៣. បុគ្គលវគ្គោ
១. សមិទ្ធសុត្តវណ្ណនា
២១. តតិយស្ស កាយសក្ខិ។ ទិដ្ឋន្តំ បត្តោតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោ។ សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោ។ ខមតីតិ រុច្ចតិ។ អភិក្កន្តតរោតិ អតិសុន្ទរតរោ។ បណីតតរោតិ អតិបណីតតរោ។ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតីតិ សមិទ្ធត្ថេរស្ស កិរ អរហត្តមគ្គក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ, សេសានិ ចត្តារិ សហជាតិន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ។ ឥតិ ថេរោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គំ កថេន្តោ ឯវមាហ។ មហាកោដ្ឋិកត្ថេរស្ស បន អរហត្តមគ្គក្ខណេ សមាធិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ, សេសានិ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ។ តស្មា សោបិ សមាធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តន្តិ កថេន្តោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គមេវ កថេសិ។ សារិបុត្តត្ថេរស្ស បន អរហត្តមគ្គក្ខណេ បញ្ញិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ។ សេសានិ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ។ តស្មា សោបិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តន្តិ កថេន្តោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គមេវ កថេសិ។
ន ខ្វេត្ថាតិ ន ខោ ឯត្ថ។ ឯកំសេន ព្យាកាតុន្តិ ឯកន្តេន ព្យាករិតុំ។ អរហត្តាយ បដិបន្នោតិ អរហត្តមគ្គសមង្គិំ ទស្សេតិ។ ឯវមេតស្មិំ សុត្តេ តីហិបិ ថេរេហិ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គោវ កថិតោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន ភុម្មន្តរេនេវ កថេសិ។
២. គិលានសុត្តវណ្ណនា
២២. ទុតិយេ សប្បាយានីតិ ហិតានិ វុទ្ធិករានិ។ បតិរូបន្តិ អនុច្ឆវិកំ។ នេវ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា អតេកិច្ឆេន វាតាបមារាទិនា រោគេន សមន្នាគតោ និដ្ឋាបត្តគិលានោ កថិតោ។ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា ខិបិតកកច្ឆុតិណបុប្ផកជរាទិភេទោ អប្បមត្តអាពាធោ កថិតោ។ លភន្តោ សប្បាយានិ ភោជនានិ នោ អលភន្តោតិ ឥមិនា បន យេសំ បដិជគ្គនេន ផាសុកំ ហោតិ, សព្ពេបិ តេ អាពាធា កថិតា។ ឯត្ថ ច បតិរូបោ ឧបដ្ឋាកោ នាម គិលានុបដ្ឋាកោ អនុញ្ញាតោតិ ភិក្ខុសង្ឃេន ទាតព្ពោតិ អនុញ្ញាតោ។ តស្មិញ្ហិ គិលានេ អត្តនោ ធម្មតាយ យាបេតុំ អសក្កោន្តេ ភិក្ខុសង្ឃេន
អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពាតិ ឥតរេបិ ទ្វេ គិលានា ឧបដ្ឋាបេតព្ពា។ កិំ ការណា? យោបិ ហិ និដ្ឋបត្តគិលានោ, សោ អនុបដ្ឋិយមានោ ‘‘សចេ មំ បដិជគ្គេយ្យុំ, ផាសុកំ មេ ភវេយ្យ។ ន ខោ បន មំ បដិជគ្គន្តី’’តិ មនោបទោសំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យ។ បដិជគ្គិយមានស្ស បនស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេន យំ កាតព្ពំ, តំ កតំ។ មយ្ហំ បន កម្មវិបាកោ ឦទិសោ’’តិ។ សោ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តំ
