(៦) ១. គោតមីវគ្គោ
១. គោតមីសុត្តវណ្ណនា
៥១. ឆដ្ឋស្ស សក្កេសុ វិហរតីតិ បឋមគមនេន គន្ត្វា វិហរតិ។ មហាបជាបតីតិ បុត្តបជាយ ចេវ ធីតុបជាយ ច មហន្តត្តា ឯវំលទ្ធនាមា។ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ ភគវា កបិលបុរំ គន្ត្វា បឋមមេវ នន្ទំ បព្ពាជេសិ, សត្តមេ ទិវសេ រាហុលកុមារំ។ ចុម្ពដកកលហេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣១; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៣៧) បន ឧភយនគរវាសិកេសុ យុទ្ធត្ថាយ និក្ខន្តេសុ សត្ថា គន្ត្វា តេ រាជានោ សញ្ញាបេត្វា អត្តទណ្ឌសុត្តំ (សុ. និ. ៩៤១ អាទយោ; មហានិ. ១៧០ អាទយោ) កថេសិ។ រាជានោ បសីទិត្វា អឌ្ឍតិយសតេ អឌ្ឍតិយសតេ កុមារេ អទំសុ, តានិ បញ្ច កុមារសតានិ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ, អថ នេសំ បជាបតិយោ សាសនំ បេសេត្វា អនភិរតិំ ឧប្បាទយិំសុ។ សត្ថា តេសំ អនភិរតិយា ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា តេ បញ្ចសតេ ទហរភិក្ខូ កុណាលទហំ នេត្វា អត្តនោ កុណាលកាលេ និសិន្នបុព្ពេ បាសាណតលេ និសីទិត្វា កុណាលជាតកកថាយ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) តេសំ អនភិរតិំ វិនោទេត្វា សព្ពេបិ តេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ, បុន មហាវនំ អានេត្វា អរហត្តផលេតិ។ តេសំ ចិត្តជាននត្ថំ បុនបិ បជាបតិយោ សាសនំ បហិណិំសុ។ តេ ‘‘អភព្ពា មយំ ឃរាវាសស្សា’’តិ បដិសាសនំ បហិណិំសុ។ តា ‘‘ន ទានិ អម្ហាកំ ឃរំ គន្តុំ យុត្តំ, មហាបជាបតិយា សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិស្សាមា’’តិ បញ្ចសតាបិ មហាបជាបតិំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អយ្យេ, អម្ហាកំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេថា’’តិ អាហំសុ។ មហាបជាបតី តា ឥត្ថិយោ គហេត្វា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ។ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រញ្ញោ បរិនិព្ពុតកាលេ ឧបសង្កមីតិបិ វទន្តិយេវ។
អលំ គោតមិ, មា តេ រុច្ចីតិ កស្មា បដិក្ខិបិ, ននុ សព្ពេសម្បិ ពុទ្ធានំ ចតស្សោ បរិសា បក្កាមីតិ បុន កបិលបុរមេវ បាវិសិ។ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វាតិ ពោធនេយ្យសត្តានំ ឧបនិស្សយំ ឱលោកេន្តោ យថាជ្ឈាសយនេ វិហរិត្វា។ ចារិកំ បក្កាមីតិ មហាជនសង្គហំ ករោន្តោ ឧត្តមាយ ពុទ្ធសិរិយា អនោបមេន ពុទ្ធវិលាសេន អតុរិតចារិកំ បក្កាមិ។
