២. នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា
១១. ទុតិយស្ស ឯកធម្មម្បីតិ ឯត្ថ ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២១) វិយ និស្សត្តដ្ឋេន ធម្មោ វេទិតព្ពោ។ តស្មា ឯកធម្មម្បីតិ និស្សត្តំ ឯកសភាវម្បីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ អនុប្បន្នោវាតិ ឯត្ថ បន ‘‘ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយ (ម. និ. ១.៤០២; សំ. និ. ២.១១) យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) ឯវមាទីសុ វិយ អនុប្បន្នោតិ អជាតោ អសញ្ជាតោ អបាតុភូតោ អសមុទាគតោ។ កាមច្ឆន្ទោតិ ‘‘យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមរាគោ កាមនន្ទី ឧប្បជ្ជតីតិ និព្ពត្តតិ បាតុភវតិ។ សោ បនេស អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វា អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ។ អញ្ញថា ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ អនុប្បន្នោ នាម នត្ថិ។
តត្ថ ឯកច្ចស្ស វត្តវសេន កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, ឯកច្ចស្ស គន្ថធុតង្គសមាធិ- វិបស្សនានវកម្មាទីនំ អញ្ញតរវសេន។ កថំ? ឯកច្ចោ ហិ វត្តសម្បន្នោ ហោតិ, តស្ស ទ្វេអសីតិ ខុទ្ទកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណបានីយមាឡកឧបោសថាគារអាគន្តុកគមិកវត្តានិ ច ករោន្តស្សេវ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស វត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា ភិន្នវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការញ្ចេវ សតិវោស្សគ្គញ្ច អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម។
ឯកច្ចោ គន្ថយុត្តោ ហោតិ, ឯកម្បិ និកាយំ គណ្ហាតិ ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ បញ្ចបិ។ តស្ស តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អត្ថវសេន បាឡិវសេន អនុសន្ធិវសេន បុព្ពាបរវសេន គណ្ហន្តស្ស សជ្ឈាយន្តស្ស វាចេន្តស្ស ទេសេន្តស្ស បកាសេន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស
ឯកច្ចោ បន ធុតង្គធរោ ហោតិ, តេរស ធុតង្គគុណេ សមាទាយ វត្តតិ។ តស្ស បន ធុតង្គគុណេ បរិហរន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស ធុតង្គានិ វិស្សជ្ជេត្វា ពាហុល្លាយ អាវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ
ឯកច្ចោ
ឯកច្ចោ បន វិបស្សកោ ហោតិ, សត្តសុ វា អនុបស្សនាសុ អដ្ឋារសសុ វា មហាវិបស្សនាសុ កម្មំ ករោន្តោ វិហរតិ។ តស្សេវំ វិហរតោ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស វិបស្សនាកម្មំ បហាយ កាយទឡ្ហីពហុលស្ស វិហរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម។
ឯកច្ចោ នវកម្មិកោ ហោតិ, ឧបោសថាគារភោជនសាលាទីនិ ការេតិ។ តស្ស តេសំ ឧបករណានិ ចិន្តេន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស នវកម្មេ និដ្ឋិតេ វា វិស្សដ្ឋេ វា អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម។