នេវ ឱក្កមតីតិ នេវ បវិសតិ។ និយាមំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ មគ្គនិយាមសង្ខាតំ សម្មត្តំ។ ឥមិនា បទបរមោ បុគ្គលោ កថិតោ។ ទុតិយវារេន ឧគ្ឃដិតញ្ញូ គហិតោ សាសនេ នាលកត្ថេរសទិសោ ពុទ្ធន្តរេ ឯកវារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ ឱវាទំ លភិត្វា បដិវិទ្ធបច្ចេកពោធិញាណោ ច។ តតិយវារេន វិបញ្ចិតញ្ញូ បុគ្គលោ កថិតោ, នេយ្យោ បន តន្និស្សិតោវ ហោតិ។
ធម្មទេសនា អនុញ្ញាតាតិ មាសស្ស អដ្ឋ វារេ ធម្មកថា អនុញ្ញាតា។ អញ្ញេសម្បិ ធម្មោ ទេសេតព្ពោតិ ឥតរេសម្បិ ធម្មោ កថេតព្ពោ។ កិំ ការណា? បទបរមស្ស ហិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តស្សាបិ អនាគតេ បច្ចយោ ភវិស្សតិ។ យោ បន តថាគតស្ស រូបទស្សនំ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មវិនយញ្ច សវនាយ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មំ អភិសមេតិ, សោ អលភន្តោ តាវ អភិសមេតិ។ លភន្តោ បន ខិប្បមេវ អភិសមេស្សតីតិ ឥមិនា ការណេន
៣. សង្ខារសុត្តវណ្ណនា
២៣. តតិយេ សព្យាពជ្ឈន្តិ សទុក្ខំ។ កាយសង្ខារន្តិ កាយទ្វារេ ចេតនារាសិំ។ អភិសង្ខរោតីតិ អាយូហតិ រាសិំ ករោតិ បិណ្ឌំ ករោតិ។ វចីមនោទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ។ សព្យាពជ្ឈំ លោកន្តិ សទុក្ខំ លោកំ។ សព្យាពជ្ឈា ផស្សា ផុសន្តីតិ សទុក្ខា វិបាកផស្សា ផុសន្តិ។ សព្យាពជ្ឈំ វេទនំ វេទិយតីតិ សទុក្ខំ វិបាកវេទនំ វេទិយតិ, សាពាធំ និរស្សាទន្តិ អត្ថោ។ សេយ្យថាបិ សត្តា នេរយិកាតិ យថា និរយេ និព្ពត្តសត្តា ឯកន្តទុក្ខំ វេទនំ វេទិយន្តិ, ឯវំ វេទិយតីតិ អត្ថោ។ កិំ បន តត្ថ ឧបេក្ខាវេទនា នត្ថីតិ? អត្ថិ, ទុក្ខវេទនាយ បន ពលវភាវេន សា អព្ពោហារិកដ្ឋានេ ឋិតា។ ឥតិ និរយោវ និរយស្ស ឧបមំ កត្វា អាហដោ។ តត្រ បដិភាគឧបមា នាម កិរ ឯសា។
សេយ្យថាបិ ទេវា សុភកិណ្ហាតិ ឥធាបិ ទេវលោកោវ ទេវលោកស្ស ឧបមំ កត្វា អាហដោ។ យស្មា បន ហេដ្ឋិមេសុ ព្រហ្មលោកេសុ សប្បីតិកជ្ឈានវិបាកោ វត្តតិ, សុភកិណ្ហេសុ និប្បីតិកោ ឯកន្តសុខោវ, តស្មា តេ អគ្គហេត្វា សុភកិណ្ហាវ កថិតា។ ឥតិ អយម្បិ តត្រ បដិភាគឧបមា នាមាតិ វេទិតព្ពា។
វោកិណ្ណសុខទុក្ខន្តិ វោមិស្សកសុខទុក្ខំ។ សេយ្យថាបិ មនុស្សាតិ មនុស្សានំ ហិ កាលេន សុខំ ហោតិ, កាលេន ទុក្ខំ។ ឯកច្ចេ ច ទេវាតិ កាមាវចរទេវា។ តេសម្បិ កាលេន សុខំ ហោតិ, កាលេន ទុក្ខំ។ តេសំ ហិ ហីនតរានំ មហេសក្ខតរា ទេវតា ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ ហោតិ, មគ្គា ឧក្កមិតព្ពំ, បារុតវត្ថំ អបនេតព្ពំ, អញ្ជលិកម្មំ កាតព្ពន្តិ តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ នាម ហោតិ។ ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកាតិ វេមានិកបេតា។ តេ ហិ កាលេន សម្បត្តិំ អនុភវន្តិ កាលេន កម្មន្តិ វោកិណ្ណសុខទុក្ខាវ ហោន្តិ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តីណិ សុចរិតានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ កថិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។