សម្ពហុលាហិ សាកិយានីហិ សទ្ធិន្តិ អន្តោនិវេសនម្ហិយេវ ទសពលំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជ្ជាវេសំ គហេត្វា បញ្ចសតា សាកិយានិយោ បព្ពជ្ជាវេសំយេវ គាហាបេត្វា សព្ពាហិបិ តាហិ សម្ពហុលាហិ សាកិយានីហិ សទ្ធិំ។ ចារិកំ បក្កាមីតិ គមនំ អភិនីហរិ។ គមនាភិនីហរណកាលេ បន តា សុខុមាលា រាជិត្ថិយោ បទសា គន្តុំ ន សក្ខិស្សន្តីតិ សាកិយកោលិយរាជានោ សោវណ្ណសិវិកាយោ ឧបដ្ឋាបយិំសុ។ តា បន ‘‘យានេ អារុយ្ហ គច្ឆន្តីតិ សត្ថរិ អគារវោ កតោ ហោតី’’តិ ឯកបណ្ណាសយោជនិកំ បទសាវ បដិបជ្ជិំសុ។ រាជានោបិ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច អារក្ខំ សំវិទហាបេត្វា តណ្ឌុលសប្បិតេលាទីនំ សកដានិ បូរាបេត្វា ‘‘គតដ្ឋានេ គតដ្ឋានេ អាហារំ បដិយាទេថា’’តិ បុរិសេ បេសយិំសុ។ សូនេហិ បាទេហីតិ តាសញ្ហិ សុខុមាលត្តា បាទេសុ ឯកោ ផោដោ ឧដ្ឋេតិ, ឯកោ ភិជ្ជតិ។ ឧភោ បាទា កតកដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណា វិយ ហុត្វា ឧទ្ធុមាតា ជាតា។ តេន វុត្តំ – ‘‘សូនេហិ បាទេហី’’តិ។ ពហិទ្វារកោដ្ឋកេតិ ទ្វារកោដ្ឋកតោ ពហិ។ កស្មា បនេវំ
កិំ នុ ត្វំ គោតមីតិ កិំ នុ រាជកុលានំ វិបត្តិ ឧប្បន្នា, កេន ត្វំ ការណេន ឯវំ វិវណ្ណភាវំ បត្តា, សូនេហិ បាទេហិ…បេ.… ឋិតាតិ។ អញ្ញេនបិ បរិយាយេនាតិ អញ្ញេនបិ ការណេន។ ពហុការា, ភន្តេតិអាទិនា តស្សា គុណំ កថេត្វា បុន បព្ពជ្ជំ យាចន្តោ ឯវមាហ។ សត្ថាបិ ‘‘ឥត្ថិយោ នាម បរិត្តបញ្ញា, ឯកយាចិតមត្តេន បព្ពជ្ជាយ អនុញ្ញាតាយ ន មម សាសនំ គរុំ កត្វា គណ្ហិស្សន្តី’’តិ តិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិត្វា ឥទានិ គរុំ កត្វា គាហាបេតុកាមតាយ សចេ, អានន្ទ, មហាបជាបតី គោតមី អដ្ឋ គរុធម្មេ បដិគ្គណ្ហាតិ, សាវ’ស្សា ហោតុ ឧបសម្បទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សាវស្សាតិ សា ឯវ អស្សា បព្ពជ្ជាបិ ឧបសម្បទាបិ ហោតុ។
តទហូបសម្បន្នស្សាតិ តំទិវសំ ឧបសម្បន្នស្ស។ អភិវាទនំ បច្ចុដ្ឋានំ អញ្ជលិកម្មំ សាមីចិកម្មំ កត្តព្ពន្តិ ឱមានាតិមានេ អកត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន អភិវាទនំ, អាសនា បច្ចុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គមនវសេន បច្ចុដ្ឋានំ, ទសនខេ សមោធានេត្វា អញ្ជលិកម្មំ, អាសនបញ្ញាបនពីជនាទិកំ អនុច្ឆវិកកម្មសង្ខាតំ អភិក្ខុកេ អាវាសេតិ យត្ថ វសន្តិយា