៦. មហាវគ្គោ
១. សោណសុត្តវណ្ណនា
៥៥. ឆដ្ឋស្ស សោណោតិ សុខុមាលសោណត្ថេរោ។ សីតវនេតិ ឯវំនាមកេ សុសានេ។ តស្មិំ កិរ បដិបាដិយា បញ្ច ចង្កមនបណ្ណសាលាសតានិ មាបិតានិ, តេសុ ថេរោ អត្តនោ សប្បាយចង្កមនំ គហេត្វា សមណធម្មំ ករោតិ។ តស្ស អារទ្ធវីរិយស្ស ហុត្វា ចង្កមតោ បាទតលានិ ភិជ្ជិំសុ, ជាណូហិ ចង្កមតោ ជាណុកានិបិ ហត្ថតលានិបិ ភិជ្ជិំសុ, ឆិទ្ទានិ អហេសុំ។ ឯវំ អារទ្ធវីរិយោ វិហរន្តោ ឱភាសនិមិត្តមត្តកម្បិ ទស្សេតុំ នាសក្ខិ។ តស្ស វីរិយេន កិលមិតកាយស្ស កោដិយំ បាសាណផលកេ និសិន្នស្ស យោ វិតក្កោ ឧទបាទិ, តំ ទស្សេតុំ អថ ខោ អាយស្មតោតិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អារទ្ធវីរិយាតិ បរិបុណ្ណបគ្គហិតវីរិយា។ ន អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ សចេ ហិ អហំ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ វា អស្សំ វិបញ្ចិតញ្ញូ វា នេយ្យោ វា, នូន មេ ចិត្តំ វិមុច្ចេយ្យ។ អទ្ធា បនស្មិ បទបរមោ, យេន មេ ចិត្តំ ន វិមុច្ចតីតិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា សំវិជ្ជន្តិ ខោ បនាតិអាទីនិ ចិន្តេសិ។ តត្ថ ភោគាតិ ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តំ។
បាតុរហោសីតិ ថេរស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា ‘‘អយំ សោណោ អជ្ជ សីតវនេ បធានភូមិយំ និសិន្នោ ឥមំ វិតក្កំ វិតក្កេតិ, គន្ត្វាស្ស វិតក្កំ សហោត្ថំ គណ្ហិត្វា វីណោបមំ កម្មដ្ឋានំ កថេស្សាមី’’តិ បមុខេ បាកដោ អហោសិ។ បញ្ញត្តេ អាសនេតិ បធានិកភិក្ខូ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ឱវទិតុំ អាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ និសីទនត្ថំ យថាលាភេន អាសនំ បញ្ញាបេត្វាវ បធានំ ករោន្តិ, អញ្ញំ អលភមានា បុរាណបណ្ណានិបិ សន្ថរិត្វា ឧបរិ សង្ឃាដិំ បញ្ញបេន្តិ។ ថេរោបិ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា បធានំ អកាសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘បញ្ញត្តេ អាសនេ’’តិ។
តំ កិំ មញ្ញសីតិ សត្ថា ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អវសេសកម្មដ្ឋានេហិ អត្ថោ នត្ថិ, អយំ គន្ធព្ពសិប្បេ វីណាយ តន្តិស្សរេ កុសលតា នាម វីណាយ វាទនកុសលតា, សោ ច តត្ថ កុសលោ។ មាតាបិតរោ ហិស្ស ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ អញ្ញំ សិប្បំ សិក្ខន្តោ កាយេន កិលមិស្សតិ, ឥទំ បន សយនេ
‘‘សត្ត សរា តយោ គាមា, មុច្ឆនា ឯកវីសតិ;
ឋានា ឯកូនបញ្ញាស, ឥច្ចេតេ សរមណ្ឌលា’’តិ។ –
អាទិកំ គន្ធព្ពសិប្បំ សព្ពមេវ បគុណំ អហោសិ។ អច្ចាយតាតិ អតិអាយតា ខរមុច្ឆនា។ សរវតីតិ សរសម្បន្នា។ កម្មញ្ញាតិ កម្មក្ខមា កម្មយោគ្គា។ អតិសិថិលាតិ មន្ទមុច្ឆនា។ សមេ គុណេ បតិដ្ឋិតាតិ មជ្ឈិមេ សរេ ឋបេត្វា មុច្ឆិតា។
អច្ចារទ្ធន្តិ អតិគាឡ្ហំ។ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តតីតិ ឧទ្ធតភាវាយ សំវត្តតិ។ អតិលីនន្តិ អតិសិថិលំ។ កោសជ្ជាយាតិ កុសីតភាវត្ថាយ។ វីរិយសមថំ អធិដ្ឋហាតិ វីរិយសម្បយុត្តំ សមថំ អធិដ្ឋហ, វីរិយំ សមថេន យោជេហីតិ អត្ថោ។ ឥន្ទ្រិយានញ្ច សមតំ បដិវិជ្ឈាតិ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ សមតំ សមភាវំ អធិដ្ឋាហិ។ តត្ថ សទ្ធំ បញ្ញាយ, បញ្ញញ្ច សទ្ធាយ, វីរិយំ សមាធិនា, សមាធិញ្ច វីរិយេន យោជយតា ឥន្ទ្រិយានំ សមតា អធិដ្ឋិតា នាម ហោតិ។ សតិ បន សព្ពត្ថិកា, សា សទា ពលវតីយេវ វដ្ដតិ។ តញ្ច បន តេសំ យោជនាវិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦០-៦២) បកាសិតមេវ។ តត្ថ ច និមិត្តំ គណ្ហាហីតិ តស្មិញ្ច សមភាវេ សតិ យេន អាទាសេ មុខពិម្ពេនេវ និមិត្តេន ឧប្បជ្ជិតព្ពំ, តំ សមថនិមិត្តំ វិបស្សនានិមិត្តំ មគ្គនិមិត្តំ ផលនិមិត្តញ្ច