៤. ពហុការសុត្តវណ្ណនា
២៤. ចតុត្ថេ តយោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលាតិ តយោ អាចរិយបុគ្គលា។ បុគ្គលស្ស ពហុការាតិ អន្តេវាសិកបុគ្គលស្ស ពហូបការា។ ពុទ្ធន្តិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធំ។ សរណំ គតោ ហោតីតិ អវស្សយំ ធម្មន្តិ សតន្តិកំ នវលោកុត្តរធម្មំ។ សង្ឃន្តិ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហំ។ ឥទញ្ច បន សរណគមនំ អគ្គហិតសរណបុព្ពស្ស អកតាភិនិវេសស្ស វសេន វុត្តំ។ ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ សរណទាយកោ សោតាបត្តិមគ្គសម្បាបកោ អរហត្តមគ្គសម្បាបកោតិ តយោ អាចរិយា ពហុការាតិ អាគតា, បព្ពជ្ជាទាយកោ ពុទ្ធវចនទាយកោ កម្មវាចាចរិយោ សកទាគាមិមគ្គសម្បាបកោ អនាគាមិមគ្គសម្បាបកោតិ ឥមេ អាចរិយា ន អាគតា, កិំ ឯតេ ន ពហុការាតិ? នោ, ន ពហុការា។ អយំ បន ទេសនា ទុវិធេន បរិច្ឆិន្នា។ តស្មា សព្ពេបេតេ ពហុការា។ តេសុ សរណគមនស្មិំយេវ អកតាភិនិវេសោ វដ្ដតិ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលកសិណបរិកម្មវិបស្សនាញាណានិ បន បឋមមគ្គសន្និស្សិតានិ ហោន្តិ, ឧបរិ ទ្វេ មគ្គា ច ផលានិ ច អរហត្តមគ្គសន្និស្សិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។
ឥមិនា បុគ្គលេនាតិ ឥមិនា អន្តេវាសិកបុគ្គលេន។ ន សុប្បតិការំ វទាមីតិ បតិការំ កាតុំ ន សុករន្តិ វទាមិ។ អភិវាទនាទីសុ អនេកសតវារំ អនេកសហស្សវារម្បិ ហិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន និបតិត្វា វន្ទន្តោ អាសនា វុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គច្ឆន្តោ ទិដ្ឋទិដ្ឋក្ខណេ អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហន្តោ អនុច្ឆវិកំ សាមីចិកម្មំ ករោន្តោ ទិវសេ ទិវសេ ចីវរសតំ ចីវរសហស្សំ បិណ្ឌបាតសតំ បិណ្ឌបាតសហស្សំ ទទមានោ ចក្កវាឡបរិយន្តេន សព្ពរតនមយំ អាវាសំ ករោន្តោ សប្បិនវនីតាទិនានប្បការំ ភេសជ្ជំ អនុប្បទជ្ជមានោ នេវ សក្កោតិ អាចរិយេន កតស្ស បតិការំ នាម កាតុន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៥. វជិរូបមសុត្តវណ្ណនា
២៥. បញ្ចមេ អរុកូបមចិត្តោតិ បុរាណវណសទិសចិត្តោ។ វិជ្ជូបមចិត្តោតិ ឥត្តរកាលោភាសនេន វិជ្ជុសទិសចិត្តោ។ វជិរូបមចិត្តោតិ អភិសជ្ជតីតិ លគ្គតិ។ កុប្បតីតិ កោបវសេន កុប្បតិ។ ព្យាបជ្ជតីតិ បកតិភាវំ បជហតិ, បូតិកោ ហោតិ។ បតិត្ថីយតីតិ ថិនភាវំ ថទ្ធភាវំ អាបជ្ជតិ។ កោបន្តិ ទុព្ពលកោធំ។ ទោសន្តិ ទុស្សនវសេន តតោ ពលវតរំ។ អប្បច្ចយន្តិ អតុដ្ឋាការំ ទោមនស្សំ។ ទុដ្ឋារុកោតិ បុរាណវណោ។ កដ្ឋេនាតិ ទណ្ឌកកោដិយា។ កឋលេនាតិ កបាលេន។ អាសវំ ទេតីតិ អបរាបរំ សវតិ។ បុរាណវណោ ហិ អត្តនោ ធម្មតាយេវ បុព្ពំ លោហិតំ យូសន្តិ ឥមានិ តីណិ សវតិ, ឃដ្ដិតោ បន តានិ អធិកតរំ សវតិ។
ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ទុដ្ឋារុកោ វិយ ហិ កោធនបុគ្គលោ, តស្ស អត្តនោ ធម្មតាយ សវនំ វិយ កោធនស្សបិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឧទ្ធុមាតស្ស វិយ ចណ្ឌិកតស្ស ចរណំ, កដ្ឋេន វា កឋលាយ វា ឃដ្ដនំ វិយ អប្បមត្តំ វចនំ, ភិយ្យោសោមត្តាយ សវនំ វិយ ‘‘មាទិសំ នាម ឯស ឯវំ វទតី’’តិ ភិយ្យោសោមត្តាយ ឧទ្ធុមាយនភាវោ ទដ្ឋព្ពោ។
