(៧) ២. ភូមិចាលវគ្គោ
១. ឥច្ឆាសុត្តវណ្ណនា
៦១. សត្តមស្ស បវិវិត្តស្សាតិ កាយវិវេកេន វិវិត្តស្ស។ និរាយត្តវុត្តិនោតិ កត្ថចិ អនាយត្តវុត្តិនោ វិបស្សនាកម្មិកស្ស។ លាភាយាតិ ចតុបច្ចយលាភាយ។ សោចី ច បរិទេវី ចាតិ សោកី ច បរិទេវី ច។ សោចិច្ច បរិទេវិច្ចាតិបិ បាឋោ។ ចុតោ ច សទ្ធម្មាតិ តំខណំយេវ វិបស្សនាសទ្ធម្មា ចុតោ។ ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ។
២. អលំសុត្តវណ្ណនា
៦២. ទុតិយេ អលំ អត្តនោ អលំ បរេសន្តិ អត្តនោ ច បរេសញ្ច ហិតបដិបត្តិយំ សមត្ថោ បរិយត្តោ អនុច្ឆវិកោ។ ខិប្បនិសន្តីតិ
៣. សំខិត្តសុត្តវណ្ណនា
៦៣. តតិយេ ឯវមេវាតិ និក្ការណេនេវ។ យថា វា អយំ យាចតិ, ឯវមេវ។ មោឃបុរិសាតិ មូឡ្ហបុរិសា តុច្ឆបុរិសា។ អជ្ឈេសន្តីតិ យាចន្តិ។ អនុពន្ធិតព្ពន្តិ ឥរិយាបថានុគមនេន អនុពន្ធិតព្ពំ មំ ន វិជហិតព្ពំ មញ្ញន្តិ។ អាជាននត្ថំ អបសាទេន្តោ ឯវមាហ។ ឯស កិរ ភិក្ខុ ឱវាទេ ទិន្នេបិ បមាទមេវ អនុយុញ្ជតិ, ធម្មំ សុត្វា តត្ថេវ វសតិ, សមណធម្មំ កាតុំ ន ឥច្ឆតិ។ តស្មា ភគវា ឯវំ អបសាទេត្វា បុន យស្មា សោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នោ តស្មាតិហ តេ ភិក្ខុ ឯវំ សិក្ខិតព្ពន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ អជ្ឈត្តំ មេ ចិត្តំ ឋិតំ ភវិស្សតិ សុសណ្ឋិតំ, ន ច ឧប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋស្សន្តីតិ ឥមិនា តាវស្ស ឱវាទេន និយកជ្ឈត្តវសេន ចិត្តេកគ្គតាមត្តោ មូលសមាធិ វុត្តោ។
តតោ យតោ ខោ តេ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ ឋិតំ ហោតិ សុសណ្ឋិតំ, ន ច ឧប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, តតោ តេ ភិក្ខុ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘‘មេត្តា មេ ចេតោវិមុត្តិ ភាវិតា ភវិស្សតិ…បេ.… សុសមារទ្ធា’’តិ ឯវមស្ស មេត្តាវសេន ភាវនំ វឌ្ឍេត្វា បុន យតោ ខោ តេ ភិក្ខុ អយំ សមាធិ ឯវំ ភាវិតោ ហោតិ ពហុលីកតោ, តតោ ត្វំ ភិក្ខុ ឥមំ សមាធិំ សវិតក្កសវិចារម្បិ ភាវេយ្យាសីតិអាទិ វុត្តំ។ តស្សត្ថោ – យទា តេ ភិក្ខុ អយំ មូលសមាធិ ឯវំ មេត្តាវសេន ភាវិតោ ហោតិ, តទា ត្វំ តាវតកេនបិ តុដ្ឋិំ អនាបជ្ជិត្វាវ ឥមំ មូលសមាធិំ អញ្ញេសុបិ អារម្មណេសុ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានិ បាបយមានោ ‘‘សវិតក្កសវិចារម្បី’’តិអាទិនា នយេន ភាវេយ្យាសីតិ។
ឯវំ វត្វា ច បន អវសេសព្រហ្មវិហារបុព្ពង្គមម្បិស្ស អញ្ញេសុ អារម្មណេសុ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានភាវនំ ករេយ្យាសីតិ ទស្សេន្តោ យតោ ខោ តេ ភិក្ខុ អយំ សមាធិ ឯវំ ភាវិតោ ហោតិ សុភាវិតោ, តតោ តេ ភិក្ខុ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘‘ករុណា មេ ចេតោវិមុត្តី’’តិអាទិមាហ។ ឯវំ មេត្តាបុព្ពង្គមំ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានភាវនំ ទស្សេត្វា បុន កាយានុបស្សនាទិបុព្ពង្គមំ ទស្សេតុំ យតោ ខោ តេ ភិក្ខុ អយំ សមាធិ ឯវំ ភាវិតោ ហោតិ សុភាវិតោ, តតោ តេ ភិក្ខុ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិអាទិំ វត្វា យតោ ខោ តេ ភិក្ខុ អយំ សមាធិ ឯវំ ភាវិតោ ហោតិ សុភាវិតោ, តតោ ត្វំ ភិក្ខុ យេន យេនេវ គគ្ឃសីតិអាទិមាហ។ តត្ថ គគ្ឃសីតិ គមិស្សសិ។ ផាសុំយេវាតិ ឥមិនា អរហត្តំ ទស្សេតិ។ អរហត្តប្បត្តោ ហិ សព្ពិរិយាបថេសុ ផាសុ វិហរតិ នាម។
៤. គយាសីសសុត្តវណ្ណនា
៦៤. ចតុត្ថេ ឯតទវោចាតិ អត្តនោ បធានភូមិយំ ឧប្បន្នំ វិតក្កំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេតុំ – ‘‘បុព្ពាហំ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនំ អវោច។ ឱភាសន្តិ ញាណទស្សនន្តិ ទិព្ពចក្ខុភូតំ ញាណសង្ខាតំ ទស្សនំ។ សន្និវុត្ថបុព្ពន្តិ ឯកតោ វសិតបុព្ពំ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ទិព្ពចក្ខុញាណំ, ឥទ្ធិវិធញាណំ, ចេតោបរិយញាណំ, យថាកម្មុបគញាណំ, អនាគតំសញាណំ, បច្ចុប្បន្នំសញាណំ, អតីតំសញាណំ, បុព្ពេនិវាសញាណន្តិ ឥមានិ តាវ អដ្ឋ ញាណានិ បាឡិយំយេវ អាគតានិ, តេហិ បន សទ្ធិំ វិបស្សនាញាណានិ ចត្តារិ មគ្គញាណានិ, ចត្តារិ
៥. អភិភាយតនសុត្តវណ្ណនា
៦៥. បញ្ចមេ អភិភាយតនានីតិ អភិភវនការណានិ។ កិំ អភិភវន្តិ? បច្ចនីកធម្មេបិ អារម្មណានិបិ។ តានិ ហិ បដិបក្ខភាវេន បច្ចនីកធម្មេ អភិភវន្តិ, បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយ អារម្មណានិ។ អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញីតិអាទីសុ បន អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី នាម ហោតិ។ អជ្ឈត្តញ្ហិ នីលបរិកម្មំ ករោន្តោ កេសេ វា បិត្តេ វា អក្ខិតារកាយ វា ករោតិ។ បីតបរិកម្មំ ករោន្តោ មេទេ វា ឆវិយា វា ហត្ថតលបាទតលេសុ វា អក្ខីនំ បីតដ្ឋានេ វា ករោតិ។ លោហិតបរិកម្មំ ករោន្តោ មំសេ វា លោហិតេ វា ជិវ្ហាយ វា អក្ខីនំ រត្តដ្ឋានេ វា ករោតិ។ ឱទាតបរិកម្មំ ករោន្តោ អដ្ឋិម្ហិ វា ទន្តេ វា នខេ វា អក្ខីនំ សេតដ្ឋានេ វា ករោតិ។ តំ បន សុនីលកំ សុបីតកំ សុលោហិតកំ សុឱទាតំ ន ហោតិ, អវិសុទ្ធមេវ ហោតិ។
ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្សេវំ បរិកម្មំ អជ្ឈត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, និមិត្តំ បន ពហិទ្ធា, សោ ឯវំ អជ្ឈត្តំ បរិត្តានីតិ អវឌ្ឍិតានិ។ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ សុវណ្ណានិ វា ហោន្តុ ទុព្ពណ្ណានិ វា, បរិត្តវសេនេវ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ តានិ អភិភុយ្យាតិ យថា នាម សម្បន្នគ្គហណិកោ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តំ លភិត្វា ‘‘កិំ ឯត្ថ ភុញ្ជិតព្ពំ ជានាមិ បស្សាមីតិ ឥមិនា បនស្ស អាភោគោ កថិតោ។ សោ ច ខោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស, ន អន្តោសមាបត្តិយំ។ ឯវំសញ្ញី ហោតីតិ អាភោគសញ្ញាយបិ ឈានសញ្ញាយបិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ។ អភិភវនសញ្ញា ហិស្ស អន្តោសមាបត្តិយម្បិ អត្ថិ, អាភោគសញ្ញា បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្សេវ។
អប្បមាណានីតិ អភិភុយ្យាតិ ឯត្ថ ច បន យថា មហគ្ឃសោ បុរិសោ ឯកំ ភត្តវឌ្ឍិតកំ លភិត្វា ‘‘អញ្ញាបិ ហោតុ, អញ្ញាបិ ហោតុ, កិំ ឯសា មយ្ហំ ករិស្សតី’’តិ ន តំ មហន្តតោ បស្សតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរោ បុគ្គលោ វិសទញាណោ ‘‘កិំ ឯត្ថ សមាបជ្ជិតព្ពំ, នយិទំ អប្បមាណំ, ន មយ្ហំ ចិត្តេកគ្គតាករណេ
អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អលាភិតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មសញ្ញាវិរហិតោ។
ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្ស បរិកម្មម្បិ និមិត្តម្បិ ពហិទ្ធា ឧប្បន្នំ, សោ ឯវំ ពហិទ្ធា បរិកម្មស្ស ចេវ អប្បនាយ ច វសេន ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ។ សេសមេត្ថ ចតុត្ថាភិភាយតនេ ច វុត្តនយមេវ។ ឥមេសុ បន ចតូសុ បរិត្តំ វិតក្កចរិតវសេន អាគតំ, អប្បមាណំ មោហចរិតវសេន, សុវណ្ណំ ទោសចរិតវសេន, ទុព្ពណ្ណំ រាគចរិតវសេន។ ឯតេសញ្ហិ ឯតានិ សប្បាយានិ។ សា ច នេសំ សប្បាយតា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៤៣) ចរិយនិទ្ទេសេ វុត្តា។
បញ្ចមអភិភាយតនាទីសុ នីលានីតិ សព្ពសង្គាហិកវសេន វុត្តំ។ នីលវណ្ណានីតិ វណ្ណវសេន។ នីលនិទស្សនានីតិ និទស្សនវសេន។ អបញ្ញាយមានវិវរានិ អសម្ភិន្នវណ្ណានិ ឯកនីលានេវ ហុត្វា ទិស្សន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ នីលនិភាសានីតិ
៦. វិមោក្ខសុត្តវណ្ណនា
៦៦. វិមោក្ខាតិ កេនដ្ឋេន វិមោក្ខា? អធិមុច្ចនដ្ឋេន។ កោ បនាយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ នាម? បច្ចនីកធម្មេហិ ច សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, អារម្មណេ ច អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, បិតុអង្កេ
រូបី រូបានិ បស្សតីតិ ឯត្ថ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ នីលកសិណាទិវសេន ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ, តទស្សត្ថីតិ រូបី។ ពហិទ្ធាបិ នីលកសិណាទីនិ រូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ។ ឥមិនា អជ្ឈត្តពហិទ្ធវត្ថុកេសុ កសិណេសុ ឧប្បាទិតជ្ឈានស្ស បុគ្គលស្ស ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ ទស្សិតានិ។ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី, អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោតិ អត្ថោ។ ឥមិនា ពហិទ្ធា បរិកម្មំ កត្វា ពហិទ្ធាវ ឧប្បាទិតជ្ឈានស្ស រូបាវចរជ្ឈានានិ ទស្សិតានិ។
សុភន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ ឥមិនា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ ឈានានិ ទស្សិតានិ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ អន្តោអប្បនាយ ‘‘សុភ’’ន្តិ អាភោគោ នត្ថិ, យោ បន សុវិសុទ្ធំ សុភំ កសិណំ អារម្មណំ កត្វា វិហរតិ, សោ យស្មា ‘‘សុភន្តិ អធិមុត្តោ ហោតី’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, តស្មា ឯវំ ទេសនា កតា។ បដិសម្ភិទាមគ្គេ បន –
‘‘កថំ សុភន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ វិមោក្ខោ? ឥធ ភិក្ខុ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ
សព្ពសោ រូបសញ្ញានន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៧៦-២៧៧) វុត្តមេវ។ អយំ អដ្ឋមោ វិមោក្ខោតិ អយំ ចតុន្នំ ខន្ធានំ សព្ពសោ វិស្សដ្ឋត្តា វិមុត្តត្តា អដ្ឋមោ ឧត្តមោ វិមោក្ខោ នាម។
៧-៨. អនរិយវោហារសុត្តវណ្ណនា
៦៧-៦៨. សត្តមេ អនរិយវោហារាតិ ន អរិយកថា សទោសកថា។ យាហិ ចេតនាហិ តេ វោហារេ វោហរន្តិ, តាសំ ឯតំ នាមំ។ អដ្ឋមេ វុត្តបដិបក្ខនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
៩. បរិសាសុត្តវណ្ណនា
៦៩. នវមេ ខត្តិយបរិសាតិ ខត្តិយានំ បរិសានំ សន្និបាតោ សមាគមោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ អនេកសតំ ខត្តិយបរិសន្តិ ពិម្ពិសារសមាគម-ញាតិសមាគម-លិច្ឆវិសមាគមាទិសទិសំ, អញ្ញេសុ ចក្កវាឡេសុបិ លព្ភតេវ។ សល្លបិតបុព្ពន្តិ អាលាបសល្លាបោ កតបុព្ពោ។ សាកច្ឆាតិ ធម្មសាកច្ឆាបិ សមាបជ្ជិតបុព្ពា។ យាទិសកោ តេសំ វណ្ណោតិ តេ ឱទាតាបិ ហោន្តិ កាឡាបិ មង្គុរច្ឆវីបិ, សត្ថា សុវណ្ណវណ្ណោ។ ឥទំ បន សណ្ឋានំ បដិច្ច យាទិសកោ តេសំ សរោតិ តេ ឆិន្នស្សរាបិ ហោន្តិ គគ្គស្សរាបិ កាកស្សរាបិ, សត្ថា ព្រហ្មស្សរោវ។ ឥទំ បន ភាសន្តរំ សន្ធាយ កថិតំ។ សចេបិ ហិ សត្ថា រាជាសនេ និសិន្នោ កថេតិ, ‘‘អជ្ជ រាជា មធុរេន កថេតី’’តិ នេសំ ហោតិ។ កថេត្វា បក្កន្តេ បន ភគវតិ បុន រាជានំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ វីមំសា ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ កោ នុ ខោ អយន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានេវ មាគធភាសាយ សីហឡភាសាយ មធុរេន អាការេន កថេន្តោ កោ នុ ខោ អយំ អន្តរហិតោ, កិំ ទេវោ ឧទាហុ អនេកសតំ ព្រាហ្មណបរិសន្តិអាទិនំ សោណទណ្ឌសមាគមាទិវសេន ចេវ អញ្ញចក្កវាឡវសេន ច សម្ភវោ វេទិតព្ពោ។
១០. ភូមិចាលសុត្តវណ្ណនា
៧០. ទសមេ និសីទនន្តិ ឥធ ចម្មខណ្ឌំ អធិប្បេតំ។ ឧទេនំ ចេតិយន្តិ ឧទេនយក្ខស្ស វសនដ្ឋានេ កតវិហារោ វុច្ចតិ។ គោតមកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ភាវិតាតិ វឌ្ឍិតា។ ពហុលីកតាតិ យានីកតាតិ វត្ថុកតាតិ បតិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថុ វិយ កតា។ អនុដ្ឋិតាតិ អធិដ្ឋិតា។ បរិចិតាតិ សមន្តតោ ចិតា សុវឌ្ឍិតា។ សុសមារទ្ធាតិ សុដ្ឋុ សមារទ្ធា។
ឥតិ អនិយមេន កថេត្វា បុន និយមេត្វា ទស្សេន្តោ តថាគតស្ស ខោតិអាទិមាហ។ ឯត្ថ កប្បន្តិ អាយុកប្បំ។ តស្មិំ តស្មិំ កាលេ យំ មនុស្សានំ អាយុប្បមាណំ, តំ បរិបុណ្ណំ ករោន្តោ តិដ្ឋេយ្យ។ កប្បាវសេសំ វាតិ ‘‘អប្បំ វា ភិយ្យោ’’តិ វុត្តវស្សសតតោ អតិរេកំ វា។ មហាសីវត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ពុទ្ធានំ អដ្ឋានេ គជ្ជិតំ នាម នត្ថិ, បុនប្បុនំ សមាបជ្ជិត្វា មរណន្តិកវេទនំ វិក្ខម្ភេន្តោ ភទ្ទកប្បមេវ តិដ្ឋេយ្យ។ កស្មា បន ន ឋិតោតិ? ឧបាទិន្នកសរីរំ នាម ខណ្ឌិច្ចាទីហិ អភិភុយ្យតិ, ពុទ្ធា ច ខណ្ឌិច្ចាទិភាវំ អប្បត្វា បញ្ចមេ អាយុកោដ្ឋាសេ ពហុជនស្ស បិយមនាបកាលេយេវ បរិនិព្ពាយន្តិ។ ពុទ្ធានុពុទ្ធេសុ ច មហាសាវកេសុ បរិនិព្ពុតេសុ ឯកកេនេវ ខាណុកេន វិយ ឋាតព្ពំ ហោតិ ទហរសាមណេរបរិវារេន វា, តតោ ‘អហោ ពុទ្ធានំ បរិសា’តិ ហីឡេតព្ពតំ អាបជ្ជេយ្យ។ តស្មា ន ឋិតោ’’តិ។ ឯវំ វុត្តេបិ យោ បន វុច្ចតិ ‘‘អាយុកប្បោ’’តិ, ឥទមេវ អដ្ឋកថាយ និយាមិតំ។
យថា តំ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោតិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោ អជ្ឈោត្ថដចិត្តោ អញ្ញោបិ កោចិ បុថុជ្ជនោ បដិវិជ្ឈិតុំ ន សក្កុណេយ្យ, ឯវមេវ
មារោ បាបិមាតិ ឯត្ថ សត្តេ អនត្ថេ និយោជេន្តោ មារេតីតិ មារោ។ បាបិមាតិ តស្សេវ វេវចនំ ភាសិតា ខោ បនេសាតិ អយញ្ហិ ភគវតោ សម្ពោធិបត្តិយា អដ្ឋមេ សត្តាហេ ពោធិមណ្ឌេយេវ អាគន្ត្វា ‘‘ភគវា យទត្ថំ តុម្ហេហិ បារមិយោ បូរិតា, សោ វោ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, បដិវិទ្ធំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, កិំ តេ លោកវិចារណេនា’’តិ វត្វា យថា អជ្ជ, ឯវមេវ ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ, ភន្តេ ភគវា’’តិ យាចិ។ ភគវា ចស្ស ‘‘ន តាវាហ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា បដិក្ខិបិ។ តំ សន្ធាយ – ‘‘ភាសិតា ខោ បនេសា, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ វិយត្តាតិ មគ្គវសេន ព្យត្តា, តថេវ វិនីតា, តថា វិសារទា។ ពហុស្សុតាតិ តេបិដកវសេន ពហុ សុតំ ឯតេសន្តិ ពហុស្សុតា។ តមេវ ធម្មំ ធារេន្តីតិ ធម្មធរា។ អថ វា បរិយត្តិពហុស្សុតា ចេវ បដិវេធពហុស្សុតា ច។ បរិយត្តិបដិវេធធម្មានំយេវ ធារណតោ ធម្មធរាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នាតិ អរិយធម្មស្ស អនុធម្មភូតំ វិបស្សនាធម្មំ បដិបន្នា។ សាមីចិប្បដិបន្នាតិ អនុច្ឆវិកបដិបទំ បដិបន្នា។ អនុធម្មចារិនោតិ អនុធម្មំ ចរណសីលា។ សកំ អាចរិយកន្តិ អត្តនោ អាចរិយវាទំ។ អាចិក្ខិស្សន្តីតិអាទីនិ សព្ពានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ។ សហធម្មេនាតិ សហេតុកេន សការណេន វចនេន។ សប្បាដិហារិយន្តិ យាវ និយ្យានិកំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សន្តិ។
ព្រហ្មចរិយន្តិ ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ ឈានស្សាទវសេន។ ផីតន្តិ វុទ្ធិបត្តំ សព្ពបាលិផុល្លំ វិយ អភិញ្ញាសម្បត្តិវសេន។ វិត្ថារិកន្តិ វិត្ថតំ តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ បតិដ្ឋិតវសេន។ ពាហុជញ្ញន្តិ បុថុភូតន្តិ សព្ពាការេន បុថុលភាវប្បត្តំ។ កថំ? យាវ ទេវមនុស្សេហិ សុប្បកាសិតន្តិ, យត្តកា វិញ្ញុជាតិកា ទេវា ចេវ មនុស្សា ច អត្ថិ, សព្ពេហិ សុដ្ឋុ បកាសិតន្តិ អត្ថោ។ អប្បោស្សុក្កោតិ និរាលយោ។ ត្វញ្ហិ បាបិម អដ្ឋមសត្តាហតោ បដ្ឋាយ ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ, ភន្តេ ភគវា, បរិនិព្ពាតុ សុគតោ’’តិ វិរវន្តោ អាហិណ្ឌិត្ថ។ អជ្ជ ទានិ បដ្ឋាយ វិគតុស្សាហោ ហោហិ, មា មយ្ហំ បរិនិព្ពានត្ថំ វាយាមំ ករោហីតិ វទតិ។
សតោ សម្បជានោ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជ្ជីតិ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជិ បជហិ។ តត្ថ ន ភគវា ហត្ថេន លេឌ្ឌុំ វិយ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជិ, តេមាសមត្តមេវ មហាភូមិចាលោតិ មហន្តោ បថវីកម្បោ។ តទា កិរ ទសសហស្សី លោកធាតុ កម្បិត្ថ។ ភិំសនកោតិ ភយជនកោ។ ទេវទុន្ទុភិយោ ច ផលិំសូតិ ទេវភេរិយោ ផលិំសុ, ទេវោ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជិ, អកាលវិជ្ជុលតា និច្ឆរិំសុ, ខណិកវស្សំ វស្សីតិ វុត្តំ ហោតិ។
ឧទានំ ឧទានេសីតិ កស្មា ឧទានេសិ? កោចិ នាម វទេយ្យ ‘‘ភគវា បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិត្វា ‘បរិនិព្ពាតុ, ភន្តេ’តិ ឧបទ្ទុតោ ភយេន អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជេសី’’តិ, តស្សោកាសោ