ឯកច្ចោ បន ព្រហ្មលោកា អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ហោតិ, តស្ស អនាសេវនតាយ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ។ អបរភាគេ បនស្ស លទ្ធាសេវនស្ស អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម។ ឯវំ តាវ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នស្ស ឧប្បន្នតា វេទិតព្ពា។
កថំ
ឧប្បន្នោតិ ជាតោ សញ្ជាតោ និព្ពត្តោ អភិនិព្ពត្តោ បាតុភូតោ។ ភិយ្យោភាវាយាតិ វេបុល្លាយាតិ វិបុលភាវាយ រាសិភាវាយ។ តត្ថ សកិំ ឧប្បន្នោ កាមច្ឆន្ទោ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, សកិំ និរុទ្ធោ
សុភនិមិត្តន្តិ រាគដ្ឋានិយំ អារម្មណំ។ ‘‘សនិមិត្តា, ភិក្ខវេ, ឧប្បជ្ជន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា, នោ អនិមិត្តា’’តិ ឯត្ថ និមិត្តន្តិ បច្ចយស្ស នាមំ។ ‘‘អធិចិត្តមនុយុត្តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា បញ្ច និមិត្តានិ កាលេន កាលំ មនសិកាតព្ពានី’’តិ (ម. និ. ១.២១៦) ឯត្ថ ការណស្ស។ ‘‘សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតី’’តិ (អ. និ. ៩.៣៥) ឯត្ថ សមាធិស្ស។ ‘‘យំ និមិត្តំ អាគម្ម យំ និមិត្តំ មនសិករោតោ អនន្តរា អាសវានំ ខយោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៦.២៧) ឯត្ថ វិបស្សនាយ។ ឥធ បន រាគដ្ឋានិយោ ឥដ្ឋារម្មណធម្មោ ‘‘សុភនិមិត្ត’’ន្តិ អធិប្បេតោ។ អយោនិសោមនសិករោតោតិ។ ‘‘តត្ថ កតមោ អយោនិសោមនសិការោ? អនិច្ចេ និច្ចន្តិ, ទុក្ខេ សុខន្តិ, អនត្តនិ អត្តាតិ, អសុភេ សុភន្តិ, អយោនិសោមនសិការោ ឧប្បថមនសិការោ, សច្ចវិប្បដិកូលេន វា ចិត្តស្ស អាវជ្ជនា អន្វាវជ្ជនា អាភោគោ សមន្នាហារោ មនសិការោ។ អយំ វុច្ចតិ អយោនិសោមនសិការោ’’តិ (វិភ. ៩៣៦) ឥមស្ស មនសិការស្ស វសេន អនុបាយេន មនសិករោន្តស្សាតិ។
១២. ទុតិយេ ព្យាបាទោតិ ភត្តព្យាបត្តិ វិយ ចិត្តស្ស ព្យាបជ្ជនំ បកតិវិជហនភាវោ។ ‘‘តត្ថ កតមំ ព្យាបាទនីវរណំ? អនត្ថំ មេ អចរីតិ អាឃាតោ ជាយតី’’តិ (ធ. ស. ១១៦០) ឯវំ វិត្ថារិតស្ស ព្យាបាទនីវរណស្សេតំ អធិវចនំ។ បដិឃនិមិត្តន្តិ អនិដ្ឋំ និមិត្តំ។ បដិឃស្សបិ បដិឃារម្មណស្សបិ ឯតំ អធិវចនំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘បដិឃម្បិ បដិឃនិមិត្តំ, បដិឃារម្មណោបិ ធម្មោ បដិឃនិមិត្ត’’ន្តិ។ សេសមេត្ថ
១៣. តតិយេ ថិនមិទ្ធន្តិ ថិនញ្ចេវ មិទ្ធញ្ច។ តេសុ ចិត្តស្ស អកម្មញ្ញតា ថិនំ, អាលសិយភាវស្សេតំ អធិវចនំ។ តិណ្ណំ ខន្ធានំ អកម្មញ្ញតា មិទ្ធំ, កបិមិទ្ធស្ស អរតីតិអាទីនិ វិភង្គេ វិភត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘តត្ថ កតមា អរតិ? បន្តេសុ វា សេនាសនេសុ អញ្ញតរញ្ញតរេសុ តន្ទី? យា តន្ទី តន្ទិយនា តន្ទិមនតា អាលស្សំ អាលស្សាយនា