រត្តន្ធការតិមិសាយន្តិ រត្តិំ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណេ ពហលតមេ។ វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុប្បត្តិក្ខណេ។ ឥធាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ហិ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ, អន្ធការំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា, វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គញាណស្ស ឧប្បត្តិកាលោ, វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សមន្តា រូបទស្សនំ វិយ
វជិរូបមចិត្តតាយបិ
៦. សេវិតព្ពសុត្តវណ្ណនា
២៦. ឆដ្ឋេ សេវិតព្ពោតិ ឧបសង្កមិតព្ពោ។ ភជិតព្ពោតិ អល្លីយិតព្ពោ។ បយិរុបាសិតព្ពោតិ សន្តិកេ និសីទនវសេន បុនប្បុនំ ឧបាសិតព្ពោ។ សក្កត្វា គរុំ កត្វាតិ សក្ការញ្ចេវ គរុការញ្ច កត្វា។ ហីនោ ហោតិ សីលេនាតិអាទីសុ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនតា វេទិតព្ពា។ តត្ថ យោ ហិ បញ្ច សីលានិ រក្ខតិ, សោ ទស សីលានិ រក្ខន្តេន ន សេវិតព្ពោ អញ្ញត្រ អនុទ្ទយា អញ្ញត្រ អនុកម្បាតិ ឋបេត្វា អនុទ្ទយញ្ច អនុកម្បញ្ច។ អត្តនោ អត្ថាយេវ ហិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ, អនុទ្ទយានុកម្បាវសេន បន តំ ឧបសង្កមិតុំ វដ្ដតិ។
សីលសាមញ្ញគតានំ សតន្តិ សីលេន សមានភាវំ គតានំ សន្តានំ។ សីលកថា ច នោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ សមានសីលានំ អម្ហាកំ សីលមេវ អារព្ភ កថា ភវិស្សតិ។ សា ច នោ បវត្តិនី ភវិស្សតីតិ សា ច អម្ហាកំ កថា ទិវសម្បិ កថេន្តានំ បវត្តិស្សតិ ន បដិហញ្ញិស្សតិ។ សា ច នោ ផាសុ ភវិស្សតីតិ សា ច ទិវសម្បិ បវត្តមានា សីលកថា អម្ហាកំ ផាសុវិហារោ សុខវិហារោ ភវិស្សតិ។ សមាធិបញ្ញាកថាសុបិ ឯសេវ នយោ។
សីលក្ខន្ធន្តិ សីលរាសិំ។ តត្ថ តត្ថ បញ្ញាយ អនុគ្គហេស្សាមីតិ ឯត្ថ សីលស្ស អសប្បាយេ អនុបការធម្មេ វជ្ជេត្វា សប្បាយេ ឧបការធម្មេ សេវន្តោ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ សីលក្ខន្ធំ បញ្ញាយ អនុគ្គណ្ហាតិ នាម។ សមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ។ និហីយតីតិ អត្តនោ ហីនតរំ បុគ្គលំ សេវន្តោ ខារបរិស្សាវនេ អាសិត្តឧទកំ វិយ សតតំ សមិតំ ហាយតិ បរិហាយតិ។ តុល្យសេវីតិ អត្តនា សមានសេវី។ សេដ្ឋមុបនមន្តិ សេដ្ឋំ ឧទេតិ ខិប្បន្តិ ខិប្បមេវ វឌ្ឍតិ។ តស្មា អត្តនោ ឧត្តរិំ ភជេថាតិ យស្មា សេដ្ឋំ បុគ្គលំ ឧបនមន្តោ ឧទេតិ ខិប្បំ, តស្មា អត្តនោ ឧត្តរិតរំ វិសិដ្ឋតរំ ភជេថ។
៧. ជិគុច្ឆិតព្ពសុត្តវណ្ណនា
២៧. សត្តមេ ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ គូថំ វិយ ជិគុច្ឆិតព្ពោ។ អថ ខោ នន្តិ អថ ខោ អស្ស។ កិត្តិសទ្ទោតិ កថាសទ្ទោ។ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ គូថកូបោ វិយ ទុស្សីល្យំ ទដ្ឋព្ពំ។ គូថកូបេ បតិត្វា ឋិតោ ធម្មនិអហិ វិយ ទុស្សីលបុគ្គលោ។ គូថកូបតោ ឧទ្ធរិយមានេន តេន អហិនា បុរិសស្ស សរីរំ អារុឡ្ហេនាបិ អទដ្ឋភាវោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្សាបិ តស្ស កិរិយាយ អករណភាវោ។ សរីរំ គូថេន មក្ខេត្វា
តិន្ទុកាលាតន្តិ តិន្ទុករុក្ខអលាតំ។ ភិយ្យោសោមត្តាយ ចិច្ចិដាយតីតិ តំ ហិ ឈាយមានំ បកតិយាបិ ឯវមេវ ខោតិ ឯវមេវំ កោធនោ អត្តនោ ធម្មតាយបិ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ, អប្បមត្តកំ បន វចនំ សុតកាលេ ‘‘មាទិសំ នាម ឯវំ វទតិ ឯវំ វទតី’’តិ អតិរេកតរំ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ។ គូថកូបោតិ គូថបុណ្ណកូបោ, គូថរាសិយេវ វា។ ឱបម្មសំសន្ទនំ បនេត្ថ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ តស្មា ឯវរូបោ បុគ្គលោ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ ន សេវិតព្ពោតិ យស្មា កោធនោ អតិសេវិយមានោ អតិឧបសង្កមិយមានោបិ កុជ្ឈតិយេវ, ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ បដិក្កមន្តេបិ កុជ្ឈតិយេវ។ តស្មា បលាលគ្គិ វិយ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ ន សេវិតព្ពោ ន ភជិតព្ពោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ហិ បលាលគ្គិំ អតិឧបសង្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សរីរំ ឈាយតិ។ យោ អតិបដិក្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សីតំ ន វូបសម្មតិ។ អនុបសង្កមិត្វា អបដិក្កមិត្វា បន មជ្ឈត្តភាវេន តប្បន្តស្ស សីតំ វូបសម្មតិ, តស្មា បលាលគ្គិ វិយ កោធនោ បុគ្គលោ មជ្ឈត្តភាវេន
កល្យាណមិត្តោតិ សុចិមិត្តោ។ កល្យាណសហាយោតិ សុចិសហាយោ។ សហាយា នាម សហគាមិនោ សទ្ធិំចរា។ កល្យាណសម្បវង្កោតិ កល្យាណេសុ សុចិបុគ្គលេសុ សម្បវង្កោ, តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារមានសោតិ អត្ថោ។
៨. គូថភាណីសុត្តវណ្ណនា
២៨. អដ្ឋមេ គូថភាណីតិ យោ គូថំ វិយ ទុគ្គន្ធកថំ កថេតិ។ បុប្ផភាណីតិ មធុភាណីតិ យោ មធុ វិយ មធុរកថំ កថេតិ។ សភគ្គតោតិ សភាយ ឋិតោ។ បរិសគ្គតោតិ គាមបរិសាយ ឋិតោ។ ញាតិមជ្ឈគតោតិ ញាតីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ បូគមជ្ឈគតោតិ សេណីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ។ រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ។ អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយានីតោ។ សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ។ ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ។ អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា។ អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លញ្ជោ អធិប្បេតោ។ កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ អន្តមសោ តិត្តិរិយវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិមត្តកស្ស លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ។ សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ។
