បុព្ពេ, ន តថា លោភោ អតិក្កមិត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។ បរិសហន្តីតិ បទស្ស ឧប្បជ្ជន្តីតិបិ អត្ថោយេវ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តយោ កាយា កថិតា។ កថំ
៦. ឃោសិតសុត្តវណ្ណនា
១២៩. ឆដ្ឋេ រូបា ច មនាបាតិ រូបា ច មនាបា សំវិជ្ជន្តិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ចាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ច សំវិជ្ជតិ។ សុខវេទនិយំ ផស្សន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ ឧបនិស្សយវសេន ជវនកាលេ សុខវេទនាយ បច្ចយភូតំ ផស្សំ។ សុខា វេទនាតិ ឯកំ ផស្សំ បដិច្ច ជវនវសេន សុខវេទនា ឧប្បជ្ជតិ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
ឥតិ
៧-៨. ហាលិទ្ទិកានិសុត្តាទិវណ្ណនា
១៣០-១៣១. សត្តមេ មនាបំ ឥត្ថេតន្តិ បជានាតីតិ យំ អនេន មនាបំ រូបំ ទិដ្ឋំ, តំ ឥត្ថេតន្តិ ឯវមេតំ មនាបមេវ តន្តិ បជានាតិ។ ចក្ខុវិញ្ញាណំ សុខវេទនិយញ្ច ផស្សំ បដិច្ចាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ចេវ, យោ ច ឧបនិស្សយកោដិយា វា អនន្តរកោដិយា វា សមនន្តរកោដិយា វា សម្បយុត្តកោដិយា វា សុខវេទនាយ បច្ចយោ ផស្សោ, តំ សុខវេទនិយំ ផស្សញ្ច បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខវេទនាតិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ ឥតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ សុត្តេសុ កិរិយាមនោវិញ្ញាណធាតុ អាវជ្ជនកិច្ចា, មនោធាតុយេវ វា សមានា មនោធាតុនាមេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ អដ្ឋមំ
៩. លោហិច្ចសុត្តវណ្ណនា
១៣២. នវមេ មក្ករកតេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ អរញ្ញកុដិកាយន្តិ អរញ្ញេ កតាយ បាដិយេក្កាយ កុដិយំ, ន វិហារបច្ចន្តកុដិយំ។ មាណវកាតិ យេបិ តត្ថ មហល្លកា, តេ មហល្លកកាលេបិ អន្តេវាសិកតាយ មាណវកាត្វេវ វុត្តា។ តេនុបសង្កមិំសូតិ បាតោ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សាយំ ‘‘អាចរិយស្ស កដ្ឋានិ អាហរិស្សាមា’’តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិចរន្តា យេន សា កុដិកា, តេនុបសង្កមិំសុ។ បរិតោ បរិតោ កុដិកាយាតិ តស្សា កុដិកាយ សមន្តតោ សមន្តតោ។ សេលេយ្យកានីតិ អញ្ញមញ្ញស្ស បិដ្ឋិំ គហេត្វា លង្ឃិត្វា ឥតោ ចិតោ ចង្កមនកីឡនានិ។
មុណ្ឌកាតិអាទីសុ ឥព្ភាតិ គហបតិកា។ កណ្ហាតិ កណ្ហា, កាឡកាតិ អត្ថោ។ ពន្ធុបាទាបច្ចាតិ ឯត្ថ ពន្ធូតិ ព្រហ្មា អធិប្បេតោ។ តញ្ហិ ព្រាហ្មណា បិតាមហោតិ វោហរន្តិ។ បាទានំ អបច្ចា បាទាបច្ចា, ព្រហ្មុនោ បិដ្ឋិបាទតោ ជាតាតិ អធិប្បាយោ។ តេសំ កិរ អយំ លទ្ធិ ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ មុខតោ និក្ខន្តា, ខត្តិយា ឧរតោ, វេស្សា ភរតកានន្តិ កុដិម្ពិកានំ។ កុដិម្ពិកា ហិ យស្មា រដ្ឋំ ភរន្តិ, តស្មា ភរតាតិ វុច្ចន្តិ។ ឥមេ បន បរិភវំ កត្វា វទមានា ‘‘ភរតកាន’’ន្តិ អាហំសុ។
វិហារា និក្ខមិត្វាតិ ‘‘រត្តិដ្ឋកាបរិច្ឆន្នេ រជតបដ្ដសន្និភសមវិប្បកិណ្ណវាលិកេ រមណីយេ បរិវេណេ កដ្ឋកលាបេ ពន្ធិត្វា ខិបមានា វាលិកំ អាលុឡេត្វា, ហត្ថេន ហត្ថំ អាទាយ បណ្ណកុដិំ បរិយាយន្តា ‘ឥមេ ឥមេសំ ភរតកានំ
សីលុត្តមា បុព្ពតរា អហេសុន្តិ គុណវន្តានំ គុណេ កថិតេ និគ្គុណានំ គុណាភាវោ បាកដោវ ភវិស្សតីតិ បោរាណកព្រាហ្មណានំ គុណេ កថេន្តោ ឯវមាហ។ តត្ថ សីលុត្តមាតិ សីលជេដ្ឋកា។ សីលញ្ហិ តេសំ ឧត្តមំ, ន ជាតិគោត្តំ។ យេ បុរាណំ សរន្តីតិ យេ បោរាណកំ ព្រាហ្មណធម្មំ សរន្តិ។ អភិភុយ្យ កោធន្តិ កោធំ អភិភវិត្វា តេសំ ទ្វារានិ សុគុត្តានិ សុរក្ខិតានិ អហេសុំ។ ធម្មេ ច ឈានេ ច រតាតិ ទសវិធេ កុសលកម្មបថធម្មេ អដ្ឋសមាបត្តិឈានេសុ ច រតា។
ឯវំ បោរាណានំ គុណំ កថេត្វា អថេតរហិ ព្រាហ្មណានំ មានំ និម្មទ្ទេន្តោ ឥមេ ច វោក្កម្ម ជបាមសេតិអាទិមាហ។ តត្ថ វោក្កម្មាតិ ឯតេហិ គុណេហិ អបក្កមិត្វា។ ជបាមសេតិ មយំ ជបាម សជ្ឈាយាមាតិ ឯត្តកេនេវ ព្រាហ្មណម្ហាតិ មញ្ញមានា ព្រាហ្មណា មយន្តិ ឥមិនា គោត្តេន មត្តា ហុត្វា វិសមំ ចរន្តិ, វិសមានិ កាយកម្មាទីនិ ករោន្តីតិ អត្ថោ។ បុថុអត្តទណ្ឌាតិ សតណ្ហាតណ្ហេសូតិ សតណ្ហនិត្តណ្ហេសុ។ អគុត្តទ្វារស្ស ភវន្តិ មោឃាតិ អសំវុតទ្វារស្ស សព្ពេបិ វតសមាទានា មោឃា ភវន្តីតិ ទីបេតិ។ យថា កិន្តិ? សុបិនេវ លទ្ធំ បុរិសស្ស វិត្តន្តិ យថា សុបិនេ បុរិសស្ស លទ្ធំ មណិមុត្តាទិនានាវិធំ វិត្តំ មោឃំ ហោតិ, បពុជ្ឈិត្វា កិញ្ចិ ន បស្សតិ, ឯវំ មោឃា ភវន្តីតិ អត្ថោ។
អនាសកាតិ ឯកាហទ្វីហាទិវសេន អនាហារកា។ ថណ្ឌិលសាយិកា ចាតិ ហរិតកុសសន្ថតេ ភូមិភាគេ សយនំ, បាតោ សិនានញ្ច តយោ ច វេទាតិ បាតោវ ឧទកំ បវិសិត្វា ន្ហានញ្ចេវ តយោ ខរាជិនំ ជដា បង្កោតិ ខរសម្ផស្សំ អជិនចម្មញ្ចេវ ជដាកលាបោ ច បង្កោ ច, បង្កោ នាម ទន្តមលំ។ មន្តា សីលព្ពតំ តបោតិ មន្តា ច អជសីលគោសីលសង្ខាតំ សីលំ អជវតគោវតសង្ខាតំ វតញ្ច។ អយំ ឥទានិ ព្រាហ្មណានំ តបោតិ វទតិ។ កុហនា វង្កទណ្ឌា ចាតិ បដិច្ឆន្នកូបោ វិយ បដិច្ឆន្នទោសំ កោហញ្ញញ្ចេវ វង្កទណ្ឌោ, ច ឧទុម្ពរបលាសពេឡុវរុក្ខានំ អញ្ញតរតោ គហិតំ វង្កទណ្ឌញ្ចាតិ អត្ថោ។ ឧទកាចមនានិ ចាតិ ឧទកេន មុខបរិមជ្ជនានិ។ វណ្ណា ឯតេ ព្រាហ្មណានន្តិ ឯតេ ព្រាហ្មណានំ បរិក្ខារភណ្ឌកវណ្ណាតិ ទស្សេតិ។ កត កិញ្ចិក្ខភាវនាតិ កតា កិញ្ចិក្ខភាវនា។ អយមេវ វា បាឋោ, អាមិសកិញ្ចិក្ខស្ស វឌ្ឍនត្ថាយ កតន្តិ អត្ថោ។
ឯវំ ឯតរហិ ព្រាហ្មណានំ មានំ និម្មទ្ទិត្វា បុន បោរាណកព្រាហ្មណានំ វណ្ណំ កថេន្តោ ចិត្តញ្ច សុសមាហិតន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុសមាហិតន្តិ តេសំ ព្រាហ្មណានំ ចិត្តំ ឧបចារប្បនាសមាធីហិ សុសមាហិតំ អហោសីតិ ទស្សេតិ។ អខិលន្តិ មុទុ អថទ្ធំ។ សោ មគ្គោ ព្រហ្មបត្តិយាតិ សោ សេដ្ឋបត្តិយា មគ្គោ, តុម្ហេ បន កិំ ព្រាហ្មណា នាមាតិ ទីបេន្តោ ឯវមាហ។
អាគមំសុ នុ ខ្វិធាតិ អាគមំសុ នុ ខោ ឥធ។ អធិមុច្ចតីតិ កិលេសវសេន អធិមុត្តោ គិទ្ធោ ហោតិ។ ព្យាបជ្ជតីតិ ព្យាបាទវសេន បូតិចិត្តំ ហោតិ។ បរិត្តចេតសោតិ អនុបដ្ឋិតសតិតាយ សំកិលេសចិត្តេន បរិត្តចិត្តោ។ ចេតោវិមុត្តិន្តិ ផលសមាធិំ។ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ផលបញ្ញំ។ អប្បមាណចេតសោតិ ឧបដ្ឋិតសតិតាយ និក្កិលេសចិត្តេន អប្បមាណចិត្តោ។
១០. វេរហច្ចានិសុត្តវណ្ណនា
១៣៣. ទសមេ កាមណ្ឌាយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ។ យគ្ឃេតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ។ សេសំ ឧត្តានមេវាតិ។
គហបតិវគ្គោ តេរសមោ។
១៤. ទេវទហវគ្គោ
១. ទេវទហសុត្តវណ្ណនា
១៣៤. ទេវទហវគ្គស្ស ទេវទហន្តិ នបុំសកលិង្គេន លទ្ធនាមោ និគមោ។ មនោរមាតិ មនំ រមយន្តា, មនាបាតិ អត្ថោ។ អមនោរមាតិ អមនាបា។
២. ខណសុត្តវណ្ណនា
១៣៥. ទុតិយេ ឆផស្សាយតនិកា នាមាតិ វិសុំ ឆផស្សាយតនិកា នាម និរយា នត្ថិ។ សព្ពេសុបិ ហិ ឯកតិំសមហានិរយេសុ ឆទ្វារផស្សាយតនបញ្ញត្តិ ហោតិយេវ។ ឥទំ បន អវីចិមហានិរយំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សគ្គាតិ ឥធាបិ តាវតិំសបុរមេវ អធិប្បេតំ។ កាមាវចរទេវលោកេ បន ឯកស្មិម្បិ ឆផស្សាយតនបញ្ញត្តិយា អភាវោ នាម នត្ថិ។ ឥមិនា កិំ ទីបេតិ? និរយេ ឯកន្តទុក្ខសមប្បិតភាវេន, ទេវលោកេ ច ឯកន្តសុខសមប្បិតត្តា ឯកន្តខិឌ្ឌារតិវសេន ឧប្បន្នបមាទេន មគ្គព្រហ្មចរិយវាសំ វសិតុំ ន សក្កា។ មនុស្សលោកោ បន វោកិណ្ណសុខទុក្ខោ, ឥធេវ អបាយោបិ សគ្គោបិ បញ្ញាយតិ។ អយំ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស កម្មភូមិ នាម, សា តុម្ហេហិ លទ្ធា។ តស្មា យេ វោ ឥមេ មានុស្សកា ខន្ធា លទ្ធា, តេ វោ លាភា។ យញ្ច វោ ឥទំ មនុស្សត្តំ លទ្ធំ, បដិលទ្ធោ វោ ព្រហ្មចរិយវាសស្ស ខណោ សមយោតិ។ វុត្តម្បិ ហេតំ បោរាណេហិ –
‘‘អយំ កម្មភូមិ ឥធ មគ្គភាវនា,
ឋានានិ សំវេជនិយា ពហូ ឥធ;
សំវេគសំវេជនិយេសុ វត្ថុសុ,
សំវេគជាតោវ បយុញ្ច យោនិសោ’’តិ។
៣. បឋមរូបារាមសុត្តវណ្ណនា
១៣៦. តតិយេ រូបសម្មុទិតាតិ រូបេ សម្មុទិតា បមោទិតា។ ទុក្ខាតិ ទុក្ខិតា។ សុខោតិ កេវលាតិ យាវតត្ថីតិ វុច្ចតីតិ យត្តកា អត្ថីតិ វុច្ចតិ។ ឯតេ វោតិ ឯត្ថ វោ-ការោ និបាតមត្តំ។ បច្ចនីកមិទំ ហោតិ, សព្ពលោកេន បស្សតន្តិ យំ ឥទំ បស្សន្តានំ បណ្ឌិតានំ ទស្សនំ, តំ សព្ពលោកេន បច្ចនីកំ ហោតិ វិរុទ្ធំ។ លោកោ ហិ បញ្ចក្ខន្ធេ និច្ចា សុខា អត្តា សុភាតិ មញ្ញតិ, បណ្ឌិតា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា អសុភាតិ។ សុខតោ អាហូតិ សុខន្តិ កថេន្តិ។ សុខតោ វិទូតិ សុខន្តិ ជានន្តិ។ សព្ពមេតំ និព្ពានមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។
សម្មូឡ្ហេត្ថាតិ ឯត្ថ និព្ពានេ សម្មូឡ្ហា។ អវិទ្ទសូតិ ពាលា។ សព្ពេបិ ហិ ឆន្នវុតិបាសណ្ឌិនោ ‘‘និព្ពានំ បាបុណិស្សាមា’’តិ សញ្ញិនោ ហោន្តិ, តេ បន ‘‘និព្ពានំ នាម ឥទ’’ន្តិបិ ន ជានន្តិ។ និវុតានន្តិ កិលេសនីវរណេន និវុតានំ បរិយោនទ្ធានំ។ អន្ធការោ អបស្សតន្តិ អបស្សន្តានំ អន្ធការោ ហោតិ។ កិំ តំ ឯវំ ហោតិ? និព្ពានំ វា និព្ពានទស្សនំ វា អបស្សន្តានញ្ហិ ពាលានំ និព្ពានម្បិ និព្ពានទស្សនម្បិ កាឡមេឃអវច្ឆាទិតំ វិយ ចន្ទមណ្ឌលំ កដាហេន បដិកុជ្ជិតបត្តោ វិយ ច និច្ចកាលំ តមោ ចេវ អន្ធការោ ច សម្បជ្ជតិ។
សតញ្ច វិវដំ ហោតិ, អាលោកោ បស្សតាមិវាតិ សតញ្ច សប្បុរិសានំ បញ្ញាទស្សនេន បស្សន្តានំ និព្ពានំ អាលោកោ វិយ វិវដំ ហោតិ។ សន្តិកេ ន វិជានន្តិ, មគា ធម្មស្ស អកោវិទាតិ យំ អត្តនោ សរីរេ កេសេ វា លោមាទីសុ វា អញ្ញតរកោដ្ឋាសំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អនន្តរមេវ អធិគន្តព្ពតោ អត្តនោ វា ខន្ធានំ និរោធមគ្គតោ សន្តិកេ និព្ពានំ។ តំ ឯវំ សន្តិកេ សមានម្បិ មគ្គភូតា ជនា មគ្គាមគ្គធម្មស្ស ចតុសច្ចធម្មស្ស វា អកោវិទា ន ជានន្តិ។
មារធេយ្យានុបន្នេហីតិ តេភូមកវដ្ដំ មារស្ស និវាសដ្ឋានំ អនុបន្នេហិ។ កោ នុ អញ្ញត្រ អរិយេភីតិ ឋបេត្វា អរិយេ កោ នុ អញ្ញោ និព្ពានបទំ ជានិតុំ អរហតិ។ សម្មទញ្ញាយ បរិនិព្ពន្តីតិ អរហត្តបញ្ញាយ សម្មា ជានិត្វា អនន្តរមេវ អនាសវា ហុត្វា កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពន្តិ។ អថ វា សម្មទញ្ញាយ អនាសវា ហុត្វា អន្តេ ខន្ធបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយន្តិ។
៤-១២. ទុតិយរូបារាមសុត្តាទិវណ្ណនា
១៣៧-១៤៥. ចតុត្ថំ
ទេវទហវគ្គោ ចុទ្ទសមោ។
១៥. នវបុរាណវគ្គោ
១. កម្មនិរោធសុត្តវណ្ណនា
១៤៦. នវបុរាណវគ្គស្ស បឋមេ នវបុរាណានីតិ នវានិ ច បុរាណានិ ច។ ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, បុរាណកម្មន្តិ ន ចក្ខុ បុរាណំ, កម្មមេវ បុរាណំ, កម្មតោ បន និព្ពត្តត្តា បច្ចយនាមេន ឯវំ វុត្តំ។ អភិសង្ខតន្តិ បច្ចយេហិ អភិសមាគន្ត្វា កតំ។ អភិសញ្ចេតយិតន្តិ ចេតនាយ បកប្បិតំ។ វេទនិយំ ទដ្ឋព្ពន្តិ វេទនាយ វត្ថូតិ បស្សិតព្ពំ។ និរោធា វិមុត្តិំ ផុសតីតិ ឥមស្ស តិវិធស្ស កម្មស្ស និរោធេន វិមុត្តិំ ផុសតិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ តស្សា វិមុត្តិយា អារម្មណភូតោ និរោធោ កម្មនិរោធោតិ វុច្ចតិ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ បុព្ពភាគវិបស្សនា កថិតា។
២-៥. អនិច្ចនិព្ពានសប្បាយសុត្តាទិវណ្ណនា
១៤៧-១៥០. ទុតិយេ និព្ពានសប្បាយន្តិ និព្ពានស្ស សប្បាយំ ឧបការបដិបទំ។ តតិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ បដិបាដិយា បន ចតូសុបិ ឯតេសុ សុត្តេសុ សហ វិបស្សនាយ ចត្តារោ មគ្គា កថិតា។
៦-៧. អន្តេវាសិកសុត្តាទិវណ្ណនា
១៥១-១៥២. ឆដ្ឋេ អនន្តេវាសិកន្តិ អន្តោ វសនកកិលេសវិរហិតំ។ អនាចរិយកន្តិ អាចរណកកិលេសវិរហិតំ អន្តស្ស វសន្តីតិ អន្តោ អស្ស វសន្តិ។ តេ នំ សមុទាចរន្តីតិ តេ ឯតំ អធិភវន្តិ អជ្ឈោត្ថរន្តិ សិក្ខាបេន្តិ វា។ ‘‘ឯវំ វេជ្ជកម្មំ ករោហិ, ឯវំ ទូតកម្ម’’ន្តិ ឥតិ សិក្ខាបនសង្ខាតេន សមុទាចរណត្ថេនស្ស តេ អាចរិយា នាម ហោន្តិ, តេហិ
៨. អត្ថិនុខោបរិយាយសុត្តវណ្ណនា
១៥៣. អដ្ឋមេ យំ បរិយាយំ អាគម្មាតិ យំ ការណំ អាគម្ម។ អញ្ញត្រេវ សទ្ធាយាតិ វិនា សទ្ធាយ សទ្ធំ អបនេត្វា។ ឯត្ថ ច សទ្ធាតិ ន បច្ចក្ខា សទ្ធា។ យោ បន បរស្ស ឯវំ កិរ ឯវំ កិរាតិ កថេន្តស្ស សុត្វា ឧប្បន្នោ សទ្ទហនាការោ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ រុចិអាទីសុបិ រុចាបេត្វា ខមាបេត្វា អត្ថេតន្តិ គហណាការោ រុចិ នាម, ឯវំ កិរ ភវិស្សតីតិ អនុស្សវនំ អនុស្សវោ, និសីទិត្វា ឯកំ ការណំ ចិន្តេន្តស្ស ការណំ ឧបដ្ឋាតិ, ឯវំ ឧបដ្ឋិតស្ស អត្ថេតន្តិ គហណំ អាការបរិវិតក្កោ នាម, ការណវិតក្កោតិ អត្ថោ។ ការណំ ចិន្តេន្តស្ស បាបិកា លទ្ធិ ឧប្បជ្ជតិ, តំ អត្ថេសាតិ គហណាការោ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិ នាម។ អញ្ញំ ព្យាករេយ្យាតិ ឥមានិ បញ្ច ឋានានិ មុញ្ចិត្វា អរហត្តំ ព្យាករេយ្យ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ សេខាសេខានំ បច្ចវេក្ខណា កថិតា។
៩-១០. ឥន្ទ្រិយសម្បន្នសុត្តាទិវណ្ណនា
១៥៤-១៥៥. នវមេ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោតិ បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយោ។ តត្ថ យេន ឆ ឥន្ទ្រិយានិ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បត្តំ, សោ តេហិ និព្ពិសេវនេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សមន្នាគតត្តា, ចក្ខាទីនិ វា ឆ ឥន្ទ្រិយានិ ចក្ខុន្ទ្រិយេ ចេតិអាទិនា នយេន ទេសនំ វិត្ថារេត្វា ឯត្តាវតា ខោ ភិក្ខុ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោ ហោតីតិ អាហ។ ទសមំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវាតិ។
នវបុរាណវគ្គោ បញ្ចទសមោ។
តតិយោ បណ្ណាសកោ។
១៦. នន្ទិក្ខយវគ្គោ
១-៤. អជ្ឈត្តនន្ទិក្ខយសុត្តាទិវណ្ណនា
១៥៦-១៥៩. នន្ទិក្ខយវគ្គស្ស នន្ទិក្ខយា រាគក្ខយោ, រាគក្ខយា នន្ទិក្ខយោតិ នន្ទិយា ច រាគស្ស ច អត្ថតោ ឯកត្តា វុត្តំ។ សុវិមុត្តន្តិ អរហត្តផលវិមុត្តិវសេន សុដ្ឋុ វិមុត្តំ។ សេសមេត្ថ ទុតិយាទីសុ ច ឧត្តានមេវ។
៥-៦. ជីវកម្ពវនសមាធិសុត្តាទិវណ្ណនា
១៦០-១៦១. បញ្ចមំ សមាធិវិកលានំ, ឆដ្ឋំ បដិសល្លានវិកលានំ ចិត្តេកគ្គតញ្ច កាយវិវេកញ្ច លភន្តានំ ឯតេសំ កម្មដ្ឋានំ ផាតិំ គមិស្សតីតិ ញត្វា កថិតំ។ តត្ថ ឱក្ខាយតីតិ (បច្ចក្ខាយតិ) បញ្ញាយតិ បាកដំ ហោតិ។ ឥតិ ទ្វីសុបិ ឯតេសុ សហ វិបស្សនាយ ចត្តារោ មគ្គា កថិតា។
៧-៩. កោដ្ឋិកអនិច្ចសុត្តាទិវណ្ណនា
