២. អធិករណវគ្គវណ្ណនា
១១. ទុតិយស្ស ពលានីតិ កេនដ្ឋេន ពលានិ។ អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ នាម, តថា ទុរភិភវនដ្ឋេន អនជ្ឈោមទ្ទនដ្ឋេន ច។ បដិសង្ខានពលន្តិ បច្ចវេក្ខណពលំ។ ភាវនាពលន្តិ ព្រូហនពលំ វឌ្ឍនពលំ។ សុទ្ធំ អត្តានន្តិ ឥទំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ តត្រាតិ តេសុ ទ្វីសុ ពលេសុ។ យមិទន្តិ យំ ឥទំ។ សេខានមេតំ ពលន្តិ សត្តន្នំ សេខានំ ញាណពលមេតំ។ សេខញ្ហិ សោ, ភិក្ខវេ, ពលំ អាគម្មាតិ សត្តន្នំ សេខានំ ញាណពលំ អារព្ភ សន្ធាយ បដិច្ច។ បជហតីតិ មគ្គេន បជហតិ។ បហាយាតិ ឥមិនា បន ផលំ កថិតំ។ យំ បាបន្តិ យំ បាបកំ លាមកំ។ យស្មា បនេតានិ ទ្វេបិ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, តស្មា ឯត្ថ ឯតទគ្គំ នាគតន្តិ វេទិតព្ពំ។
១២. ទុតិយេ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិអាទីសុ អយំ ហេដ្ឋា អនាគតានំ បទានំ វសេន អត្ថវណ្ណនា – វិវេកនិស្សិតន្តិ វិវេកំ និស្សិតំ។ វិវេកោតិ វិវិត្តតា។ ស្វាយំ តទង្គវិវេកោ វិក្ខម្ភន-សមុច្ឆេទ-បដិប្បស្សទ្ធិ-និស្សរណវិវេកោតិ បញ្ចវិធោ។ តស្មិំ បញ្ចវិធេ វិវេកេ។ វិវេកនិស្សិតន្តិ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, និស្សរណវិវេកនិស្សិតញ្ច សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តថា ហិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ យោគី វិបស្សនាក្ខណេ កិច្ចតោ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ, មគ្គកាលេ បន កិច្ចតោ សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, អារម្មណតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ។ បញ្ចវិធវិវេកនិស្សិតម្បីតិ ឯកេ។ តេ ហិ ន កេវលំ ពលវវិបស្សនាមគ្គផលក្ខណេសុយេវ វិរាគនិស្សិតន្តិអាទីសុ។ វិវេកត្ថា ឯវ ហិ វិរាគាទយោ។
កេវលំ វោស្សគ្គោ ទុវិធោ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោ ចាតិ។ តត្ថ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោតិ បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ តន្និន្នភាវេន, មគ្គក្ខណេ បន អារម្មណករណេន និព្ពានបក្ខន្ទនំ។ តទុភយម្បិ ឥមស្មិំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេ អត្ថវណ្ណនានយេ វដ្ដតិ។ តថា ហិ អយំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ យថាវុត្តេន បការេន កិលេសេ បរិច្ចជតិ, និព្ពានញ្ច បក្ខន្ទតិ។ វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន វោស្សគ្គត្ថំ បរិណមន្តំ បរិណតញ្ច, បរិបច្ចន្តំ បរិបក្កញ្ចាតិ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ។ អយញ្ហិ ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ ភិក្ខុ យថា សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ កិលេសបរិច្ចាគវោស្សគ្គត្ថំ និព្ពានបក្ខន្ទនវោស្សគ្គត្ថញ្ច បរិបច្ចតិ, យថា ច បរិបក្កោ ហោតិ, តថា នំ ភាវេតីតិ។ ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ។
ឥធ បន និព្ពានំយេវ សព្ពសង្ខតេហិ វិវិត្តត្តា វិវេកោ, សព្ពេសំ វិរាគភាវតោ វិរាគោ, និរោធភាវតោ និរោធោតិ វុត្តំ។ មគ្គោ ឯវ វិរាគនិស្សិតំ និរោធនិស្សិតំ។ តញ្ច ខោ អរិយមគ្គក្ខណុប្បត្តិយា កិលេសានំ សមុច្ឆេទតោ បរិច្ចាគភាវេន ច និព្ពានបក្ខន្ទនភាវេន ច បរិណតំ បរិបក្កន្តិ អយមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ។ ឥតិ ឥមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា។ ឥមេសុបិ ទ្វីសុ ពលេសុ ឯតទគ្គភាវោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