នេលាតិ កណ្ណសុខាតិ ព្យញ្ជនមធុរតាយ កណ្ណានំ សុខា, សូចិវិជ្ឈនំ វិយ កណ្ណសូលំ ន ជនេតិ។ អត្ថមធុរតាយ សកលសរីរេ កោបំ អជនេត្វា បេមំ ជនេតីតិ បេមនីយា។ ហទយំ គច្ឆតិ អប្បដិហញ្ញមានា សុខេន ចិត្តំ បវិសតីតិ ហទយង្គមា។ គុណបរិបុណ្ណតាយ បុរេ ភវាតិ បោរី។ បុរេ សំវឌ្ឍនារី វិយ សុកុមារាតិបិ បោរី។ បុរស្ស ឯសាតិបិ បោរី។ បុរស្ស ឯសាតិ នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ។ នគរវាសិនោ ពហុជនកន្តា។ កន្តភាវេនេវ ពហុនោ ជនស្ស មនាបា ចិត្តវុទ្ធិករាតិ ពហុជនមនាបា។
៩. អន្ធសុត្តវណ្ណនា
២៩. នវមេ ចក្ខុ ន ហោតីតិ បញ្ញាចក្ខុ ន ហោតិ។ ផាតិំ ករេយ្យាតិ ផីតំ វឌ្ឍិតំ ករេយ្យ។ សាវជ្ជានវជ្ជេតិ សទោសនិទ្ទោសេ។ ហីនប្បណីតេតិ អធមុត្តមេ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេតិ កណ្ហសុក្កាយេវ អញ្ញមញ្ញំ បដិពាហនតោ បដិបក្ខវសេន សប្បដិភាគាតិ វុច្ចន្តិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – កុសលេ ធម្មេ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ ជានេយ្យ, អកុសលេ ធម្មេ ‘‘អកុសលា ធម្មា’’តិ ជានេយ្យ។ សាវជ្ជាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេសុ បន កណ្ហធម្មេ ‘‘សុក្កសប្បដិភាគា’’តិ ជានេយ្យ, សុក្កធម្មេ ‘‘កណ្ហសប្បដិភាគា’’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ, តថារូបម្បិស្ស ចក្ខុ ន ហោតីតិ។ ឥមិនា នយេន សេសវារេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ន ចេវ ភោគា តថារូបាតិ តថាជាតិកា ភោគាបិស្ស ន ហោន្តិ។ ន ច បុញ្ញានិ កុព្ពតីតិ បុញ្ញានិ ច ន ករោតិ។ ឯត្តាវតា ភោគុប្បាទនចក្ខុនោ ច បុញ្ញករណចក្ខុនោ ច អភាវោ វុត្តោ។ ឧភយត្ថ កលិគ្គាហោតិ ឥធលោកេ ច បរលោកេ ចាតិ ឧភយស្មិម្បិ អបរទ្ធគ្គាហោ, បរាជយគ្គាហោ ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា ឧភយត្ថ កលិគ្គាហោតិ ឧភយេសម្បិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកានំ អត្ថានំ កលិគ្គាហោ, បរាជយគ្គាហោតិ អត្ថោ។ ធម្មាធម្មេនាតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មេនបិ ទសអកុសលកម្មបថអធម្មេនបិ។ សឋោតិ កេរាដិកោ។ ភោគានិ បរិយេសតីតិ ភោគេ គវេសតិ។ ថេយ្យេន កូដកម្មេន, មុសាវាទេន ចូភយន្តិ ថេយ្យាទីសុ ឧភយេន បរិយេសតីតិ អត្ថោ។ កថំ? ថេយ្យេន កូដកម្មេន ច បរិយេសតិ, ថេយ្យេន មុសាវាទេន ច បរិយេសតិ សង្ឃាតុន្តិ សង្ឃរិតុំ។ ធម្មលទ្ធេហីតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ អកោបេត្វា លទ្ធេហិ។ ឧដ្ឋានាធិគតន្តិ វីរិយេន អព្យគ្ឃមានសោតិ និព្ពិចិកិច្ឆចិត្តោ។ ភទ្ទកំ ឋានន្តិ សេដ្ឋំ ទេវដ្ឋានំ។ ន សោចតីតិ យស្មិំ ឋានេ អន្តោសោកេន ន សោចតិ។
១០. អវកុជ្ជសុត្តវណ្ណនា
៣០. ទសមេ អវកុជ្ជបញ្ញោតិ អធោមុខបញ្ញោ។ ឧច្ឆង្គបញ្ញោតិ ឧច្ឆង្គសទិសបញ្ញោ។ បុថុបញ្ញោតិ វិត្ថារិកបញ្ញោ។ អាទិកល្យាណន្តិអាទីសុ អាទីតិ បុព្ពបដ្ឋបនា។ មជ្ឈន្តិ កថាវេមជ្ឈំ។ បរិយោសានន្តិ សន្និដ្ឋានំ។ ឥតិស្ស តេ ធម្មំ កថេន្តា បុព្ពបដ្ឋបនេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា កថេន្តិ, វេមជ្ឈេបិ បរិយោសានេបិ។ ឯត្ថ ច អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានិ, អត្ថិ សាសនស្ស។ តត្ថ ទេសនាយ តាវ ចតុប្បទិកគាថាយ បឋមបទំ អាទិ, ទ្វេ បទានិ មជ្ឈំ, អវសានបទំ បរិយោសានំ។ ឯកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស និទានំ អាទិ, អនុសន្ធិ មជ្ឈំ, ឥទមវោចាតិ អប្បនា បរិយោសានំ។ អនេកានុសន្ធិកស្ស បឋមោ អនុសន្ធិ អាទិ, តតោ បរំ ឯកោ វា អនេកេ វា មជ្ឈំ, បច្ឆិមោ បរិយោសានំ។ អយំ តាវ ទេសនាយ នយោ។ សាសនស្ស បន សីលំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈំ, វិបស្សនា បរិយោសានំ។ សមាធិ វា អាទិ, វិបស្សនា មជ្ឈំ, មគ្គោ បរិយោសានំ។ វិបស្សនា វា អាទិ, មគ្គោ មជ្ឈំ, ផលំ បរិយោសានំ។ មគ្គោ វា អាទិ, ផលំ មជ្ឈំ, និព្ពានំ បរិយោសានំ។ ទ្វេ ទ្វេ វា កយិរមានេ សីលសមាធយោ អាទិ, វិបស្សនាមគ្គា មជ្ឈំ, ផលនិព្ពានានិ បរិយោសានំ។
សាត្ថន្តិ សព្យញ្ជនន្តិ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទេសេន្តិ។ កេវលបរិបុណ្ណន្តិ សកលបរិបុណ្ណំ អនូនំ កត្វា ទេសេន្តិ។ បរិសុទ្ធន្តិ បរិសុទ្ធំ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិំ កត្វា ទេសេន្តិ។ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេន្តីតិ ឯវំ ទេសេន្តា ច សេដ្ឋចរិយភូតំ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ បកាសេន្តិ។ នេវ អាទិំ មនសិ ករោតីតិ នេវ បុព្ពបដ្ឋបនំ មនសិ ករោតិ។
កុម្ភោតិ ឃដោ។ និកុជ្ជោតិ អធោមុខោ ឋបិតោ។ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ កុម្ភោ និកុជ្ជោ វិយ អវកុជ្ជបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧទកាសិញ្ចនកាលោ
អាកិណ្ណានីតិ បក្ខិត្តានិ។ សតិសម្មោសាយ បកិរេយ្យាតិ មុដ្ឋស្សតិតាយ វិកិរេយ្យ។ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧច្ឆង្គោ វិយ ឧច្ឆង្គបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, នានាខជ្ជកានិ វិយ នានប្បការំ ពុទ្ធវចនំ, ឧច្ឆង្គេ នានាខជ្ជកានិ ខាទន្តស្ស និសិន្នកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គណ្ហនកាលោ, វុដ្ឋហន្តស្ស សតិសម្មោសា បកិរណកាលោ វិយ តស្មា អាសនា វុដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ។
ឧក្កុជ្ជោតិ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ។ សណ្ឋាតីតិ បតិដ្ឋហតិ។ ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ កុម្ភោ វិយ បុថុបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧទកស្ស អាសិត្តកាលោ វិយ ទេសនាយ
ទុម្មេធោតិ និប្បញ្ញោ។ អវិចក្ខណោតិ សំវិទហនបញ្ញាយ រហិតោ។ គន្តាតិ គមនសីលោ។ សេយ្យោ ឯតេន វុច្ចតីតិ ឯតស្មា បុគ្គលា ឧត្តរិតរោតិ វុច្ចតិ។ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោតិ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុធម្មំ សហ សីលេន បុព្ពភាគបដិបទំ បដិបន្នោ។ ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស។ អន្តករោ សិយាតិ កោដិករោ បរិច្ឆេទករោ បរិវដុមករោ ភវេយ្យាតិ។
បុគ្គលវគ្គោ តតិយោ។