អាលស្សាយិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ តន្ទី។ តត្ថ កតមា វិជម្ភិតា? យា កាយស្ស ជម្ភនា វិជម្ភនា អានមនា វិនមនា សន្នមនា បណមនា ព្យាធិយកំ, អយំ វុច្ចតិ វិជម្ភិតា។ តត្ថ កតមោ ភត្តសម្មទោ? យា ភុត្តាវិស្ស ភត្តមុច្ឆា ភត្តកិលមថោ ភត្តបរិឡាហោ កាយទុដ្ឋុល្លំ, អយំ វុច្ចតិ ភត្តសម្មទោ។ តត្ថ កតមំ ចេតសោ ច លីនត្តំ? យា ចិត្តស្ស អកល្យតា អកម្មញ្ញតា ឱលីយនា សល្លីយនា លីនំ លីយនា លីយិតត្តំ ថិនំ ថិយនា ថិយិតត្តំ ចិត្តស្ស, ឥទំ វុច្ចតិ ចេតសោ ច លីនត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៨៥៦, ៨៥៧, ៨៥៩, ៨៦០)។
ឯត្ថ ច បុរិមា ចត្តារោ ធម្មា ថិនមិទ្ធនីវរណស្ស សហជាតវសេនាបិ ឧបនិស្សយវសេនាបិ បច្ចយា ហោន្តិ, ចេតសោ ច លីនត្តំ អត្តនោវ អត្តនា សហជាតំ ន ហោតិ, ឧបនិស្សយកោដិយា បន ហោតីតិ។
១៤. ចតុត្ថេ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចន្តិ ឧទ្ធច្ចញ្ចេវ កុក្កុច្ចញ្ច។ តត្ថ ឧទ្ធច្ចំ នាម ចិត្តស្ស ឧទ្ធតាការោ។ កុក្កុច្ចំ នាម អកតកល្យាណស្ស កតបាបស្ស តប្បច្ចយា វិប្បដិសារោ។ ចេតសោ អវូបសមោតិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្សេវេតំ នាមំ។ អវូបសន្តចិត្តស្សាតិ ឈានេន វា វិបស្សនាយ វា
១៥. បញ្ចមេ វិចិកិច្ឆាតិ ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៦៧) នយេន វិត្ថារិតំ វិចិកិច្ឆានីវរណំ។ អយោនិសោមនសិការោ វុត្តលក្ខណោយេវាតិ។
១៦. ឆដ្ឋេ អនុប្បន្នោ វា កាមច្ឆន្ទោ នុប្បជ្ជតីតិ អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វាតិ ទ្វីហេវ ការណេហិ អនុប្បន្នោ ន ឧប្បជ្ជតិ, តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ, បុន ហេតុំ វា បច្ចយំ វា ន លភតិ។ ឥធាបិ វត្តាទីនំយេវ វសេន អសមុទាចារោ វេទិតព្ពោ។ ឯកច្ចស្ស ហិ វុត្តនយេនេវ វត្តេ យុត្តស្ស វត្តំ ករោន្តស្សេវ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, វត្តវសេន វិក្ខម្ភិតោ ហោតិ។ សោ តំ តថាវិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មិលក្ខតិស្សត្ថេរោ វិយ។
សោ កិរាយស្មា រោហណជនបទេ គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារស្ស ភិក្ខាចារេ នេសាទកុលេ និព្ពត្តោ។ វយំ អាគម្ម កតឃរាវាសោ ‘‘បុត្តទារំ បោសេស្សាមី’’តិ អទូហលសតំ សណ្ឋបេត្វា បាសសតំ យោជេត្វា សូលសតំ រោបេត្វា ពហុំ បាបំ អាយូហន្តោ ឯកទិវសំ គេហតោ អគ្គិញ្ច លោណញ្ច គហេត្វា អរញ្ញំ គតោ។ បាសេ ពទ្ធមិគំ វធិត្វា អង្គារបក្កមំសំ ខាទិត្វា បិបាសិតោ ហុត្វា គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារំ បវិដ្ឋោ បានីយមាឡកេ ទសមត្តេសុ បានីយឃដេសុ បិបាសាវិនោទនមត្តម្បិ បានីយំ អលភន្តោ, ‘‘កិំ នាមេតំ
សោ តស្ស កថំ សុត្វា លទ្ធសំវេគោ ថេរំ វន្ទិត្វា តានិ អទូហលាទីនិ វិសង្ខរិត្វា វេគេន ឃរំ