តត្ថ ច និមិត្តំ អគ្គហេសីតិ សមថនិមិត្តញ្ច វិបស្សនានិមិត្តញ្ច អគ្គហេសិ។ ឆ ឋានានីតិ ឆ ការណានិ។ អធិមុត្តោ ហោតីតិ បដិវិជ្ឈិត្វា បច្ចក្ខំ កត្វា ឋិតោ ហោតិ។ នេក្ខម្មាធិមុត្តោតិអាទិ សព្ពំ អរហត្តវសេនេវ វុត្តំ។ អរហត្តញ្ហិ សព្ពកិលេសេហិ និក្ខន្តត្តា នេក្ខម្មំ, តេហេវ បវិវិត្តត្តា បវិវេកោ, ព្យាបជ្ឈាភាវតោ អព្យាបជ្ឈំ, តណ្ហាក្ខយន្តេ ឧប្បន្នត្តា តណ្ហាក្ខយោ ឧបាទានក្ខយោ, សម្មោហាភាវតោ អសម្មោហោតិ វុច្ចតិ។
កេវលំ សទ្ធាមត្តកន្តិ បដិវេធរហិតំ កេវលំ បដិវេធបញ្ញាយ អសម្មិស្សកំ សទ្ធាមត្តកំ។ បដិចយន្តិ បុនប្បុនំ ករណេន វឌ្ឍិំ។ វីតរាគត្តាតិ មគ្គបដិវេធេន រាគស្ស វិគតត្តាយេវ នេក្ខម្មសង្ខាតំ អរហត្តំ បដិវិជ្ឈិត្វា សច្ឆិកត្វា ឋិតោ ហោតិ, ផលសមាបត្តិវិហារេន វិហរតិ, តន្និន្នមានសោយេវ ច ហោតីតិ អត្ថោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
លាភសក្ការសិលោកន្តិ ចតុបច្ចយលាភញ្ច តេសញ្ញេវ សុកតភាវញ្ច វណ្ណភណនញ្ច។ និកាមយមានោតិ ឥច្ឆមានោ បត្ថយមានោ។ បវិវេកាធិមុត្តោតិ បវិវេកេ អធិមុត្តោ អរហន្តិ ឯវំ អរហត្តំ ព្យាករោតីតិ អត្ថោ។
សីលព្ពតបរាមាសន្តិ សីលញ្ច វតញ្ច បរាមសិត្វា គហិតំ គហណមត្តំ។ សារតោ បច្ចាគច្ឆន្តោតិ សារភាវេន ជានន្តោ។ អព្យាបជ្ឈាធិមុត្តោតិ អព្យាបជ្ឈំ អរហត្តំ ព្យាករោតិ។ ឥមិនាវ នយេន សព្ពដ្ឋានេសុ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អបិចេត្ថ ‘‘នេក្ខម្មាធិមុត្តោតិ ឥមស្មិំយេវ អរហត្តំ កថិតំ, សេសេសុ បញ្ចសុ និព្ពាន’’ន្តិ ឯកេ វទន្តិ។ អបរេ ‘‘អសម្មោហាធិមុត្តោតិ ឯត្ថេវ និព្ពានំ កថិតំ, សេសេសុ អរហត្ត’’ន្តិ វទន្តិ។ អយំ បនេត្ថ សារោ – សព្ពេស្វេវ តេសុ អរហត្តម្បិ និព្ពានម្បិ កថិតមេវាតិ។
ភុសាតិ ពលវន្តោ ទិព្ពរូបសទិសា។ នេវស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយន្តីតិ ឯតស្ស ខីណាសវស្ស ចិត្តំ គហេត្វា ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ។ កិលេសា ហិ ឧប្បជ្ជមានា ចិត្តំ គណ្ហន្តិ នាម។ អមិស្សីកតន្តិ កិលេសា ហិ អារម្មណេន សទ្ធិំ ចិត្តំ មិស្សំ ករោន្តិ, តេសំ អភាវា អមិស្សីកតំ។ ឋិតន្តិ បតិដ្ឋិតំ។ អានេញ្ជប្បត្តន្តិ អចលប្បត្តំ។ វយញ្ចស្សានុបស្សតីតិ តស្ស ចេស ចិត្តស្ស ឧប្បាទម្បិ វយម្បិ បស្សតិ។ ភុសា វាតវុដ្ឋីតិ ពលវា វាតក្ខន្ធោ។ នេវ សម្បកម្បេយ្យាតិ ឯកភាគេន ចាលេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ ន សម្បកម្បេយ្យាតិ ថូណំ វិយ សព្ពភាគតោ កម្បេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ ន សម្បវេធេយ្យាតិ វេធេត្វា បវេធេត្វា បាតេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។
នេក្ខម្មំ អធិមុត្តស្សាតិ អរហត្តំ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតស្ស ខីណាសវស្ស។ សេសបទេសុបិ ឧបាទានក្ខយស្ស ចាតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ អសម្មោហញ្ច ចេតសោតិ ចិត្តស្ស ច អសម្មោហំ អធិមុត្តស្ស។ ទិស្វា អាយតនុប្បាទន្តិ អាយតនានំ ឧប្បាទញ្ច វយញ្ច ទិស្វា។ សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ សម្មា ហេតុនា នយេន ឥមាយ វិបស្សនាបដិបត្តិយា ផលសមាបត្តិវសេន ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, និព្ពានារម្មណេ អធិមុច្ចតិ។ អថ វា ឥមិនា ខីណាសវស្ស បដិបទា កថិតា។ តស្ស ហិ អាយតនុប្បាទំ ទិស្វា ឥមាយ វិបស្សនាយ អធិគតស្ស អរិយមគ្គស្សានុភាវេន សព្ពកិលេសេហិ សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតិ។ ឯវំ តស្ស សម្មា វិមុត្តស្ស…បេ.… ន វិជ្ជតិ។ តត្ថ សន្តចិត្តស្សាតិ និព្ពុតចិត្តស្ស។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
២. ផគ្គុនសុត្តវណ្ណនា