១៦២-១៦៤. សត្តមាទីសុ
១០-១២. មិច្ឆាទិដ្ឋិបហានសុត្តាទិវណ្ណនា
១៦៥-១៦៧. ទសមាទីនិ តីណិ បាដិយេក្កេន បុគ្គលជ្ឈាសយវសេន វុត្តានិ។ តេសំ អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ។
នន្ទិក្ខយវគ្គោ សោលសមោ។
១៧. សដ្ឋិបេយ្យាលវគ្គោ
១-៦០. អជ្ឈត្តអនិច្ចឆន្ទសុត្តាទិវណ្ណនា
១៦៨-២២៧. តទនន្តរោ
សដ្ឋិបេយ្យាលវគ្គោ។
១៨. សមុទ្ទវគ្គោ
១. បឋមសមុទ្ទសុត្តវណ្ណនា
២២៨. សមុទ្ទវគ្គស្ស បឋមេ ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, បុរិសស្ស សមុទ្ទោតិ យទិ ទុប្បូរណដ្ឋេន យទិ វា សមុទ្ទនដ្ឋេន សមុទ្ទោ, ចក្ខុមេវ សមុទ្ទោ។ តស្ស ហិ បថវិតោ យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា នីលាទិអារម្មណំ សមោសរន្តំ បរិបុណ្ណភាវំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ ទុប្បូរណដ្ឋេនបិ សមុទ្ទោ។ ចក្ខុ ច តេសុ តេសុ នីលាទីសុ អារម្មណេសុ សមុទ្ទតិ, អសំវុតំ ហុត្វា ឱសរមានំ កិលេសុប្បត្តិយា ការណភាវេន សទោសគមនេន គច្ឆតីតិ សមុទ្ទនដ្ឋេនបិ សមុទ្ទោ។ តស្ស រូបមយោ វេគោតិ សមុទ្ទស្ស អប្បមាណោ ឩមិមយោ វេគោ វិយ តស្សាបិ ចក្ខុសមុទ្ទស្ស សមោសរន្តស្ស នីលាទិភេទស្ស អារម្មណស្ស វសេន អប្បមេយ្យោ រូបមយោ វេគោ វេទិតព្ពោ។ យោ តំ រូបមយំ វេគំ សហតីតិ យោ តំ ចក្ខុសមុទ្ទេ សមោសដំ រូបមយំ វេគំ, មនាបេ រូបេ រាគំ, អមនាបេ ទោសំ, អសមបេក្ខិតេ មោហន្តិ ឯវំ រាគាទិកិលេសេ
សឩមិន្តិអាទីសុ កិលេសឩមីហិ សឩមិំ។ កិលេសាវដ្ដេហិ សាវដ្ដំ។ កិលេសគាហេហិ សគាហំ សរក្ខសំ។ កោធូបាយាសស្ស ច វសេន សឩមិំ។ វុតញ្ហេតំ ‘‘ឩមិភយន្តិ ខោ, ភិក្ខវេ, កោធូបាយាសស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១០៩; ម. និ. ២.១៦២; អ. និ. ៤.១២២)។ កាមគុណវសេន សាវដ្ដំ។ វុតញ្ហេតំ ‘‘អាវដ្ដគ្គាហោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នេតំ កាមគុណានំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១)។ មាតុគាមវសេន សគាហំ សរក្ខសំ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘គាហរក្ខសោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, មាតុគាមស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១០៩)។ សេសវារេសុបិ ឯសេវ សភយំ ទុត្តរំ អច្ចតរីតិ ឩមិភយេន សភយំ ទុរតិក្កមំ អតិក្កមិ។ លោកន្តគូតិ សង្ខារលោកស្ស អន្តំ គតោ។ បារគតោតិ វុច្ចតីតិ និព្ពានំ គតោតិ កថីយតិ។
២-៣. ទុតិយសមុទ្ទសុត្តាទិវណ្ណនា
២២៩-២៣០. ទុតិយេ សមុទ្ទោតិ សមុទ្ទនដ្ឋេន សមុទ្ទោ, កិលេទនដ្ឋេន តេមនដ្ឋេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ យេភុយ្យេនាតិ ឋបេត្វា អរិយសាវកេ។ សមុន្នាតិ កិលិន្នា តិន្តា និមុគ្គា។ តន្តាកុលកជាតាតិអាទិ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ។ មច្ចុជហោតិ តយោ មច្ចូ ជហិត្វា ឋិតោ។ និរុបធីតិ តីហិ ឧបធីហិ អនុបធិ។ អបុនព្ភវាយាតិ និព្ពានត្ថាយ។ អមោហយី មច្ចុរាជន្តិ យថា តស្ស គតិំ ន ជានាតិ, ឯវំ មច្ចុរាជានំ មោហេត្វា គតោ។ តតិយំ វុត្តនយមេវ។
៤-៦. ខីររុក្ខោបមសុត្តាទិវណ្ណនា
២៣១-២៣៣. ចតុត្ថេ អប្បហីនដ្ឋេន អត្ថិ, តេនេវាហ សោ អប្បហីនោតិ។ បរិត្តាតិ, បព្ពតមត្តម្បិ រូបំ អនិដ្ឋំ អរជនីយំ បរិត្តំ នាម ហោតិ, ឯវរូបាបិស្ស រូបា ចិត្តំ បរិយាទិយន្តីតិ ទស្សេតិ។ កោ បន វាទោ អធិមត្តានន្តិ ទហរោតិអាទីនិ តីណិបិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានេវ។ អាភិន្ទេយ្យាតិ បហរេយ្យ បទាលេយ្យ វា។ បញ្ចមេ តទុភយន្តិ តំ ឧភយំ។ ឆដ្ឋំ ឧត្តានមេវ។
៧. ឧទាយីសុត្តវណ្ណនា
២៣៤. សត្តមេ អនេកបរិយាយេនាតិ អនេកេហិ ការណេហិ។ ឥតិបាយន្តិ ឥតិបិ អយំ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ អនិច្ចេន អនត្តលក្ខណំ កថិតំ។
៨. អាទិត្តបរិយាយសុត្តវណ្ណនា
២៣៥. អដ្ឋមេ អនុព្យញ្ជនសោ និមិត្តគ្គាហោតិ ‘‘ហត្ថា សោភនា បាទា សោភនា’’តិ ឯវំ អនុព្យញ្ជនវសេន និមិត្តគ្គាហោ។ និមិត្តគ្គាហោតិ ហិ
និមិត្តស្សាទគថិតន្តិ និមិត្តស្សាទេន គន្ថិតំ ពទ្ធំ។ វិញ្ញាណន្តិ កម្មវិញ្ញាណំ។ តស្មិំ ចេ សមយេ កាលំ ករេយ្យាតិ ន កោចិ សំកិលិដ្ឋេន ចិត្តេន កាលំ ករោន្តោ នាម អត្ថិ។ សព្ពសត្តានញ្ហិ ភវង្គេនេវ កាលកិរិយា ហោតិ។ កិលេសភយំ បន ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ សមយវសេន វា ឯវំ វុត្តំ។ ចក្ខុទ្វារស្មិញ្ហិ អាបាថគតេ អារម្មណេ រត្តចិត្តំ វា ទុដ្ឋចិត្តំ វា មូឡ្ហចិត្តំ វា អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ, ភវង្គេ ឋត្វា កាលកិរិយំ ករោតិ។ តស្មិំ សមយេ កាលំ
ឥមំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, អាទីនវន្តិ ឥមំ អនេកានិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ អនុភវិតព្ពំ ទុក្ខំ សម្បស្សមានោ ឯវំ វទាមិ តត្តាយ អយោសលាកាយ អក្ខីនិ អញ្ជាបេតុកាមោតិ។ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អយោសង្កុនាតិ អយសូលេន។ សម្បលិមដ្ឋន្តិ ទ្វេបិ កណ្ណច្ឆិទ្ទានិ វិនិវិជ្ឈិត្វា បថវិយំ អាកោដនវសេន សម្បលិមដ្ឋំ។
តតិយវារេ សម្បលិមដ្ឋន្តិ នខច្ឆេទនំ បវេសេត្វា ឧក្ខិបិត្វា សហធុនដ្ឋេន ឆិន្ទិត្វា បាតនវសេន សម្បលិមដ្ឋំ។ ចតុត្ថវារេ សម្បលិមដ្ឋន្តិ ពន្ធនមូលំ ឆេត្វា បាតនវសេន សម្បលិមដ្ឋំ។ បញ្ចមវារេ សម្បលិមដ្ឋន្តិ តិខិណាយ សត្តិយា កាយបសាទំ ឧប្បាដេត្វា បតនវសេន សម្បលិមដ្ឋំ។ សត្តិយាតិ ឯត្ថ មហតី ទណ្ឌកវាសិ វេទិតព្ពា។ សោត្តន្តិ និបជ្ជិត្វា និទ្ទោក្កមនំ។ យថារូបានំ វិតក្កានំ វសំ គតោ សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យាតិ ឥមិនា វិតក្កានំ យាវ សង្ឃភេទា បាបកម្មាវហនតា ទស្សិតា។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ។
៩-១០. បឋមហត្ថបាទោបមសុត្តាទិវណ្ណនា
២៣៦-២៣៧. នវមេ ហត្ថេសុ, ភិក្ខវេ, សតីតិ ហត្ថេសុ វិជ្ជមានេសុ។ ទសមេ ន ហោតីតិ វុច្ចមានេ ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយវសេន វុត្តំ។ ទ្វីសុបិ ចេតេសុ វិបាកសុខទុក្ខមេវ ទស្សេត្វា វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតន្តិ។
សមុទ្ទវគ្គោ និដ្ឋិតោ។
១៩. អាសីវិសវគ្គោ
១. អាសីវិសោបមសុត្តវណ្ណនា
២៣៨. អាសីវិសវគ្គស្ស បឋមេ ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ឯកចារិកទ្វិចារិកតិចារិកចតុចារិកបញ្ចចារិកេ សភាគវុត្តិនោ ការកេ យុត្តបយុត្តេ សព្ពេបិ ទុក្ខលក្ខណកម្មដ្ឋានិកេ បរិវារេត្វា និសិន្នេ យោគាវចរេ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ។ ឥទញ្ហិ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេតិ ឥមំ អាសីវិសោបមសុត្តំ អារភិ។
តត្ថ ចត្តារោ អាសីវិសាតិ កដ្ឋមុខោ, បូតិមុខោ, អគ្គិមុខោ, សត្ថមុខោតិ ឥមេ ចត្តារោ។ តេសុ កដ្ឋមុខេន ទដ្ឋស្ស សកលសរីរំ សុក្ខកដ្ឋំ វិយ ថទ្ធំ ហោតិ, សន្ធិបព្ពេសុ អធិមត្តំ អយសូលសមប្បិតំ វិយ តិដ្ឋតិ។ បូតិមុខេន ទដ្ឋស្ស បក្កបូតិបនសំ វិយ វិបុព្ពកភាវំ អាបជ្ជិត្វា បគ្ឃរតិ
វិសវេគវិការេន បនេតេ សោឡស ហោន្តិ។ កដ្ឋមុខោ ហិ
បុន បុគ្គលបណ្ណត្តិវសេន ចតុសដ្ឋិ ហោន្តិ។ កថំ? កដ្ឋមុខេសុ តាវ ទដ្ឋវិសោ ច អាគតវិសោ នោ ឃោរវិសោ, ឃោរវិសោ នោ អាគតវិសោ, អាគតវិសោ ចេវ ឃោរវិសោ ច, នេវាគតវិសោ ន ឃោរវិសោតិ ចតុព្ពិធោ ហោតិ។ តត្ថ យស្ស វិសំ សម្បជ្ជលិតតិណុក្កាយ អគ្គិ វិយ សីឃំ អភិរុហិត្វា អក្ខីនិ គហេត្វា ខន្ធំ គហេត្វា សីសំ គហេត្វា ឋិតន្តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ មណិសប្បាទីនំ វិសំ វិយ, មន្តំ បន បរិវត្តេត្វា កណ្ណវាតំ ទត្វា ទណ្ឌកេន បហដមត្តេ ឱតរិត្វា ទដ្ឋដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ, អយំ អាគតវិសោ នោ ឃោរវិសោ នាម។ យស្ស បន វិសំ សណិកំ អភិរុហតិ, អារុឡ្ហារុឡ្ហដ្ឋានេ បន អយំ សីតឧទកំ វិយ ហោតិ ឧទកសប្បាទីនំ វិសំ វិយ, ទ្វាទសវស្សច្ចយេនាបិ កណ្ណបិដ្ឋិខន្ធបិដ្ឋិកាទីសុ គណ្ឌបិឡកាទិវសេន បញ្ញាយតិ, មន្តបរិវត្តនាទីសុ ច កយិរមានាសុ សីឃំ ន ឱតរតិ, អយំ ឃោរវិសោ នោ អាគតវិសោ នាម។ យស្ស បន វិសំ សីឃំ អភិរុហតិ, ន សីឃំ ឱតរតិ អនេឡកសប្បាទីនំ វិសំ វិយ, អយំ អាគតវិសោ ចេវ ឃោរវិសោ ច។ យស្ស បន វិសំ មន្ទំ ហោតិ, ឱតារិយមានម្បិ សុខេនេវ ឱតរតិ នីលសប្បធម្មនិសប្បាទីនំ វិសំ វិយ, អយំ នេវាគតវិសោ ន
តេសុ
តត្ថ អាសីវិសាតិ អាសិត្តវិសាតិបិ អាសីវិសា, អសិតវិសាតិបិ អាសីវិសា, អសិសទិសវិសាតិបិ អាសីវិសា។ អាសិត្តវិសាតិ សកលកាយេ អាសិញ្ចិត្វា វិយ ឋបិតវិសា, បរស្ស ច អត្តនោ សរីរេ ច អាសិញ្ចនវិសាតិ អត្ថោ។ អសិតវិសាតិ យំ យំ ឯតេហិ អសិតំ ហោតិ បរិភុត្តំ, តំ តំ វិសមេវ សម្បជ្ជតិ, តស្មា អសិតំ វិសំ ហោតិ ឯតេសន្តិ អាសីវិសា។ អសិសទិសវិសាតិ អសិវិយ តិខិណំ បរមម្មច្ឆេទនសមត្ថំ វិសំ ឯតេសន្តិ អាសីវិសាតិ ឯវមេត្ថ វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឧគ្គតេជាតិ ឧគ្គតតេជា ពលវតេជា។ ឃោរវិសាតិ ទុន្និម្មទ្ទនវិសា។
ឯវំ វទេយ្យុន្តិ បដិជគ្គាបនត្ថំ ឯវំ វទេយ្យុំ។ រាជានោ ហិ អាសីវិសេ គាហាបេត្វា – ‘‘តថារូបេ ចោរេ វា ឯតេហិ ឌំសាបេត្វា មារេស្សាម, នគរូបរោធកាលេ បរសេនាយ វា តំ ខិបិស្សាម, បរពលំ និម្មទ្ទេតុំ អសក្កោន្តា សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា វរសយនំ អារុយ្ហ ឯតេហិ អត្តានំ ឌំសាបេត្វា សត្តូនំ វសំ អនាគច្ឆន្តា អត្តនោ រុចិយា មរិស្សាមា’’តិ អាសីវិសេ ជគ្គាបេន្តិ។ តេ យំ ចោរំ សហសាវ មារេតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ‘‘ឯវមេតេ ទីឃរត្តំ ទុក្ខប្បត្តោ ហុត្វា មរិស្សន្តី’’តិ ឥច្ឆន្តា តំ បុរិសំ ឯវំ វទន្តិ ឥមេ តេ អម្ភោ បុរិស ចត្តារោ អាសីវិសាតិ។
តត្ថ កាលេន កាលន្តិ កាលេ កាលេ។ សំវេសេតព្ពាតិ និបជ្ជាបេតព្ពា។ អញ្ញតរោ វា អញ្ញតរោ វាតិ កដ្ឋមុខាទីសុ យោ កោចិ។ យំ តេ អម្ភោ បុរិស ករណីយំ, តំ ករោហីតិ ឥទំ អត្ថចរកស្ស វចនំ វេទិតព្ពំ។ តស្ស កិរ បុរិសស្ស ឯវំ អាសីវិសេ បដិបាទេត្វា ‘អយំ វោ ឧបដ្ឋាកោ’តិ
ឯវំ ចតូសុ អាសីវិសេសុ សរីរដ្ឋកេសុយេវ ជាតេសុ ឯកោ តស្ស បុរិសស្ស អត្ថចរកបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ តេ, ភោ បុរិស, លទ្ធ’’ន្តិ, បុច្ឆិ។ តតោ តេន ‘‘ឥមេ មេ, ភោ, ហត្ថេសុ ហត្ថកដកំ វិយ ពាហាសុ កេយូរំ វិយ កុច្ឆិម្ហិ កុច្ឆិវេឋនសាដកោ វិយ កណ្ណេសុ កណ្ណចូឡិកា វិយ គលេ មុត្តាវលិយោ វិយ សីសេ សីសបសាធនំ វិយ កេចិ អលង្ការវិសេសា រញ្ញា ទិន្នា’’តិ វុត្តេ សោ អាហ – ‘‘ភោ អន្ធពាល, មា ឯវំ មញ្ញិត្ថ ‘រញ្ញា មេ តុដ្ឋេនេតំ បសាធនំ ទិន្ន’ន្តិ។ ត្វំ រញ្ញោ អាគុចារី ចោរោ, ឥមេ ច ចត្តារោ អាសីវិសា ទុរុបដ្ឋាហា ទុប្បដិជគ្គិយា, ឯកស្មិំ ឧដ្ឋាតុកាមេ ឯកោ ន្ហាយិតុកាមោ ហោតិ, ឯកស្មិំ ន្ហាយិតុកាមេ ឯកោ ភុញ្ជិតុកាមោ, ឯកស្មិំ ភុញ្ជិតុកាមេ ឯកោ និបជ្ជិតុកាមោ។ តេសុ យស្សេវ ឥច្ឆា ន បូរតិ, សោ តត្ថេវ ឌំសិត្វា មារេតី’’តិ។ អត្ថិ បន, ភោ, ឯវំ សន្តេ កោចិ សោត្ថិមគ្គោតិ? អាម, រាជបុរិសានំ វិក្ខិត្តភាវំ ញត្វា បលាយនំ សោត្ថិភាវោតិ វត្វា ‘‘យំ តេ ករណីយំ, តំ ករោហី’’តិ វទេយ្យ។
តំ សុត្វា ឥតរោ ចតុន្នំ អាសីវិសានំ បមាទក្ខណំ រាជបុរិសេហិ ច បវិវិត្តំ ទិស្វា, វាមហត្ថេន ទក្ខិណហត្ថំ វេឋេត្វា, ទក្ខិណកណ្ណចូឡិកាយ ផណំ ឋបេត្វា, សយិតាសីវិសស្ស សរីរំ បរិមជ្ជន្តោ វិយ សណិកំ តំ អបនេត្វា, ឯតេនេវ ឧបាយេន សេសេបិ អបនេត្វា តេសំ ភីតោ បលាយេយ្យ។ អថ នំ តេ អាសីវិសា ‘‘អយំ អម្ហាកំ រញ្ញា ឧបដ្ឋាកោ ទិន្នោ’’តិ អនុពន្ធមានា អាគច្ឆេយ្យុំ។ ឥទំ សន្ធាយ អថ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ ភីតោ ចតុន្នំ អាសីវិសានំ…បេ.… បលាយេថាតិ វុត្តំ។
តស្មិំ បន បុរិសេ ឯវំ អាគតមគ្គំ ឱលោកេត្វា ឱលោកេត្វា បលាយន្តេ តមេនំ ឯវំ វទេយ្យុន្តិអាទិ វុត្តំ។
ឆដ្ឋោ អន្តរចរោ វធកោតិ ‘‘បឋមំ អាសីវិសេហិ អនុពទ្ធោ ឥតោ ចិតោ ច តេ វញ្ចេន្តោ បលាយិ, ឥទានិ បញ្ចហិ បច្ចត្ថិកេហិ អនុពទ្ធោ សុដ្ឋុតរំ បលាយតិ, ន សក្កា សោ ឯវំ គហេតុំ, ឧបលាឡនាយ បន សក្កា, តស្មា ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ឯកតោ ខាទិត្វា ច បិវិត្វា ច សន្ថវំ អន្តរចរំ វធកមស្ស បេសេថា’’តិ អមច្ចេហិ វុត្តេន រញ្ញា បរិយេសិត្វា បេសិតោ អន្តរចរោ វធកោ។
សោ បស្សេយ្យ សុញ្ញំ គាមន្តិ និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ បទំ ឃាយិត្វា ឃាយិត្វា វេគេនាគច្ឆន្តេ ចត្តារោ អាសីវិសេ បញ្ច វធកេ បច្ចត្ថិកេ ឆដ្ឋញ្ច អន្តរចរំ វធកំ ‘‘និវត្ត ភោ, មា បលាយិ, បុត្តទារេន សទ្ធិំ កាមេ បរិភុញ្ជន្តោ សុខំ វសិស្សសី’’តិ វត្វា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ភិយ្យោសោមត្តាយ យេន វា តេន វា បលាយន្តោ បច្ចន្តរដ្ឋេ អភិមុខគតំ ឯកំ ឆកុដិកំ សុញ្ញំ គាមំ បស្សេយ្យ។ រិត្តកញ្ញេវ បវិសេយ្យាតិ ធនធញ្ញមញ្ចបីឋាទីហិ វិរហិតត្តា រិត្តកញ្ញេវ បវិសេយ្យ។ តុច្ឆកំ សុញ្ញកន្តិ ឯតស្សេវ វេវចនំ។ បរិមសេយ្យាតិ ‘‘សចេ បានីយំ ភវិស្សតិ, បិវិស្សាមិ, សចេ ភត្តំ ភវិស្សតិ, ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ ភាជនំ វិវរិត្វា ហត្ថំ អន្តោ បវេសេត្វា បរិមសេយ្យ។
តមេនំ ឯវំ វទេយ្យុន្តិ ឆន្នំ ឃរានំ ឯកឃរេបិ កិញ្ចិ អលភិត្វា គាមមជ្ឈេ ឯកោ សន្ទច្ឆាយោ រុក្ខោ អត្ថិ, តត្ថ វង្កផលកំ អត្ថតំ ទិស្វា, ‘‘ឥធ តាវ និសីទិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា, តត្ថ និសិន្នំ មន្ទមន្ទេន វាតេន ពីជិយមានំ តត្តកមត្តម្បិ សុខំ សន្តតោ អស្សាទយមានំ, តមេនំ បុរិសំ កេចិទេវ អត្ថចរកា ពហិ បវត្តិំ ញត្វា អាគតា ឯវំ វទេយ្យុំ។ ឥទានិ អម្ភោ បុរិសាតិ អម្ភោ, បុរិស, ឥទានិ។ ចោរា គាមឃាតកាតិ ‘‘យទេវេត្ថ លភិស្សាម, តំ គណ្ហិស្សាម វា ឃាតេស្សាម វា’’តិ អាគតា ឆ គាមឃាតកចោរា។
ឧទកណ្ណវន្តិ សាសង្កំ សប្បដិភយន្តិ ចតុន្នំ អាសីវិសានំ បញ្ចន្នំ វធកានំ ឆដ្ឋស្ស អន្តរចរស្ស ឆន្នញ្ច គាមឃាតកចោរានំ វសេន សាសង្កំ សប្បដិភយំ។ ខេមំ អប្បដិភយន្តិ តេសំយេវ អាសីវិសាទីនំ អភាវេន ខេមញ្ច និព្ភយញ្ច វិចិត្រឧយ្យានវរំ ពហ្វន្នបានំ ទេវនគរសទិសំ។ ន ចស្ស នាវា សន្តារណីតិ ‘‘ឥមាយ នាវាយ ឱរិមតីរតោ បរតីរំ គមិស្សន្តី’’តិ ឯវំ ឋបិតា ច សន្តារណី នាវា ន ភវេយ្យ។ ឧត្តរសេតុ វាតិ រុក្ខសេតុ-ជង្ឃសេតុ-សកដសេតូនំ អញ្ញតរោ ឧត្តរសេតុ វា ន ភវេយ្យ។ តិដ្ឋតិ ព្រាហ្មណោតិ ន ខោ ឯស ព្រាហ្មណោ។ កស្មា នំ ព្រាហ្មណោតិ អាហ? ឯត្តកានំ បច្ចត្ថិកានំ ពាហិតត្តា, ទេសនំ វា វិនិវត្តេន្តោ ឯកំ ខីណាសវព្រាហ្មណំ ទស្សេតុម្បិ ឯវមាហ។