សោ តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានិ នាមា’’តិ បុច្ឆិ។ អាវុសោ, វិបស្សនាធុរំ, គន្ថធុរន្តិ។ ‘‘ភន្តេ, គន្ថោ នាម បដិពលស្ស ភារោ, មយ្ហំ បន ទុក្ខូបនិសា សទ្ធា, វិបស្សនាធុរំ បូរេស្សាមិ កម្មដ្ឋានំ មេ ទេថា’’តិ វន្ទិត្វា និសីទិ។ ថេរោ ‘‘វត្តសម្បន្នោ ភិក្ខូ’’តិ វត្តសីសេ ឋត្វា តស្ស កម្មដ្ឋានំ កថេសិ។ សោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនាយ ច កម្មំ ករោតិ, វត្តញ្ច បូរេតិ។ ឯកទិវសំ ចិត្តលបព្ពតមហាវិហារេ វត្តំ ករោតិ, ឯកទិវសំ គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារេ, ឯកទិវសំ គោចរគាមមហាវិហារេ។ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កន្តមត្តេ វត្តបរិហានិភយេន បលាលវរណកំ តេមេត្វា សីសេ ឋបេត្វា បាទេ ឧទកេ ឱតារេត្វា និសីទតិ។ សោ ឯកទិវសំ ចិត្តលបព្ពតមហាវិហារេ ទ្វេ យាមេ វត្តំ កត្វា ពលវបច្ចូសកាលេ និទ្ទាយ ឱក្កមិតុំ អារទ្ធាយ អល្លបលាលំ សីសេ ឋបេត្វា និសិន្នោ បាចីនបព្ពតបស្សេ សាមណេរស្ស អរុណវតិយសុត្តន្តំ សជ្ឈាយន្តស្ស –
‘‘អារម្ភថ និក្កមថ, យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ;
ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ។
‘‘យោ
បហាយ ជាតិសំសារំ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៨៥) –
ឥទំ ឋានំ សុត្វា ‘‘មាទិសស្ស អារទ្ធវីរិយស្ស ភិក្ខុនោ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ឥទំ កថិតំ ភវិស្សតី’’តិ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា
‘‘អល្លំ បលាលបុញ្ជាហំ, សីសេនាទាយ ចង្កមិំ;
បត្តោស្មិ តតិយំ ឋានំ, ឯត្ថ មេ នត្ថិ សំសយោ’’តិ។
ឯវរូបស្ស វត្តវសេន វិក្ខម្ភិតកិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។
ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ គន្ថេ យុត្តស្ស គន្ថំ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស សជ្ឈាយន្តស្ស វាចេន្តស្ស ទេសេន្តស្ស បកាសេន្តស្ស ច កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, គន្ថវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មលិយទេវត្ថេរោ វិយ។ សោ កិរាយស្មា តិវស្សភិក្ខុកាលេ កល្លគាមកេ មណ្ឌលារាមមហាវិហារេ ឧទ្ទេសញ្ច គណ្ហាតិ, វិបស្សនាយ ច កម្មំ ករោតិ។ តស្សេកទិវសំ កល្លគាមេ ភិក្ខាយ ចរតោ ឯកា ឧបាសិកា យាគុឧឡុង្កំ ទត្វា បុត្តសិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ថេរំ អន្តោនិវេសនេ និសីទាបេត្វា បណីតភោជនំ ភោជេត្វា ‘‘កតរគាមវាសិកោសិ តាតា’’តិ បុច្ឆិ។ មណ្ឌលារាមមហាវិហារេ គន្ថកម្មំ ករោមិ, ឧបាសិកេតិ។ តេន ហិ តាត យាវ គន្ថកម្មំ ករោសិ, ឥធេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហាសីតិ។ សោ តំ អធិវាសេត្វា តត្ថ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហាតិ, ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘សុខំ ហោតុ, ទុក្ខា មុច្ចតូ’’តិ បទទ្វយមេវ កថេត្វា គច្ឆតិ។ អន្តោវស្សេ តេមាសំ តស្សាយេវ សង្គហំ ករោន្តោ បិណ្ឌាបចិតិំ កត្វា មហាបវារណាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ
ទហរសាមណេរា
អបរោបិ តស្មិំយេវ មហាវិហារេ តិស្សភូតិត្ថេរោ នាម វិនយំ គណ្ហន្តោ ភិក្ខាចារវេលាយំ អន្តោគាមំ បវិដ្ឋោ វិសភាគារម្មណំ ឱលោកេសិ។ តស្ស លោភោ ឧប្បជ្ជិ, សោ បតិដ្ឋិតបាទំ អចាលេត្វា អត្តនោ បត្តេ យាគុំ ឧបដ្ឋាកទហរស្ស បត្តេ អាកិរិត្វា ‘‘អយំ វិតក្កោ វឌ្ឍមានោ មំ ចតូសុ អបាយេសុ សំសីទាបេស្សតី’’តិ តតោវ និវត្តិត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ អាហ – ‘‘ឯកោ មេ ព្យាធិ ឧប្បន្នោ, អហំ ឯតំ តិកិច្ឆិតុំ សក្កោន្តោ អាគមិស្សាមិ, ឥតរថា នាគមិស្សាមិ។ តុម្ហេ ទិវា ឧទ្ទេសញ្ច សាយំ ឧទ្ទេសញ្ច មំ ឱលោកេត្វា ឋបេថ, បច្ចូសកាលេ ឧទ្ទេសំ
ថេរោ
ឯកច្ចស្ស បន វុត្តនយេនេវ ធុតង្គានិ បរិហរតោ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, ធុតង្គវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ គាមន្តបព្ភារវាសី មហាសីវត្ថេរោ វិយ។ ថេរោ កិរ មហាគាមេ តិស្សមហាវិហារេ វសន្តោ តេបិដកំ អត្ថវសេន ច បាឡិវសេន ច អដ្ឋារស មហាគណេ វាចេតិ។ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សដ្ឋិសហស្ស ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិំសុ
ថេរោ
ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ បឋមជ្ឈានាទិសមាបជ្ជនពហុលតាយ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, សមាបត្តិវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មហាតិស្សត្ថេរោ វិយ។ ថេរោ កិរ អវស្សិកកាលតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី។ សោ សមាបត្តិវិក្ខម្ភិតានំ កិលេសានំ អសមុទាចារេន ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេនេវ អរិយមគ្គសាមន្តំ កថេតិ, សដ្ឋិវស្សកាលេបិ អត្តនោ បុថុជ្ជនភាវំ ន ជានាតិ។ អថេកទិវសំ មហាគាមេ តិស្សមហាវិហារតោ ភិក្ខុសង្ឃោ តលង្គរវាសិធម្មទិន្នត្ថេរស្ស សាសនំ បេសេសិ ‘‘ថេរោ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ ធម្មកថំ កថេតូ’’តិ។ ថេរោ អធិវាសេត្វា ‘‘មម សន្តិកេ មហល្លកតរោ ភិក្ខុ នត្ថិ, មហាតិស្សត្ថេរោ ខោ បន មេ កម្មដ្ឋានាចរិយោ, តំ សង្ឃត្ថេរំ កត្វា គមិស្សាមី’’តិ
ថេរោ អាហ – ‘‘កិំ, ធម្មទិន្ន, ចិរស្សំ អាគតោសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, តិស្សមហាវិហារតោ មេ ភិក្ខុសង្ឃោ សាសនំ បេសេសិ, អហំ ឯកកោ ន គមិស្សាមិ, តុម្ហេហិ បន សទ្ធិំ គន្តុកាមោ ហុត្វា អាគតោម្ហី’’តិ សារណីយកថំ កថេន្តោវ បបញ្ចេត្វា ‘‘កទា, ភន្តេ, តុម្ហេហិ អយំ ធម្មោ អធិគតោ’’តិ បុច្ឆិ។ សដ្ឋិមត្តានិ, អាវុសោ ធម្មទិន្ន, វស្សានិ ហោន្តីតិ