១៣. តតិយេ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទីនំ ចតុន្នំ ឈានានំ បាឡិអត្ថោ ច ភាវនានយោ ច សព្ពោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦៩-៧០) វិត្ថារិតោយេវ។ ឥមានិ បន ចត្តារិ ឈានានិ ឯកោ ភិក្ខុ ចិត្តេកគ្គត្ថាយ ភាវេតិ, ឯកោ វិបស្សនាបាទកត្ថាយ, ឯកោ អភិញ្ញាបាទកត្ថាយ, ឯកោ និរោធបាទកត្ថាយ, ឯកោ ភវវិសេសត្ថាយ។ ឥធ បន តានិបិ វិបស្សនាបាទកានិ អធិប្បេតានិ។ អយំ ហិ ភិក្ខុ ឥមានិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា ហេតុបច្ចយបរិគ្គហំ កត្វា សប្បច្ចយំ
១៤. ចតុត្ថេ សំខិត្តេន ច វិត្ថារេន ចាតិ សំខិត្តធម្មទេសនា វិត្ថារធម្មទេសនា ចាតិ ទ្វេយេវ ធម្មទេសនាតិ ទស្សេតិ។ តត្ថ មាតិកំ ឧទ្ទិសិត្វា កថិតា ទេសនា សំខិត្តទេសនា នាម។ តមេវ មាតិកំ វិត្ថារតោ វិភជិត្វា កថិតា វិត្ថារទេសនា នាម។ មាតិកំ វា ឋបេត្វាបិ អដ្ឋបេត្វាបិ វិត្ថារតោ វិភជិត្វា កថិតា វិត្ថារទេសនា នាម
១៥. បញ្ចមេ យស្មិំ, ភិក្ខវេ, អធិករណេតិ វិវាទាធិករណំ, អនុវាទាធិករណំ, អាបត្តាធិករណំ, កិច្ចាធិករណន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ អធិករណានំ យស្មិំ អធិករណេ។ អាបន្នោ ច ភិក្ខូតិ អាបត្តិំ អាបន្នោ ភិក្ខុ ច។ តស្មេតន្តិ តស្មិំ ឯតំ។ ទីឃត្តាយាតិ ទីឃំ អទ្ធានំ តិដ្ឋនត្ថាយ។ ខរត្តាយាតិ ទាស-កោណ្ឌ-ចណ្ឌាល-វេនាតិ ឯវំ ខរវាចាបវត្តនត្ថាយ។ វាឡត្តាយាតិ បាណិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរណវសេន កក្ខឡភាវត្ថាយ។ ភិក្ខូ ច ន ផាសុំ វិហរិស្សន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទាបន្នេ ភិក្ខុសង្ឃេ យេបិ ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា គហេតុកាមា បធានំ វា អនុយុញ្ជិតុកាមា, តេ ផាសុំ ន វិហរិស្សន្តិ។ ភិក្ខុសង្ឃស្មិំ ហិ ឧបោសថបវារណាយ ឋិតាយ ឧទ្ទេសាទីហិ អត្ថិកា ឧទ្ទេសាទីនិ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ, វិបស្សកានំ ចិត្តុប្បាទោ ន ឯកគ្គោ ហោតិ, តតោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោន្តិ។ ឯវំ ភិក្ខូ ច ន ផាសុំ វិហរិស្សន្តិ។ ន ទីឃត្តាយាតិអាទីសុ វុត្តបដិបក្ខនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ឥធាតិ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ។ អកុសលំ អាបន្នោតិ ឯត្ថ អកុសលន្តិ អាបត្តិ អធិប្បេតា, អាបត្តិំ អាបន្នោតិ អត្ថោ។ កញ្ចិទេវ ទេសន្តិ ន សព្ពមេវ អាបត្តិំ, អាបត្តិយា បន កញ្ចិទេវ ទេសំ អញ្ញតរំ អាបត្តិន្តិ អត្ថោ។ កាយេនាតិ ករជកាយេន។ អនត្តមនោតិ អតុដ្ឋចិត្តោ។ អនត្តមនវាចន្តិ អតុដ្ឋវាចំ។ មមេវាតិ មំយេវ។ តត្ថាតិ តស្មិំ អធិករណេ។ អច្ចយោ អច្ចគមាតិ អបរាធោ អតិក្កមិត្វា មទ្ទិត្វា គតោ, អហមេវេត្ថ អបរាធិកោ។ សុង្កទាយកំវ ភណ្ឌស្មិន្តិ យថា សុង្កដ្ឋានំ បរិហរិត្វា នីតេ ភណ្ឌស្មិំ
ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ហិ រញ្ញា ឋបិតំ សុង្កដ្ឋានំ បរិហរិត្វា ភណ្ឌំ ហរតិ, តំ សហ ភណ្ឌសកដេន អានេត្វា រញ្ញោ ទស្សេន្តិ។ តត្ថ នេវ សុង្កដ្ឋានស្ស ទោសោ អត្ថិ, ន រញ្ញោ ន រាជបុរិសានំ, បរិហរិត្វា គតស្សេវ បន ទោសោ, ឯវមេវំ យំ សោ ភិក្ខុ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តត្ថ នេវ អាបត្តិយា ទោសោ, ន ចោទកស្ស។ តីហិ បន ការណេហិ តស្សេវ ភិក្ខុនោ ទោសោ។ តស្ស ហិ អាបត្តិំ អាបន្នភាវេនបិ ទោសោ, ចោទកេ អនត្តមនតាយបិ ទោសោ, អនត្តមនស្ស សតោ បរេសំ អារោចនេនបិ ទោសោ។ ចោទកស្ស បន យំ សោ តំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តំ អទ្ទស, តត្ថ ទោសោ នត្ថិ។ អនត្តមនតាយ ចោទនាយ បន ទោសោ។ តម្បិ អមនសិករិត្វា អយំ ភិក្ខុ អត្តនោវ ទោសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘ឥតិ មមេវ តត្ថ អច្ចយោ អច្ចគមា សុង្កទាយកំវ
១៦. ឆដ្ឋេ អញ្ញតរោតិ ឯកោ អបាកដនាមោ ព្រាហ្មណោ។ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ យេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ។ តស្មា យត្ថ ភគវា, តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យេន វា ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ ឧបសង្កមីតិ គតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ។ អថ វា ឯវំ គតោ តតោ អាសន្នតរំ ឋានំ ភគវតោ សមីបសង្ខាតំ គន្ត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ។
ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទីតិ យថា ច ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោ ភគវា តេន, ឯវំ សោបិ ភគវតា សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទោ អហោសិ, សីតោទកំ វិយ ឧណ្ហោទកេន សម្មោទិតំ ឯកីភាវំ អគមាសិ។ យាយ ច ‘‘កច្ចិ, ភោ គោតម, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ភោតោ គោតមស្ស ច សាវកានញ្ច អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារោ’’តិអាទិកាយ កថាយ សម្មោទនីយំ, អត្ថព្យញ្ជនមធុរតាយ សុចិរម្បិ កាលំ សារេតុំ និរន្តរំ បវត្តេតុំ អរហរូបតោ សរិតព្ពភាវតោ ច សារណីយំ។ សុយ្យមានសុខតោ វា សម្មោទនីយំ, អនុស្សរិយមានសុខតោ សារណីយំ, តថា ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយ សម្មោទនីយំ, អត្ថបរិសុទ្ធតាយ
ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ។ តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ, តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ។ និសីទីតិ ឧបាវិសិ។ បណ្ឌិតា ហិ បុរិសា គរុដ្ឋានីយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ។ អយញ្ច នេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ។
កថំ និសិន្នោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ? ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា។ សេយ្យថិទំ – អតិទូរំ, អច្ចាសន្នំ, ឧបរិវាតំ, ឧន្នតប្បទេសំ, អតិសម្មុខំ អតិបច្ឆាតិ។ អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ, ឧច្ចាសទ្ទេន កថេតព្ពំ ហោតិ។ អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ
ឯតទវោចាតិ ទុវិធា ហិ បុច្ឆា – អគារិកបុច្ឆា, អនគារិកបុច្ឆា ច។ តត្ថ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិ (ម. និ. ៣.២៩៦) ឥមិនា នយេន អគារិកបុច្ឆា អាគតា។ ‘‘ឥមេ នុ ខោ, ភន្តេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ (ម. និ. ៣.៨៦) ឥមិនា នយេន អនគារិកបុច្ឆា។ អយំ បន អត្តនោ អនុរូបំ អគារិកបុច្ឆំ បុច្ឆន្តោ ឯតំ ‘‘កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ’’តិអាទិវចនំ អវោច។ តត្ថ ហេតុ បច្ចយោតិ ឧភយម្បេតំ ការណវេវចនមេវ។ អធម្មចរិយាវិសមចរិយាហេតូតិ អធម្មចរិយាសង្ខាតាយ វិសមចរិយាយ ហេតុ, តំការណា តប្បច្ចយាតិ អត្ថោ
អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមាតិ ឯត្ថ អយំ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនេសុ ទិស្សតិ។ ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣; អ. និ. ៨.២០) ហិ ខយេ ទិស្សតិ។ ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ ច បណីតតរោ ចា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០០) សុន្ទរេ។
‘‘កោ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;
អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ។ –
អាទីសុ
‘‘ភយេ កោធេ បសំសាយំ, តុរិតេ កោតូហលច្ឆរេ;
ហាសេ សោកេ បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ’’តិ។ –
ឥមិនា ច លក្ខណេន ឥធ បសាទវសេន បសំសាវសេន ចាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ អថ វា អភិក្កន្តន្តិ អភិក្កន្តំ អតិឥដ្ឋំ អតិមនាបំ, អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
តត្ថ ឯកេន អភិក្កន្តសទ្ទេន ទេសនំ ថោមេតិ, ឯកេន អត្តនោ បសាទំ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អភិក្កន្តំ, ភោ
តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហិ ទេសនំយេវ ថោមេតិ។ តត្ថ និក្កុជ្ជិតន្តិ អធោមុខឋបិតំ, ហេដ្ឋាមុខជាតំ វា។ ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ ឧបរិមុខំ ករេយ្យ។ បដិច្ឆន្នន្តិ តិណបណ្ណាទិឆាទិតំ។ វិវរេយ្យាតិ ឧគ្ឃាដេយ្យ។ មូឡ្ហស្សាតិ ទិសាមូឡ្ហស្ស។ មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យាតិ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ’’តិ វទេយ្យ។ អន្ធការេតិ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសីអឌ្ឍរត្តឃនវនសណ្ឌមេឃបដលេហិ ចតុរង្គេ តមេ។ អយំ តាវ អនុត្តានបទត្ថោ។
អយំ បន អធិប្បាយយោជនា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ សទ្ធម្មវិមុខំ អសទ្ធម្មេ បតិតំ មំ អសទ្ធម្មា វុដ្ឋាបេន្តេន, យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ, ឯវំ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនន្តរធានតោ បភុតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ
ឯវំ ទេសនំ ថោមេត្វា ឥមាយ ទេសនាយ រតនត្តយេ បសន្នចិត្តោ បសន្នាការំ ករោន្តោ ឯសាហន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឯសាហន្តិ ឯសោ អហំ។ ភវន្តំ គោតមំ សរណំ គច្ឆាមីតិ ភវំ មេ គោតមោ សរណំ បរាយណំ អឃស្ស តាតា ហិតស្ស ច វិធាតាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភវន្តំ គោតមំ គច្ឆាមិ ភជាមិ សេវាមិ បយិរុបាសាមិ, ឯវំ វា ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ។ យេសញ្ហិ ធាតូនំ គតិ អត្ថោ, ពុទ្ធិបិ តេសំ អត្ថោ។ តស្មា គច្ឆាមីតិ ឥមស្ស ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ។ ធម្មញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថ បន អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច ចតូសុ អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ។ សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤) វិត្ថារោ។ ន កេវលញ្ច អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច
‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ, ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;
មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ, ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ។ (វិ. វ. ៨៨៧);
ឯត្ថ រាគវិរោគោតិ មគ្គោ កថិតោ។ អនោជមសោកន្តិ ផលំ។ ធម្មមសង្ខតន្តិ និព្ពានំ។ អប្បដិកូលំ មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តន្តិ បិដកត្តយេន វិភត្តា សព្ពធម្មក្ខន្ធាតិ។ ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន សំហតោតិ សង្ឃោ។ សោ អត្ថតោ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ។ វុត្តញ្ហេតំ តស្មិយេវ វិមានេ –
‘‘យត្ថ ច ទិន្នមហប្ផលមាហុ, ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសុ;
អដ្ឋ ច បុគ្គលធម្មទសា តេ, សង្ឃមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ។ (វិ. វ. ៨៨៨);
ភិក្ខូនំ ភិក្ខុសង្ឃោ។ ឯត្តាវតា ព្រាហ្មណោ តីណិ សរណគមនានិ បដិវេទេសិ។
ឥទានិ តេសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ សរណំ, សរណគមនំ, យោ ច សរណំ គច្ឆតិ, សរណគមនប្បភេទោ, សរណគមនផលំ, សំកិលេសោ, ភេទោតិ អយំ វិធិ វេទិតព្ពោ។
សេយ្យថិទំ – បទត្ថតោ តាវ ហិំសតីតិ សរណំ, សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិបរិកិលេសំ ហនតិ វិនាសេតីតិ អត្ថោ, រតនត្តយស្សេវេតំ អធិវចនំ។ អថ វា ហិតេ បវត្តនេន អហិតា ច និវត្តនេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ ពុទ្ធោ, ភវកន្តារា ឧត្តារណេន លោកស្ស អស្សាសទានេន ច ធម្មោ, អប្បកានម្បិ ការានំ វិបុលផលបដិលាភករណេន សង្ឃោ។ តស្មា ឥមិនាបិ បរិយាយេន រតនត្តយំ សរណំ។ តប្បសាទតគ្គរុតាហិ វិហតកិលេសោ តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ។ តំសមង្គីសត្តោ សរណំ គច្ឆតិ, វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេន ‘‘ឯតានិ មេ តីណិ រតនានិ សរណំ, ឯតានិ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ។ ឯវំ តាវ សរណំ សរណគមនំ យោ ច សរណំ គច្ឆតិ ឥទំ តយំ វេទិតព្ពំ។
សរណគមនប្បភេទេ
តយិទំ ចតុធា បវត្តតិ អត្តសន្និយ្យាតនេន តប្បរាយណតាយ សិស្សភាវូបគមនេន បណិបាតេនាតិ។ តត្ថ អត្តសន្និយ្យាតនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស និយ្យាតេមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីនំ អត្តបរិច្ចជនំ។ តប្បរាយណតា នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធបរាយណោ, ធម្មបរាយណោ, សង្ឃបរាយណោ ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ តប្បរាយណភាវោ។ សិស្សភាវូបគមនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធស្ស បណិបាតោ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម-សាមីចិកម្មំ ពុទ្ធាទីនំយេវ តិណ្ណំ វត្ថូនំ ករោមិ ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីសុ បរមនិបច្ចការោ។ ឥមេសញ្ហិ ចតុន្នម្បិ អាការានំ អញ្ញតរម្បិ ករោន្តេន គហិតំយេវ ហោតិ សរណគមនំ។
អបិច ‘‘ភគវតោ អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ជីវិតំ បរិច្ចជាមិ, បរិច្ចត្តោយេវ មេ អត្តា, បរិច្ចត្តំយេវ មេ ជីវិតំ, ជីវិតបរិយន្តិកំ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមិ, ពុទ្ធោ មេ សរណំ លេណំ តាណ’’ន្តិ ឯវម្បិ អត្តសន្និយ្យាតនំ វេទិតព្ពំ។ ‘‘សត្ថារញ្ច
‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមិ, គាមា គាមំ បុរា បុរំ;
នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធំ, ធម្មស្ស ច សុធម្មត’’ន្តិ។ (សុ. និ. ១៩៤; សំ. និ. ១.២៤៦);
ឯវម្បិ អាឡវកាទីនំ សរណគមនំ វិយ តប្បរាយណតា វេទិតព្ពា។ ‘‘អថ ខោ ព្រហ្មាយុ ព្រាហ្មណោ
សោ បនេស ញាតិភយាចរិយទក្ខិណេយ្យវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ។ តត្ថ ទក្ខិណេយ្យបណិបាតេន សរណគមនំ ហោតិ, ន ឥតរេហិ។ សេដ្ឋវសេនេវ ហិ សរណំ គណ្ហាតិ, សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតិ។ តស្មា យោ សាកិយោ វា កោលិយោ វា ‘‘ពុទ្ធោ អម្ហាកំ ញាតកោ’’តិ វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ។ យោ វា ‘‘សមណោ គោតមោ រាជបូជិតោ មហានុភាវោ អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ ភយេន វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ។ យោ វា ពោធិសត្តកាលេ ភគវតោ សន្តិកេ កិញ្ចិ ឧគ្គហិតំ សរមានោ ពុទ្ធកាលេ វា –
‘‘ឯកេន
ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យ, អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ។ (ទី. និ. ៣.២៦៥) –
ឯវរូបំ
ឯវំ គហិតសរណស្ស ច ឧបាសកស្ស វា ឧបាសិកាយ វា អញ្ញតិត្ថិយេសុ បព្ពជិតម្បិ ញាតិំ ‘‘ញាតកោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោ សរណគមនំ ន ភិជ្ជតិ, បគេវ អបព្ពជិតំ។ តថា រាជានំ ភយវសេន វន្ទតោ។ សោ ហិ រដ្ឋបូជិតត្តា អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យាតិ។ តថា យំ កិញ្ចិ សិប្បំ សិក្ខាបកំ តិត្ថិយំ ‘‘អាចរិយោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោបិ ន ភិជ្ជតីតិ ឯវំ សរណគមនប្បភេទោ វេទិតព្ពោ។
ឯត្ថ ច លោកុត្តរស្ស សរណគមនស្ស ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលំ, សព្ពទុក្ខក្ខយោ អានិសំសផលំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យោ
ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ។ (ធ. ប. ១៩០);
‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;
អរិយញ្ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ។ (ធ. ប. ១៩១);
‘‘ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;
ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៩២);
អបិច និច្ចតោ អនុបគមនាទិវសេនបេតស្ស អានិសំសផលំ វេទិតព្ពំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, កញ្ចិ ធម្មំ អត្តតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បិតរំ, អរហន្តំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បទុដ្ឋចិត្តោ តថាគតស្ស លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ, សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យ, អញ្ញំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ៣.១២៨-១៣០; អ. និ. ១.២៧២-២៧៧)។
លោកិយស្ស
‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ,
ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ,
ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ។ (សំ. និ. ១.៣៧);
អបរម្បិ វុត្តំ –
‘‘អថ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អសីតិយា ទេវតាសហស្សេហិ សទ្ធិំ យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តេនុបសង្កមិ…បេ.… ឯកមន្តំ ឋិតំ ខោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ
ឯសេវ នយោ ធម្មេ សង្ឃេ ច។ អបិច វេលាមសុត្តាទិវសេនាបិ (អ. និ. ៩.២០ អាទយោ) សរណគមនស្ស ផលវិសេសោ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ សរណគមនផលំ វេទិតព្ពំ។
តត្ថ លោកិយសរណគមនំ តីសុ វត្ថូសុ អញ្ញាណសំសយមិច្ឆាញាណាទីហិ សំកិលិស្សតិ, ន មហាជុតិកំ ហោតិ ន មហាវិប្ផារំ។ លោកុត្តរស្ស នត្ថិ សំកិលេសោ។ លោកិយស្ស ច សរណគមនស្ស ទុវិធោ ភេទោ សាវជ្ជោ អនវជ្ជោ ច។ តត្ថ សាវជ្ជោ អញ្ញសត្ថារាទីសុ អត្តសន្និយ្យាតនាទីហិ ហោតិ, សោ អនិដ្ឋផលោ។ អនវជ្ជោ កាលកិរិយាយ, សោ អវិបាកត្តា អផលោ។ លោកុត្តរស្ស បន នេវត្ថិ ភេទោ។ ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ អញ្ញំ សត្ថារំ ន ឧទ្ទិសតីតិ ឯវំ សរណគមនស្ស សំកិលេសោ ច ភេទោ ច វេទិតព្ពោ។
ឧបាសកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតូតិ មំ ភវំ គោតមោ ‘‘ឧបាសកោ អយ’’ន្តិ ឯវំ ធារេតុ, ជានាតូតិ អត្ថោ។ ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ កោ ឧបាសកោ, កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតិ, កិមស្ស សីលំ, កោ អាជីវោ, កា វិបត្តិ, កា សម្បត្តីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ។
តត្ថ កោ ឧបាសកោតិ យោ កោចិ សរណគតោ គហដ្ឋោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យតោ ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ។ ឯត្តាវតា ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣)។
កស្មា ឧបាសកោតិ។ រតនត្តយស្ស ឧបាសនតោ។ សោ ហិ ពុទ្ធំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោ។ ធម្មំ, សង្ឃំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោតិ។
កិមស្ស សីលន្តិ។ បញ្ច វេរមណិយោ។ យថាហ –
‘‘យតោ ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា, កាមេសុមិច្ឆាចារា, មុសាវាទា, សុរាមេរយមជ្ជប្បមាទដ្ឋានា បដិវិរតោ ហោតិ។ ឯត្តាវតា ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ សីលវា ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣)។
កោ អាជីវោតិ។ បញ្ច មិច្ឆាវណិជ្ជា បហាយ ធម្មេន សមេន ជីវិកកប្បនំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘បញ្ចិមា, ភិក្ខវេ, វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា។ កតមា បញ្ច។ សត្ថវណិជ្ជា, សត្តវណិជ្ជា, មំសវណិជ្ជា, មជ្ជវណិជ្ជា, វិសវណិជ្ជា។ ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៧)។
កា វិបត្តីតិ។ យា តស្សេវ សីលស្ស ច អាជីវស្ស ច វិបត្តិ, អយមស្ស វិបត្តិ។ អបិច យាយ ឯស ចណ្ឌាលោ ចេវ ហោតិ មលញ្ច បតិកុដ្ឋោ ច, សាបិ តស្ស វិបត្តីតិ វេទិតព្ពា។ តេ ច អត្ថតោ អស្សទ្ធិយាទយោ បញ្ច ធម្មា ហោន្តិ។ យថាហ –
‘‘បញ្ចហិ
កា សម្បត្តីតិ។ យា ចស្ស សីលសម្បទា ច អាជីវសម្បទា ច, សា សម្បត្តិ។ យេ ចស្ស រតនភាវាទិករា សទ្ធាទយោ បញ្ច ធម្មា។ យថាហ –
‘‘បញ្ចហិ
អជ្ជតគ្គេតិ ឯត្ថ អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ។ ‘‘អជ្ជតគ្គេ សម្ម, ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) ហិ អាទិម្ហិ ទិស្សតិ។ ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ (កថា. ៤៤១)។ ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ។ ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤), អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ។ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ.… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤) សេដ្ឋេ។ ឥធ បនាយំ អាទិម្ហិ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា អជ្ជតគ្គេតិ អជ្ជតំ អាទិំ កត្វាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អជ្ជតន្តិ អជ្ជភាវំ។ អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ, ទការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គំ កត្វាតិ អត្ថោ។
បាណុបេតន្តិ បាណេហិ ឧបេតំ, យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ
១៧. សត្តមេ ជាណុស្សោណីតិ ជាណុស្សោណិឋានន្តរំ កិរ នាមេកំ ឋានន្តរំ, តំ យេន កុលេន លទ្ធំ, តំ ជាណុស្សោណិកុលន្តិ វុច្ចតិ។ អយំ តស្មិំ កុលេ ជាតត្តា រញ្ញោ សន្តិកេ ច លទ្ធជាណុស្សោណិសក្ការត្តា ជាណុស្សោណីតិ វុច្ចតិ។ តេនុបសង្កមីតិ ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ពហុស្សុតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សចេ សោ លិង្គវិភត្តិការកាទិភេទំ ជានិស្សតិ, អម្ហេហិ ញាតមេវ ជានិស្សតិ, អញ្ញាតំ កិំ ជានិស្សតិ។ ញាតមេវ កថេស្សតិ, អញ្ញាតំ កិំ កថេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា មានទ្ធជំ បគ្គយ្ហ សិង្គំ ឧក្ខិបិត្វា មហាបរិវារេហិ បរិវុតោ យេន ភគវា កតត្តា ច, ព្រាហ្មណ, អកតត្តា ចាតិ សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ឥធ អាគច្ឆន្តោ ន ជានិតុកាមោ អត្ថគវេសី ហុត្វា អាគតោ, មានំ បន បគ្គយ្ហ សិង្គំ ឧក្ខិបិត្វា អាគតោ។ កិំ នុ ខ្វស្ស យថា បញ្ហស្ស អត្ថំ ជានាតិ, ឯវំ កថិតេ វឌ្ឍិ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ យថា ន ជានាតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘យថា ន ជានាតិ, ឯវំ កថិតេ វឌ្ឍិ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘កតត្តា ច, ព្រាហ្មណ, អកតត្តា ចា’’តិ អាហ។
ព្រាហ្មណោ តំ សុត្វា ‘‘សមណោ គោតមោ កតត្តាបិ អកតត្តាបិ និរយេ និព្ពត្តិំ វទតិ, ឥទំ ឧភយការណេនាបិ ឯកដ្ឋានេ និព្ពត្តិយា កថិតត្តា ទុជ្ជានំ មហន្ធការំ, នត្ថិ កោ នុ ខោ, ភោ គោតមាតិ ឥមំ ទុតិយបញ្ហំ អារភិ។
ឯវម្បិ ន ខោ អហន្តិអាទិមាហ។ អថស្ស និហតមានតំ ញត្វា សត្ថា ឧបរិ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ តេន ហិ, ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ។ តត្ថ តេន ហីតិ ការណនិទ្ទេសោ។ យស្មា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស អត្ថំ អជានន្តោ វិត្ថារទេសនំ យាចសិ, តស្មាតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
១៨. អដ្ឋមេ អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ។ អានន្ទោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ។ ឯកំសេនាតិ ឯកន្តេន។ អនុវិច្ចាតិ អនុបវិសិត្វា។ វិញ្ញូតិ បណ្ឌិតា។ គរហន្តីតិ និន្ទន្តិ, អវណ្ណំ ភាសន្តិ។ សេសមេត្ថ នវមេ ច សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ។
២០. ទសមេ ទុន្និក្ខិត្តញ្ច បទព្យញ្ជនន្តិ ឧប្បដិបាដិយា គហិតបាឡិបទមេវ ហិ អត្ថស្ស ព្យញ្ជនត្តា ព្យញ្ជនន្តិ វុច្ចតិ។ ឧភយមេតំ បាឡិយាវ នាមំ។ អត្ថោ ច ទុន្នីតោតិ បរិវត្តេត្វា ឧប្បដិបាដិយា គហិតា អដ្ឋកថា។ ទុន្និក្ខិត្តស្ស, ភិក្ខវេ, បទព្យញ្ជនស្ស អត្ថោបិ ទុន្នយោ ហោតីតិ បរិវត្តេត្វា ឧប្បដិបាដិយា គហិតាយ បាឡិយា អដ្ឋកថា នាម ទុន្នយា ទុន្នីហារា ទុក្កថា នាម ហោតិ។ ឯកាទសមេ វុត្តបដិបក្ខនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ។
អធិករណវគ្គោ ទុតិយោ។