តស្មិំ បន ឯវំ ឧត្តិណ្ណេ ចត្តារោ អាសីវិសា ‘‘ន លទ្ធោ វតាសិ អម្ហេហិ, អជ្ជ តេ មុរុមុរាយ ជីវិតំ ខាទិត្វា ឆឌ្ឌេយ្យាម’’។ បញ្ច បច្ចត្ថិកា ‘‘ន លទ្ធោ វតាសិ អម្ហេហិ, អជ្ជ តេ បរិវារេត្វា អង្គមង្គានិ ឆិន្ទិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ
ឧបមា ខោ ម្យាយន្តិ ឯត្ថ ឯវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ – រាជា វិយ ហិ កម្មំ ទដ្ឋព្ពំ, រាជាបរាធិកបុរិសោ វិយ វដ្ដនិស្សិតោ បុថុជ្ជនោ។ ចត្តារោ អាសីវិសា វិយ ចត្តារិ មហាភូតានិ, រញ្ញោ តស្ស ចត្តារោ អាសីវិសេ បដិច្ឆាបិតកាលោ វិយ កម្មុនា បុថុជ្ជនស្ស បដិសន្ធិក្ខណេយេវ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ទិន្នកាលោ។ ‘‘ឥមេសំ អាសីវិសានំ បមាទក្ខណេ រាជបុរិសានញ្ច វិវិត្តក្ខណេ និក្ខមិត្វា យំ តេ អម្ភោ, បុរិស, ករណីយំ, តំ ករោហី’’តិ វចនេន ‘‘បលាយស្សូ’’តិ វុត្តកាលោ វិយ សត្ថារា ឥមស្ស ភិក្ខុនោ មហាភូតកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា
ឥទានិ ចតុន្នេតំ មហាភូតានំ អធិវចនំ បថវីធាតុយា អាបោធាតុយាតិអាទីសុ ចតុមហាភូតកថា ច បញ្ចុបាទានក្ខន្ធកថា ច អាយតនកថា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា។ ឯត្ថ ច កដ្ឋមុខអាសីវិសោ វិយ បថវីធាតុ ទដ្ឋព្ពា, បូតិមុខអគ្គិមុខសត្ថមុខា វិយ សេសធាតុយោ។ យថេវ ហិ កដ្ឋមុខេន ទដ្ឋស្ស សកលកាយោ ថទ្ធោ
‘‘បត្ថទ្ធោ ភវតី កាយោ, ទដ្ឋោ កដ្ឋមុខេន វា;
បថវីធាតុបកោបេន, ហោតិ កដ្ឋមុខេវ សោ។
‘‘បូតិកោ ភវតី កាយោ, ទដ្ឋោ បូតិមុខេន វា;
អាបោធាតុបកោបេន, ហោតិ បូតិមុខេវ សោ។
‘‘សន្តត្តោ ភវតី កាយោ, ទដ្ឋោ អគ្គិមុខេន វា;
តេជោធាតុបកោបេន, ហោតិ អគ្គិមុខេវ សោ។
‘‘សញ្ឆិន្នោ ភវតី កាយោ, ទដ្ឋោ សត្ថមុខេន វា;
វាយោធាតុបកោបេន, ហោតិ សត្ថមុខេវ សោ’’តិ។ –
ឯវំ តាវេត្ថ វិសេសតោ សទិសភាវោ វេទិតព្ពោ។
អវិសេសតោ បន អាសយតោ វិសវេគវិការតោ អនត្ថគ្គហណតោ ទុរុបដ្ឋានតោ ទុរាសទតោ អកតញ្ញុតតោ អវិសេសការិតោ អនន្តទោសូបទ្ទវតោតិ ឥមេហិ ការណេហិ ឯតេសំ អាសីវិសសទិសតា វេទិតព្ពា។ តត្ថ អាសយតោតិ អាសីវិសានញ្ហិ វម្មិកោ អាសយោ, តត្ថេវ តេ វសន្តិ។ មហាភូតានម្បិ កាយវម្មិកោ អាសយោ
វិសវេគវិការតោតិ អាសីវិសា ហិ កុលវសេន កដ្ឋមុខាទិភេទតោ ចត្តារោ។ តត្ថ ឯកេកោ វិសវិការតោ វិភជ្ជមានោ ទដ្ឋវិសាទិវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ។ មហាភូតានិបិ បច្ចត្តលក្ខណវសេន បថវីអាទិភេទតោ ចត្តារិ។ ឯត្ថ ឯកេកំ កម្មសមុដ្ឋានាទិវសេន ចតុព្ពិធំ ហោតិ។ ឯវំ វិសវេគវិការតោ សទិសតា វេទិតព្ពា។
អនត្ថគ្គហណតោតិ អាសីវិសេ គណ្ហន្តា បញ្ច អនត្ថេ គណ្ហន្តិ – ទុគ្គន្ធំ គណ្ហន្តិ, អសុចិំ គណ្ហន្តិ, ព្យាធិំ គណ្ហន្តិ, វិសំ គណ្ហន្តិ, មរណំ គណ្ហន្តិ។ មហាភូតានិបិ គណ្ហន្តា បញ្ច អនត្ថេ គណ្ហន្តិ – ទុគ្គន្ធំ គណ្ហន្តិ, អសុចិំ គណ្ហន្តិ, ព្យាធិំ គណ្ហន្តិ, ជរំ គណ្ហន្តិ, មរណំ គណ្ហន្តិ។ តេនាហុ បោរាណា –
‘‘យេកេចិ
បញ្ច គណ្ហន្តុនត្ថានិ, លោកេ សប្បាភិនន្ទិនោ។
‘‘ទុគ្គន្ធំ អសុចិំ ព្យាធិំ, វិសំ មរណបញ្ចមំ;
អនត្ថា ហោន្តិ បញ្ចេតេ, មីឡ្ហលិត្តេ ភុជង្គមេ។
‘‘ឯវមេវំ អកុសលា, អន្ធពាលបុថុជ្ជនា;
បញ្ច គណ្ហន្តុនត្ថានិ, ភវេ ជាតាភិនន្ទិនោ។
‘‘ទុគ្គន្ធំ អសុចិំ ព្យាធិំ, ជរំ មរណបញ្ចមំ;
អនត្ថា ហោន្តិ បញ្ចេតេ, មីឡ្ហលិត្តេវ បន្នគេ’’តិ។ –
ឯវំ អនត្ថគ្គហណតោ សទិសតា វេទិតព្ពា។
ទុរុបដ្ឋានតោតិ តេ អាសីវិសា ទុរុបដ្ឋានា, ឯកស្មិំ ឧដ្ឋាតុកាមេ ឯកោ ន្ហាយិតុកាមោ ហោតិ
ទុរាសទតោតិ ទុរាសទា ហិ អាសីវិសា, គេហស្ស បុរិមភាគេ អាសីវិសំ ទិស្វា បច្ឆិមភាគេន បលាយន្តិ, បច្ឆិមភាគេ ទិស្វា បុរិមភាគេន, គេហមជ្ឈេ ទិស្វា គព្ភំ បវិសន្តិ, គព្ភេ ទិស្វា មញ្ចបីឋំ អភិរុហន្តិ។ មហាភូតានិ តតោបិ ទុរាសទតរានិ។ តថារូបេន ហិ កុដ្ឋរោគេន ផុដ្ឋស្ស កណ្ណនាសាទីនិ ឆិន្ទិត្វា បតន្តិ, សរីរំ សម្ផុដតិ នីលមក្ខិកា បរិវារេន្តិ, សរីរគន្ធោ ទូរតោវ ឧព្ពាហតិ។ តំ បុរិសំ អក្កោសមានម្បិ បរិទេវមានម្បិ នេវ រោសវសេន, ន ការុញ្ញេន, ឧបសង្កមិតុំ សក្កោន្តិ, នាសិកំ បិទហិត្វា ខេឡំ បាតេន្តា ទូរតោវ នំ វិវជ្ជេន្តិ។ ឯវំ អញ្ញេសម្បិ ភគន្ទរកុច្ឆិរោគវាតរោគាទីនំ ពីភច្ឆជេគុច្ឆភាវករានញ្ច រោគានំ វសេន អយមេវត្ថោ វិភាវេតព្ពោតិ។ ឯវំ ទុរាសទតោ សទិសតា វេទិតព្ពា។
អកតញ្ញុតតោតិ
អវិសេសការិតោតិ អាសីវិសា ហិ ‘‘អយំ ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា’’តិ វិសេសំ ន ករោន្តិ, សម្បត្តសម្បត្តមេវ ឌំសិត្វា មារេន្តិ។ មហាភូតានិបិ ‘‘អយំ ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា ទេវោ វា មនុស្សោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា និគ្គុណោ វា សគុណោ វា’’តិ វិសេសំ ន ករោន្តិ
អនន្តទោសូបទ្ទវតោតិ អាសីវិសេ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកានញ្ហិ ទោសូបទ្ទវានំ បមាណំ នត្ថិ។ តថា ហេតេ ឌំសិត្វា កាណម្បិ ករោន្តិ ខុជ្ជម្បិ បីឋសប្បិម្បិ ឯកបក្ខលម្បីតិ ឯវំ អបរិមាណំ វិប្បការំ ទស្សេន្តិ។ ភូតានិបិ កុប្បិតានិ ន កាណាទិភាវេសុ ន កិញ្ចិ វិប្បការំ ន ករោន្តិ, អប្បមាណោ ឯតេសំ ទោសូបទ្ទវោតិ។ ឯវំ អនន្តទោសូបទ្ទវតោ សទិសតា វេទិតព្ពា។
ឥទានេត្ថ
បញ្ច វធកា បច្ចត្ថិកាតិ ខោ ភិក្ខវេ បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចនន្តិ ឯត្ថ ទ្វីហិ អាការេហិ ខន្ធានំ វធកបច្ចត្ថិកសទិសតា វេទិតព្ពា។ ខន្ធា ហិ អញ្ញមញ្ញញ្ច វធេន្តិ, តេសុ ច សន្តេសុ វធោ នាម បញ្ញាយតិ។ កថំ? រូបំ តាវ រូបម្បិ វធេតិ អរូបម្បិ, តថា អរូបំ អរូបម្បិ វធេតិ រូបម្បិ។ កថំ? អយញ្ហិ បថវីធាតុ ភិជ្ជមានា ឥតរា តិស្សោ ធាតុយោ គហេត្វាវ ភិជ្ជតិ, អាបោធាតុអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ, ឯវំ តាវ រូបំ រូបមេវ វធេតិ។ រូបក្ខន្ធោ បន ភិជ្ជមានោ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធេ គហេត្វាវ ភិជ្ជតិ, ឯវំ រូបំ អរូបម្បិ វធេតិ។ វេទនាក្ខន្ធោបិ ភិជ្ជមានោ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធេ គហេត្វាវ ភិជ្ជតិ។ សញ្ញាក្ខន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ អរូបំ អរូបមេវ វធេតិ។ ចុតិក្ខណេ បន ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា ភិជ្ជមានា វត្ថុរូបម្បិ គហេត្វាវ ភិជ្ជន្តិ, ឯវំ អរូបំ រូបម្បិ វធេតិ។ ឯវំ តាវ អញ្ញមញ្ញំ វធេន្តីតិ វធកា។ យត្ថ បន ខន្ធា អត្ថិ, តត្ថ ឆេទនភេទនវធពន្ធនាទយោ ហោន្តិ, ន អញ្ញត្ថាតិ។ ឯវំ ខន្ធេសុ សន្តេសុ វធោ បញ្ញាយតីតិបិ វធកា។
ឥទានិ
ឆដ្ឋោ អន្តរចរោ វធកោ ឧក្ខិត្តាសិកោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, នន្ទីរាគស្សេតំ អធិវចនន្តិ ឯត្ថ ទ្វីហាការេហិ នន្ទីរាគស្ស ឧក្ខិត្តាសិកវធកសទិសតា វេទិតព្ពា បញ្ញាសិរបាតនតោ
ឥតិ នន្ទីរាគវសេនាបិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កម្មដ្ឋានំ កថិតមេវ ហោតិ។ កថំ? អយញ្ហិ នន្ទីរាគោ សង្ខារក្ខន្ធោ, តំ សង្ខារក្ខន្ធោតិ វវត្ថបេត្វា តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តេសំ វត្ថារម្មណំ រូបក្ខន្ធោតិ, ឯវំ បញ្ចក្ខន្ធេ វវត្ថបេតិ។ ឥទានិ តេ បញ្ចក្ខន្ធេ នាមរូបវសេន វវត្ថបេត្វា, តេសំ បច្ចយបរិយេសនតោ បដ្ឋាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា, អនុបុព្ពេន ឯកោ អរហត្តំ បាបុណាតីតិ ឯវំ នន្ទីរាគវសេន កម្មដ្ឋានំ កថិតំ ហោតិ។
ឆន្នំ អជ្ឈត្តិកាយតនានំ សុញ្ញគាមេន សទិសតា បាឡិយំយេវ អាគតា។ អយំ បនេត្ថ កម្មដ្ឋាននយោ – យថា ច តេ ឆ ចោរា ឆកុដិកំ សុញ្ញំ គាមំ បវិសិត្វា អបរាបរំ វិចរន្តា កិញ្ចិ អលភិត្វា គាមេន អនត្ថិកា ហោន្តិ, ឯវមេវំ ភិក្ខុ ឆសុ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ អភិនិវិសិត្វា វិចិនន្តោ ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា គហេតព្ពំ កិញ្ចិ អទិស្វា តេហិ អនត្ថិកោ ហោតិ។ សោ ‘‘វិបស្សនំ បដ្ឋបេស្សាមី’’តិ ឧបាទារូបកម្មដ្ឋានវសេន ចក្ខុបសាទាទយោ បរិគ្គហេត្វា ‘‘អយំ រូបក្ខន្ធោ’’តិ វវត្ថបេតិ, មនាយតនំ ‘‘អរូបក្ខន្ធោ’’តិ។ ឥតិ សព្ពានិបេតានិ នាមញ្ចេវ រូបញ្ចាតិ នាមរូបវសេន វវត្ថបេត្វា, តេសំ បច្ចយំ បរិយេសិត្វា វិបស្សនំ
ឥទានិ ពាហិរានំ គាមឃាតកចោរេហិ សទិសតំ ទស្សេន្តោ ចោរា គាមឃាតកាតិ ខោតិអាទិមាហ។ តត្ថ មនាបាមនាបេសូតិ ករណត្ថេ ភុម្មំ, មនាបាមនាបេហីតិ អត្ថោ។ តត្ថ ចោរេសុ គាមំ ហនន្តេសុ បញ្ច កិច្ចានិ វត្តន្តិ – ចោរា តាវ គាមំ បរិវារេត្វា ឋិតា អគ្គិំ ទត្វា កដកដសទ្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តិ, តតោ មនុស្សា ហត្ថសារំ គហេត្វា ពហិ និក្ខមន្តិ។ តតោ តេហិ សទ្ធិំ ភណ្ឌកស្ស ការណា ហត្ថបរាមាសំ ករោន្តិ។ កេចិ បនេត្ថ បហារំ បាបុណន្តិ, កេចិ បហារដ្ឋានេ បតន្តិ, អវសេសេ បន អរោគជនេ ពន្ធិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ នេត្វា រជ្ជុពន្ធនាទីហិ ពន្ធិត្វា ទាសបរិភោគេន បរិភុញ្ជន្តិ។
តត្ថ គាមឃាតកចោរានំ គាមំ បរិវារេត្វា អគ្គិទានំ វិយ ឆសុ ទ្វារេសុ អារម្មណេ អាបាថគតេ កិលេសបរិឡាហុប្បត្តិ វេទិតព្ពា, ហត្ថសារំ អាទាយ ពហិ និក្ខមនំ វិយ។ តង្ខណេ កុសលធម្មំ បហាយ អកុសលសមង្គិតា, ភណ្ឌកស្ស ការណា ហត្ថបរាមសនាបជ្ជនំ វិយ ទុក្កដទុព្ភាសិតបាចិត្តិយថុល្លច្ចយានំ អាបជ្ជនកាលោ, បហារលទ្ធកាលោ វិយ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជនកាលោ, បហារំ លទ្ធា បន បហារដ្ឋានេ បតិតកាលោ វិយ បារាជិកំ អាបជ្ជិត្វា អស្សមណកាលោ, អវសេសជនស្ស ពន្ធិត្វា វសនដ្ឋានំ នេត្វា ទាសបរិភោគេន បរិភុញ្ជនកាលោ វិយ តមេវ អារម្មណំ និស្សាយ សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ ចូឡសីលមជ្ឈិមសីលមហាសីលានិ ភិន្ទិត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គិហិភាវំ អាបជ្ជនកាលោ។ តត្រស្ស បុត្តទារំ បោសេន្តស្ស សន្ទិដ្ឋិកោ ទុក្ខក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ, កាលំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តស្ស សម្បរាយិកោ។
ឥមានិបិ ពាហិរាយតនានិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កម្មដ្ឋានវសេនេវ កថិតានិ។ ឯត្ថ ហិ រូបាទីនិ ចត្តារិ ឧបាទារូបានិ, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ តិស្សោ ធាតុយោ, ធម្មាយតនេ អាបោធាតុយា សទ្ធិំ តា ចតស្សោតិ ឥមានិ ចត្តារិ ភូតានិ, តេសំ បរិច្ឆេទវសេន អាកាសធាតុ, លហុតាទិវសេន លហុតាទយោតិ ឯវមិទំ សព្ពម្បិ ភូតុបាទាយរូបំ រូបក្ខន្ធោ, តទារម្មណា វេទនាទយោ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា។ តត្ថ
ឱឃានន្តិ
សក្កាយស្សេតំ អធិវចនន្តិ, សក្កាយោបិ ហិ អាសីវិសាទីហិ ឧទកណ្ណវស្ស ឱរិមតីរំ វិយ ចតុមហាភូតាទីហិ សាសង្កោ សប្បដិភយោ, សោបិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កម្មដ្ឋានវសេនេវ កថិតោ។ សក្កាយោ ហិ តេភូមកបញ្ចក្ខន្ធា, តេ ច សមាសតោ នាមរូបមេវាតិ។ ឯវមេត្ថ នាមរូបវវត្ថានំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ វិត្ថារេតព្ពន្តិ។
និព្ពានស្សេតំ អធិវចនន្តិ និព្ពានញ្ហិ ឧទកណ្ណវស្ស បារិមតីរំ វិយ ចតុមហាភូតាទីហិ ខេមំ អប្បដិភយំ។ វីរិយារម្ភស្សេតំ អធិវចនន្តិ ឯត្ថ ចិត្តកិរិយទស្សនត្ថំ ហេដ្ឋា វុត្តវាយាមមេវ វីរិយន្តិ គណ្ហិត្វា ទស្សេតិ។ តិណ្ណោ បារង្គតោតិ តរិត្វា បារំ គតោ។
តត្ថ យថា សាសង្កឱរិមតីរេ ឋិតេន ឧទកណ្ណវំ តរិតុកាមេន កតិបាហំ វសិត្វា សណិកំ នាវំ សជ្ជេត្វា ឧទកកីឡំ កីឡន្តេន វិយ ន នាវា អភិរុហិតព្ពា។ ឯវំ ករោន្តោ ហិ អនារុឡ្ហោវ ព្យសនំ បាបុណាតិ។ ឯវមេវ កិលេសណ្ណវំ តរិតុកាមេន ‘‘តរុណោ តាវម្ហិ, មហល្លកកាលេ អដ្ឋង្គិកមគ្គកុល្លំ ពន្ធិស្សាមី’’តិ បបញ្ចោ ន កាតព្ពោ
យថា ច កុល្លំ ពន្ធន្តស្ស ហត្ថបាទបារិបូរិ ឥច្ឆិតព្ពា។ កុណ្ឋបាទោ ហិ ខញ្ជបាទោ វា បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ, ផណហត្ថកាទយោ តិណបណ្ណាទីនិ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ។ ឯវមិមម្បិ អរិយមគ្គកុល្លំ ពន្ធន្តស្ស សីលបាទានញ្ចេវ សទ្ធាហត្ថស្ស
យថា ច សោ បុរិសោ កុល្លំ និស្សាយ ឧទកណ្ណវំ តរន្តោ គាវុតមត្តំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘ឯកកោដ្ឋាសំ អតិក្កន្តោម្ហិ, អញ្ញេ តយោ សេសា’’តិ ជានាតិ, អបរម្បិ គាវុតមត្តំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘ទ្វេ អតិក្កន្តោម្ហិ, ទ្វេ សេសា’’តិ ជានាតិ, អបរម្បិ គាវុតមត្តំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘តយោ អតិក្កន្តោម្ហិ, ឯកោ សេសោ’’តិ ជានាតិ, តម្បិ អតិក្កម្ម និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘ចត្តារោបិ មេ កោដ្ឋសា អតិក្កន្តា’’តិ ជានាតិ, តញ្ច កុល្លំ បាទេន អក្កមិត្វា សោតាភិមុខំ ខិបិត្វា ឧត្តរិត្វា តីរេ តិដ្ឋតិ។ ឯវំ អយម្បិ ភិក្ខុ អរិយមគ្គកុល្លំ និស្សាយ កិលេសណ្ណវំ តរន្តោ សោតាបត្តិមគ្គេន បឋមមគ្គវជ្ឈេ កិលេសេ តរិត្វា មគ្គានន្តរេ ផលេ ឋិតោ បច្ចវេក្ខណញាណេន និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘ចតុមគ្គវជ្ឈានំ មេ កិលេសានំ ឯកោ កោដ្ឋាសោ បហីនោ
យថា សោ បុរិសោ តំ កុល្លំ សោតេ បវាហេត្វា ឧត្តរិត្វា ថលេ ឋិតោ នគរំ បវិសិត្វា ឧបរិបាសាទវរគតោ ‘‘ឯត្តកេន វតម្ហិ អនត្ថេន មុត្តោ’’តិ ឯកគ្គចិត្តោ តុដ្ឋមានសោ និសីទតិ, ឯវំ តស្មិំយេវ វា អាសនេ អញ្ញេសុ វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ និសិន្នោ តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតិ ព្រាហ្មណោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អរហតោ ឯតំ អធិវចនន្តិ។ ឯវំ តាវេត្ថ នានាកម្មដ្ឋានានិ កថិតានិ, សមោធានេត្វា បន សព្ពានិបិ ឯកមេវ កត្វា ទស្សេតព្ពានិ។ ឯកំ កត្វា ទស្សេន្តេនាបិ បញ្ចក្ខន្ធវសេនេវ វិនិវត្តេតព្ពានិ។
កថំ? ឯត្ថ ហិ ចត្តារិ មហាភូតានិ អជ្ឈត្តិកានិ បញ្ចាយតនានិ ពាហិរានិ បញ្ចាយតនានិ ធម្មាយតនេ បន្នរស សុខុមរូបានិ សក្កាយស្ស ឯកទេសោតិ អយំ រូបក្ខន្ធោ, មនាយតនំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ធម្មាយតនេកទេសោ ចត្តារោ ឱឃា សក្កាយេកទេសោតិ ឥមេ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា។ តត្ថ រូបក្ខន្ធោ រូបំ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា នាមន្តិ ឥទំ នាមរូបំ។ តស្ស នន្ទីរាគោ កាមោឃោ ភវោឃោ ធម្មាយតនេកទេសោ សក្កាយេកទេសោតិ
តត្ថ ចត្តារោ មហាភូតា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា អជ្ឈត្តិកពាហិរានិ ឯកាទសាយតនានិ ធម្មាយតនេកទេសោ ទិដ្ឋោឃោ អវិជ្ជោឃោ សក្កាយេកទេសោតិ ឥទំ ទុក្ខសច្ចំ, នន្ទីរាគោ ធម្មាយតនេកទេសោ កាមោឃោ ភវោឃោ សក្កាយេកទេសោតិ ឥទំ សមុទយសច្ចំ, បារិមតីរសង្ខាតំ
២. រថោបមសុត្តវណ្ណនា
២៣៩. ទុតិយេ សុខសោមនស្សពហុលោតិ កាយិកសុខញ្ចេវ ចេតសិកសោមនស្សញ្ច ពហុលំ អស្សាតិ សុខសោមនស្សពហុលោ។ យោនិ ចស្ស អារទ្ធា ហោតីតិ ការណញ្ចស្ស បរិបុណ្ណំ ហោតិ។ អាសវានំ ខយាយាតិ ឥធ អាសវក្ខយោតិ អរហត្តមគ្គោ អធិប្បេតោ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ។ ឱធស្តបតោទោតិ យេនិច្ឆកន្តិ យេន ទិសាភាគេន ឥច្ឆតិ។ យទិច្ឆកន្តិ យំ យំ គមនំ ឥច្ឆតិ។ សារេយ្យាតិ បេសេយ្យ។ បច្ចាសារេយ្យាតិ បដិវិនិវត្តេយ្យ។ អារក្ខាយាតិ រក្ខណត្ថាយ។ សំយមាយាតិ វេគនិគ្គហណត្ថាយ។ ទមាយាតិ និព្ពិសេវនត្ថាយ។ ឧបសមាយាតិ កិលេសូបសមត្ថាយ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ យថា អកុសលស្ស សារថិនោ អទន្តេ សិន្ធវេ យោជេត្វា វិសមមគ្គេន រថំ បេសេន្តស្ស ចក្កានិបិ ភិជ្ជន្តិ, អក្ខោបិ សិន្ធវានញ្ច ខុរា, អត្តនាបិ អនយព្យសនំ បាបុណាតិ, ន ច ឥច្ឆិតិច្ឆិតេន គមនេន សារេតុំ សក្កោតិ
ភោជនេ មត្តញ្ញូតិ ភោជនម្ហិ បមាណញ្ញូ។ តត្ថ ទ្វេ បមាណានិ – បដិគ្គហណបមាណញ្ច បរិភោគបមាណញ្ច។ តត្ថ បដិគ្គហណបមាណេ ទាយកស្ស វសោ សត្តវស្សិកោ សាមណេរោ វិយ។
រញ្ញោ កិរ បញ្ចហិ សកដសតេហិ គុឡំ អាហរិំសុ។ រាជា ‘‘មនាបោ បណ្ណាការោ, អយ្យេហិ វិនា ន ខាទិស្សាមា’’តិ អឌ្ឍតេយ្យានិ សកដសតានិ មហាវិហារំ បេសេត្វា សយម្បិ ភុត្តបាតរាសោ អគមាសិ។ ភេរិយា បហដាយ ទ្វាទស ភិក្ខុសហស្សានិ សន្និបតិំសុ។ រាជា ឯកមន្តេ ឋិតោ អារាមិកំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘រញ្ញោ នាម ទានេ បត្តបូរោវ បមាណំ, គហិតភាជនំ
អថេកោ មហាថេរោ ‘‘មហាពោធិមហាចេតិយានិ វន្ទិស្សាមី’’តិ ចេតិយបព្ពតា អាគន្ត្វា, វិហារំ បវិសន្តោ មហាមណ្ឌបដ្ឋានេ
រាជា តស្ស កថំ សុត្វា, ‘‘កិំ ភោ សាមណេរោ ភណតី’’តិ? តស្ស សន្តិកំ គតោ។ អារាមិកោ អាហ – ‘‘សាមិ, សាមណេរស្ស ភាជនំ ខុទ្ទកំ, ពហុំ ន គណ្ហាតី’’តិ។ រាជា អាហ, ‘‘អានីតភាជនំ បូរេត្វា គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ។ មហារាជ, រាជានោ នាម មហជ្ឈាសយា ហោន្តិ
សោយេវ បន រាជា ឯកទិវសំ តិត្តិរមំសំ ខាទិតុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អហំ អង្គារបក្កំ តិត្តិរមំសំ ខាទិតុកាមោស្មីតិ អញ្ញស្ស កថេស្សាមិ, សមន្តា យោជនដ្ឋានេ តិត្តិរសមុគ្ឃាតំ ករិស្សន្តី’’តិ ឧប្បន្នំ បិបាសំ អធិវាសេន្តោ តីណិ សំវច្ឆរានិ វីតិនាមេសិ។ អថស្ស កណ្ណេសុ បុព្ពោ សណ្ឋាសិ, សោ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភោ, អម្ហាកំ កោចិ ឧបដ្ឋាកុបាសកោ សីលរក្ខកោ’’តិ បុច្ឆិ
រាជា បុន ‘‘ឯកវារំ គច្ឆា’’តិ បេសេសិ។ សោ គន្ត្វា, ‘‘ភោ, រាជុបដ្ឋានំ នាម ភារិយំ, មា ឯវំ ករិ, បុនបិ សីលំ សក្កា សមាទាតុំ, បចេត’’ន្តិ អាហ។ អថ នំ តិស្សោ អវោច, ‘‘ភោ, ឯកស្មិំ នាម អត្តភាវេ ធុវំ ឯកំ មរណំ, នាហំ បាណាតិបាតំ ករិស្សាមី’’តិ។ សោ បុនបិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា តតិយម្បិ បេសេត្វា អសម្បដិច្ឆន្តំ បក្កោសាបេត្វា អត្តនា បុច្ឆិ។ រញ្ញោបិ តថេវ បដិវចនំ អទាសិ។ អថ រាជា បុរិសេ អាណាបេសិ, ‘‘អយំ រញ្ញោ អាណំ កោបេតិ, គច្ឆថេតស្ស អាឃាតនភណ្ឌិកាយំ ឋបេត្វា, សីសំ ឆិន្ទថា’’តិ។ រហោ
តេ តំ អាឃាតនភណ្ឌិកាយំ និបជ្ជាបេត្វា តមស្ស កុក្កុដំ ហត្ថេសុ ឋបយិំសុ។ សោ តំ ហទយេ ឋបេត្វា ‘‘អហំ, តាត, មម ជីវិតំ តុយ្ហំ ទេមិ, តវ ជីវិតំ អហំ គណ្ហាមិ, ត្វំ និព្ភយោ គច្ឆា’’តិ វិស្សជ្ជេសិ។ កុក្កុដោ បក្ខេ បប្ផោដេត្វា អាកាសេន គន្ត្វា វដរុក្ខេ និលីយិ។ តស្ស កុក្កុដស្ស អភយទិន្នដ្ឋានំ កុក្កុដគិរិ នាម ជាតំ។
រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា អមច្ចបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា សព្ពាភរណេហិ អលង្ករិត្វា អាហ – ‘‘តាត, មយា ត្វំ ឯតទត្ថមេវ វីមំសិតោ, មយ្ហំ តិត្តិរមំសំ ខាទិតុកាមស្ស តីណិ សំវច្ឆរានិ អតិក្កន្តានិ, សក្ខិស្សសិ មេ តិកោដិបរិសុទ្ធំ កត្វា ឧបដ្ឋាបេតុ’’ន្តិ។ ‘‘ឯតំ នាម, ទេវ, មយ្ហំ កម្ម’’ន្តិ និក្ខមិត្វា ទ្វារន្តរេ ឋិតោ ឯកំ បុរិសំ បាតោវ តយោ តិត្តិរេ គហេត្វា បវិសន្តំ
តស្មិំ
បុនទិវសេ រាជកុលូបកោ ថេរោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ អមច្ចបុត្តោ តំ ទិស្វា បត្តំ គហេត្វា រាជគេហំ បវេសេសិ។ អញ្ញតរោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោបិ ថេរស្ស បច្ឆាសមណោ វិយ ហុត្វា អនុពន្ធន្តោ បាវិសិ។ ថេរោ ‘‘រញ្ញា បក្កោសាបិតភិក្ខុ ភវិស្សតី’’តិ បមជ្ជិ។ អមច្ចបុត្តោបិ ‘‘ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកោ ភវិស្សតី’’តិ បមាទំ អាបជ្ជិ។ តេសំ និសីទាបេត្វា យាគុំ អទំសុ។ យាគុយា បីតាយ រាជា តិត្តិរេ ឧបនេសិ។ ថេរោ ឯកំ គណ្ហិ, ឥតរោបិ
បុនទិវសេ ឧបដ្ឋាកសាមណេរំ គហេត្វា បាវិសិ។ រាជា តទាបិ យាគុយា បីតាយ តិត្តិរេ ឧបនាមេសិ។ ថេរោ ឯកំ អគ្គហេសិ, សាមណេរោ អង្គុលិំ ចាលេត្វា មជ្ឈេ ឆិន្ទាបេត្វា ឯកកោដ្ឋាសមេវ អគ្គហេសិ។ រាជា តំ កោដ្ឋាសំ មហាថេរស្ស ឧបនាមេសិ។ មហាថេរោ ហត្ថំ បិទហិ, សាមណេរោបិ បិទហិ។ រាជា អវិទូរេ និសីទិត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិន្ទិត្វា ខាទន្តោ ‘‘ឧគ្គហិតវត្តេ បដិសង្ខា យោនិសោតិអាទិមាហ, ឥតរម្បិ បន វដ្ដតិយេវ។
សីហសេយ្យន្តិ ឯត្ថ កាមភោគិសេយ្យា, បេតសេយ្យា, សីហសេយ្យា, តថាគតសេយ្យាតិ ចតស្សោ សេយ្យា។ តត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, កាមភោគី វាមេន បស្សេន សេន្តី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ កាមភោគិសេយ្យា។ តេសញ្ហិ យេភុយ្យេន ទក្ខិណបស្សេន សយានោ នាម នត្ថិ។
‘‘យេភុយ្យេន បេតសេយ្យា។ បេតា ហិ អប្បមំសលោហិតត្តា អដ្ឋិសង្ឃាដជដិតា ឯកេន បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឧត្តានាវ សយន្តិ។
‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, សីហោ មិគរាជា នង្គុដ្ឋំ អន្តរសត្ថិម្ហិ អនុបក្ខិបិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សយតី’’តិ អយំ សីហសេយ្យា។ តេជុស្សទត្តា ហិ សីហោ មិគរាជា ទ្វេ បុរិមបាទេ ឯកស្មិំ, បច្ឆិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេត្វា នង្គុដ្ឋំ អន្តរសត្ថិម្ហិ បក្ខិបិត្វា បុរិមបាទបច្ឆិមបាទនង្គុដ្ឋានំ ឋិតោកាសំ សល្លក្ខេត្វា ទ្វិន្នំ បុរិមបាទានំ មត្ថកេ សីសំ ឋបេត្វា សយតិ
ចតុត្ថជ្ឈានសេយ្យា បន តថាគតសេយ្យាតិ វុច្ចតិ។ តាសុ ឥធ សីហសេយ្យា អាគតា។ អយញ្ហិ តេជុស្សទឥរិយាបថត្តា ឧត្តមសេយ្យា នាម។
បាទេ បាទន្តិ ទក្ខិណបាទេ វាមបាទំ។ អច្ចាធាយាតិ អតិអាធាយ, ឦសកំ អតិក្កម្ម ឋបេត្វា។ គោប្ផកេន ហិ គោប្ផកេ, ជាណុនា វា ជាណុម្ហិ សង្ឃដ្ដិយមានេ អភិណ្ហំ វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ, សេយ្យា អផាសុកា ហោតិ។ យថា បន ន សង្ឃំដ្ដេតិ, ឯវំ អតិក្កម្ម
សតោ សម្បជានោតិ សតិយា ចេវ សម្បជញ្ញេន ច សមន្នាគតោ។ កថំ និទ្ទាយន្តោ សតោ សម្បជានោ ហោតីតិ? សតិសម្បជញ្ញស្ស អប្បហានេន។ អយញ្ហិ ទិវសញ្ចេវ សកលយាមញ្ច អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេត្វា បឋមយាមាវសានេ ចង្កមា ឱរុយ្ហ បាទេ ធោវន្តោបិ មូលកម្មដ្ឋានំ អវិជហន្តោវ ធោវតិ, តំ អវិជហន្តោវ ទ្វារំ
វុត្តនយេន
ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តិវង្គិកា បុព្ពភាគវិបស្សនាវ កថិតា។ ឯត្តកេនេវ បន វោសានំ អនាបជ្ជិត្វា តានេវ ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គានិ សមោធានេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ភិក្ខុ អរហត្តំ បាបុណាតីតិ។ ឯវំ យាវ អរហត្តា ទេសនា កថេតព្ពា។
៣. កុម្មោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤០. តតិយេ កុម្មោតិ អដ្ឋិកុម្មោ។ កច្ឆបោតិ តស្សេវ វេវចនំ។ អនុនទីតីរេតិ នទិយា អនុតីរេ។ គោចរបសុតោតិ ‘‘សចេ កិញ្ចិ ផលាផលំ លភិស្សាមិ, ខាទិស្សាមី’’តិ គោចរត្ថាយ បសុតោ ឧស្សុក្កោ តន្និពន្ធោ។ សមោទហិត្វាតិ សមុគ្គេ វិយ បក្ខិបិត្វា។ សង្កសាយតីតិ អច្ឆតិ។ សមោទហន្តិ សមោទហន្តោ ឋបេន្តោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា កុម្មោ អង្គានិ សកេ កបាលេ សមោទហន្តោ សិង្គាលស្ស ឱតារំ ន ទេតិ, ន ច នំ សិង្គាលោ បសហតិ, ឯវំ
អនិស្សិតោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយេហិ អនិស្សិតោ។ អញ្ញមហេឋយានោតិ អញ្ញំ កញ្ចិ បុគ្គលំ អវិហេឋេន្តោ។ បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ។ នូបវទេយ្យ កញ្ចីតិ អញ្ញំ កញ្ចិ បុគ្គលំ សីលវិបត្តិយា វា អាចារវិបត្តិយា វា អត្តានំ ឧក្កំសេតុកាមតាយ វា
៤. បឋមទារុក្ខន្ធោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤១. ចតុត្ថេ អទ្ទសាតិ គង្គាតីរេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ អទ្ទស។ វុយ្ហមានន្តិ ចតុរស្សំ តច្ឆេត្វា បព្ពតន្តរេ ឋបិតំ វាតាតបេន សុបរិសុក្ខំ បាវុស្សកេ មេឃេ វស្សន្តេ ឧទកេន ឧប្លវិត្វា អនុបុព្ពេន គង្គាយ នទិយា សោតេ បតិតំ តេន សោតេន វុយ្ហមានំ។ ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ‘‘ឥមិនា ទារុក្ខន្ធេន សទិសំ កត្វា មម សាសនេ សទ្ធាបព្ពជិតំ កុលបុត្តំ ទស្សេស្សាមី’’តិ ធម្មំ ទេសេតុកាមតាយ អាមន្តេសិ។ អមុំ មហន្តំ ទារុក្ខន្ធំ គង្គាយ នទិយា សោតេន វុយ្ហមានន្តិ ឥទំ បន អដ្ឋទោសវិមុត្តត្តា សោតបដិបន្នស្ស ទារុក្ខន្ធស្ស អបរេ សមុទ្ទបត្តិយា អន្តរាយករេ អដ្ឋ ទោសេ ទស្សេតុំ អារភិ។
តត្រស្ស ឯវំ អដ្ឋទោសវិមុត្តតា វេទិតព្ពា – ឯកោ ហិ គង្គាយ នទិយា អវិទូរេ បព្ពតតលេ ជាតោ នានាវល្លីហិ បលិវេឋិតោ បណ្ឌុបលាសតំ អាបជ្ជិត្វា ឧបចិកាទីហិ ខជ្ជមានោ តស្មិំយេវ ឋានេ អបណ្ណត្តិកភាវំ គច្ឆតិ, អយំ ទារុក្ខន្ធោ គង្គំ ឱតរិត្វា វង្កដ្ឋានេសុ វិលាសមានោ សាគរំ បត្វា មណិវណ្ណេ ឩមិបិដ្ឋេ សោភិតុំ ន លភតិ។
អបរោ គង្គាតីរេ ពហិមូលោ អន្តោសាខោ ហុត្វា ជាតោ, អយំ កិញ្ចាបិ កាលេន កាលំ ឱលម្ពិនីហិ
អបរោ មជ្ឈេ គង្គាយ ជាតោ, ទឡ្ហមូលេន បន សុប្បតិដ្ឋិតោ, ពហិ ចស្ស គតា វង្កសាខា នានាវល្លីហិ អាពទ្ធា, អយម្បិ ទឡ្ហមូលត្តា ពហិទ្ធា វល្លីហិ អាពទ្ធត្តា ច គង្គំ ឱតរិត្វា…បេ.… សោភិតុំ ន លភតិ។
អបរោ
អបរោ ទ្វិន្នំ បាសាណានំ
អបរោ អព្ភោកាសដ្ឋានេ នភំ បូរេត្វា វល្លីហិ អាពទ្ធោ ឋិតោ។ ឯកំ ទ្វេ សំវច្ឆរេ អតិក្កមិត្វា អាគតេ មហោឃេ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តេមេតិ, អយម្បិ នភំ បូរេត្វា ឋិតតាយ ចេវ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា សំវច្ឆរានំ អច្ចយេន សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តេមនតាយ ច គង្គំ ឱតរិត្វា…បេ.… ន លភតិ។
អបរោបិ មជ្ឈេ គង្គាយ ទីបកេ ជាតោ មុទុក្ខន្ធសាខោ ឱឃេ អាគតេ អនុសោតំ និបជ្ជិត្វា, ឧទកេ គតេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា, នច្ចន្តោ វិយ តិដ្ឋតិ។ យស្សត្ថាយ សាគរោ គង្គំ ឯវំ វិយ វទតិ, ‘‘ភោតិ គង្គេ ត្វំ មយ្ហំ ចន្ទនសារសលឡសារាទីនិ នានាទារូនិ អាហរសិ, ទារុក្ខន្ធំ បន នាហរសី’’តិ។ សុលភោ ឯស, ទេវ, បុនវារេ ជានិស្សាមីតិ។ បុនវារេ តម្ពវណ្ណេន ឧទកេន អាលិង្គមានា វិយ អាគច្ឆតិ។ សោបិ តថេវ អនុសោតំ និបជ្ជិត្វា, ឧទកេ គតេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា, នច្ចន្តោ វិយ តិដ្ឋតិ។ អយំ អត្តនោ មុទុតាយ គង្គំ ឱតរិត្វា…បេ.… ន លភតិ។
អបរោ គង្គាយ នទិយា តិរិយំ បតិតោ វាលិកាយ ឱត្ថរិតោ អន្តរសេតុ វិយ ពហូនំ បច្ចយោ
ឥតិ ភគវា ឥមេហិ អដ្ឋហិ ទោសេហិ វិមុត្តត្តា សោតបដិបន្នស្ស ទារុក្ខន្ធស្ស អបរេ សមុទ្ទបត្តិយា អន្តរាយករេ អដ្ឋ ទោសេ ទស្សេតុំ អមុំ មហន្តំ ទារុក្ខន្ធំ គង្គាយ នទិយា សោតេន វុយ្ហមានន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ន ថលេ ឧស្សីទិស្សតីតិ ថលំ នាភិរុហិស្សតិ។ ន មនុស្សគ្គាហោ គហេស្សតីតិ ‘‘មហា វតាយំ ទារុក្ខន្ធោ’’តិ ទិស្វា, ឧឡុម្បេន តរមានា គន្ត្វា, គោបានសីអាទីនំ អត្ថាយ មនុស្សា ន គណ្ហិស្សន្តិ។ ន អមនុស្សគ្គាហោ គហេស្សតីតិ ‘‘មហគ្ឃោ អយំ ចន្ទនសារោ, វិមានទ្វារេ នំ ឋបេស្សាមា’’តិ មញ្ញមានា ន អមនុស្សា គណ្ហិស្សន្តិ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ សទ្ធិំ ពាហិរេហិ អដ្ឋហិ ទោសេហិ ឯវំ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ – គង្គាយ អវិទូរេ បព្ពតតលេ ជាតោ តត្ថេវ ឧបចិកាទីហិ ខជ្ជមានោ អបណ្ណត្តិកភាវំ គតទារុក្ខន្ធោ វិយ ហិ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ អយញ្ហិ សាសនស្ស ទូរីភូតត្តា អរិយមគ្គំ ឱរុយ្ហ សមាធិកុល្លេ និសិន្នោ និព្ពានសាគរំ បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ។
គង្គាតីរេ ពហិមូលោ អន្តោសាខោ ហុត្វា ជាតោ វិយ អច្ឆិន្នគិហិពន្ធនោ សមណកុដិម្ពិកបុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ អយញ្ហិ ‘‘ចិត្តំ នាមេតំ អនិពទ្ធំ, ‘សមណោម្ហី’តិ វទន្តោវ គិហី ហោតិ, ‘គិហីម្ហី’តិ វទន្តោវ សមណោ ហោតិ។ កោ ជានិស្សតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ? មហល្លកកាលេ បព្ពជន្តោបិ គិហិពន្ធនំ ន វិស្សជ្ជេតិ។ មហល្លកបព្ពជិតានញ្ច សម្បត្តិ នាម នត្ថិ។ តស្ស សចេ ចីវរំ បាបុណាតិ, អន្តច្ឆិន្នកំ វា ជិណ្ណទុព្ពណ្ណំ វា បាបុណាតិ។ សេនាសនម្បិ វិហារបច្ចន្តេ បណ្ណសាលា វា មណ្ឌបោ វា បាបុណាតិ។ បិណ្ឌាយ ចរន្តេនាបិ បុត្តនត្តកានំ ទារកានំ បច្ឆតោ ចរិតព្ពំ
គង្គាយ មជ្ឈេ ជាតោ ពហិទ្ធា វល្លីហិ អាពទ្ធវង្កសាខា វិយ សង្ឃសន្តកំ និស្សាយ ជីវមានោ ភិន្នាជីវបុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯកច្ចោ គិហិពន្ធនំ បហាយ បព្ពជន្តោបិ សារុប្បដ្ឋានេ បព្ពជ្ជំ ន លភតិ។ បព្ពជ្ជា ហិ នាមេសា បដិសន្ធិគ្គហណសទិសា។ យថា មនុស្សា យត្ថ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ, តេសំយេវ កុលានំ អាចារំ សិក្ខន្តិ, ឯវំ ភិក្ខូបិ យេសំ សន្តិកេ បព្ពជន្តិ, តេសំយេវ អាចារំ គណ្ហន្តិ។ តស្មា ឯកច្ចោ អសារុប្បដ្ឋានេ បព្ពជិត្វា ឱវាទានុសាសនីឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ បរិពាហិរោ ហុត្វា បាតោវ មុណ្ឌឃដំ គហេត្វា ឧទកតិត្ថំ គច្ឆតិ, អាចរិយុបជ្ឈាយានំ
សោ ទហរភិក្ខុកាលេ អត្តនោ អនុរូបេហិ ទហរភិក្ខូហិ ចេវ អារាមិកេហិ ច សទ្ធិំ សង្ឃភោគំ គន្ត្វា, ‘‘អយំ ខីណាសវេហិ អសុករញ្ញោ សន្តិកា បដិគ្គហិតសង្ឃភោគោ, តុម្ហេ សង្ឃស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច ន ទេថ, ន ហិ តុម្ហាកំ បវត្តិំ សុត្វា រាជា វា រាជមហាមត្តា វា អត្តមនា ភវិស្សន្តិ, ឯថ ទានិ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោថា’’តិ កុទ្ទាល-បិដកានិ គាហាបេត្វា ហេដ្ឋា តឡាកមាតិកាសុ កត្តព្ពកិច្ចានិ ការាបេត្វា ពហុំ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណំ វិហារំ បវេសេត្វា អារាមិកេហិ អត្តនោ ឧបការភាវំ សង្ឃស្ស អារោចាបេតិ។ សង្ឃោ ‘‘អយំ ទហរោ ពហូបការោ, ឥមស្ស
បតិតដ្ឋានេយេវ
តតោ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ ឧដ្ឋាយាហ – ‘‘ភោ, តវ ឱកាសេ កតេ មយ្ហំ កតោវ ហោតិ, ឥទានេវ សោ និទ្ទាយិត្វា កិលេសានុរញ្ជិតោវ បពុជ្ឈិត្វា កាមវិតក្កំ វិតក្កេស្សតី’’តិ។ តតោ ព្យាបាទនីវរណំ ឧដ្ឋាយាហ – ‘‘តុម្ហាកំ ឱកាសេ កតេ មយ្ហំ
ទ្វិន្នំ បាសាណានំ អន្តរេ និខាតមូលាការេន ឋិតរុក្ខោ វិយ ទិដ្ឋិំ ឧប្បាទេត្វា ឋិតោ ទិដ្ឋិគតិកោ វេទិតព្ពោ។ សោ ហិ ‘‘អរូបភវេ រូបំ អត្ថិ, អសញ្ញីភវេ ចិត្តំ បវត្តតិ, ពហុចិត្តក្ខណិកោ
អព្ភោកាសេ នភំ បូរេត្វា វល្លីហិ អាពទ្ធោ ឋិតោ ឯកំ ទ្វេ សំវច្ឆរេ អតិក្កមិត្វា អាគតេ មហោឃេ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តេមនរុក្ខោ វិយ មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា បច្ចន្តេ វសមានោ ទុល្លភសង្ឃទស្សនោ ចេវ ទុល្លភធម្មស្សវនោ ច បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ ឯកច្ចោ ហិ វុឌ្ឍកាលេ បព្ពជិតោ កតិបាហេន ឧបសម្បទំ លភិត្វា បញ្ចវស្សកាលេ បាតិមោក្ខំ បគុណំ កត្វា ទសវស្សកាលេ វិនយធរត្ថេរស្ស សន្តិកេ វិនយកថាកាលេ មរិចំ វា ហរីតកខណ្ឌំ វា មុខេ ឋបេត្វា ពីជនេន មុខំ បិធាយ និទ្ទាយន្តោ និសីទិត្វា លេសកប្បេន កតវិនយោ នាម
អថ មហាវិហារសទិសវិហារា ពហុស្សុតា ភិក្ខូ, ‘‘ជនបទេ ចីវររជនាទីនិ កត្វា អាគមិស្សាមា’’តិ តត្ថ គច្ឆន្តិ។ សោ តេ ទិស្វា, ហដ្ឋតុដ្ឋោ វត្តបដិវត្តំ កត្វា, បុនទិវសេ អាទាយ ភិក្ខាចារគាមំ បវិសិត្វា, ‘‘អសុកោ ថេរោ សុត្តន្តិកោ, អសុកោ អភិធម្មិកោ, អសុកោ វិនយធរោ, អសុកោ តេបិដកោ, ឯវរូបេ ថេរេ កទា លភិស្សថ, ធម្មសវនំ ការេថា’’តិ វទតិ។ ឧបាសកា ‘‘ធម្មស្សវនំ ការេស្សាមា’’តិ វិហារមគ្គំ សោធេត្វា, សប្បិតេលាទីនិ អាទាយ, មហាថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ធម្មស្សវនំ ការេស្សាម, ធម្មកថិកានំ វិចារេថា’’តិ វត្វា បុនទិវសេ អាគន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តិ។
នេវាសិកត្ថេរោ អាគន្តុកានំ បត្តចីវរានិ បដិសាមេន្តោ អន្តោគព្ភេយេវ ទិវសភាគំ វីតិនាមេតិ។ ទិវាកថិកោ ឧដ្ឋិតោ សរភាណកោ ឃដេន ឧទកំ វមេន្តោ វិយ សរភាណំ ភណិត្វា ឧដ្ឋិតោ, តម្បិ
មជ្ឈេ គង្គាយ ទីបកេ ជាតោ មុទុរុក្ខោ វិយ មធុរស្សរភាណកបុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ សោ ហិ អភិញ្ញាតានិ អភិញ្ញាតានិ វេស្សន្តរាទីនិ ជាតកានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា, ទុល្លភភិក្ខុទស្សនំ បច្ចន្តំ គន្ត្វា, តត្ថ ធម្មកថាយ បសាទិតហទយេន ជនេន ឧបដ្ឋិយមានោ អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស កតេ សម្បន្នបុប្ផផលរុក្ខេ នន្ទនវនាភិរាមេ វិហារេ វសតិ។ អថស្ស ភារហារភិក្ខូ តំ បវត្តិំ សុត្វា, ‘‘អសុកោ កិរ ឯវំ ឧបដ្ឋាកេសុ បដិពទ្ធចិត្តោ វិហរតិ។ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ បដិពលោ ពុទ្ធវចនំ វា ឧគ្គណ្ហិតុំ, កម្មដ្ឋានំ វា មនសិកាតុំ, អានេត្វា តេន សទ្ធិំ អសុកត្ថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ ឧគ្គណ្ហិស្សាម, អសុកត្ថេរស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ តត្ថ គច្ឆន្តិ។
សោ តេសំ វត្តំ កត្វា សាយន្ហសមយំ វិហារចារិកំ និក្ខន្តេហិ តេហិ ‘‘ឥមំ, អាវុសោ, ចេតិយំ តយា ការិត’’ន្តិ បុដ្ឋោ, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វទតិ។ ‘‘អយំ ពោធិ, អយំ មណ្ឌបោ, ឥទំ ឧបោសថាគារំ, ឯសា អគ្គិសាលា, អយំ ចង្កមោ តយា ការិតោ។ ឥមេ រុក្ខេ រោបាបេត្វា តយា នន្ទនវនាភិរាមោ វិហារោ ការិតោ’’តិ។ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ, វទតិ។
សោ សាយំ ថេរុបដ្ឋានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា បុច្ឆតិ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘អាវុសោ, តំ អាទាយ គន្ត្វា, អសុកត្ថេរស្ស សន្តិកេ
គាមវាសិនោ អនុមោទនំ សុត្វា បុច្ឆិំសុ, ‘‘កុតោ, ភន្តេ, ថេរា អាគតា’’តិ? ឯតេ អម្ហាកំ អាចរិយុបជ្ឈាយា សមានុបជ្ឈាយា សន្ទិដ្ឋា សម្ភត្តាតិ។ កស្មា អាគតាតិ? មំ គហេត្វា គន្តុកាមតាយាតិ។ តុម្ហេ បន គន្តុកាមាតិ? អាមាវុសោតិ។ កិំ វទេថ, ភន្តេ, អម្ហេហិ កស្ស ឧបោសថាគារំ ការិតំ, កស្ស ភោជនសាលា, កស្ស អគ្គិសាលាទយោ ការិតា, មយំ មង្គលាមង្គលេសុ កស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមាតិ? មហាឧបាសិកាយោបិ តត្ថេវ និសីទិត្វា អស្សូនិ បវត្តយិំសុ។ ទហរោ ‘‘តុម្ហេសុ ឯវំ ទុក្ខិតេសុ អហំ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាមិ? ថេរេ ឧយ្យោជេស្សាមី’’តិ វិហារំ គតោ។
ថេរាបិ កតភត្តកិច្ចា បត្តចីវរានិ គហេត្វា និសិន្នា តំ ទិស្វាវ, ‘‘កិំ, អាវុសោ, ចិរាយសិ, ទិវា ហោតិ, គច្ឆាមា’’តិ អាហំសុ។ អាម, ភន្តេ, តុម្ហេ សុខិតា, អសុកគេហស្ស ឥដ្ឋកាមូលំ ឋិតសណ្ឋានេនេវ ឋិតំ, អសុកគេហាទីនំ ចិត្តកម្មមូលាទីនិ អត្ថិ, គតស្សាបិ មេ ចិត្តវិក្ខេបោ ភវិស្សតិ, តុម្ហេ បុរតោ គន្ត្វា អសុកវិហារេ ចីវរធោវនរជនាទីនិ ករោថ, អហំ តត្ថ សម្បាបុណិស្សាមីតិ។ តេ តស្ស ឱសក្កិតុកាមតំ ញត្វា ត្វំ បច្ឆា អាគច្ឆេយ្យាសីតិ បក្កមិំសុ។
សោ ថេរេ អនុគន្ត្វា និវត្តោ វិហារមេវ អាគន្ត្វា ភោជនសាលាទីនិ ឱលោកេន្តោ វិហារំ រាមណេយ្យកំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សាធុ វតម្ហិ ន គតោ។ សចេ អគមិស្សំ, កោចិ, ទេវ, ធម្មកថិកោ អាគន្ត្វា
សោ អបរេន សមយេន សុណាតិ, ‘‘តេ កិរ ភិក្ខូ គតដ្ឋានេ ឯកនិកាយទ្វេនិកាយឯកបិដកទ្វេបិដកាទិវសេន ពុទ្ធវចនំ
គង្គាយ នទិយា តិរិយំ បតិត្វា, វាលិកាយ ឱត្ថដភាវេន អន្តរសេតុ វិយ ហុត្វា, ពហូនំ បច្ចយោ ជាតរុក្ខោ វិយ រថវិនីតមហាអរិយវំសចន្ទោបមាទិបដិបទាសុ អញ្ញតរំ បដិបទំ ឧគ្គហេត្វា ឋិតោ ឱលីនវុត្តិកោ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ សោ ហិ តំ បដិបត្តិនិស្សិតំ ធម្មំ ឧគ្គហេត្វា បកតិយា មញ្ជុស្សរោ ចិត្តលបព្ពតាទិសទិសំ មហន្តំ ឋានំ គន្ត្វា ចេតិយង្គណវត្តាទីនិ ករោតិ។ អថ នំ ធម្មស្សវនគ្គំ បត្តំ អាគន្តុកា ទហរា ‘‘ធម្មំ កថេហី’’តិ វទន្តិ។ សោ សម្មា ឧគ្គហិតំ ធម្មំ បដិបទំ ទីបេត្វា កថេតិ។ អថស្ស បំសុកូលិកបិណ្ឌបាតិកាទយោ សព្ពេ ថេរនវមជ្ឈិមា ភិក្ខូ ‘‘អហោ សប្បុរិសោ’’តិ អត្តមនា ភវន្តិ។
សោ កស្សចិ និទានមត្តំ, កស្សចិ ឧបឌ្ឍគាថំ, កស្សចិ គាថំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ អយបដ្ដកេន អាពន្ធន្តោ វិយ ទហរសាមណេរេ សង្គណ្ហិត្វា មហាថេរេ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អយំ បោរាណកវិហារោ អត្ថិ, ឯត្ថ កោចិ តត្រុប្បាទោ’’តិ?, បុច្ឆតិ។ ថេរា – ‘‘កិំ វទេសិ, អាវុសោ, ចតុវីសតិ ករីសសហស្សានិ តត្រុប្បាទោ’’តិ។ ភន្តេ, តុម្ហេ ឯវំ វទេថ, ឧទ្ធនេ បន អគ្គិបិ ន ជលតីតិ។ អាវុសោ, មហាវិហារវាសីហិ លទ្ធា
សោ បាតោវ គន្ត្វា, សន្និបាតសាលាយំ ឋត្វា, អារាមិកេសុ អាគតេសុ ‘‘ឧបាសកា អសុកខេត្តេ ភាគោ កុហិំ, អសុកខេត្តេ កហាបណំ កុហិ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា, អញ្ញស្ស ខេត្តំ គហេត្វា, អញ្ញស្ស ទេតិ។ ឯវំ អនុក្កមេន តំ តំ បដិសេធេន្តោ តស្ស តស្ស ទេន្តោ តថា អកាសិ
សោបិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ វិស្សដ្ឋកានំ ពហូនំ ទុព្ពចបុគ្គលានំ ឧបជ្ឈំ ទេន្តោ វិហារំ បូរេតិ។ អាគន្តុកា ភិក្ខូ វិហារទ្វារេ ឋត្វាវ ‘‘វិហារេ កេ វសន្តី’’តិ, បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឯវរូបា នាម ភិក្ខូ’’តិ សុត្វា ពាហិរេនេវ បក្កមន្តិ។ អយំ បុគ្គលោ សាសនេ តិរិយំ និបន្នតាយ មហាជនស្ស បច្ចយភាវំ ឧបគតោ អរិយមគ្គំ ឱតរិត្វា សមាធិកុល្លេ និសិន្នោ និព្ពានសាគរំ បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ។
ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ ‘‘និព្ពានបព្ភារា’’តិ បទេន ឱសាបិតំ ធម្មទេសនំ ញត្វា អនុសន្ធិកុសលតាយ ឯតំ ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច។ តថាគតោបិ ហិ ឥមិស្សំ បរិសតិ និសិន្នោ ‘‘អនុសន្ធិកុសលោ ភិក្ខុ អត្ថិ, សោ មំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សតី’’តិ តស្សេវ ឱកាសករណត្ថាយ ឥមស្មិំ ឋានេ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។
ឥទានិ ឱរិមំ តីរន្តិអាទិនា នយេន វុត្តេសុ អជ្ឈត្តិកាយតនាទីសុ ឯវំ ឧបគមនានុបគមនាទីនិ វេទិតព្ពានិ។ ‘‘មយ្ហំ ចក្ខុ-បសន្នំ, អហំ អប្បមត្តកម្បិ រូបារម្មណំ
មនាយតនេ បន ‘‘មនាបំ វត មេ មនោ, កិញ្ចិ វាមតោ អគ្គហេត្វា សព្ពំ ទក្ខិណតោវ គណ្ហាតី’’តិ វា ‘‘មនេន មេ ចិន្តិតចិន្តិតស្ស អលាភោ នាម នត្ថី’’តិ វា ឯវំ អស្សាទេន្តោបិ, ‘‘ទុចិន្តិតចិន្តិតស្ស មេ មនោ អប្បទក្ខិណគ្គាហី’’តិ ឯវំ ទោមនស្សំ ឧប្បាទេន្តោបិ មនាយតនំ ឧបគច្ឆតិ នាម។ ឥដ្ឋេ បន រូបេ រាគំ, អនិដ្ឋេ បដិឃំ ឧប្បាទេន្តោ រូបាយតនំ ឧបគច្ឆតិ នាម។ សទ្ទាយតនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
នន្ទីរាគស្សេតំ អធិវចនន្តិ យថា ហិ មជ្ឈេ សំសីទិត្វា ថលំ បត្តំ ទារុក្ខន្ធំ សណ្ហថូលវាលិកា
អស្មិមានស្សេតំ អធិវចនន្តិ យថា ហិ ថលេ អារុឡ្ហោ ទារុក្ខន្ធោ ហេដ្ឋា គង្គោទកេន ចេវ ឧបរិ វស្សេន ច តេមេន្តោ អនុក្កមេន សេវាលបរិយោនទ្ធោ ‘‘បាសាណោ នុ ខោ ឯស ខាណុកោ’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ អស្មិមានេន ឧន្នតោ បុគ្គលោ បំសុកូលិកដ្ឋានេ បំសុកូលិកោ ហោតិ, ធម្មកថិកដ្ឋានេ ធម្មកថិកោ, ភណ្ឌនការកដ្ឋានេ ភណ្ឌនការកោ, វេជ្ជដ្ឋានេ វេជ្ជោ, បិសុណដ្ឋានេ បិសុណោ។ សោ នានប្បការំ អនេសនំ អាបជ្ជន្តោ តាហិ តាហិ អាបត្តីហិ បលិវេឋិតោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អស្ស អព្ភន្តរេ កិញ្ចិ សីលំ, ឧទាហុ នត្ថី’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អស្មិមានស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ។
បញ្ចន្នេតំ កាមគុណានំ អធិវចនន្តិ យថា ហិ អាវដ្ដេ បតិតទារុខន្ធោ អន្តោយេវ បាសាណាទីសុ អាហតសមព្ភាហតោ ភិជ្ជិត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ហោតិ, ឯវំ បញ្ចកាមគុណាវដ្ដេ បតិតបុគ្គលោ ចតូសុ
ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ។ បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ។ អសុចីតិ ន សុចិ។ សង្កស្សរសមាចារោតិ ‘‘ឥមស្ស មញ្ញេ ឥមស្ស មញ្ញេ ឥទំ កម្ម’’ន្តិ ឯវំ បរេហិ សង្កាយ សរិតព្ពសមាចារោ។ សង្កាយ វា បរេសំ សមាចារំ សរតីតិបិ សង្កស្សរសមាចារោ។ តស្ស ហិ ទ្វេ តយោ ជនេ កថេន្តេ ទិស្វា, ‘‘មម ទោសំ មញ្ញេ កថេន្តី’’តិ តេសំ សមាចារំ សង្កស្សរតិ ធាវតីតិ សង្កស្សរសមាចារោ។
សមណបដិញ្ញោតិ សលាកគ្គហណាទីសុ ‘‘កិត្តកា វិហារេ សមណា’’តិ គណនាយ អារទ្ធាយ ‘‘អហម្បិ សមណោ, អហម្បិ សមណោ’’តិ បដិញ្ញំ ទេតិ, សលាកគ្គហណាទីនិ ករោតិ។ ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោតិ ឧបោសថបវារណាទីសុ ‘‘អហម្បិ ព្រហ្មចារី’’តិ បដិញ្ញាយ តានិ កម្មានិ បវិសតិ អន្តោបូតីតិ វក្កហទយាទីសុ អបូតិកស្សបិ គុណានំ បូតិភាវេន, អន្តោបូតិ។ អវស្សុតោតិ រាគេន តិន្តោ។ កសម្ពុជាតោតិ រាគាទីហិ កិលេសេហិ កចវរជាតោ។
ឯតទវោចាតិ គោគណំ គង្គាតីរាភិមុខំ កត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា, ‘‘សត្ថា ឱរិមតីរាទីនំ អនុបគច្ឆន្តាទិវសេន សក្កា បដិបត្តិំ បូរេតុន្តិ វទតិ។ យទិ ឯវំ បូរេតុំ សក្កា, អហំ បព្ពជិត្វា បូរេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯតំ ‘‘អហំ ខោ, ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច។
វច្ឆគិទ្ធិនិយោតិ វច្ឆេសុ សស្នេហា ថនេហិ ខីរំ បគ្ឃរន្តេហិ វច្ឆកស្នេហេន សយមេវ គមិស្សន្តីតិ។ និយ្យាតេហេវាតិ និយ្យាតេហិយេវ។ គាវីសុ ហិ អនិយ្យាតិតាសុ គោសាមិកា អាគន្ត្វា, ‘‘ឯកា គាវី ន ទិស្សតិ, ឯកោ គោណោ, ឯកោ វច្ឆកោ ន ទិស្សតី’’តិ តុយ្ហំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ វិចរិស្សន្តិ, ឥតិ តេ អផាសុកំ និយ្យាតាតិ និយ្យាតិតា។ ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ។
៥. ទុតិយទារុក្ខន្ធោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤២. បញ្ចមេ កិមិលាយន្តិ កិមិលានាមកេ នគរេ។ សំកិលិដ្ឋន្តិ បដិច្ឆន្នកាលតោ បដ្ឋាយ អសំកិលិដ្ឋា នាម អាបត្តិ នត្ថិ, ឯវរូបំ សំកិលិដ្ឋំ អាបត្តិំ។ ន វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតីតិ បរិវាសមានត្តអព្ភានេហិ វុដ្ឋានំ ន ទិស្សតិ។
៦. អវស្សុតបរិយាយសុត្តវណ្ណនា
២៤៣. ឆដ្ឋេ នវំ សន្ថាគារន្តិ អធុនា ការិតំ សន្ថាគារំ, ឯកា មហាសាលាតិ អត្ថោ។ ឧយ្យោគកាលាទីសុ ហិ រាជានោ តត្ថ ឋត្វា, ‘‘ឯត្តកា បុរតោ គច្ឆន្តុ, ឯត្តកា បច្ឆា, ឯត្តកា ឧភោហិ បស្សេហិ, ឯត្តកា ហត្ថី អភិរុហន្តុ, ឯត្តកា អស្សេ, ឯត្តកា រថេសុ តិដ្ឋន្តូ’’តិ ឯវំ សន្ថំ ករោន្តិ, មរិយាទំ ពន្ធន្តិ, តស្មា តំ ឋានំ សន្ថាគារន្តិ វុច្ចតិ។ ឧយ្យោគដ្ឋានតោ ច អាគន្ត្វា យាវ គេហេសុ អល្លគោមយបរិភណ្ឌាទីនិ ការេន្តិ, តាវ ទ្វេ តីណិ ទិវសានិ តេ រាជានោ អចិរការិតំ ហោតីតិ ឥដ្ឋកកម្មសុធាកម្មចិត្តកម្មាទិវសេន សុសជ្ជិតំ ទេវវិមានំ វិយ អធុនា និដ្ឋាបិតំ។ សមណេន វាតិ ឯត្ថ យស្មា ឃរវត្ថុបរិគ្គហណកាលេយេវ ទេវតា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គណ្ហន្តិ, តស្មា ‘‘ទេវេន វា’’តិ អវត្វា, ‘‘សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា កេនចិ វា មនុស្សភូតេនា’’តិ វុត្តំ។
យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ សន្ថាគារំ និដ្ឋិតន្តិ សុត្វា ‘‘គច្ឆាម នំ បស្សិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា ទ្វារកោដ្ឋកតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥទំ សន្ថាគារំ អតិវិយ មនោរមំ សស្សិរិកំ។ កេន បឋមំ បរិភុត្តំ អម្ហាកំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ អស្សា’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋស្ស បឋមំ ទិយ្យមានេបិ សត្ថុនោវ អនុច្ឆវិកំ, ទក្ខិណេយ្យវសេន ទិយ្យមានេបិ សត្ថុនោវ អនុច្ឆវិកំ, តស្មា សត្ថារំ បឋមំ បរិភុញ្ជាបេស្សាម, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច អាគមនំ ករិស្សាម, ភិក្ខុសង្ឃេ អាគតេ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អាគតមេវ ភវិស្សតិ, សត្ថារំ តិយាមរត្តិំ អម្ហាកំ ធម្មកថំ កថាបេស្សាម, ឥតិ តីហិ រតនេហិ បរិភុត្តំ បច្ឆា មយំ បរិភុញ្ជិស្សាម, ឯវំ នោ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា ឧបសង្កមិំសុ។
យេន នវំ សន្ថាគារំ តេនុបសង្កមិំសូតិ តំទិវសំ កិរ សន្ថាគារំ កិញ្ចាបិ រាជកុលានំ ទស្សនត្ថាយ ទេវវិមានំ វិយ សុសជ្ជិតំ ហោតិ សុបដិជគ្គិតំ, ពុទ្ធារហំ បន កត្វា អបញ្ញត្តំ។ ពុទ្ធា ហិ នាម អរញ្ញជ្ឈាសយា អរញ្ញារាមា អន្តោគាមេ វសេយ្យុំ វា នោ វា, តស្មា ‘‘ភគវតោ មនំ ជានិត្វាវ, បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា, តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ, ឥទានិ បន មនំ លភិត្វា បញ្ញាបេតុកាមា យេន សន្ថាគារំ តេនុបសង្កមិំសុ។
សព្ពសន្ថរិំ សន្ថាគារំ សន្ថរិត្វាតិ យថា សព្ពមេវ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវំ តំ សន្ថរាបេត្វា។ សព្ពបឋមំ
អាសនានិ បញ្ញាបេត្វាតិ មជ្ឈដ្ឋានេ តាវ មង្គលថម្ភំ និស្សាយ មហារហំ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា, តត្ថ តត្ថ យំ យំ មុទុកញ្ច មនោរមញ្ច បច្ចត្ថរណំ
ឧទកមណិកំ បតិដ្ឋាបេត្វាតិ មហាកុច្ឆិកំ ឧទកចាដិំ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឯវំ ភគវា ច ភិក្ខុសង្ឃោ ច យថារុចិយា ហត្ថេ វា ធោវិស្សន្តិ បាទេ វា, មុខំ វា វិក្ខាលេស្សន្តី’’តិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ មណិវណ្ណស្ស ឧទកស្ស បូរាបេត្វា វាសត្ថាយ នានាបុប្ផានិ ចេវ ឧទកវាសចុណ្ណានិ ច បក្ខិបិត្វា កទលិបណ្ណេហិ បិទហិត្វា បតិដ្ឋាបេសុំ។ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឧទកមណិកំ បតិដ្ឋាបេត្វា’’តិ។
តេលប្បទីបំ អារោបេត្វាតិ រជតសុវណ្ណាទិមយទណ្ឌទីបិកាសុ យោនករូបកិរាតរូបកាទីនំ ហត្ថេ ឋបិតសុវណ្ណរជតាទិមយកបល្លិកាសុ ច តេលប្បទីបំ ជាលាបេត្វាតិ អត្ថោ។ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ ឯត្ថ បន តេ សក្យរាជានោ ន កេវលំ សន្ថាគារមេវ, អថ ខោ យោជនាវដ្ដេ កបិលវត្ថុស្មិំ នគរវីថិយោបិ សម្មជ្ជាបេត្វា ធជេ ឧស្សាបេត្វា គេហទ្វារេសុ បុណ្ណឃដេ ច កទលិយោ ច ឋបាបេតេវា សកលនគរំ ទីបមាលាទីហិ វិប្បកិណ្ណតារកំ វិយ កត្វា ‘‘ខីរូបគេ ទារកេ
អថ ខោ ភគវា និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន យេន នវំ សន្ថាគារំ តេនុបសង្កមីតិ ‘‘យស្ស ទានិ, ភន្តេ, ភគវា កាលំ មញ្ញតី’’តិ ឯវំ កិរ កាលេ អារោចិតេ ភគវា លាខារសតិន្តរត្តកោវិឡារបុប្ផវណ្ណំ រត្តទុបដ្ដំ កត្តរិយា បទុមំ កន្តេន្តោ វិយ, សំវិធាយ តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តោ និវាសេត្វា សុវណ្ណបាមង្គេន បទុមកលាបំ បរិក្ខិបន្តោ វិយ, វិជ្ជុលតាសស្សិរិកំ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា រត្តកម្ពលេន គជកុម្ភំ បរិយោនន្ធន្តោ វិយ, រតនសតុព្ពេធេ សុវណ្ណគ្ឃិកេ បវាឡជាលំ ខិបមានោ វិយ សុវណ្ណចេតិយេ រត្តកម្ពលកញ្ចុកំ បដិមុញ្ចន្តោ វិយ, គច្ឆន្តំ បុណ្ណចន្ទំ រត្តវណ្ណវលាហកេន បដិច្ឆាទយមានោ វិយ, កញ្ចនបព្ពតមត្ថកេ សុបក្កលាខារសំ បរិសិញ្ចន្តោ វិយ, ចិត្តកូដបព្ពតមត្ថកំ វិជ្ជុលតាយ បរិក្ខិបន្តោ វិយ ច សចក្កវាឡសិនេរុយុគន្ធរំ មហាបថវិំ សញ្ចាលេត្វា គហិតំ និគ្រោធបល្លវសមានវណ្ណំ រត្តវរបំសុកូលំ បារុបិត្វា, គន្ធកុដិទ្វារតោ និក្ខមិ កញ្ចនគុហតោ សីហោ វិយ ឧទយបព្ពតកូដតោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ ច។ និក្ខមិត្វា បន គន្ធកុដិបមុខេ អដ្ឋាសិ។
អថស្ស កាយតោ មេឃមុខេហិ វិជ្ជុកលាបា វិយ រស្មិយោ និក្ខមិត្វា សុវណ្ណរសធារាបរិសេកបិញ្ជរបត្តបុប្ផផលវិដបេ វិយ អារាមរុក្ខេ ករិំសុ។ តាវទេវ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ មហាភិក្ខុសង្ឃោ ភគវន្តំ បរិវារេសិ។ តេ បន បរិវារេត្វា ឋិតា ភិក្ខូ ឯវរូបា
ឥតិ ភគវា សយំ វីតរាគោ វីតរាគេហិ, វីតទោសោ វីតទោសេហិ, វីតមោហោ វីតមោហេហិ
អថស្ស បុរត្ថិមកាយតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសិ បច្ឆិម-កាយតោ, ទក្ខិណហត្ថតោ, វាមហត្ថតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសិ។ ឧបរិ កេសន្តតោ បដ្ឋាយ សព្ពកេសាវដ្ដេហិ មោរគីវវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា គគនតលេ អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសិ។ ហេដ្ឋា បាទតលេហិ បវាឡវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា ឃនបថវិំ អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសិ។ ឯវំ សមន្តា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ វិជ្ជោតមានា វិប្ផន្ទមានា កញ្ចនទណ្ឌទីបិកាហិ និច្ឆរិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទជាលា វិយ ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃតោ និក្ខន្តវិជ្ជុលតា វិយ វិធាវិំសុ។ សព្ពទិសាភាគា សុវណ្ណចម្បកបុប្ផេហិ វិកិរិយមានា វិយ, សុវណ្ណឃដតោ និក្ខន្តសុវណ្ណរសធារាហិ សិញ្ចមានា វិយ, បសារិតសុវណ្ណបដបរិក្ខិត្តា វិយ, វេរម្ភវាតសមុដ្ឋិតកិំសុកកណិការបុប្ផចុណ្ណសមោកិណ្ណា
ភគវតោបិ អសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាទ្វត្តិំសវរលក្ខណសមុជ្ជលសរីរំ សមុគ្គតតារកំ វិយ គគនតលំ, វិកសិតមិវ បទុមវនំ, សព្ពបាលិផុល្លោ វិយ យោជនសតិកោ បារិច្ឆត្តកោ, បដិបាដិយា ឋបិតានំ ទ្វត្តិំសចន្ទានំ ទ្វត្តិំសសូរិយានំ ទ្វត្តិំសចក្កវត្តីនំ ទ្វត្តិំសទេវរាជានំ ទ្វត្តិំសមហាព្រហ្មានំ សិរិយា សិរិំ អភិភវមានំ វិយ វិរោចិត្ថ, យថា តំ ទសហិ បារមីហិ ទសហិ ឧបបារមីហិ ទសហិ បរមត្ថបារមីហិ សម្មទេវ បូរិតាហិ សមតិំសបារមិតាហិ អលង្កតំ។ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទិន្នទានំ រក្ខិតសីលំ កតកល្យាណកម្មំ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ ឱតរិត្វា វិបាកំ ទាតុំ ឋានំ អលភមានំ សម្ពាធបត្តំ វិយ អហោសិ។ នាវាសហស្សភណ្ឌំ ឯកនាវំ អារោបនកាលោ វិយ, សកដសហស្សភណ្ឌំ ឯកសកដំ អារោបនកាលោ វិយ, បញ្ចវីសតិយា គង្គានំ
ឥមាយ បទសហស្សេន គមនវណ្ណំ វត្តុំ វដ្ដតិ។ តត្រិទំ មុខមត្តំ –
‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នោ, កម្បយន្តោ វសុន្ធរំ;
អហេឋយន្តោ បាណានិ, យាតិ លោកវិនាយកោ។
‘‘ទក្ខិណំ
គច្ឆន្តោ សិរិសម្បន្នោ, សោភតេ ទ្វិបទុត្តមោ។
‘‘គច្ឆតោ ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស, ហេដ្ឋាបាទតលំ មុទុ;
សមំ សម្ផុសតេ ភូមិំ, រជសា នុបលិប្បតិ។
‘‘និន្នដ្ឋានំ ឧន្នមតិ, គច្ឆន្តេ លោកនាយកេ;
ឧន្នតញ្ច សមំ ហោតិ, បថវី ច អចេតនា។
‘‘បាសាណា សក្ខរា ចេវ, កថលា ខាណុកណ្ដកា;
សព្ពេ មគ្គា វិវជ្ជន្តិ, គច្ឆន្តេ លោកនាយកេ។
‘‘នាតិទូរេ ឧទ្ធរតិ, នច្ចាសន្នេ ច និក្ខិបំ;
អឃដ្ដយន្តោ និយ្យាតិ, ឧភោ ជាណូ ច គោប្ផកេ។
‘‘នាតិសីឃំ បក្កមតិ, សម្បន្នចរណោ មុនិ;
ន ចាបិ សណិកំ យាតិ, គច្ឆមានោ សមាហិតោ។
‘‘ឧទ្ធំ
ន បេក្ខមានោ សោ យាតិ, យុគមត្តញ្ហិ បេក្ខតិ។
‘‘នាគវិក្កន្តចារោ
ចារុំ គច្ឆតិ លោកគ្គោ, ហាសយន្តោ សទេវកេ។
‘‘ឧឡុរាជាវ សោភន្តោ, ចតុចារីវ កេសរី;
តោសយន្តោ ពហូ សត្តេ, បុរំ សេដ្ឋំ ឧបាគមី’’តិ។
វណ្ណកាលោ នាម កិរេស, ឯវំវិធេសុ កាលេសុ ពុទ្ធស្ស សរីរវណ្ណេ វា គុណវណ្ណេ វា ធម្មកថិកស្ស ថាមោយេវ បមាណំ។ ចុណ្ណិយបទេហិ វា គាថាពន្ធេន វា យត្តកំ សក្កោតិ, តត្តកំ វត្តព្ពំ។ ទុក្កថិតន្តិ ន វត្តព្ពំ។ អប្បមាណវណ្ណា ហិ ពុទ្ធា។ តេសំ ពុទ្ធាបិ អនវសេសតោ វណ្ណំ វត្តុំ អសមត្ថា, បគេវ ឥតរា បជាតិ។ ឥមិនា សិរិវិលាសេន អលង្កតបដិយត្តំ សក្យរាជកុលំ បវិសិត្វា ភគវា បសន្នចិត្តេន ជនេន គន្ធធូមវាសចុណ្ណាទីហិ បូជិយមានោ សន្ថាគារំ បាវិសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវា និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ សទ្ធិំ
ភគវន្តំយេវ បុរក្ខត្វាតិ ភគវន្តំ បុរតោ កត្វា។ តត្ថ ភគវា ភិក្ខូនញ្ចេវ ឧបាសកានញ្ច មជ្ឈេ និសិន្នោ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទុកូលចុម្ពដកេន វោទកំ កត្វា ជាតិហិង្គុលកេន មជ្ជិត្វា រត្តកម្ពលបលិវេឋិតេ បីឋេ ឋបិតរត្តសុវណ្ណឃនបដិមា វិយ អតិវិរោចិត្ថ។ អយំ បនេត្ថ បោរាណានំ វណ្ណភណនមគ្គោ –
‘‘គន្ត្វាន មណ្ឌលមាឡំ, នាគវិក្កន្តចារណោ;
ឱភាសយន្តោ លោកគ្គោ, និសីទិ វរមាសនេ។
‘‘តហិំ និសិន្នោ នរទម្មសារថិ,
ទេវាតិទេវោ សតបុញ្ញលក្ខណោ;
ពុទ្ធាសនេ
សុវណ្ណនេក្ខំ វិយ បណ្ឌុកម្ពលេ។
‘‘នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, និក្ខិត្តំ បណ្ឌុកម្ពលេ;
វិរោចតិ វីតមលោ, មណិវេរោចនោ យថា។
‘‘មហាសាលោវ
សុវណ្ណយូបសង្កាសោ, បទុមោ កោកនទោ យថា។
‘‘ជលន្តោ ទីបរុក្ខោវ, បព្ពតគ្គេ យថា សិខី;
ទេវានំ បារិច្ឆត្តោវ, សព្ពផុល្លោ វិរោចតី’’តិ។
កាបិលវត្ថវេ សក្យេ ពហុទេវ រត្តិំ ធម្មិយា កថាយាតិ ឯត្ថ ធម្មកថា នាម សន្ថាគារានុមោទនាបដិសំយុត្តា បកិណ្ណកកថា វេទិតព្ពា។ តទា ហិ ភគវា អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ បថវោជំ អាកឌ្ឍន្តោ វិយ មហាជម្ពុំ មត្ថកេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយ យោជនិកំ មធុភណ្ឌំ ចក្កយន្តេន បីឡេត្វា មធុបានំ បាយមានោ វិយ កបិលវត្ថុវាសីនំ សក្យានំ ហិតសុខាវហំ បកិណ្ណកកថំ កថេសិ។ ‘‘អាវាសទានំ នាមេតំ, មហារាជ, មហន្តំ, តុម្ហាកំ អាវាសោ មយា បរិភុត្តោ, ភិក្ខុសង្ឃេន ច បរិភុត្តោ
‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;
សិរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ។
‘‘តតោ
លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ។
‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ;
តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោ, សម្បស្សំ អត្ថមត្តនោ។
‘‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;
តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច។
‘‘ទទេយ្យ
តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ;
យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ។ (ចូឡវ. ២៩៥) –
ឯវំ ‘‘អយម្បិ អាវាសេ អានិសំសោ, អយម្បិ អាវាសេ អានិសំសោ’’តិ ពហុទេវ រត្តិំ អតិរេកតរំ ទិយឌ្ឍយាមំ អាវាសានិសំសកថំ កថេសិ។ តត្ថ ឥមា តាវ គាថាវ សង្គហំ អារុឡ្ហា, បកិណ្ណកធម្មទេសនា បន សង្គហំ នារោហតិ។ សន្ទស្សេត្វាតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ។
អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា ទ្វេ យាមា គតា។ យស្ស ទានិ កាលំ មញ្ញថាតិ យស្ស តុម្ហេ គមនស្ស កាលំ មញ្ញថ, គមនកាលោ តុម្ហាកំ, គច្ឆថាតិ វុត្តំ ហោតិ។ កស្មា បន ភគវា តេ ឧយ្យោជេសីតិ? អនុកម្បាយ។ សុខុមាលា ហិ តេ, តិយាមរត្តិំ និសីទិត្វា វីតិនាមេន្តានំ សរីរេ អាពាធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ។ ភិក្ខុសង្ឃោបិ មហា, តស្ស ឋាននិសជ្ជានំ ឱកាសោ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ ឧភយានុកម្បាយ ឧយ្យោជេសិ។
វិគតថិនមិទ្ធោតិ តត្រ កិរ ភិក្ខូ យាមទ្វយំ ឋិតាបិ
បិដ្ឋិ មេ អាគិលាយតីតិ កស្មា អាគិលាយតិ? ភគវតោ ហិ ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហន្តស្ស មហន្តំ កាយទុក្ខំ អហោសិ, អថស្ស អបរភាគេ មហល្លកកាលេ បិដ្ឋិវាតោ ឧប្បជ្ជីតិ។ អការណំ វា ឯតំ។ បហោតិ ហិ ភគវា ឧប្បន្នំ វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វា ឯកម្បិ ទ្វេបិ សត្តាហានិ ឯកបល្លង្កេន និសីទិតុំ។ សន្ថាគារសាលំ បន ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ បរិភុញ្ជិតុកាមោ អហោសិ។ តត្ថ បាទធោវនដ្ឋានតោ យាវ ធម្មាសនា អគមាសិ, ឯត្តកេ ឋានេ គមនំ និប្ផន្នំ។ ធម្មាសនំ បត្តំ ថោកំ ឋត្វា និសីទិ, ឯត្តកេ ឋានេ ឋានំ និប្ផន្នំ។ ទ្វេយាមំ ធម្មាសនេ និសីទិ, ឯត្តកេ ឋានេ
សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វាតិ សន្ថាគារស្ស កិរ ឯកបស្សេ តេ រាជានោ បដសាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា កប្បិយមញ្ចកំ បញ្ញាបេត្វា កប្បិយបច្ចត្ថរណេន អត្ថរិត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកគន្ធមាលាទិទាមបដិមណ្ឌិតំ វិតានំ ពន្ធិត្វា គន្ធតេលប្បទីបំ អារោបយិំសុ, ‘‘អប្បេវ នាម សត្ថា ធម្មាសនតោ វុដ្ឋាយ ថោកំ វិស្សមន្តោ ឥធ និបជ្ជេយ្យ, ឯវំ នោ ឥមំ សន្ថាគារំ ភគវតា ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ បរិភុត្តំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតី’’តិ។ សត្ថាបិ ឧដ្ឋានសញ្ញំ មនសិ ករិត្វាតិ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អតិក្កមិត្វា វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វុដ្ឋានសញ្ញំ ចិត្តេ ឋបេត្វា, តញ្ច ខោ អនិទ្ទាយន្តោវ ថេរស្ស ធម្មកថំ សុណមានោ។
អវស្សុតបរិយាយន្តិ អវស្សុតស្ស បរិយាយំ, អវស្សុតស្ស ការណន្តិ អត្ថោ។ អធិមុច្ចតីតិ កិលេសាធិមុច្ចនេន អធិមុច្ចតិ, គិទ្ធោ ហោតិ។ ព្យាបជ្ជតីតិ ព្យាបាទវសេន បូតិចិត្តោ ហោតិ។ ចក្ខុតោតិ ចក្ខុភាវេន។ មារោតិ កិលេសមារោបិ ទេវបុត្តមារោបិ។ ឱតារន្តិ វិវរំ។ អារម្មណន្តិ បច្ចយំ។ នឡាគារតិណាគារំ វិយ ហិ សវិសេវនានិ អាយតនានិ, តិណុក្កា វិយ កិលេសុប្បត្តិរហំ អារម្មណំ, តិណុក្កាយ ឋបិតឋបិតដ្ឋានេ អង្គារស្សុជ្ជលនំ វិយ អារម្មណេ អាបាថមាគតេ កិលេសានំ ឧប្បត្តិ។ តេន វុត្តំ លភេថ មារោ ឱតារន្តិ។
សុក្កបក្ខេ នេវ លភេថ មារោ ឱតារន្តិ។
៧. ទុក្ខធម្មសុត្តវណ្ណនា
២៤៤. សត្តមេ ទុក្ខធម្មានន្តិ ទុក្ខសម្ភវធម្មានំ។ បញ្ចសុ ហិ ខន្ធេសុ សតិ ឆេទនវធពន្ធនាទិភេទំ ទុក្ខំ សម្ភវតិ, តស្មា តេ ទុក្ខសម្ភវធម្មត្តា ទុក្ខធម្មាតិ វុច្ចន្តិ។ តថា ខោ បនស្សាតិ តេនាការេនស្ស។ យថាស្ស កាមេ បស្សតោតិ យេនាការេនស្ស កាមេ បស្សន្តស្ស។ យថា ចរន្តន្តិ យេនាការេន ចារញ្ច វិហារញ្ច អនុពន្ធិត្វា ចរន្តំ។ អង្គារកាសូបមា កាមា ទិដ្ឋា ហោន្តីតិ បរិយេដ្ឋិមូលកស្ស ចេវ បដិសន្ធិមូលកស្ស ច ទុក្ខស្ស វសេន អង្គារកាសុ វិយ មហាបរិឡាហាតិ ទិដ្ឋា ហោន្តិ។ កាមេ បរិយេសន្តានញ្ហិ នាវាយ មហាសមុទ្ទោគាហនអជបថសង្កុបថបដិបជ្ជនឧភតោព្យូឡ្ហសង្គាមបក្ខន្ទនាទិវសេន បរិយេដ្ឋិមូលកម្បិ, កាមេ បរិភុញ្ជន្តានំ កាមបរិភោគចេតនាយ ចតូសុ អបាយេសុ ទិន្នបដិសន្ធិមូលកម្បិ មហាបរិឡាហទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវមេតស្ស ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វសេន អង្គារកាសុ វិយ មហាបរិឡាហាតិ ទិដ្ឋា ហោន្តិ។
ទាយន្តិ អដវិំ។ បុរតោបិ កណ្ដកោតិ បុរិមបស្សេ វិជ្ឈិតុកាមោ វិយ អាសន្នដ្ឋានេយេវ ឋិតកណ្ដកោ។ បច្ឆតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ហេដ្ឋា បន បាទេហិ អក្កន្តដ្ឋានស្ស សន្តិកេ, ន អក្កន្តដ្ឋានេយេវ។ ឯវំ សោ កណ្ដកគព្ភំ បវិដ្ឋោ វិយ ភវេយ្យ។ មា មំ កណ្ដកោតិ មា មំ កណ្ដកោ វិជ្ឈីតិ កណ្ដកវេធំ រក្ខមានោ។
ទន្ធោ, ភិក្ខវេ, សតុប្បាទោតិ សតិយា ឧប្បាទោយេវ ទន្ធោ, ឧប្បន្នមត្តាយ បន តាយ កាចិ កិលេសា និគ្គហិតាវ ហោន្តិ, ន សណ្ឋាតុំ សក្កោន្តិ។ ចក្ខុទ្វារស្មិញ្ហិ រាគាទីសុ ឧប្បន្នេសុ ទុតិយជវនវារេន ‘‘កិលេសា មេ ឧប្បន្នា’’តិ ញត្វា តតិយេ ជវនវារេ សំវរជវនំយេវ ជវតិ។ អនច្ឆរិយញ្ចេតំ, យំ វិបស្សកោ តតិយជវនវារេ កិលេសេ និគ្គណ្ហេយ្យ។ ចក្ខុទ្វារេ បន ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ ភវង្គំ អាវដ្ដេត្វា អាវជ្ជនាទីសុ ឧប្បន្នេសុ វោដ្ឋព្ពនានន្តរំ សម្បត្តកិលេសជវនវារំ
អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យុន្តិ សុទិន្នត្ថេរស្ស វិយ រដ្ឋបាលកុលបុត្តស្ស វិយ ច កាយេន វា សត្ត រតនានិ អភិហរិត្វា វាចាយ វា ‘‘អម្ហាកំ ធនតោ យត្តកំ ឥច្ឆសិ, តត្តកំ អនុទហន្តីតិ សរីរេ បលិវេឋិតត្តា ឧណ្ហបរិឡាហំ ជនេត្វា អនុទហន្តិ។ សញ្ជាតសេទេ វា សរីរេ លគ្គន្តា អនុសេន្តីតិបិ អត្ថោ។ យញ្ហិ តំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តន្តិ ឥទំ យស្មា ចិត្តេ អនាវដ្ដន្តេ បុគ្គលស្ស អាវដ្ដនំ នាម នត្ថិ។ ឯវរូបញ្ហិ ចិត្តំ អនាវដ្ដន្តិ, តស្មា វុត្តំ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ វិបស្សនាពលមេវ ទីបិតំ។
៨. កិំសុកោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤៥. អដ្ឋមេ ទស្សនន្តិ បឋមមគ្គស្សេតំ អធិវចនំ។ បឋមមគ្គោ ហិ កិលេសបហានកិច្ចំ សាធេន្តោ បឋមំ និព្ពានំ បស្សតិ, តស្មា ទស្សនន្តិ វុច្ចតិ។ គោត្រភុញាណំ បន កិញ្ចាបិ មគ្គតោ បឋមតរំ បស្សតិ, បស្សិត្វា បន កត្តព្ពកិច្ចស្ស កិលេសបហានស្ស អភាវេន ន ទស្សនន្តិ វុច្ចតិ។ អបិច ចត្តារោបិ មគ្គា ទស្សនមេវ។ កស្មា? សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ទស្សនំ វិសុជ្ឈតិ, ផលក្ខណេ វិសុទ្ធំ។ សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គក្ខណេ វិសុជ្ឈតិ, ផលក្ខណេ វិសុទ្ធន្តិ ឯវំ កថេន្តានំ ភិក្ខូនំ សុត្វា សោ ភិក្ខុ ‘‘អហម្បិ ទស្សនំ វិសោធេត្វា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋិតោ ទស្សនវិសុទ្ធិកំ និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា វិហរិស្សាមី’’តិ តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ បុច្ឆិ។ សោ ផស្សាយតនកម្មដ្ឋានិកោ ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ វសេន រូបារូបធម្មេ បរិគ្គហេត្វា អរហត្តំ បត្តោ។ ឯត្ថ ហិ បុរិមានិ បញ្ច អាយតនានិ រូបំ, មនាយតនំ អរូបំ។ ឥតិ សោ អត្តនា អធិគតមគ្គមេវ កថេសិ។
អសន្តុដ្ឋោតិ បទេសសង្ខារេសុ ឋត្វា កថិតត្តា អសន្តុដ្ឋោ។ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អយំ បទេសសង្ខារេសុ ឋត្វា កថេសិ។ សក្កា នុ ខោ បទេសសង្ខារេសុ ឋត្វា ទស្សនវិសុទ្ធិកំ និព្ពានំ បាបុណិតុ’’ន្តិ? តតោ នំ បុច្ឆិ – ‘‘អាវុសោ, ត្វំយេវ នុ ខោ ឥទំ ទស្សនវិសុទ្ធិកំ និព្ពានំ ជានាសិ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ ជានន្តា អត្ថី’’តិ។ អត្ថាវុសោ, អសុកវិហារេ អសុកត្ថេរោ នាមាតិ។ សោ តម្បិ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ។ ឯតេនុបាយេន អញ្ញម្បិ អញ្ញម្បីតិ។
ឯត្ថ
តតិយោ មហាភូតកម្មដ្ឋានិកោ ចត្តារិ មហាភូតានិ សង្ខេបតោ ច វិត្ថារតោ ច បរិគ្គហេត្វា អរហត្តំ បត្តោ, តស្មា អយម្បិ អត្តនា អធិគតមគ្គមេវ កថេសិ។ អយំ បន ‘‘ឥមេសំ អញ្ញមញ្ញំ ន សមេតិ, បឋមេន សប្បទេសសង្ខារេសុ ឋត្វា កថិតំ, ទុតិយេន និប្បទេសេសុ, តតិយេន អតិសប្បទេសេសូ’’តិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា តថេវ តំ បុច្ឆិត្វា បក្កាមិ។
ចតុត្ថោ តេភូមកកម្មដ្ឋានិកោ។ តស្ស កិរ សមប្បវត្តា ធាតុយោ អហេសុំ, កល្លសរីរំ ពលបត្តំ, កម្មដ្ឋានានិបិស្ស សព្ពានេវ សប្បាយានិ, អតីតា វា សង្ខារា ហោន្តុ អនាគតា វា បច្ចុប្បន្នា វា កាមាវចរា វា រូបាវចរា វា អរូបាវចរា វា, សព្ពេបិ សប្បាយាវ។ អសប្បាយកម្មដ្ឋានំ នាម នត្ថិ។ កាលេសុបិ បុរេភត្តំ វា ហោតុ បច្ឆាភត្តំ វា បឋមយាមាទយោ វា, អសប្បាយោ កាលោ នាម នត្ថិ។ យថា នាម ចារិភូមិំ ឱតិណ្ណោ មហាហត្ថី ហត្ថេន គហេតព្ពំ ហត្ថេនេវ លុញ្ចិត្វា គណ្ហាតិ, បាទេហិ បហរិត្វា គហេតព្ពំ បាទេហិ បហរិត្វា គណ្ហាតិ, ឯវមេវ សកលេ តេភូមកធម្មេ កលាបគ្គាហេន គហេត្វា សម្មសន្តោ អរហត្តំ បត្តោ, តស្មា ឯសោបិ អត្តនា អធិគតមគ្គមេវ កថេសិ។ អយំ បន ‘‘ឥមេសំ អញ្ញមញ្ញំ ន សមេតិ។ បឋមេន សប្បទេសសង្ខារេសុ ឋត្វា កថិតំ, ទុតិយេន និប្បទេសេសុ, បុន តតិយេន សប្បទេសេសុ, ចតុត្ថេន និប្បទេសេសុយេវា’’តិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា តំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, ឥទំ ទស្សនវិសុទ្ធិកំ
ភគវា
អថញ្ញោ ទក្ខិណទ្វារគាមវាសី បុរិសោ តេនេវ រោគេន អាតុរោ ‘‘អសុកោ កិរ ភេសជ្ជំ កត្វា អរោគោ ជាតោ’’តិ សុត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កេន តេ, សម្ម, ផាសុកំ ជាត’’ន្តិ។ កិំសុការិដ្ឋេន នាម, គច្ឆ ត្វម្បិ ករោហីតិ។ សោបិ តថា កត្វា តាទិសោវ ជាតោ។
អថញ្ញោ បច្ឆិមទ្វារគាមវាសី…បេ.… ឧត្តរទ្វារគាមវាសី បុរិសោ តេនេវ រោគេន អាតុរោ ‘‘អសុកោ កិរ ភេសជ្ជំ កត្វា អរោគោ ជាតោ’’តិ តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ ‘‘កេន តេ, សម្ម, ផាសុកំ ជាត’’ន្តិ? កិំសុការិដ្ឋេន នាម, គច្ឆ ត្វម្បិ ករោហីតិ។ សោបិ តថា កត្វា តាទិសោវ ជាតោ។
អថញ្ញោ បច្ចន្តវាសី អទិដ្ឋបុព្ពកិំសុកោ ឯកោ បុរិសោ តេនេវ រោគេន អាតុរោ ចិរំ តានិ តានិ ភេសជ្ជានិ កត្វា រោគេ អវូបសមមានេ ‘‘អសុកោ កិរ នគរស្ស បាចីនទ្វារគាមវាសី
សោ បន បុរិសោ សុតមង្គលិកត្តា ‘‘អយំ ‘ឈាបិតគាមេ ឈាមថូណោ វិយា’តិ អាហ, អមង្គលមេតំ សន្ទច្ឆាយោ នាម សំសន្ទិត្វា ឋិតច្ឆាយោ។
សោ ‘‘អយម្បិ បុរិមេហិ វិរុទ្ធំ អាហ, ន សក្កា ឥមស្ស វចនំ គហេតុ’’ន្តិ តស្សបិ វេយ្យាករណេន អសន្តុដ្ឋោ
តត្ថ មហានគរំ វិយ និព្ពាននគរំ ទដ្ឋព្ពំ។ វេជ្ជបណ្ឌិតោ វិយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ។ វុត្តម្បិ ចេ
យថា យថា អធិមុត្តានន្តិ យេន យេនាការេន អធិមុត្តានំ។ ទស្សនំ សុវិសុទ្ធន្តិ និព្ពានទស្សនំ សុដ្ឋុ វិសុទ្ធំ។ តថា តថា ខោ តេហិ សប្បុរិសេហិ ព្យាកតន្តិ តេន តេនេវាការេន តុយ្ហំ តេហិ សប្បុរិសេហិ កថិតំ។ យថា ហិ ‘‘កាឡកោ កិំសុកោ’’តិ កថេន្តោ ន អញ្ញំ កថេសិ, អត្តនា ទិដ្ឋនយេន កិំសុកមេវ កថេសិ, ឯវមេវ ឆផស្សាយតនានំ វសេន ទស្សនវិសុទ្ធិបត្តខីណាសវោបិ ឥមំ បញ្ហំ កថេន្តោ ន អញ្ញំ កថេសិ, អត្តនា អធិគតមគ្គេន ទស្សនវិសុទ្ធិកំ និព្ពានមេវ កថេសិ។
យថា ច ‘‘លោហិតកោ ឱចិរកជាតោ ពហលបត្តបលាសោ កិំសុកោ’’តិ កថេន្តោបិ ន អញ្ញំ កថេសិ, អត្តនា ទិដ្ឋនយេន កិំសុកមេវ កថេសិ, ឯវមេវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធវសេន ចតុមហាភូតវសេន តេភូមកធម្មវសេន ទស្សនវិសុទ្ធិបត្តខីណាសវោបិ ឥមំ បញ្ហំ កថេន្តោ
តត្ថ យថា កាឡកកាលេ កិំសុកទស្សាវិនោបិ តំ ទស្សនំ ភូតំ
សេយ្យថាបិ ភិក្ខុ រញ្ញោ បច្ចន្តិមំ នគរន្តិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ? សចេ តេន ភិក្ខុនា តំ សល្លក្ខិតំ, អថស្ស ធម្មទេសនត្ថំ អារទ្ធំ។ សចេ ន សល្លក្ខិតំ, អថស្ស ឥមិនា នគរោបមេន តស្សេវត្ថស្ស ទីបនត្ថាយ អាវិភាវនត្ថាយ អារទ្ធំ។ តត្ថ យស្មា មជ្ឈិមបទេសេ នគរស្ស បាការាទីនិ ថិរានិ វា ហោន្តុ ទុព្ពលានិ វា, សព្ពសោ វា មា ហោន្តុ, ចោរាសង្កា ន ហោន្តិ, តស្មា តំ អគ្គហេត្វា ‘‘បច្ចន្តិមំ នគរ’’ន្តិ អាហ។ ទឡ្ហុទ្ធាបន្តិ ថិរបាការំ។ ទឡ្ហបាការតោរណន្តិ ថិរបាការញ្ចេវ ថិរតោរណញ្ច។ តោរណានិ នាម ហិ បុរិសុព្ពេធានិ នគរស្ស អលង្ការត្ថំ ករីយន្តិ, ចោរនិវារណត្ថានិបិ ហោន្តិយេវ។ អថ វា តោរណន្តិ បិដ្ឋសង្ឃាដស្សេតំ នាមំ, ថិរបិដ្ឋសង្ឃាដន្តិបិ អត្ថោ។ ឆទ្វារន្តិ នគរទ្វារំ នាម ឯកម្បិ ហោតិ ទ្វេបិ សតម្បិ សហស្សម្បិ, ឥធ បន សត្ថា ឆទ្វារិកនគរំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ បណ្ឌិតោតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ។ ព្យត្តោតិ វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ វិសទញាណោ។ មេធាវីតិ ឋានុប្បត្តិកបញ្ញាសង្ខាតាយ មេធាយ សមន្នាគតោ។
បុរត្ថិមាយ ទិសាយាតិអាទិម្ហិ ភូតមត្ថំ កត្វា ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – សមិទ្ធេ កិរ មហានគរេ សត្តរតនសម្បន្នោ រាជា ចក្កវត្តិ រជ្ជំ អនុសាសតិ, តស្សេតំ បច្ចន្តនគរំ រាជាយុត្តវិរហិតំ
រាជា ឯកំ បណ្ឌិតំ អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆ កុមារំ ឱវទិត្វា, វិនិច្ឆយដ្ឋានាទីនិ ការេត្វា, បុន អភិសេកំ កត្វា, ឯហី’’តិ។ ន សក្កា, ទេវ, កុមារំ ឱវទិតុំ, ចណ្ឌោ កុមារោ ឃាតេយ្យាបិ មន្តិ។ អថេកំ ពលសម្បន្នំ យោធំ អាណាបេសិ – ‘‘ត្វំ ឥមិនា សទ្ធិំ គន្ត្វា សចេ សោ ឱវាទេ ន តិដ្ឋតិ, សីសមស្ស ឆិន្ទាហី’’តិ។ ឥតិ សោ អមច្ចោ យោធោ ចាតិ ឥទំ សីឃំ ទូតយុគំ តត្ថ គន្ត្វា ទោវារិកំ បុច្ឆិ – ‘‘កហំ, ភោ, នគរស្ស សាមិ កុមារោ’’តិ។ ឯស មជ្ឈេសិង្ឃាដកេ សុរំ បិវន្តោ ធុត្តបរិវារិតោ គីតាទិរតិំ អនុភោន្តោ និសិន្នោតិ។ អថ តំ ទូតយុគំ គន្ត្វា អមច្ចោ តាវេត្ថ, ‘‘សាមិ, វិនិច្ឆយដ្ឋានាទីនិ
តត្រិទំ
នគរន្តិ ខោ ភិក្ខុ ឥមស្សេតំ ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្ស អធិវចនន្តិអាទីសុ បន ចាតុមហាភូតិកស្សាតិអាទីនំ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតោវ។ កេវលំ បន វិញ្ញាណរាជបុត្តស្ស និវាសដ្ឋានត្តា ឯត្ថ កាយោ ‘‘នគរ’’ន្តិ វុត្តោ, តស្សេវ ទ្វារភូតត្តា ឆ អាយតនានិ ‘‘ទ្វារានី’’តិ, តេសុ ទ្វារេសុ និច្ចំ សុប្បតិដ្ឋិតត្តា សតិ ‘‘ទោវារិកោ’’តិ, កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខន្តេន ធម្មរាជេន បេសិតត្តា សមថវិបស្សនា ‘‘សីឃំ ទូតយុគ’’ន្តិ។ ឯត្ថ មហាយោធោ វិយ សមថោ, បណ្ឌិតាមច្ចោ វិយ វិបស្សនា វេទិតព្ពា។
មជ្ឈេ សិង្ឃាដកោតិ នគរមជ្ឈេ សិង្ឃាដកោ។ មហាភូតានន្តិ ហទយវត្ថុស្ស និស្សយភូតានំ មហាភូតានំ យថាភូតំ វចនន្តិ វុត្តំ។ អរិយមគ្គោ បន យាទិសោវ បុព្ពភាគវិបស្សនាមគ្គោ, អយម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតត្តា តាទិសោយេវាតិ កត្វា យថាគតមគ្គោតិ វុត្តោ។ ឥទំ តាវេត្ថ ធម្មទេសនត្ថំ អាភតាយ ឧបមាយ សំសន្ទនំ។
តស្សេវត្ថស្ស បាកដីករណត្ថំ អាភតបក្ខេ បន ឥទំ សំសន្ទនំ – ឯត្ថ ហិ ឆទ្វារូបមា ឆផស្សាយតនវសេន ទស្សនវិសុទ្ធិបត្តំ ខីណាសវំ ទស្សេតុំ
៩. វីណោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤៦. នវមេ យស្ស កស្សចិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វាតិ ឥទំ សត្ថា យថា នាម មហាកុដុម្ពិកោ មហន្តំ កសិកម្មំ កត្វា, និប្ផន្នសស្សោ ឃរទ្វារេ មណ្ឌបំ កត្វា, ឧភតោសង្ឃស្ស ទានំ បវត្តេយ្យ។ កិញ្ចាបិ តេន ឧភតោសង្ឃស្ស ទានំ បដ្ឋបិតំ, ទ្វីសុ បន បរិសាសុ សន្តប្បិតាសុ សេសជនម្បិ សន្តប្បេតិយេវ, ឯវមេវ ភគវា សមធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អធិគន្ត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ ជេតវនមហាវិហារេ និសិន្នោ ភិក្ខុបរិសាយ ចេវ ភិក្ខុនិបរិសាយ ច មហាធម្មយាគំ យជន្តោ វីណោបមសុត្តំ អារភិ។ តំ បេនេតំ កិញ្ចាបិ ទ្វេ បរិសា សន្ធាយ អារទ្ធំ, ចតុន្នម្បិ បន បរិសានំ អវារិតំ។ តស្មា សព្ពេហិបិ សោតព្ពញ្ចេវ សទ្ធាតព្ពញ្ច, បរិយោគាហិត្វា ចស្ស អត្ថរសោ វិន្ទិតព្ពោតិ។
តត្ថ ឆន្ទោតិអាទីសុ ឆន្ទោ នាម បុព្ពុប្បត្តិកា ទុព្ពលតណ្ហា, សោ រញ្ជេតុំ ន សក្កោតិ រាគោ នាម, សោ រញ្ជេតុំ សក្កោតិ។ ទណ្ឌាទានាទីនិ កាតុំ អសមត្ថោ បុព្ពុប្បត្តិកោ ទុព្ពលកោធោ ទោសោ នាម។ តានិ កាតុំ សមត្ថោ អបរាបរុប្បត្តិកោ ពលវកោធោ បដិឃំ នាម។ មោហោ បន មោហនសម្មោហនវសេន ឧប្បន្នំ អញ្ញាណំ។ ឯវមេត្ថ បញ្ចហិបិ បទេហិ តីណិ អកុសលមូលានិ គហិតានិ។ តេសុ គហិតេសុ សព្ពេបិ តម្មូលកា កិលេសា គហិតាវ ហោន្តិ។ ‘‘ឆន្ទោ រាគោ’’តិ វា បទទ្វយេន អដ្ឋលោភសហគតចិត្តុប្បាទា, ‘‘ទោសោ
សភយោតិ កិលេសចោរានំ និវាសដ្ឋានត្តា សភយោ។ សប្បដិភយោតិ វធពន្ធនាទីនំ ការណត្តា សប្បដិភយោ។ សកណ្ដកោតិ រាគាទីហិ កណ្ដកេហិ សកណ្ដកោ។ សគហនោតិ រាគគហនាទីហិ សគហនោ។ ឧម្មគ្គោតិ ទេវលោកំ វា មនុស្សលោកំ វា និព្ពានំ វា គច្ឆន្តស្ស អមគ្គោ។ កុម្មគ្គោតិ កុច្ឆិតជេគុច្ឆិភូតដ្ឋានគមនឯកបទិកមគ្គោ វិយ អបាយសម្បាបកត្តា កុម្មគ្គោ។ ទុហិតិកោតិ ឯត្ថ ឥហិតីតិ ឥរិយនា, ទុក្ខា ឥហិតិ ឯត្ថាតិ, ទុហិតិកោ។ យស្មិញ្ហិ មគ្គេ មូលផលាទិខាទនីយំ វា សាយនីយំ វា នត្ថិ, តស្មិំ ឥរិយនា ទុក្ខា ហោតិ, ន សក្កា តំ បដិបជ្ជិត្វា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្តុំ។ កិលេសមគ្គម្បិ បដិបជ្ជិត្វា ន សក្កា សម្បត្តិភវំ គន្តុន្តិ កិលេសមគ្គោ ទុហិតិកោតិ វុត្តោ។ ទ្វីហិតិកោតិបិ បាឋោ, ឯសេវត្ថោ។ អសប្បុរិសសេវិតោតិ កោកាលិកាទីហិ អសប្បុរិសេហិ សេវិតោ។
តតោ ចិត្តំ និវារយេតិ តេហិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេហិ រូបេហិ តំ ឆន្ទាទិវសេន បវត្តចិត្តំ អសុភាវជ្ជនាទីហិ ឧបាយេហិ និវារយេ។ ចក្ខុទ្វារស្មិញ្ហិ ឥដ្ឋារម្មណេ រាគេ ឧប្បន្នេ អសុភតោ អាវជ្ជន្តស្ស ចិត្តំ និវត្តតិ, អនិដ្ឋារម្មណេ ទោសេ ឧប្បន្នេ មេត្តតោ អាវជ្ជន្តស្ស ចិត្តំ និវត្តតិ, មជ្ឈត្តារម្មណេ
កិដ្ឋន្តិ កិដ្ឋដ្ឋានេ ឧប្បន្នសស្សំ។ សម្បន្នន្តិ បរិបុណ្ណំ សុនិប្ផន្នំ។ កិដ្ឋាទោតិ សស្សខាទកោ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ សម្បន្នកិដ្ឋំ វិយ បញ្ច កាមគុណា ទដ្ឋព្ពា, កិដ្ឋាទោ គោណោ វិយ កូដចិត្តំ, កិដ្ឋារក្ខស្ស បមាទកាលោ វិយ ភិក្ខុនោ ឆសុ ទ្វារេសុ សតិំ បហាយ វិចរណកាលោ, កិដ្ឋារក្ខស្ស បមាទមាគម្ម គោណេន គហិតគព្ភស្ស កិដ្ឋស្ស ខាទិតត្តា សស្សសាមិនោ
ឧបរិឃដាយន្តិ ទ្វិន្នំ សិង្គានំ អន្តរេ។ សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហេយ្យាតិ ឃដាយំ បតិដ្ឋិតេ នាសារជ្ជុកេ សុដ្ឋុ និគ្គហិតំ កត្វា និគ្គណ្ហេយ្យ។ ទណ្ឌេនាតិ មុគ្គរសទិសេន ថូលទណ្ឌកេន។ ឯវញ្ហិ សោ ភិក្ខវេ គោណោតិ ឯវំ សោ កិដ្ឋារក្ខស្ស បមាទមន្វាយ យស្មិំ យស្មិំ ខណេ កិដ្ឋំ ឱតរិតុកាមោ ហោតិ, តស្មិំ តស្មិំ ខណេ ឯវំ និគ្គណ្ហិត្វា តាឡេត្វា ឱសជ្ជនេន និព្ពិសេវនភាវំ ឧបនីតោ គោណោ។
ឯវមេវ ខោតិ ឥធាបិ សម្បន្នកិដ្ឋមិវ បញ្ច កាមគុណា ទដ្ឋព្ពា, កិដ្ឋាទោ វិយ កូដចិត្តំ, កិដ្ឋារក្ខស្ស អប្បមាទោ វិយ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ឆសុ ទ្វារេសុ សតិយា អវិស្សជ្ជនំ, ទណ្ឌោ វិយ សុត្តន្តោ, គោណស្ស កិដ្ឋាភិមុខកាលេ ទណ្ឌេន តាឡនំ វិយ ចិត្តស្ស ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណាភិមុខកាលេ អនមតគ្គិយទេវទូតអាទិត្តអាសីវិសូបមអនាគតភយាទីសុ
‘‘សុភាសិតំ សុត្វា មនោ បសីទតិ,
ទមេតិ នំ បីតិសុខញ្ច វិន្ទតិ;
តទស្ស អារម្មណេ តិដ្ឋតេ មនោ,
គោណោវ កិដ្ឋាទកោ ទណ្ឌតជ្ជិតោ’’តិ។
ឧទុជិតន្តិ តជ្ជិតំ។ សុទុជិតន្តិ សុតជ្ជិតំ, សុជិតន្តិបិ អត្ថោ។ ឧទុ, សុទូតិ ឥទំ បន និបាតមត្តមេវ។ អជ្ឈត្តន្តិ គោចរជ្ឈត្តំ។ សន្តិដ្ឋតីតិអាទីសុ បឋមជ្ឈានវសេន សន្តិដ្ឋតិ, ទុតិយជ្ឈានវសេន សន្និសីទតិ, តតិយជ្ឈានវសេន ឯកោទិ ហោតិ, ចតុត្ថជ្ឈានវសេន
រញ្ញោ វាតិ កស្សចិទេវ បច្ចន្តរញ្ញោ វា។ សទ្ទំ សុណេយ្យាតិ បច្ចូសកាលេ បពុទ្ធោ កុសលេន វីណាវាទកេន វាទិយមានាយ មធុរសទ្ទំ សុណេយ្យ។ រជនីយោតិអាទីសុ ចិត្តំ រញ្ជេតីតិ រជនីយោ។ កាមេតព្ពតាយ កមនីយោ។ ចិត្តំ មទយតីតិ មទនីយោ។ ចិត្តំ មុច្ឆិតំ វិយ ករណតោ មុច្ឆិយតីតិ មុច្ឆនីយោ។ អាពន្ធិត្វា វិយ គហណតោ ពន្ធតីតិ ពន្ធនីយោ។ អលំ មេ, ភោតិ វីណាយ សណ្ឋានំ ទិស្វា តំ អនិច្ឆន្តោ ឯវមាហ។ ឧបធារណេតិ វេដ្ឋកេ។ កោណន្តិ ចតុរស្សំ សារទណ្ឌកំ។
សោ តំ វីណន្តិ សោ រាជា ‘‘អាហរថ នំ វីណំ, អហមស្សា សទ្ទំ បសិស្សាមី’’តិ តំ វីណំ គហេត្វា។ ទសធា វាតិអាទីសុ បឋមំ តាវ ទសធា ផាលេយ្យ, អថស្សា សទ្ទំ អបស្សន្តោ សតធា ផាលេយ្យ, តថាបិ អបស្សន្តោ សកលិកំ សកលិកំ ករេយ្យ, តថាបិ អបស្សន្តោ ‘‘សកលិកា ឈាយិស្សន្តិ, សទ្ទោ បន និក្ខមិត្វា បលាយិស្សតិ, តទា នំ បស្សិស្សាមី’’តិ អគ្គិនា ឌហេយ្យ។ តថាបិ អបស្សន្តោ ‘‘សល្លហុកានិ
ឯវំ វទេយ្យាតិ សព្ពេហិបិមេហិ ឧបាយេហិ អបស្សន្តោ តេ មនុស្សេ ឯវំ វទេយ្យ។ អសតី កិរាយន្តិ អសតី កិរ អយំ វីណា, លាមិកាតិ អត្ថោ។ អសតីតិ លាមកាធិវចនមេតំ។ យថាហ –
‘‘អសា លោកិត្ថិយោ នាម, វេលា តាសំ ន វិជ្ជតិ;
សារត្តា ច បគព្ភា ច, សិខី សព្ពឃសោ យថា’’តិ។ (ជា. ១.១.៦១);
យថេវំ យំកិញ្ចិ វីណា នាមាតិ ន កេវលញ្ច វីណាយេវ លាមិកា, យថេវ បន អយំ វីណា ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ វីណា វិយ បញ្ចក្ខន្ធា ទដ្ឋព្ពា, រាជា វិយ យោគាវចរោ។ យថា សោ រាជា តំ វីណំ ទសធា ផាលនតោ បដ្ឋាយ វិចិនន្តោ សទ្ទំ អទិស្វា វីណាយ អនត្ថិកោ ហោតិ, ឯវំ យោគាវចរោ បញ្ចក្ខន្ធេ សម្មសន្តោ អហន្តិ វា មមន្តិ វា គហេតព្ពំ អបស្សន្តោ ខន្ធេហិ អនត្ថិកោ ហោតិ។ តេនស្ស តំ ខន្ធសម្មសនំ រូបំ សមន្វេសតិ យាវតា រូបស្ស គតីតិអាទិមាហ។
តត្ថ សមន្វេសតីតិ បរិយេសតិ។ យាវតា រូបស្ស គតីតិ យត្តកា រូបស្ស គតិ។ តត្ថ គតីតិ គតិគតិ, សញ្ជាតិគតិ, សលក្ខណគតិ, វិភវគតិ, ភេទគតីតិ បញ្ចវិធា ហោន្តិ។ តត្ថ ឥទំ រូបំ នាម ហេដ្ឋា អវីចិបរិយន្តំ កត្វា ឧបរិ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកំ អន្តោ កត្វា ឯត្ថន្តរេ សំសរតិ វត្តតិ, អយមស្ស គតិគតិ នាម។
អយំ បន កាយោ នេវ បទុមគព្ភេ, ន បុណ្ឌរីកនីលុប្បលាទីសុ សញ្ជាយតិ, អាមាសយបក្កាសយានំ បន អន្តរេ ពហលន្ធការេ ទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ បរមជេគុច្ឆេ ឱកាសេ បូតិមច្ឆាទីសុ កិមិ វិយ សញ្ជាយតិ សញ្ជាតិគតិ នាម។
ទុវិធំ បន រូបស្ស លក្ខណំ, ‘‘រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូប’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) ឯវំ វុត្ត រុប្បនសង្ខាតំ បច្ចត្តលក្ខណញ្ច អនិច្ចាទិភេទំ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច, អយមស្ស សលក្ខណគតិ នាម។
‘‘គតិ មិគានំ បវនំ, អាកាសោ បក្ខិនំ គតិ;
វិភវោ គតិ ធម្មានំ, និព្ពានំ អរហតោ គតី’’តិ។ (បរិ. ៣៣៩) –
ឯវំ វុត្តោ រូបស្ស អភាវោ វិភវគតិ នាម។ យោ បនស្ស ភេទោ, អយំ ភេទគតិ នាម។ វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ កេវលញ្ហេត្ថ ឧបរិ យាវ ភវគ្គា តេសំ សញ្ជាតិគតិ, សលក្ខណគតិយញ្ច វេទយិតសញ្ជាននអភិសង្ខរណវិជាននវសេន បច្ចត្តលក្ខណំ វេទិតព្ពំ។
តម្បិ តស្ស ន ហោតីតិ យទេតំ រូបាទីសុ អហន្តិ វា មមន្តិ វា អស្មីតិ វា ឯវំ និទ្ទិដ្ឋំ
‘‘អាទិម្ហិ សីលំ កថិតំ, មជ្ឈេ សមាធិភាវនា;
បរិយោសានេ ច និព្ពានំ, ឯសា វីណោបមា កថា’’តិ។
១០. ឆប្បាណកោបមសុត្តវណ្ណនា
២៤៧. ទសមេ អរុគត្តោតិ វណសរីរោ។ តេសំយេវ អរូនំ បក្កត្តា បក្កគត្តោ។ សរវនន្តិ កណ្ឌវនំ។ ឯវមេវ ខោតិ អរុគត្តោ បុរិសោ វិយ ទុស្សីលបុគ្គលោ វេទិតព្ពោ។ តស្ស កុសកណ្ដកេហិ វិទ្ធស្ស សរបត្តេហិ ច អសិធារូបមេហិ វិលិខិតគត្តស្ស ភិយ្យោសោមត្តាយ ទុក្ខទោមនស្សំ វិយ តត្ថ តត្ថ សព្រហ្មចារីហិ ‘‘អយំ សោ ឥមេសញ្ច ឥមេសញ្ច កម្មានំ ការកោ’’តិ វុច្ចមានស្ស ឧប្បជ្ជនទុក្ខំ វេទិតព្ពំ។
លភតិ វត្តារន្តិ លភតិ ចោទកំ។ ឯវំការីតិ ឯវរូបានំ វេជ្ជកម្មទូតកម្មាទីនំ ការកោ។ ឯវំសមាចារោតិ វិធវា គោចរាទិវសេន ឯវរូបគោចរោ។ អសុចិគាមកណ្ដកោតិ
បក្ខិន្តិ ហត្ថិសោណ្ឌសកុណំ។ ឱស្សជ្ជេយ្យាតិ វិស្សជ្ជេយ្យ។ អាវិញ្ឆេយ្យុន្តិ អាកឌ្ឍេយ្យុំ។ បវេក្ខាមីតិ បវិសិស្សាមិ។ អាកាសំ ឌេស្សាមីតិ អាកាសំ ឧប្បតិស្សាមិ។
ឯតេសុ បន អហិ ‘‘ភោគេហិ មណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា សុបិស្សាមី’’តិ វម្មិកំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ។ សុសុមារោ ‘‘ទូរេ ពិលំ បវិសិត្វា និបជ្ជិស្សាមី’’តិ ឧទកំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ។ បក្ខី ‘‘អជដាកាសេ សុខំ វិចរិស្សាមី’’តិ អាកាសំ ឌេតុកាមោ ហោតិ។ កុក្កុរោ ‘‘ឧទ្ធនដ្ឋានេ ឆារិកំ ព្យូហិត្វា ឧសុមំ គណ្ហន្តោ និបជ្ជិស្សាមី’’តិ គាមំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ។ សិង្គាលោ ‘‘មនុស្សមំសំ ខាទិត្វា បិដ្ឋិំ បសារេត្វា សយិស្សាមី’’តិ អាមកសុសានំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ។ មក្កដោ ‘‘ឧច្ចេ រុក្ខេ អភិរុហិត្វា ទិសាទិសំ បក្ខន្ទិស្សាមី’’តិ វនំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ។
អនុវិធាយេយ្យុន្តិ ឯវមេវាតិ ឯត្ថ ឆ បាណកា វិយ ឆាយតនានិ ទដ្ឋព្ពានិ, ទឡ្ហរជ្ជុ វិយ តណ្ហា, មជ្ឈេ គណ្ឋិ វិយ អវិជ្ជា។ យស្មិំ យស្មិំ ទ្វារេ អារម្មណំ ពលវំ ហោតិ, តំ តំ អាយតនំ តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ អាវិញ្ឆតិ។
ឥមំ សរិក្ខកេន តាវ វិសុំ អប្បនាកិច្ចំ នត្ថិ, បាឡិយំយេវ អប្បិតា។ អាយតនានំ នានត្តទស្សនេន បន អយំ អប្បនា – អហិ នាមេស ពហិ សិត្តសម្មដ្ឋេ ឋានេ នាភិរមតិ, សង្ការដ្ឋានតិណបណ្ណគហនវម្មិកានិយេវ បន បវិសិត្វា និបន្នកាលេ អភិរមតិ, ឯកគ្គតំ អាបជ្ជតិ។ ឯវមេវ ចក្ខុបេតំ វិសមជ្ឈាសយំ, មដ្ឋាសុ សុវណ្ណភិត្តិអាទីសុ នាភិរមតិ, ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆតិ, រូបចិត្តបុប្ផលតាទិវិចិត្តេសុយេវ
សុសុមារោបិ ពហិ និក្ខន្តោ គហេតព្ពំ ន បស្សតិ, អក្ខិំ និមីលេត្វា ចរតិ។ យទា បន ព្យាមសតមត្តំ ឧទកំ ឱគាហិត្វា ពិលំ បវិសិត្វា និបន្នោ ហោតិ, តទា តស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, សុខំ សុបតិ។ ឯវមេវ សោតម្បេតំ ពិលជ្ឈាសយំ អាកាសសន្និស្សិតំ, កណ្ណច្ឆិទ្ទកូបកេយេវ អជ្ឈាសយំ ករោតិ, កណ្ណច្ឆិទ្ទាកាសោយេវ តស្ស សទ្ទសវនេ បច្ចយោ ហោតិ។ អជដាកាសោបិ វដ្ដតិយេវ។ អន្តោលេណស្មិញ្ហិ សជ្ឈាយេ កយិរមានេ ន លេណច្ឆទនំ ភិន្ទិត្វា សទ្ទោ ពហិ និក្ខមតិ, ទ្វារវាតបានឆិទ្ទេហិ បន និក្ខមិត្វា ធាតុបរម្បរា ឃដ្ដេន្តោ អាគន្ត្វា សោតបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ អថ តស្មិំ កាលេ ‘‘អសុកំ នាម សជ្ឈាយតី’’តិ លេណបិដ្ឋេ និសិន្នា ជានន្តិ។
ឯវំ សន្តេ សម្បត្តគោចរតា ហោតិ, កិំ បនេតំ សម្បត្តគោចរន្តិ? អាម សម្បត្តគោចរំ។ យទិ ឯវំ ទូរេ ភេរិអាទីសុ វជ្ជមានេសុ ‘‘ទូរេ សទ្ទោ’’តិ ជាននំ ន ភវេយ្យាតិ។ នោ ន ភវតិ។ សោតបសាទស្មិញ្ហិ ឃដ្ដិតេ ‘‘ទូរេ សទ្ទោ, អាសន្នេ សទ្ទោ, បរតីរេ ឱរិមតីរេ’’តិ តថា តថា ជាននាការោ ហោតិ, ធម្មតា ឯសាតិ។ កិំ ឯតាយ ធម្មតាយ? យតោ យតោ ឆិទ្ទំ, តតោ តតោ សវនំ ហោតិ ចន្ទិមសូរិយាទីនំ ទស្សនំ វិយាតិ អសម្បត្តគោចរមេវេតំ។
បក្ខីបិ
កុក្កុរោបិ ពហិ ចរន្តោ ខេមដ្ឋានំ ន បស្សតិ, លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ ឧបទ្ទុតោ ហោតិ។ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា ឧទ្ធនដ្ឋានេ
សិង្គាលោបិ ពហិ ចរន្តោ រតិំ ន វិន្ទតិ, អាមកសុសានេ មនុស្សមំសំ ខាទិត្វា និបន្នស្សេវ បនស្ស ផាសុ ហោតិ។ ឯវមេវ កាយោបិ ឧបាទិណ្ណកជ្ឈាសយោ បថវីសន្និស្សិតផោដ្ឋព្ពារម្មណោ។ តថា ហិ អញ្ញំ ឧបាទិណ្ណកំ អលភមានា សត្តា អត្តនោវ ហត្ថតលេ សីសំ កត្វា និបជ្ជន្តិ។ អជ្ឈត្តិកពាហិរា ចស្ស បថវី អារម្មណគ្គហណេ បច្ចយោ ហោតិ។ សុសន្ថតស្សាបិ ហិ សយនស្ស ហេដ្ឋាឋិតានម្បិ វា ផលកានំ ន សក្កា អនិសីទន្តេន វា អនុប្បីឡន្តេន វា ថទ្ធមុទុភាវោ ជានិតុន្តិ អជ្ឈត្តិកពាហិរា បថវី ឯតស្ស ផោដ្ឋព្ពជាននេ បច្ចយោ ហោតិ។
មក្កដោបិ ភូមិយំ វិចរន្តោ នាភិរមតិ, ហត្ថសតុព្ពេធំ បនស្ស រុក្ខំ អារុយ្ហ វិដបបិដ្ឋេ និសីទិត្វា ទិសាវិទិសា ឱលោកេន្តស្សេវ ផាសុកោ ហោតិ។ ឯវំ មនោបិ នានជ្ឈាសយោ ភវង្គបច្ចយោ, ទិដ្ឋបុព្ពេបិ នានារម្មណជ្ឈាសយំ ករោតិយេវ មូលភវង្គំ បនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារេន បន អាយតនានំ នានត្តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ អាយតននិទ្ទេសេ វុត្តមេវ។
តំ ចក្ខុ នាវិញ្ឆតីតិ តណ្ហារជ្ជុកានំ អាយតនបាណកានំ កាយគតាសតិថម្ភេ ពទ្ធានំ និព្ពិសេវនភាវំ អាបន្នត្តា នាកឌ្ឍតីតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ បុព្ពភាគវិបស្សនាវ កថិតា។
១១. យវកលាបិសុត្តវណ្ណនា
២៤៨. ឯកាទសមេ យវកលាបីតិ លាយិត្វា ឋបិតយវបុញ្ជោ។ ព្យាភង្គិហត្ថាតិ កាជហត្ថា។ ឆហិ ព្យាភង្គីហិ ហនេយ្យុន្តិ ឆហិ បុថុលកាជទណ្ឌកេហិ បោថេយ្យុំ។ សត្តមោតិ តេសុ ឆសុ ជនេសុ យវេ បោថេត្វា បសិព្ពកេ បូរេត្វា អាទាយ គតេសុ អញ្ញោ សត្តមោ អាគច្ឆេយ្យ។ សុហតតរា អស្សាតិ យំ តត្ថ អវសិដ្ឋំ អត្ថិ ភុសបលាបមត្តម្បិ, តស្ស គហណត្ថំ សុដ្ឋុតរំ ហតា។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ចតុមហាបថោ វិយ ឆ អាយតនានិ ទដ្ឋព្ពានិ, ចតុមហាបថេ និក្ខិត្តយវកលាបី វិយ សត្តោ, ឆ ព្យាភង្គិយោ វិយ ឥដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តវសេន អដ្ឋារស អារម្មណានិ, សត្តមា ព្យាភង្គី វិយ ភវបត្ថនា កិលេសា។ យថា ចតុមហាបថេ ឋបិតា យវកលាបី ឆហិ ព្យាភង្គីហិ ហញ្ញតិ, ឯវមិមេ សត្តា អដ្ឋារសហិ អារម្មណទណ្ឌកេហិ ឆសុ អាយតនេសុ ហញ្ញន្តិ។ យថា សត្តមេន សុហតតរា ហោន្តិ, ឯវំ សត្តា ភវបត្ថនកិលេសេហិ សុហតតរា ហោន្តិ ភវេមូលកំ ទុក្ខំ អនុភវមានា។
ឥទានិ នេសំ តំ ភវបត្ថនកិលេសំ ទស្សេតុំ ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្រាតិ សុធម្មាយំ ភុម្មំ, សុធម្មាយ ទេវសភាយ ទ្វារេតិ អត្ថោ។ ធម្មិកា ខោ ទេវាតិ ធម្មិកា ឯតេ ទេវា នាម, យេហិ មាទិសំ អសុរាធិបតិំ គហេត្វា មយ្ហំ ភេទនមត្តម្បិ ន កតន្តិ សន្ធាយ វទតិ។ អធម្មិកា ទេវាតិ អធម្មិកា ឯតេ ទេវា នាម, យេ មាទិសំ អសុរាធិបតិំ នវគូថសូករំ វិយ កណ្ឋបញ្ចមេហិ ពន្ធនេហិ ពន្ធិត្វា និសីទាបេន្តិ។ ឯវំ សុខុមំ ខោ, ភិក្ខវេ, វេបចិត្តិពន្ធនន្តិ តំ កិរ បទុមនាឡសុត្តំ វិយ មក្កដជាលសុត្តំ វិយ ច សុខុមំ ហោតិ, ឆេត្តុំ បន នេវ វាសិយា ន ផរសុនា សក្កា។ យស្មា បន ចិត្តេនេវ ពជ្ឈតិ, ចិត្តេន មុច្ចតិ, តស្មា
តតោ សុខុមតរំ មារពន្ធនន្តិ កិលេសពន្ធនំ បនេសំ តតោបិ សុខុមតរំ, នេវ ចក្ខុស្ស អាបាថំ គច្ឆតិ, ន ឥរិយាបថំ និវារេតិ។ តេន ហិ ពទ្ធា សត្តា បថវិតលេបិ អាកាសេបិ យោជនសតម្បិ យោជនសហស្សម្បិ
មញ្ញមានោតិ ពទ្ធោ មារស្សាតិ មារពន្ធនេន ពទ្ធោ។ ករណត្ថេ វា ឯតំ សាមិវចនំ, កិលេសមារេន ពទ្ធោតិ អត្ថោ។ មុត្តោ បាបិមតោតិ មារស្ស ពន្ធនេន មុត្តោ។ ករណត្ថេយេវ វា ឥទំ សាមិវចនំ, បាបិមតា កិលេសពន្ធនេន មុត្តោតិ អត្ថោ។
អស្មីតិ បទេន តណ្ហាមញ្ញិតំ វុត្តំ។ អយមហស្មីតិ ទិដ្ឋិមញ្ញិតំ។ ភវិស្សន្តិ សស្សតវសេន ទិដ្ឋិមញ្ញិតមេវ។ ន ភវិស្សន្តិ ឧច្ឆេទវសេន។ រូបីតិអាទីនិ សស្សតស្សេវ បភេទទីបនានិ។ តស្មាតិ យស្មា មញ្ញិតំ អាពាធំ អន្តោទោសនិកន្តនវសេន រោគោ ចេវ គណ្ឌោ ច សល្លញ្ច, តស្មា។ ឥញ្ជិតន្តិអាទីនិ យស្មា ឥមេហិ កិលេសេហិ សត្តា ឥញ្ជន្តិ ចេវ ផន្ទន្តិ ច បបញ្ចិតា ច ហោន្តិ បមត្តាការបត្តា, តស្មា តេសំ អាការទស្សនត្ថំ វុត្តានិ។
មានគតវារេ បន មានស្ស គតំ មានគតំ, មានបវត្តីតិ អត្ថោ។ មានោយេវ មានគតំ គូថគតំ មុត្តគតំ វិយ។ តត្ថ អស្មីតិ ឥទំ តណ្ហាយ សម្បយុត្តមានវសេន វុត្តំ។ អយមហមស្មីតិ ទិដ្ឋិវសេន។ ននុ ច ទិដ្ឋិសម្បយុត្តោ នាម មានោ នត្ថីតិ? អាម នត្ថិ, មានស្ស បន អប្បហីនត្តា ទិដ្ឋិ នាម ហោតិ។ មានមូលកំ ទិដ្ឋិំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
អាសីវិសវគ្គោ។
ចតុត្ថោ បណ្ណាសកោ។
សឡាយតនសំយុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។