ឯកច្ចស្ស បន វុត្តនយេនេវ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, វិបស្សនាវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ, ពុទ្ធកាលេ សដ្ឋិមត្តា អារទ្ធវិបស្សកា ភិក្ខូ វិយ។ តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិវិត្តំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តា កិលេសានំ អសមុទាចារវសេន ‘‘បដិវិទ្ធមគ្គផលា មយ’’ន្តិ សញ្ញាយ មគ្គផលត្ថាយ
សត្ថា តេសំ បុរេ អាគមនតោវ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, បធានកម្មិកា ភិក្ខូ អជ្ជ មំ បស្សិតុំ អាគមិស្សន្តិ, តេសំ មម ទស្សនាយ ឱកាសំ អកត្វា ‘អាមកសុសានំ គន្ត្វា អល្លអសុភភាវនំ ករោថា’តិ បហិណេយ្យាសី’’តិ។ ថេរោ តេសំ អាគតានំ សត្ថារា កថិតសាសនំ អារោចេសិ។ តេ ‘‘តថាគតោ អជានិត្វា ន កថេស្សតិ, អទ្ធា ឯត្ថ ការណំ ភវិស្សតី’’តិ អាមកសុសានំ គន្ត្វា អល្លអសុភំ ឱលោកេន្តា លោភំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘ឥទំ នូន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ទិដ្ឋំ ភវិស្សតី’’តិ ជាតសំវេគា លទ្ធមគ្គំ កម្មដ្ឋានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ អារភិំសុ។ សត្ថា តេសំ វិបស្សនាយ អារទ្ធភាវំ ញត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឥមំ ឱភាសគាថមាហ –
‘‘យានិមានិ អបត្តានិ, អលាពូនេវ សារទេ;
កាបោតកានិ អដ្ឋីនិ, តានិ ទិស្វាន កា រតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៤៩);
គាថាបរិយោសានេ
ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ នវកម្មំ ករោន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, នវកម្មវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ ចិត្តលបព្ពតេ តិស្សត្ថេរោ វិយ។ តស្ស កិរ អដ្ឋវស្សិកកាលេ អនភិរតិ ឧប្បជ្ជិ, សោ តំ វិនោទេតុំ អសក្កោន្តោ អត្តនោ ចីវរំ ធោវិត្វា រជិត្វា បត្តំ បចិត្វា កេសេ ឱហារេត្វា ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ។ អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កិំ, អាវុសោ មហាតិស្ស, អតុដ្ឋស្ស វិយ តេ អាការោ’’តិ? អាម, ភន្តេ, អនភិរតិ មេ ឧប្បន្នា, តំ វិនោទេតុំ ន សក្កោមីតិ។ ថេរោ តស្សាសយំ ឱលោកេន្តោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា អនុកម្បាវសេន អាហ – ‘‘អាវុសោ តិស្ស, មយំ មហល្លកា, ឯកំ នោ វសនដ្ឋានំ ករោហី’’តិ
អថ
ឯកច្ចោ បន ព្រហ្មលោកតោ អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ហោតិ។ តស្ស អនាសេវនតាយ កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, ភវវសេន វិក្ខម្ភិតោ ហោតិ។ សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អាយស្មា មហាកស្សបោ វិយ។ សោ ហិ អាយស្មា អគារមជ្ឈេបិ កាមេ អបរិភុញ្ជិត្វា មហាសម្បត្តិំ បហាយ បព្ពជិត្វា និក្ខន្តោ អន្តរាមគ្គេ បច្ចុគ្គមនត្ថាយ អាគតំ សត្ថារំ ទិស្វា វន្ទិត្វា តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ លភិត្វា អដ្ឋមេ អរុណេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ។ ឯវរូបស្ស ភវវសេន វិក្ខម្ភិតោ កិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ។