អនន្តរាយេន ឱវាទត្ថាយ ឧបសង្កមនដ្ឋានេ ឱវាទទាយកោ អាចរិយោ នត្ថិ, អយំ អភិក្ខុកោ អាវាសោ នាម។ ឯវរូបេ អាវាសេ វស្សំ ន ឧបគន្តព្ពំ។ អន្វឌ្ឍមាសន្តិ អនុបោសថិកំ។ ឱវាទូបសង្កមនន្តិ ឱវាទត្ថាយ ឧបសង្កមនំ។ ទិដ្ឋេនាតិ ចក្ខុនា ទិដ្ឋេន។ សុតេនាតិ សោតេន សុតេន។ បរិសង្កាយាតិ ទិដ្ឋសុតវសេន បរិសង្កិតេន។ គរុធម្មន្តិ គរុកំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ។ បក្ខមានត្តន្តិ អនូនានិ បន្នរស ទិវសានិ មានត្តំ។ ឆសុ ធម្មេសូតិ វិកាលភោជនច្ឆដ្ឋេសុ សិក្ខាបទេសុ។ សិក្ខិតសិក្ខាយាតិ ឯកសិក្ខម្បិ អខណ្ឌំ កត្វា បូរិតសិក្ខាយ។ អក្កោសិតព្ពោ បរិភាសិតព្ពោតិ ទសន្នំ អក្កោសវត្ថូនំ អញ្ញតរេន អក្កោសវត្ថុនា ន អក្កោសិតព្ពោ, ភយូបទំសនាយ យាយ កាយចិ បរិភាសាយ ន បរិភាសិតព្ពោ។
ឱវដោ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូសុ វចនបថោតិ ឱវាទានុសាសនធម្មកថាសង្ខាតោ វចនបថោ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូសុ ឱវរិតោ បិហិតោ, ន ភិក្ខុនិយា កោចិ ភិក្ខុ ឱវទិតព្ពោ អនុសាសិតព្ពោ វា ‘‘ភន្តេ, បោរាណកត្ថេរា ឥទំ ចីវរវត្តំ បូរយិំសូ’’តិ ឯវំ បន បវេណិវសេន កថេតុំ វដ្ដតិ។ អនោវដោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីសុ វចនបថោតិ ភិក្ខូនំ បន ភិក្ខុនីសុ វចនបថោ អនិវារិតោ, យថារុចិ ឱវទិតុំ អនុសាសិតុំ ធម្មកថំ កថេតុន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនេសា គរុធម្មកថា សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៨) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។
ឥមេ បន អដ្ឋ គរុធម្មេ សត្ថុ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា ថេរេន អត្តនោ អារោចិយមានេ សុត្វាវ មហាបជាបតិយា តាវ មហន្តំ ទោមនស្សំ ខណេន សេយ្យថាបិ, ភន្តេតិអាទិកំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
កុម្ភត្ថេនកេហីតិ កុម្ភេ ទីបំ ជាលេត្វា តេន អាលោកេន បរឃរេ ភណ្ឌំ វិចិនិត្វា ថេនកចោរេហិ។ សេតដ្ឋិកា នាម រោគជាតីតិ ឯកោ បាណកោ នាឡមជ្ឈគតំ កណ្ឌំ វិជ្ឈតិ, យេន វិទ្ធា កណ្ឌា និក្ខន្តម្បិ សាលិសីសំ ខីរំ គហេតុំ ន សក្កោតិ។ មញ្ជិដ្ឋិកា នាម រោគជាតីតិ ឧច្ឆូនំ អន្តោរត្តភាវោ។