តត្ថ សព្ពេសំ សោណសិង្គាលាទីនម្បិ បច្ចក្ខភាវតោ តុលិតំ បរិច្ឆិន្នន្តិ តុលំ។ កិំ តំ? កាមាវចរកម្មំ។ ន តុលំ, ន វា តុលំ សទិសមស្ស អញ្ញំ លោកិយំ កម្មំ អត្ថីតិ អតុលំ។ កិំ តំ? មហគ្គតកម្មំ។ អថ វា កាមាវចរំ រូបាវចរំ តុលំ, អរូបាវចរំ អតុលំ។ អប្បវិបាកំ វា តុលំ, ពហុវិបាកំ អតុលំ។ សម្ភវន្តិ សម្ភវហេតុភូតំ, រាសិការកំ បិណ្ឌការកន្តិ ភវសង្ខារន្តិ បុនព្ភវសង្ខារណកំ។ អវស្សជីតិ វិស្សជ្ជេសិ។ មុនីតិ ពុទ្ធមុនិ។ អជ្ឈត្តរតោតិ និយកជ្ឈត្តរតោ។ សមាហិតោតិ ឧបចារប្បនាសមាធិវសេន សមាហិតោ។ អភិន្ទិ កវចមិវាតិ កវចំ វិយ អភិន្ទិ។ អត្តសម្ភវន្តិ អត្តនិ សញ្ជាតំ កិលេសំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សវិបាកដ្ឋេន សម្ភវំ, ភវាភិសង្ខរណដ្ឋេន ភវសង្ខារន្តិ ច លទ្ធនាមំ តុលាតុលសង្ខាតំ លោកិយកម្មញ្ច ឱស្សជិ, សង្គាមសីសេ
អថ វា តុលន្តិ តុលេន្តោ តីរេន្តោ។ អតុលញ្ច សម្ភវន្តិ និព្ពានញ្ចេវ សម្ភវញ្ច។ ភវសង្ខារន្តិ ភវគាមិកម្មំ។ អវស្សជិ មុនីតិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា អនិច្ចា, បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ និរោធោ និព្ពានំ និច្ច’’ន្តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.៣៧-៣៨) នយេន តុលយន្តោ ពុទ្ធមុនិ ភវេ អាទីនវំ, និព្ពានេ ច អានិសំសំ ទិស្វា តំ ខន្ធានំ មូលភូតំ ភវសង្ខារំ កម្មំ ‘‘កម្មក្ខយាយ សំវត្តតី’’តិ (ម. និ. ២.៨១; អ. និ. ៤.២៣២-២៣៣) ឯវំ វុត្តេន កម្មក្ខយករេន អរិយមគ្គេន អវស្សជិ។ កថំ? អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ, អភិន្ទិ កវចមិវត្តសម្ភវំ។ សោ ហិ វិបស្សនាវសេន អជ្ឈត្តរតោ, សមថវសេន សមាហិតោតិ ឯវំ បុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ
យំ មហាវាតាតិ យេន សមយេន យស្មិំ វា សមយេ មហាវាតា។ វាយន្តីតិ ឧបក្ខេបកវាតា នាម
មហិទ្ធិកា មហានុភាវាតិ ឥជ្ឈនស្ស មហន្តតាយ មហិទ្ធិកា, អនុភវិតព្ពស្ស មហន្តតាយ មហានុភាវា។ បរិត្តាតិ ទុព្ពលា។ អប្បមាណាតិ ពលវា។ សោ ឥមំ បថវិំ កម្បេតីតិ សោ ឥទ្ធិំ និព្ពត្តេត្វា សំវេជេន្តោ មហាមោគ្គល្លានោ វិយ, វីមំសន្តោ វា មហានាគត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ សង្ឃរក្ខិតសាមណេរោ វិយ បថវិំ កម្បេតិ។ សង្កម្បេតីតិ សមន្តតោ កម្បេតិ។ សម្បកម្បេតីតិ តស្សេវ វេវចនំ។ ឥតិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ បថវិកម្បេសុ បឋមោ ធាតុកោបេន, ទុតិយោ ឥទ្ធានុភាវេន, តតិយចតុត្ថា បុញ្ញតេជេន, បញ្ចមោ ញាណតេជេន, ឆដ្ឋោ សាធុការទានវសេន, សត្តមោ ការុញ្ញសភាវេន, អដ្ឋមោ អារោទនេន។ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេ ច តតោ និក្ខមន្តេ ច មហាសត្តេ តស្ស បុញ្ញតេជេន បថវី អកម្បិត្ថ, អភិសម្ពោធិយំ ញាណតេជាភិហតា ហុត្វា អកម្បិត្ថ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ សាធុការភាវសណ្ឋិតា សាធុការំ ទទមានា អកម្បិត្ថ, អាយុសង្ខារឱស្សជ្ជនេ
ភូមិចាលវគ្គោ សត្តមោ។