យោ បន អននុភូតបុព្ពំ រូបាទិអារម្មណំ
ឧប្បន្នោ វា កាមច្ឆន្ទោ បហីយតីតិ ឯត្ថ ឧប្បន្នោតិ ជាតោ ភូតោ សមុទាគតោ។ បហីយតីតិ តទង្គប្បហានំ, វិក្ខម្ភនប្បហានំ, សមុច្ឆេទប្បហានំ, បដិបស្សទ្ធិប្បហានំ, និស្សរណប្បហានន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ បហានេហិ បហីយតិ, ន តទង្គប្បហានន្តិ វេទិតព្ពា។ សមាបត្តិ បន កិលេសេ វិក្ខម្ភេតីតិ សា វិក្ខម្ភនប្បហានន្តិ វេទិតព្ពា។ មគ្គោ សមុច្ឆិន្ទន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, ផលំ បដិប្បស្សម្ភយមានំ, និព្ពានំ សព្ពកិលេសេហិ និស្សដន្តិ ឥមានិ តីណិ សមុច្ឆេទបដិបស្សទ្ធិនិស្សរណប្បហានានីតិ វុច្ចន្តិ។ ឥមេហិ លោកិយលោកុត្តរេហិ បញ្ចហិ បហានេហិ បហីយតីតិ អត្ថោ។
អសុភនិមិត្តន្តិ ទសសុ អសុភេសុ ឧប្បន្នំ សារម្មណំ បឋមជ្ឈានំ។ តេនាហុ បោរាណា – ‘‘អសុភម្បិ អសុភនិមិត្តំ, អសុភារម្មណា ធម្មាបិ អសុភនិមិត្ត’’ន្តិ។ យោនិសោមនសិករោតោតិ។ ‘‘តត្ថ កតមោ យោនិសោមនសិការោ? អនិច្ចេ អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តស្ស ឧបាយមនសិការស្ស វសេន មនសិករោតោ។ អនុប្បន្នោ ចេវ កាមច្ឆន្ទោ នុប្បជ្ជតីតិ អសមុទាគតោ ន សមុទាគច្ឆតិ។ ឧប្បន្នោ ច កាមច្ឆន្ទោ បហីយតីតិ សមុទាគតោ ច កាមច្ឆន្ទោ បញ្ចវិធេន បហានេន បហីយតិ។
អបិច ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – អសុភនិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, អសុភភាវនានុយោគោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ។ ទសវិធញ្ហិ
‘‘ចត្តារោ បញ្ច អាលោបេ, អភុត្វា ឧទកំ បិវេ;
អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ។ (ថេរគា. ៩៨៣);
អសុភកម្មិកតិស្សត្ថេរសទិសេ អសុភភាវនារតេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ ទសអសុភនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ។
១៧. សត្តមេ មេត្តា ចេតោវិមុត្តីតិ សព្ពសត្តេសុ ហិតផរណកា មេត្តា។ យស្មា បន តំសម្បយុត្តចិត្តំ នីវរណាទីហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុច្ចតិ, តស្មា សា ‘‘ចេតោវិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ។ វិសេសតោ វា សព្ពព្យាបាទបរិយុដ្ឋានេន វិមុត្តត្តា សា ចេតោវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ ‘‘មេត្តា’’តិ ឯត្តាវតា យោនិសោមនសិករោតោតិ តំ មេត្តំ ចេតោវិមុត្តិំ វុត្តលក្ខណេន ឧបាយមនសិការេន មនសិករោន្តស្ស។
អបិច ឆ ធម្មា ព្យាបាទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – មេត្តានិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, មេត្តាភាវនានុយោគោ, កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណា, បដិសង្ខានពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ។ ឱទិស្សកអនោទិស្សកទិសាផរណានញ្ហិ