៥៦. ទុតិយេ សមធោសីតិ ឧដ្ឋានាការំ ទស្សេសិ។ បដិក្កមន្តីតិ បរិហាយន្តិ។ នោ អភិក្កមន្តីតិ ន វឌ្ឍន្តិ។ សីសវេឋនំ ទទេយ្យាតិ សីសំ វេឋេត្វា ទណ្ឌកេន សម្បរិវត្តកំ ពន្ធេយ្យ។ ឥន្ទ្រិយានិ វិប្បសីទិំសូតិ តស្មិំ មរណសមយេ ឆ ឥន្ទ្រិយានិ វិប្បសន្នានិ អហេសុំ។ អត្ថុបបរិក្ខាយាតិ អត្ថានត្ថំ ការណាការណំ ឧបបរិក្ខនេ។ អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេតិ និព្ពានេ។ អវិមុត្តំ ហោតីតិ អរហត្តផលេន អធិមុត្តំ ហោតិ។
៣. ឆឡភិជាតិសុត្តវណ្ណនា
៥៧. តតិយេ ឆឡភិជាតិយោតិ ឆ ជាតិយោ។ តត្រិទន្តិ តត្រាយំ។ លុទ្ទាតិ ទារុណា។ ភិក្ខូ កណ្ដកវុត្តិកាតិ សមណា នាមេតេ។ ឯកសាដកាតិ ឯកេនេវ បិលោតិកខណ្ឌេន បុរតោ បដិច្ឆាទនកា។ អកាមកស្ស ពិលំ ឱលគ្គេយ្យុន្តិ សត្ថេ គច្ឆមានេ គោណម្ហិ មតេ គោមំសមូលំ ឧប្បាទនត្ថាយ វិភជិត្វា ខាទមានា ឯកស្ស គោមំសំ អនិច្ឆន្តស្សេវ កោដ្ឋាសំ កត្វា ‘‘អយញ្ច តេ ខាទិតព្ពោ, មូលញ្ច ទាតព្ព’’ន្តិ តំ កោដ្ឋាសសង្ខាតំ ពិលំ ឱលគ្គេយ្យុំ, ពលក្ការេន ហត្ថេ ឋបេយ្យុន្តិ អត្ថោ។ អខេត្តញ្ញុនាតិ អភិជាតិបញ្ញត្តិយា ខេត្តំ អជានន្តេន។ តំ សុណាហីតិ តំ មម បញ្ញត្តិំ សុណាហិ។ កណ្ហាភិជាតិកោតិ កាឡកជាតិកោ។ កណ្ហំ ធម្មំ អភិជាយតីតិ កណ្ហសភាវោ ហុត្វា ជាយតិ និព្ពត្តតិ, កណ្ហាភិជាតិយំ វា ជាយតិ។ និព្ពានំ អភិជាយតីតិ និព្ពានំ បាបុណាតិ, អរិយភូមិសង្ខាតាយ វា និព្ពានជាតិយា ជាយតិ។
៤. អាសវសុត្តវណ្ណនា
៥៨. ចតុត្ថេ សំវរា បហាតព្ពាតិ សំវរេន បហាតព្ពា។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ។ បដិសង្ខាតិ បដិសញ្ជានិត្វា, បច្ចវេក្ខិត្វាតិ អត្ថោ។ យោនិសោតិ ឧបាយេន បថេន។ ឯត្ថ ច អសំវរេ អាទីនវបដិសង្ខា យោនិសោ បដិសង្ខាតិ វេទិតព្ពា។ សា ចាយំ ‘‘វរំ, ភិក្ខវេ, តត្តាយ អយោសលាកាយ អាទិត្តាយ សម្បជ្ជលិតាយ សជោតិភូតាយ ចក្ខុន្ទ្រិយំ សម្បលិមដ្ឋំ, ន ត្វេវ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេសុ រូបេសុ អនុព្យញ្ជនសោ និមិត្តគ្គាហោ’’តិអាទិនា អាទិត្តបរិយាយេន (សំ. និ. ៤.២៣៥) វេទិតព្ពា។ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ វិហរតីតិ ឯត្ថ ចក្ខុមេវ ឥន្ទ្រិយំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, សំវរណតោ សំវរោ, បិទហនតោ ថកនតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ។ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរោ។ ជវនេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ហេស តស្មិំ ទ្វារេ កិលេសានំ ឧប្បត្តិវារណតោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរោតិ វុច្ចតិ។ សំវុតោតិ តេន សំវរេន ឧបេតោ។ តថា ហិ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិ ឥមស្ស វិភង្គេ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ.… សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ។ អថ វា សំវរីតិ សំវុតោ, ថកេសិ បិទហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោតិ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសង្ខាតំ សតិកវាដំ ចក្ខុទ្វារេ ឃរទ្វារេ កវាដំ វិយ សំវរិ ថកេសិ បិទហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អយមេវេត្ថ អត្ថោ សុន្ទរតរោ។ តថា ហិ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរំ អសំវុតស្ស វិហរតោ, សំវុតស្ស វិហរតោ’’តិ ឯតេសុ បទេសុ អយមេវត្ថោ ទិស្សតីតិ។
យំ ហិស្សាតិអាទិម្ហិ យំ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរំ អស្ស ភិក្ខុនោ អសំវុតស្ស អថកេត្វា អបិទហិត្វា វិហរន្តស្សាតិ អត្ថោ។ យេការស្ស វា ឯស យន្តិ អាទេសោ, យេ អស្សាតិ អត្ថោ។ អាសវា វិឃាតបរិឡាហាតិ ចត្តារោ អាសវា ច អញ្ញេ ច វិឃាតករា កិលេសបរិឡាហា វិបាកបរិឡាហា វា។ ចក្ខុទ្វារស្មិញ្ហិ ឥដ្ឋារម្មណំ អាបាថគតំ កាមស្សាទវសេន អស្សាទយតោ អភិនន្ទតោ កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘ឦទិសំ អញ្ញស្មិម្បិ សុគតិភវេ លភិស្សាមី’’តិ ភវបត្ថនាយ អស្សាទយតោ ភវាសវោ ឯវំស តេតិ ឯវំ អស្ស តេ, ឯតេនុបាយេន ន ហោន្តិ, នោ អញ្ញថាតិ វុត្តំ ហោតិ។ បដិសង្ខា យោនិសោ សោតិន្ទ្រិយសំវរសំវុតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥមេ វុច្ចន្តិ អាសវា សំវរា បហាតព្ពាតិ ឥមេសុ ឆសុ ទ្វារេសុ ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា ចតុវីសតិ អាសវា សំវរេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ។
បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៨) សីលកថាយ វុត្តមេវ។ យំ ហិស្សាតិ យញ្ហិ ចីវរំ បិណ្ឌបាតាទីសុ វា អញ្ញតរំ អស្ស។ អប្បដិសេវតោតិ ឯវំ យោនិសោ អប្បដិសេវន្តស្ស។ ឥមស្មិំ វារេ អលទ្ធំ ចីវរាទិំ បត្ថយតោ លទ្ធំ វា អស្សាទយតោ កាមាសវស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា, ឦទិសំ អញ្ញស្មិម្បិ សុគតិភវេ លភិស្សាមីតិ ភវបត្ថនាយ អស្សាទយតោ ភវាសវស្ស, អហំ លភាមិ ន លភាមីតិ វា មយ្ហំ វា ឥទន្តិ អត្តសញ្ញំ អធិដ្ឋហតោ ទិដ្ឋាសវស្ស, សព្ពេហេវ បន សហជាតោ អវិជ្ជាសវោតិ ឯវំ ចតុន្នំ អាសវានំ ឧប្បត្តិ វិឃាតបរិឡាហាវ នវវេទនុប្បាទនតោបិ វេទិតព្ពា។ ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, អាសវា បដិសេវនា បហាតព្ពាតិ ឥមេ ឯកមេកស្មិំ បច្ចយេ ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា សោឡស អាសវា ឥមិនា ញាណសំវរសង្ខាតេន បច្ចវេក្ខណបដិសេវនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ។
បដិសង្ខា យោនិសោ ខមោ ហោតិ សីតស្សាតិ ឧបាយេន បថេន បច្ចវេក្ខិត្វា ខន្តា ហោតិ សីតស្ស, សីតំ ខមតិ សហតិ, ន អវីរបុរិសោ វិយ អប្បមត្តកេនបិ សីតេន ចលតិ កម្បតិ កម្មដ្ឋានំ វិជហតិ។ ឧណ្ហាទីសុបិ វចនបថោតិ វេទិតព្ពោ។ ទុក្ខានន្តិអាទីសុ ទុក្ខមនដ្ឋេន ទុក្ខា, ពហលដ្ឋេន តិព្ពា, ផរុសដ្ឋេន ខរា, តិខិណដ្ឋេន កដុកា, អស្សាទវិរហតោ អសាតា, មនំ អវឌ្ឍនតោ អមនាបា, បាណហរណសមត្ថតាយ បាណហរាតិ វេទិតព្ពា។ យំ ហិស្សាតិ សីតាទីសុ យំកិញ្ចិ ឯកធម្មម្បិ អស្ស។ អនធិវាសតោតិ អនធិវាសេន្តស្ស អក្ខមន្តស្ស ឥមេ វុច្ចន្តីតិ ឥមេ សីតាទីសុ ឯកមេកស្ស វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ
បដិសង្ខា យោនិសោ ចណ្ឌំ ហត្ថិំ បរិវជ្ជេតីតិ អហំ សមណោតិ ន ចណ្ឌស្ស ហត្ថិស្ស អាសន្នេ ឋាតព្ពំ។ តតោនិទានញ្ហិ មរណម្បិ មរណមត្តម្បិ ទុក្ខំ ភវេយ្យាតិ ឯវំ ឧបាយេន បថេន បច្ចវេក្ខិត្វា ចណ្ឌំ ហត្ថិំ បរិវជ្ជេតិ បដិក្កមតិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ ចណ្ឌន្តិ ទុដ្ឋំ វាឡំ។ ខាណុន្តិ ខទិរខាណុកាទិំ។ កណ្ដកដ្ឋានន្តិ យត្ថ កណ្ដកា វិជ្ឈន្តិ, តំ ឱកាសំ។ សោព្ភន្តិ បបាតន្តិ ឯកតោ ឆិន្នតដំ។ ចន្ទនិកន្តិ ឧច្ឆិដ្ឋោទកគព្ភមលាទីនំ ឆឌ្ឌនដ្ឋានំ។ ឱឡិគល្លន្តិ តេសំយេវ កទ្ទមាទីនំ សន្ទនោកាសំ។ តំ ជណ្ណុមត្តម្បិ អសុចិភរិតំ ហោតិ។ ទ្វេបិ ចេតានិ ឋានានិ អមនុស្សុស្សទដ្ឋានានិ ហោន្តិ, តស្មា វជ្ជេតព្ពានិ។ អនាសនេតិ ឯត្ថ អយុត្តំ អាសនំ អនាសនំ, តំ អត្ថតោ អនិយតវត្ថុភូតំ រហោបដិច្ឆន្នាសនន្តិ វេទិតព្ពំ។ អគោចរេតិ ឯត្ថបិ អយុត្តោ គោចរោ អគោចរោ។ សោ វេសិយាទិភេទតោ បញ្ចវិធោ។ បាបកេ មិត្តេតិ លាមកេ ទុស្សីលេ មិត្តបតិរូបកេ អមិត្តេ។ បាបកេសូតិ លាមកេសុ។ ឱកប្បេយ្យុន្តិ សទ្ទហេយ្យុំ អធិមុច្ចេយ្យុំ ‘‘អទ្ធា អយមាយស្មា អកាសិ វា ករិស្សតិ វា’’តិ។ យំ ហិស្សាតិ ហត្ថិអាទីសុ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ អស្ស។ អាសវុប្បត្តិ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា – ហត្ថិអាទិនិទានេន ទុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស សុខំ បត្ថយតោ កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘នត្ថិ សុគតិភវេ ឦទិសំ ទុក្ខ’’ន្តិ ភវំ បត្ថេន្តស្ស ភវាសវោ, មំ ហត្ថី មទ្ទតិ មំ អស្សោតិ គាហោ ទិដ្ឋាសវោ, សព្ពេហេវ សម្បយុត្តោ អវិជ្ជាសវោតិ។ ឥមេ វុច្ចន្តីតិ ឥមេ ហត្ថិអាទីសុ ឯកេកស្ស វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា អនេកេ អាសវា ឥមិនា សីលសំវរសង្ខាតេន បរិវជ្ជនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ។
បដិសង្ខា យោនិសោ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតីតិ ‘‘ឥតិបាយំ វិតក្កោ អកុសលោ, ឥតិបិ សាវជ្ជោ, ឥតិបិ ទុក្ខវិបាកោ, សោ ច ខោ បជហតិ។ កិំ កចវរំ វិយ បិដកេនាតិ? ន ហិ, អបិ ច ខោ នំ វិនោទេតិ តុទតិ វិជ្ឈតិ នីហរតិ។ កិំ ពលិពទ្ទំ វិយ បតោទេនាតិ? ន ហិ, អថ ខោ នំ ព្យន្តីករោតិ វិគតន្តំ ករោតិ, យថាស្ស អន្តោបិ នាវសិស្សតិ អនភាវំ គមេតិ អនុ អនុ អភាវំ គមេតិ, វិក្ខម្ភនប្បហានេន យថា សុវិក្ខម្ភិតោ ហោតិ, តថា ករោតិ។ សេសវិតក្កទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ឧប្បន្នុប្បន្នេតិ ឧប្បន្នេ ឧប្បន្នេ, ឧប្បន្នមត្តេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ។ សកិំ វា ឧប្បន្នេ វិនោទេត្វា ទុតិយេ វារេ អជ្ឈុបេក្ខិតា ន ហោតិ, សតក្ខត្តុម្បិ ឧប្បន្នេ ឧប្បន្នេ វិនោទេតិយេវ។ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេតិ តេយេវ កាមវិតក្កាទយោ, សព្ពេបិ វា នវ មហាវិតក្កេ។ តត្ថ តយោ វុត្តា, អវសេសា ‘‘ញាតិវិតក្កោ, ជនបទវិតក្កោ, អមរាវិតក្កោ, បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ, លាភសក្ការសិលោកប្បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ, អនវញ្ញត្តិប្បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ’’តិ (មហានិ. ២០៧) ឥមេ ឆ។ យំ ហិស្សាតិ ឯតេសុ វិតក្កេសុ យំកិញ្ចិ អស្ស។ កាមវិតក្កោ បនេត្ថ កាមាសវោ ឯវ, តព្ពិសេសោ ភវាសវោ, តំសម្បយុត្តោ ទិដ្ឋាសវោ, សព្ពវិតក្កេសុ អវិជ្ជា អវិជ្ជាសវោតិ ឯវំ អាសវុប្បត្តិ វេទិតព្ពា។ ឥមេ វុច្ចន្តីតិ ឥមេ កាមវិតក្កាទិវសេន វុត្តប្បការា អាសវា ឥមិនា តស្មិំ តស្មិំ វិតក្កេ អាទីនវបច្ចវេក្ខណសហិតេន វីរិយសំវរសង្ខាតេន វិនោទនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ។
បដិសង្ខា យោនិសោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិ អភាវនាយ អាទីនវំ ភាវនាយ ច អានិសំសំ ឧបាយេន បថេន បច្ចវេក្ខិត្វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ។ ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ។ ពោជ្ឈង្គានំ ភាវនា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតាវ។ យំ ហិស្សាតិ ឯតេសុ ពោជ្ឈង្គេសុ យំកិញ្ចិ អស្ស។ អាសវុប្បត្តិយំ បនេត្ថ ឥមេសំ អរិយមគ្គសម្បយុត្តានំ ពោជ្ឈង្គានំ អភាវិតត្តា យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ កាមាសវាទយោ អាសវា, ភាវយតោ ឯវំស តេ ឥមេ វុច្ចន្តីតិ ឥមេ កាមាសវាទយោ អាសវា ឥមាយ លោកុត្តរាយ ពោជ្ឈង្គភាវនាយ បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ។ ឥមេហិ ឆហាការេហិ បហីនាសវំ ភិក្ខុំ ថោមេន្តោ យតោ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ។ តត្ថ យតោតិ សាមិវចនេ តោ-ការោ, យស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ បោរាណា បន យម្ហិ កាលេតិ វណ្ណយន្តិ។ យេ អាសវា សំវរា បហាតព្ពា, តេ សំវរា បហីនា ហោន្តីតិ យេ អាសវា សំវរេន បហាតព្ពា, តេ សំវរេនេវ បហីនា ហោន្តិ, ន អប្បហីនេសុយេវ បហីនសញ្ញី ហោតីតិ។
៥. ទារុកម្មិកសុត្តវណ្ណនា
៥៩. បញ្ចមេ ទារុកម្មិកោតិ ទារុវិក្កយេន បវត្តិតាជីវោ ឯកោ ឧបាសកោ។ កាសិកចន្ទនន្តិ អង្គេនាតិ អគុណង្គេន, សុក្កបក្ខេ គុណង្គេន។ នេមន្តនិកោតិ និមន្តនំ គណ្ហនកោ។ សង្ឃេ ទានំ ទស្សាមីតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទស្សាមិ។ សោ ឯវំ វត្វា សត្ថារំ អភិវាទេត្វា បក្កាមិ។ អថស្ស សង្ឃេ តេ ទានំ ទទតោ ចិត្តំ បសីទិស្សតីតិ អាហ។
៦. ហត្ថិសារិបុត្តសុត្តវណ្ណនា
៦០. ឆដ្ឋេ អភិធម្មកថន្តិ អភិធម្មមិស្សកំ កថំ។ កថំ ឱបាតេតីតិ តេសំ កថំ វិច្ឆិន្ទិត្វា អត្តនោ កថំ កថេតិ។ ថេរានំ ភិក្ខូនន្តិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, ថេរេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ អត្ថោ។ យា ច ថេរានំ អភិធម្មកថា, តំ អយម្បិ កថេតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ។ ចេតោបរិយាយន្តិ ចិត្តវារំ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ។ សោរតសោរតោតិ សូរតោ វិយ សូរតោ, សោរច្ចសមន្នាគតោ វិយាតិ អត្ថោ។ និវាតនិវាតោតិ និវាតោ វិយ និវាតោ, និវាតវុត្តិ វិយាតិ អត្ថោ។ ឧបសន្តុបសន្តោតិ ឧបសន្តោ វិយ ឧបសន្តោ វបកស្សតេវ សត្ថារាតិ សត្ថុ សន្តិកា អបគច្ឆតិ។ សំសដ្ឋស្សាតិ បញ្ចហិ សំសគ្គេហិ សំសដ្ឋស្ស។ វិស្សដ្ឋស្សាតិ វិស្សជ្ជិតស្ស។ បាកតស្សាតិ បាកតិន្ទ្រិយស្ស។
កិដ្ឋាទោតិ កិដ្ឋខាទកោ។ អន្តរធាបេយ្យាតិ នាសេយ្យ។ គោបសូតិ គាវោ ច អជិកា ច។ សិប្បិសម្ពុកន្តិ សក្ខរកឋលន្តិ សក្ខរា ច កឋលានិ ច។ អាភិទោសិកន្តិ អភិញ្ញាតទោសំ កុទ្រូសកភោជនំ។ នច្ឆាទេយ្យាតិ ន រុច្ចេយ្យ។ តត្ថ យទេតំ បុរិសំ ភុត្តាវិន្តិ ឧបយោគវចនំ, តំ សាមិអត្ថេ ទដ្ឋព្ពំ។ អមុំ ហាវុសោ, បុរិសន្តិ, អាវុសោ, អមុំ បុរិសំ។
សព្ពនិមិត្តានន្តិ សព្ពេសំ និច្ចនិមិត្តាទីនំ និមិត្តានំ។ អនិមិត្តំ ចេតោសមាធិន្តិ ពលវវិបស្សនាសមាធិំ។ ចីរិកសទ្ទោតិ ឈល្លិកសទ្ទោ។ សរិស្សតិ នេក្ខម្មស្សាតិ បព្ពជ្ជាយ គុណំ សរិស្សតិ។ អរហតំ អហោសីតិ ភគវតោ សាវកានំ អរហន្តានំ អន្តរេ ឯកោ អរហា អហោសិ។ អយញ្ហិ ថេរោ សត្ត វារេ គិហី ហុត្វា សត្ត វារេ បព្ពជិ។ កិំ ការណា? កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ
៧. មជ្ឈេសុត្តវណ្ណនា
៦១. សត្តមេ បារាយនេ មេត្តេយ្យបញ្ហេតិ បារាយនសមាគមម្ហិ មេត្តេយ្យមាណវស្ស បញ្ហេ។ ឧភោន្តេ វិទិត្វានាតិ ទ្វេ អន្តេ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ ជានិត្វា។ មជ្ឈេ មន្តា ន លិប្បតីតិ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ ឧភោ អន្តេ វិទិត្វា មជ្ឈេ ន លិប្បតិ, វេមជ្ឈេដ្ឋានេ ន លិប្បតិ។ សិព្ពនិមច្ចគាតិ ផស្សោតិ ផស្សវសេន និព្ពត្តត្តា អយំ អត្តភាវោ។ ឯកោ អន្តោតិ អយមេកោ កោដ្ឋាសោ។ ផស្សសមុទយោតិ ផស្សោ សមុទយោ អស្សាតិ ផស្សសមុទយោ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ កតកម្មផស្សបច្ចយា និព្ពត្តោ អនាគតត្តភាវោ។ ទុតិយោ អន្តោតិ ទុតិយោ កោដ្ឋាសោ។ ផស្សនិរោធោតិ និព្ពានំ។ មជ្ឈេតិ សិព្ពិនិតណ្ហំ ឆេត្វា ទ្វិធាករណដ្ឋេន និព្ពានំ មជ្ឈេ នាម ហោតិ។ តណ្ហា ហិ នំ សិព្ពតីតិ តណ្ហា នំ អត្តភាវទ្វយសង្ខាតំ ផស្សញ្ច ផស្សសមុទយញ្ច សិព្ពតិ ឃដ្ដេតិ។ កិំ ការណា? តស្ស តស្សេវ ភវស្ស អភិនិព្ពត្តិយា។ យទិ ហិ តណ្ហា ន សិព្ពេយ្យ, តស្ស តស្ស ភវស្ស និព្ពត្តិ ន ភវេយ្យ។ ឥមស្មិំ ឋានេ កោដិមជ្ឈិកូបមំ គណ្ហន្តិ។ ទ្វិន្នញ្ហិ កណ្ឌានំ ឯកតោ កត្វា មជ្ឈេ សុត្តេន សំសិព្ពិតានំ កោដិ មជ្ឈន្តិ វុច្ចតិ។ សុត្តេ ឆិន្នេ ឧភោ កណ្ឌានិ ឧភតោ បតន្តិ។ ឯវមេត្ថ កណ្ឌទ្វយំ វិយ វុត្តប្បការា ទ្វេ អន្តា, សិព្ពិត្វា ឋិតសុត្តំ វិយ តណ្ហា, សុត្តេ ឆិន្នេ កណ្ឌទ្វយស្ស ឧភតោបតនំ វិយ តណ្ហាយ និរុទ្ធាយ អន្តទ្វយំ និរុទ្ធមេវ ហោតិ។ ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ឥមិនា ឧភោ អន្តេ វិទិត្វា តណ្ហាយ មជ្ឈេ អនុបលិត្តភាវេន អភិញ្ញេយ្យំ ចតុសច្ចធម្មំ អភិជានាតិ នាម, តីរណបរិញ្ញាយ ច បហានបរិញ្ញាយ ច បរិជានិតព្ពំ លោកិយសច្ចទ្វយំ បរិជានាតិ នាម។ ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ។ ទុក្ខស្សន្តករោ ហោតីតិ វដ្ដទុក្ខស្ស កោដិករោ បរិច្ឆេទបរិវដុមករោ ហោតិ នាម។
ទុតិយវារេ តិណ្ណំ កណ្ឌានំ វសេន ឧបមា វេទិតព្ពា។ តិណ្ណញ្ហិ កណ្ឌានំ សុត្តេន សំសិព្ពិតានំ សុត្តេ ឆិន្នេ តីណិ កណ្ឌានិ តីសុ ឋានេសុ បតន្តិ, ឯវមេត្ថ កណ្ឌត្តយំ វិយ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា ខន្ធា, សុត្តំ វិយ តណ្ហា។ សា ហិ អតីតំ បច្ចុប្បន្នេន, បច្ចុប្បន្នញ្ច អនាគតេន
តតិយវារេ អទុក្ខមសុខា មជ្ឈេតិ ទ្វិន្នំ វេទនានំ អន្តរដ្ឋកភាវេន មជ្ឈេ។ សុខញ្ហិ ទុក្ខស្ស, ទុក្ខំ វា សុខស្ស អន្តរំ នាម នត្ថិ។ តណ្ហា សិព្ពិនីតិ វេទនាសុ នន្ទិរាគោ វេទនានំ ឧបច្ឆេទំ និវារេតីតិ តា សិព្ពតិ នាម។
ចតុត្ថវារេ វិញ្ញាណំ មជ្ឈេតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណម្បិ សេសវិញ្ញាណម្បិ នាមរូបបច្ចយសមុទាគតត្តា នាមរូបានំ មជ្ឈេ នាម។
បញ្ចមវារេ វិញ្ញាណំ មជ្ឈេតិ កម្មវិញ្ញាណំ មជ្ឈេ, អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ វា មនាយតនេន កម្មស្ស គហិតត្តា ឥធ យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ មជ្ឈេ នាម, មនោទ្វារេ វា អាវជ្ជនស្ស អជ្ឈត្តិកាយតននិស្សិតត្តា ជវនវិញ្ញាណំ មជ្ឈេ នាម។
ឆដ្ឋវារេ សក្កាយោតិ តេភូមកវដ្ដំ។ សក្កាយសមុទយោតិ សមុទយសច្ចំ។ សក្កាយនិរោធោតិ និរោធសច្ចំ។ បរិយាយេនាតិ
៨. បុរិសិន្ទ្រិយញាណសុត្តវណ្ណនា
៦២. អដ្ឋមេ អញ្ញតរោតិ ទេវទត្តបក្ខិកោ ឯកោ។ សមន្នាហរិត្វាតិ អាវជ្ជិត្វា។ ឥទំ សោ ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវតា ជានិត្វា កថិតំ, ឧទាហុ អជានិត្វា, ឯកំសិកំ វា កថិតំ ឧទាហុ វិភជ្ជកថិត’’ន្តិ អធិប្បាយេន បុច្ឆតិ។ អាបាយិកោតិ អបាយេ និព្ពត្តនកោ។ នេរយិកោតិ និរយគាមី។ កប្បដ្ឋោតិ កប្បដ្ឋិយកម្មស្ស កតត្តា កប្បំ ឋស្សតិ។ អតេកិច្ឆោតិ ន សក្កា តិកិច្ឆិតុំ។ ទ្វេជ្ឈន្តិ ទ្វិធាភាវំ។ វាលគ្គកោដិនិត្តុទនមត្តន្តិ វាលស្ស អគ្គកោដិយា ទស្សេតព្ពមត្តកំ, វាលគ្គកោដិនិបាតមត្តកំ វា។ បុរិសិន្ទ្រិយញាណានីតិ បុរិសបុគ្គលានំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណានិ, ឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុភាវជាននញាណានីតិ អត្ថោ។
វិជ្ជមានា កុសលាបិ ធម្មា អកុសលាបិ ធម្មាតិ ឯត្តកា កុសលា ធម្មា វិជ្ជន្តិ, ឯត្តកា អន្តរហិតាតិ អទស្សនំ គតា។ សម្មុខីភូតាតិ សមុទាចារវសេន បាកដា ជាតា។ កុសលមូលន្តិ កុសលជ្ឈាសយោ។ កុសលា កុសលន្តិ តម្ហា កុសលជ្ឈាសយា អញ្ញម្បិ កុសលំ និព្ពត្តិស្សតិ។ សារទានីតិ សារាទានិ គហិតសារានិ, សរទមាសេ វា និព្ពត្តានិ។ សុខសយិតានីតិ សុខេត្តេតិ មណ្ឌខេត្តេ។ និក្ខិត្តានីតិ វុត្តានិ។ សប្បដិភាគាតិ សរិក្ខកា។ អភិទោ អទ្ធរត្តន្តិ អភិអទ្ធរត្តំ អទ្ធរត្តេ អភិមុខីភូតេ។ ភត្តកាលសមយេតិ រាជកុលានំ ភត្តកាលសង្ខាតេ សមយេ។ បរិហានធម្មោតិ កោ ឯវំ ភគវតា ញាតោតិ? អជាតសត្តុរាជា។ សោ ហិ បាបមិត្តំ និស្សាយ មគ្គផលេហិ បរិហីនោ។ អបរេបិ សុប្បពុទ្ធសុនក្ខត្តាទយោ ភគវតា ញាតាវ។ អបរិហានធម្មោតិ ឯវំ ភគវតា កោ ញាតោ? សុសីមោ បរិព្ពាជកោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា។ បរិនិព្ពាយិស្សតីតិ ឯវំ កោ ញាតោ ភគវតាតិ? សន្តតិមហាមត្តោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា។
៩. និព្ពេធិកសុត្តវណ្ណនា
៦៣. នវមេ និព្ពេធិកបរិយាយោ, និព្ពិជ្ឈនការណន្តិ អត្ថោ។ និទានសម្ភវោតិ កាមេ និទេតិ ឧប្បាទនសមត្ថតាយ និយ្យាទេតីតិ និទានំ។ សម្ភវតិ តតោតិ សម្ភវោ, និទានមេវ សម្ភវោ និទានសម្ភវោ។ វេមត្តតាតិ នានាករណំ។
កាមគុណាតិ កាមយិតព្ពដ្ឋេន កាមា, ពន្ធនដ្ឋេន គុណា ‘‘អន្តគុណ’’ន្តិអាទីសុ វិយ។ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពា។ ឥដ្ឋាតិ បរិយិដ្ឋា វា ហោន្តុ មា វា, ឥដ្ឋារម្មណភូតាតិ អត្ថោ។ កន្តាតិ កមនីយា។ មនាបាតិ មនវឌ្ឍនកា។ បិយរូបាតិ បិយជាតិកា។ កាមូបសញ្ហិតាតិ រជនីយាតិ រាគុប្បត្តិការណភូតា។ នេតេ កាមាតិ ន ឯតេ កមនដ្ឋេន កាមា នាម ហោន្តិ។ សង្កប្បរាគោតិ សង្កប្បវសេន ឧប្បន្នរាគោ។ កាមោតិ អយំ កាមប្បហានាយ បដិបន្នេហិ បហាតព្ពោ។ កមនដ្ឋេន កាមា នាម។ ចិត្រានីតិ ចិត្រវិចិត្រារម្មណានិ។
ផស្សោតិ សហជាតផស្សោ។ កាមយមានោតិ កាមំ កាមយមានោ។ តជ្ជំ តជ្ជន្តិ តជ្ជាតិកំ តជ្ជាតិកំ។ បុញ្ញភាគិយន្តិ ទិព្ពេ កាមេ បត្ថេត្វា សុចរិតបារិបូរិយា ទេវលោកេ និព្ពត្តស្ស អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, កាមានំ វិបាកោតិ អយំ ទុវិធោបិ កាមបត្ថនំ និស្សាយ ឧប្បន្នត្តា កាមានំ វិបាកោតិ វុច្ចតិ។ សោ ឥមំ និព្ពេធិកន្តិ សោ ភិក្ខុ ឥមំ ឆត្តិំសដ្ឋានេសុ និព្ពិជ្ឈនកំ សេដ្ឋចរិយំ ជានាតិ។ កាមនិរោធន្តិ កាមានំ និរោធនេ ឯវំ លទ្ធនាមំ។ ឥមស្មិញ្ហិ ឋានេ ព្រហ្មចរិយសង្ខាតោ មគ្គោវ កាមនិរោធោតិ វុត្តោ។
សាមិសាតិ កិលេសាមិសសម្បយុត្តា។ ឥមិនា នយេន សព្ពឋានេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អបិចេត្ថ វោហារវេបក្កន្តិ វោហារវិបាកំ។ កថាសង្ខាតោ ហិ វោហារោ សញ្ញាយ វិបាកោ នាម។ យថា យថា នន្តិ ឯត្ថ នំ-ឥតិ និបាតមត្តមេវ។ ឥតិ យស្មា យថា យថា សញ្ជានាតិ, តថា
អវិជ្ជាតិ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អញ្ញាណភូតា ពហលអវិជ្ជា។ និរយំ គមេន្តីតិ និរយគមនីយា, និរយេ និព្ពត្តិបច្ចយាតិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ចេតនាហន្តិ ចេតនំ អហំ។ ឥធ សព្ពសង្គាហិកា សំវិទហនចេតនា គហិតា។ ចេតយិត្វាតិ ទ្វារប្បវត្តចេតនា។ មនសាតិ ចេតនាសម្បយុត្តចិត្តេន។ និរយវេទនីយន្តិ និរយេ វិបាកទាយកំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អធិមត្តន្តិ ពលវទុក្ខំ។ ទន្ធវិរាគីតិ គរុកំ ន ខិប្បំ សណិកំ វិគច្ឆនកទុក្ខំ។ ឧរត្តាឡិំ កន្ទតីតិ ឧរំ តាឡេត្វា រោទតិ។ បរិយេដ្ឋិន្តិ បរិយេសនំ។ ឯកបទំ ទ្វិបទន្តិ ឯកបទមន្តំ វា ទ្វិបទមន្តំ វា, កោ មន្តំ ជានាតីតិ អត្ថោ។ សម្មោហវេបក្កន្តិ សម្មោហវិបាកំ។ ទុក្ខស្ស ហិ សម្មោហោ និស្សន្ទវិបាកោ នាម។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ បរិយេសនាបិ ហិ តស្ស និស្សន្ទវិបាកោតិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ។
១០. សីហនាទសុត្តវណ្ណនា
៦៤. ទសមេ អាសភំ ឋានន្តិ សេដ្ឋំ និច្ចលដ្ឋានំ។ សីហនាទន្តិ ព្រហ្មចក្កន្តិ សេដ្ឋញាណចក្កំ បដិវេធញាណញ្ចេវ ទេសនាញាណញ្ច។ ឋានញ្ច ឋានតោតិ ការណញ្ច ការណតោ។ យម្បីតិ យេន ញាណេន។ ឥទម្បិ តថាគតស្សាតិ ឥទម្បិ ឋានាដ្ឋានញាណំ តថាគតស្ស តថាគតពលំ នាម ហោតិ។ ឯវំ សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ កម្មសមាទានានន្តិ សមាទិយិត្វា កតានំ កុសលាកុសលកម្មានំ, កម្មមេវ វា កម្មសមាទានំ។ ឋានសោ ហេតុសោតិ បច្ចយតោ ចេវ ហេតុតោ ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនន្តិ ចតុន្នំ ឈានានំ អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ តិណ្ណំ សមាធីនំ នវន្នំ អនុបុព្ពសមាបត្តីនញ្ច។ សំកិលេសន្តិ ហានភាគិយំ ធម្មំ។ វោទានន្តិ វិសេសភាគិយំ ធម្មំ។ វុដ្ឋានន្តិ ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋានំ, តម្ហា តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ (វិភ. ៨២៨) ឯវំ វុត្តំ បគុណជ្ឈានញ្ចេវ ភវង្គនផលសមាបត្តិយោ ច។ ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមញ្ហិ បគុណជ្ឈានំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បទដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ។ ភវង្គេន បន អនេកវិហិតន្តិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០២) វណ្ណិតានិ។ អាសវក្ខយញាណំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ។ បុរិមស្សាបិ ញាណត្តយស្ស វិត្ថារកថំ ឥច្ឆន្តេន មជ្ឈិមដ្ឋកថាយ មហាសីហនាទវណ្ណនា (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៦ អាទយោ) ឱលោកេតព្ពា។ សមាហិតស្សាតិ សមាធិ មគ្គោតិ សមាធិ ឯតេសំ ញាណានំ អធិគមាយ ឧបាយោ។ អសមាធីតិ អនេកគ្គភាវោ។ កុម្មគ្គោតិ មិច្ឆាមគ្គោ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ តថាគតស្ស ញាណពលំ កថិតន្តិ។
មហាវគ្គោ ឆដ្ឋោ។