មហតោ តឡាកស្ស បដិកច្ចេវ អាឡិន្តិ ឥមិនា បន ឯតមត្ថំ ទស្សេតិ – យថា មហតោ តឡាកស្ស បាឡិយា អពទ្ធាយបិ កិញ្ចិ ឧទកំ តិដ្ឋតេវ, បឋមមេវ ពទ្ធាយ បន យំ អពទ្ធបច្ចយា ន តិដ្ឋេយ្យ, តម្បិ តិដ្ឋេយ្យ, ឯវមេវ យេ ឥមេ អនុប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ បដិកច្ចេវ អនតិក្កមនត្ថាយ គរុធម្មា បញ្ញត្តា, តេសុ អបញ្ញត្តេសុ មាតុគាមស្ស បព្ពជិតត្តា បញ្ច វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ វស្សសហស្សន្តិ ចេតំ បដិសម្ភិទាបភេទប្បត្តខីណាសវានំ វសេនេវ វុត្តំ, តតោ បន ឧត្តរិបិ សុក្ខវិបស្សកខីណាសវវសេន វស្សសហស្សំ, អនាគាមិវសេន វស្សសហស្សំ, សកទាគាមិវសេន វស្សសហស្សំ, សោតាបន្នវសេន វស្សសហស្សន្តិ ឯវំ បញ្ចវស្សសហស្សានិ បដិវេធសទ្ធម្មោ ឋស្សតិ។ បរិយត្តិធម្មោបិ តានិយេវ។ ន ហិ បរិយត្តិយា អសតិ បដិវេធោ អត្ថិ, នាបិ បរិយត្តិយា សតិ បដិវេធោ ន ហោតិ។ លិង្គំ បន បរិយត្តិយា អន្តរហិតាយបិ ចិរំ បវត្តិស្សតីតិ។
២. ឱវាទសុត្តវណ្ណនា
៥២. ទុតិយេ ពហុស្សុតោតិ ឥធ សកលស្សបិ ពុទ្ធវចនស្ស វសេន ពហុស្សុតភាវោ វេទិតព្ពោ។ គរុធម្មន្តិ កាយសំសគ្គំ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ។ ភិក្ខុនោវាទកវិនិច្ឆយោ បន សមន្តបាសាទិកាយ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៤ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
៣. សំខិត្តសុត្តវណ្ណនា
៥៣. តតិយេ សរាគាយាតិ សរាគត្ថាយ។ វិរាគាយាតិ វិរជ្ជនត្ថាយ។ សំយោគាយាតិ វដ្ដេ សំយោគត្ថាយ។ វិសំយោគាយាតិ វដ្ដេ វិសំយោគភាវត្ថាយ។ អាចយាយាតិ វដ្ដស្ស វឌ្ឍនត្ថាយ។ នោ អបចយាយាតិ ន វដ្ដវិទ្ធំសនត្ថាយ។ ទុព្ភរតាយាតិ ទុប្បោសនត្ថាយ។ នោ សុភរតាយាតិ ន សុខបោសនត្ថាយ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ បឋមវារេន វដ្ដំ កថិតំ, ទុតិយវារេន វិវដ្ដំ កថិតំ។ ឥមិនា ច បន ឱវាទេន គោតមី អរហត្តំ បត្តាតិ។
៤. ទីឃជាណុសុត្តវណ្ណនា
៥៤. ចតុត្ថេ ព្យគ្ឃបជ្ជាតិ ឥទមស្ស បវេណិ នាម វសេន ឥស្សត្ថេនាតិ ឥស្សាសកម្មេន។ តត្រុបាយាយាតិ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ ឥទំ នាម កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ជាននេ ឧបាយភូតាយ។ វុទ្ធសីលិនោតិ វឌ្ឍិតសីលា វុទ្ធសមាចារា។ អាយន្តិ អាគមនំ។ នាច្ចោគាឡ្ហន្តិ នាតិមហន្តំ។ នាតិហីនន្តិ នាតិកសិរំ។ បរិយាទាយាតិ គហេត្វា ខេបេត្វា។ តត្ថ យស្ស វយតោ ទិគុណោ អាយោ, តស្ស វយោ អាយំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ។
‘‘ចតុធា វិភជេ ភោគេ, បណ្ឌិតោ ឃរមាវសំ;
ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យ, ទ្វីហិ កម្មំ បយោជយេ;
ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យ, អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ។ (ទី. និ. ៣.២៦៥) –
ឯវំ បដិបជ្ជតោ បន វយោ អាយំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិយេវ។
ឧទុម្ពរខាទីវាតិ យថា ឧទុម្ពរានិ ខាទិតុកាមេន បក្កេ ឧទុម្ពររុក្ខេ ចាលិតេ ឯកប្បហារេនេវ ពហូនិ ផលានិ បតន្តិ, សោ ខាទិតព្ពយុត្តកានិ ខាទិត្វា ឥតរានិ ពហុតរានិ បហាយ គច្ឆតិ, ឯវមេវំ យោ អាយតោ វយំ ពហុតរំ កត្វា វិប្បកិរន្តោ ភោគេ បរិភុញ្ជតិ, សោ ‘‘ឧទុម្ពរខាទិកំវាយំ កុលបុត្តោ ភោគេ ខាទតី’’តិ វុច្ចតិ។ អជេដ្ឋមរណន្តិ សមំ ជីវិកំ កប្បេតីតិ សម្មា ជីវិកំ កប្បេតិ។ សមជីវិតាតិ សមជីវិតាយ ជីវិតា។ អបាយមុខានីតិ
ឧដ្ឋាតា កម្មធេយ្យេសូតិ កម្មករណដ្ឋានេសុ ឧដ្ឋានវីរិយសម្បន្នោ។ វិធានវាតិ វិទហនសម្បន្នោ។ សោត្ថានំ សម្បរាយិកន្តិ សោត្ថិភូតំ សម្បរាយិកំ។ សច្ចនាមេនាតិ ពុទ្ធត្តាយេវ ពុទ្ធោតិ ឯវំ អវិតថនាមេន។ ចាគោ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ ចាគោ ច សេសបុញ្ញញ្ច បវឌ្ឍតិ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ សទ្ធាទយោ មិស្សកា កថិតា។ បញ្ចមំ ឧត្តានមេវ។
៦. ភយសុត្តវណ្ណនា
៥៦. ឆដ្ឋេ គព្ភោតិ គព្ភវាសោ។ ទិដ្ឋធម្មិកាបីតិ សន្ទិដ្ឋិកា គព្ភវាសសទិសា បុនបិ មនុស្សគព្ភា។ សម្បរាយិកាបីតិ ឋបេត្វា មនុស្សគព្ភេ សេសគព្ភា។ ឧភយំ ឯតេ កាមា បវុច្ចន្តីតិ ភយញ្ច ទុក្ខញ្ច, ភយញ្ច រោគោ ច, ភយញ្ច គណ្ឌោ ច, ភយញ្ច សល្លញ្ច, ភយញ្ច សង្គោ ច, ភយញ្ច បង្កោ ច, ភយញ្ច គព្ភោ ចាតិ ឯវំ ឧភយំ ឯតេ កាមា បវុច្ចន្តិ។ សាតរូបេនាតិ កាមសុខេន។ បលិបថន្តិ វដ្ដបលិបថំ។ អតិក្កម្មាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អស្ស ភិក្ខុនោ អរហត្តប្បត្តភាវោ គហិតោ។ ឯវរូបំ បជំ ជាតិជរូបេតំ តីសុ ភវេសុ ផន្ទមានំ អវេក្ខតីតិ សុត្តេ វដ្ដំ កថេត្វា គាថាសុ វិវដ្ដំ កថិតន្តិ។ សត្តមដ្ឋមានិ
៩-១០. បុគ្គលសុត្តទ្វយវណ្ណនា
៥៩-៦០. នវមេ ឧជុភូតោតិ កាយវង្កាទីនំ អភាវេន ឧជុកោ។ បញ្ញាសីលសមាហិតោតិ បញ្ញាយ ច សីលេន ច សមន្នាគតោ។ យជមានានន្តិ ទានំ ទទន្តានំ។ បុញ្ញបេក្ខានន្តិ បុញ្ញំ ឱលោកេន្តានំ គវេសន្តានំ ឱបធិកន្តិ ឧបធិវិបាកំ, ឱបធិភូតំ ឋានំ អប្បមាណំ។ ទសមេ សមុក្កដ្ឋោតិ ឧក្កដ្ឋោ ឧត្តមោ។ សត្តានន្តិ សព្ពសត្តានំ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
គោតមីវគ្គោ ឆដ្ឋោ។