១៨. អដ្ឋមេ អារម្ភធាតូអាទីសុ អារម្ភធាតុ នាម បឋមារម្ភវីរិយំ។ និក្កមធាតុ នាម កោសជ្ជតោ និក្ខន្តត្តា តតោ ពលវតរំ។ បរក្កមធាតុ នាម បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនតោ តតោបិ ពលវតរំ។ អដ្ឋកថាយំ
អារទ្ធវីរិយស្សាតិ កាយិកវីរិយំ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ន តាវាហំ ឥតោ លេណា និក្ខមិស្សាមិ, យាវ មេ ន អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិ ឯវំ ឱកាសបរិច្ឆេទេន វា, ‘‘ន តាវាហំ ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ឯវំ និសជ្ជាទិបរិច្ឆេទេន វា មានសំ ពន្ធិត្វា ឃដេន្តស្ស វាយមន្តស្ស ចេតសិកវីរិយំ វេទិតព្ពំ។ តទុភយម្បិ ឥធ វដ្ដតិ។ ទុវិធេនាបិ ហិ ឥមិនា វីរិយេន អារទ្ធវីរិយស្ស អនុប្បន្នញ្ចេវ ថិនមិទ្ធំ នុប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នញ្ច ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ មិលក្ខតិស្សត្ថេរស្ស វិយ, គាមន្តបព្ភារវាសិមហាសីវត្ថេរស្ស វិយ, បីតិមល្លកត្ថេរស្ស វិយ, កុដុម្ពិយបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស វិយ ច។ ឯតេសុ ហិ បុរិមា តយោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា កាយិកវីរិយេន អារទ្ធវីរិយា, កុដុម្ពិយបុត្តតិស្សត្ថេរោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា
អបិច ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – អតិភោជនេ និមិត្តគ្គាហោ, ឥរិយាបថសម្បរិវត្តនតា, អាលោកសញ្ញាមនសិការោ, អព្ភោកាសវាសោ, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ។ អាហរហត្ថក-ភុត្តវមិតក-តត្រវដ្ដក-អលំសាដក-កាកមាសក-ព្រាហ្មណាទយោ វិយ ភោជនំ ភុញ្ជិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេ និសិន្នស្ស ហិ សមណធម្មំ ករោតោ ថិនមិទ្ធំ មហាហត្ថី វិយ ឱត្ថរន្តំ អាគច្ឆតិ, ចតុបញ្ចអាលោបឱកាសំ បន ឋបេត្វា បានីយំ បិវិត្វា យាបនសីលស្ស ភិក្ខុនោ តំ ន ហោតីតិ ឯវំ អតិភោជនេ និមិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ។ យស្មិំ ឥរិយាបថេ ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ, តតោ អញ្ញំ បរិវត្តេន្តស្សាបិ, រត្តិំ ចន្ទាលោកទីបាលោកឧក្កាលោកេ ទិវា សូរិយាលោកំ មនសិករោន្តស្សាបិ
១៩. នវមេ វូបសន្តចិត្តស្សាតិ ឈានេន វា វិបស្សនាយ វា វូបសមិតចិត្តស្ស។
អបិច ឆ ធម្មា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ
២០. ទសមេ យោនិសោ, ភិក្ខវេ, មនសិករោតោតិ វុត្តនយេនេវ ឧបាយតោ មនសិករោន្តស្ស។
អបិច ឆ ធម្មា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយ សំវត្តន្តិ – ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, អធិមោក្ខពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ។ ពហុសច្ចេនាបិ ហិ ឯកំ
នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា។