៤. ឧបាលិវគ្គោ
១. ឧបាលិសុត្តំ
៣១. អថ ខោ អាយស្មា ឧបាលិ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា ឧបាលិ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘កតិ នុ ខោ, ភន្តេ, អត្ថវសេ បដិច្ច តថាគតេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ?
‘‘ទស ខោ, ឧបាលិ, អត្ថវសេ បដិច្ច តថាគតេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិដ្ឋំ។ កតមេ ទស? សង្ឃសុដ្ឋុតាយ, សង្ឃផាសុតាយ, ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយ, បេសលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារាយ, ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ, សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយ, អប្បសន្នានំ បសាទាយ, បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយ, សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា, វិនយានុគ្គហាយ – ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, ទស អត្ថវសេ បដិច្ច តថាគតេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ។ បឋមំ។
២. បាតិមោក្ខដ្ឋបនាសុត្តំ
៣២. ‘‘កតិ នុ ខោ, ភន្តេ, បាតិមោក្ខដ្ឋបនា’’តិ? ‘‘ទស ខោ, ឧបាលិ, បាតិមោក្ខដ្ឋបនា។ កតមេ ទស? បារាជិកោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ , បារាជិកកថា វិប្បកតា ហោតិ, អនុបសម្បន្នោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ, អនុបសម្បន្នកថា វិប្បកតា ហោតិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាតកោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាតកកថា វិប្បកតា ហោតិ, បណ្ឌកោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ, បណ្ឌកកថា វិប្បកតា ហោតិ, ភិក្ខុនិទូសកោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ, ភិក្ខុនិទូសកកថា វិប្បកតា ហោតិ – ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, ទស បាតិមោក្ខដ្ឋបនា’’តិ។ ទុតិយំ។
៣. ឧព្ពាហិកាសុត្តំ
៣៣. ចូឡវ. ២៣១ ‘‘កតិហិ នុ ខោ, ភន្តេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ’’តិ? ‘‘ទសហិ ខោ, ឧបាលិ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ។ កតមេហិ ទសហិ? ឥធុបាលិ, ភិក្ខុ សីលវា ហោតិ; បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី, សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ; ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ សត្ថា សព្យញ្ជនា (សី.) ឯវមុបរិបិ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបាស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ហោន្តិ ធាតា វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា; ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តិ សុវិភត្តានិ សុប្បវត្តីនិ សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ; វិនយេ ខោ បន ឋិតោ ហោតិ អសំហីរោ; បដិពលោ ហោតិ ឧភោ អត្ថបច្ចត្ថិកេ សញ្ញាបេតុំ បញ្ញាបេតុំ និជ្ឈាបេតុំ បេក្ខេតុំ បសាទេតុំ; អធិករណសមុប្បាទវូបសមកុសលោ ហោតិ – អធិករណំ ជានាតិ; អធិករណសមុទយំ ជានាតិ; អធិករណនិរោធំ ជានាតិ; អធិករណនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ ជានាតិ។ ឥមេហិ ខោ, ឧបាលិ, ទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ’’តិ។ តតិយំ។
៤. ឧបសម្បទាសុត្តំ
៣៤. ‘‘កតិហិ នុ ខោ, ភន្តេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បាទេតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ទសហិ ខោ, ឧបាលិ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បាទេតព្ពំ។ កតមេហិ ទសហិ? ឥធុបាលិ, ភិក្ខុ សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី, សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ; ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបាស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ហោន្តិ ធាតា វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា; បាតិមោក្ខំ ខោ បនស្ស វិត្ថារេន ស្វាគតំ ហោតិ សុវិភត្តំ សុប្បវត្តំ សុវិនិច្ឆិតំ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ; បដិពលោ ហោតិ គិលានំ ឧបដ្ឋាតុំ វា ឧបដ្ឋាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ អនភិរតិំ វូបកាសេតុំ វា វូបកាសាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិគតំ ធម្មតោ វិវេចេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិសីលេ សមាទបេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិចិត្តេ សមាទបេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិបញ្ញាយ សមាទបេតុំ។ ឥមេហិ ខោ, ឧបាលិ, ទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បាទេតព្ព’’ន្តិ។ ចតុត្ថំ។
៥. និស្សយសុត្តំ
៣៥. ‘‘កតិហិ នុ ខោ, ភន្តេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា និស្សយោ ទាតព្ពោ’’តិ? ‘‘ទសហិ ខោ, ឧបាលិ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា និស្សយោ ទាតព្ពោ។ កតមេហិ ទសហិ? ឥធុបាលិ, ភិក្ខុ សីលវា ហោតិ…បេ.… សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ; ពហុស្សុតោ ហោតិ…បេ.… ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា; បាតិមោក្ខំ ខោ បនស្ស វិត្ថារេន ស្វាគតំ ហោតិ សុវិភត្តំ សុប្បវត្តំ សុវិនិច្ឆិតំ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ; បដិពលោ ហោតិ គិលានំ ឧបដ្ឋាតុំ វា ឧបដ្ឋាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ អនភិរតិំ វូបកាសេតុំ វា វូបកាសាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិគតំ ធម្មតោ វិវេចេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិសីលេ…បេ.… អធិចិត្តេ… អធិបញ្ញាយ សមាទបេតុំ។ ឥមេហិ ខោ, ឧបាលិ, ទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា និស្សយោ ទាតព្ពោ’’តិ។ បញ្ចមំ។
៦. សាមណេរសុត្តំ
៣៦. ‘‘កតិហិ នុ ខោ, ភន្តេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ? ‘‘ទសហិ ខោ, ឧបាលិ, ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ។ កតមេហិ ទសហិ? ឥធុបាលិ, ភិក្ខុ សីលវា ហោតិ…បេ.… សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ; ពហុស្សុតោ ហោតិ…បេ.… ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា; បាតិមោក្ខំ ខោ បនស្ស វិត្ថារេន ស្វាគតំ ហោតិ សុវិភត្តំ សុប្បវត្តំ សុវិនិច្ឆិតំ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ; បដិពលោ ហោតិ គិលានំ ឧបដ្ឋាតុំ វា ឧបដ្ឋាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ អនភិរតិំ វូបកាសេតុំ វា វូបកាសាបេតុំ វា; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ; បដិពលោ ហោតិ ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិគតំ ធម្មតោ វិវេចេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិសីលេ សមាទបេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិចិត្តេ សមាទបេតុំ; បដិពលោ ហោតិ អធិបញ្ញាយ សមាទបេតុំ។ ឥមេហិ ខោ, ឧបាលិ, ទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ។ ឆដ្ឋំ។
៧. សង្ឃភេទសុត្តំ
៣៧. ‘‘‘សង្ឃភេទោ សង្ឃភេទោ’តិ, ភន្តេ, វុច្ចតិ។ កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សង្ឃោ ភិន្នោ ហោតី’’តិ? ‘‘ឥធុបាលិ, ភិក្ខូ អធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តិ, ធម្មំ អធម្មោតិ ទីបេន្តិ, អវិនយំ វិនយោតិ ទីបេន្តិ, វិនយំ អវិនយោតិ ទីបេន្តិ, អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេន ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អនាចិណ្ណំ តថាគតេន អាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អាចិណ្ណំ តថាគតេន អនាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អបញ្ញត្តំ តថាគតេន បញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ , បញ្ញត្តំ តថាគតេន អបញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ។ តេ ឥមេហិ ទសហិ វត្ថូហិ អវកស្សន្តិ អបកស្សន្តិ អាវេនិ អាវេនិំ (ចូឡវ. ៣៥២) អាវេណិ, អាវេណិកំ (តត្ថេវ អធោលិបិ) កម្មានិ ករោន្តិ អាវេនិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ។ ឯត្តាវតា ខោ, ឧបាលិ, សង្ឃោ ភិន្នោ ហោតី’’តិ។ សត្តមំ។
៨. សង្ឃសាមគ្គីសុត្តំ
៣៨. ចូឡវ. ៣៥៣ ‘‘‘សង្ឃសាមគ្គី សង្ឃសាមគ្គី’តិ, ភន្តេ, វុច្ចតិ។ កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សង្ឃោ សមគ្គោ ហោតី’’តិ? ‘‘ឥធុបាលិ, ភិក្ខូ អធម្មំ អធម្មោតិ ទីបេន្តិ, ធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តិ, អវិនយំ អវិនយោតិ ទីបេន្តិ, វិនយំ វិនយោតិ ទីបេន្តិ, អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេន អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អនាចិណ្ណំ តថាគតេន អនាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អាចិណ្ណំ តថាគតេន អាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អបញ្ញត្តំ តថាគតេន អបញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, បញ្ញត្តំ តថាគតេន បញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ។ តេ ឥមេហិ ទសហិ វត្ថូហិ ន អវកស្សន្តិ ន អបកស្សន្តិ ន អាវេនិ កម្មានិ ករោន្តិ ន អាវេនិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ។ ឯត្តាវតា ខោ, ឧបាលិ, សង្ឃោ សមគ្គោ ហោតី’’តិ។ អដ្ឋមំ។
៩. បឋមអានន្ទសុត្តំ
៣៩. អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘‘សង្ឃភេទោ សង្ឃភេទោ’តិ, ភន្តេ, វុច្ចតិ។ កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សង្ឃោ ភិន្នោ ហោតី’’តិ ? ‘‘ឥធានន្ទ, ភិក្ខូ អធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តិ, ធម្មំ អធម្មោតិ ទីបេន្តិ, អវិនយំ វិនយោតិ ទីបេន្តិ…បេ.… បញ្ញត្តំ តថាគតេន អបញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ។ តេ ឥមេហិ ទសហិ វត្ថូហិ អវកស្សន្តិ អបកស្សន្តិ អាវេនិ កម្មានិ ករោន្តិ អាវេនិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ។ ឯត្តាវតា ខោ, អានន្ទ, សង្ឃោ ភិន្នោ ហោតី’’តិ។
‘‘សមគ្គំ បន, ភន្តេ, សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា កិំ សោ បសវតី’’តិ? ‘‘កប្បដ្ឋិកំ, អានន្ទ, កិព្ពិសំ បសវតី’’តិ។ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, កប្បដ្ឋិកំ កិព្ពិស’’ន្តិ? ‘‘កប្បំ, អានន្ទ, និរយម្ហិ បច្ចតីតិ –
‘‘អាបាយិកោ នេរយិកោ, កប្បដ្ឋោ សង្ឃភេទកោ;
វគ្គរតោ អធម្មដ្ឋោ, យោគក្ខេមា បធំសតិ;
សង្ឃំ សមគ្គំ ភិន្ទិត្វា ភេត្វាន (សី. ស្យា.), ភិត្វាន (ក.) ចូឡវ. ៣៥៤; ឥតិវុ. ១៨; កថាវ. ៦៥៧ កប្បំ និរយម្ហិ បច្ចតី’’តិ។ នវមំ;
១០. ទុតិយអានន្ទសុត្តំ
៤០. ‘‘‘សង្ឃសាមគ្គី សង្ឃសាមគ្គី’តិ, ភន្តេ, វុច្ចតិ។ កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សង្ឃោ សមគ្គោ ហោតី’’តិ? ‘‘ឥធានន្ទ, ភិក្ខូ អធម្មំ អធម្មោតិ ទីបេន្តិ, ធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តិ, អវិនយំ អវិនយោតិ ទីបេន្តិ , វិនយំ វិនយោតិ ទីបេន្តិ, អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេន អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អនាចិណ្ណំ តថាគតេន អនាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អាចិណ្ណំ តថាគតេន អាចិណ្ណំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, អបញ្ញត្តំ តថាគតេន អបញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ, បញ្ញត្តំ តថាគតេន បញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេន្តិ។ តេ ឥមេហិ ទសហិ វត្ថូហិ ន អវកស្សន្តិ ន អបកស្សន្តិ ន អាវេនិ កម្មានិ ករោន្តិ ន អាវេនិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ។ ឯត្តាវតា ខោ, អានន្ទ, សង្ឃោ សមគ្គោ ហោតី’’តិ។
‘‘ភិន្នំ បន, ភន្តេ, សង្ឃំ សមគ្គំ កត្វា កិំ សោ បសវតី’’តិ? ‘‘ព្រហ្មំ, អានន្ទ, បុញ្ញំ បសវតី’’តិ។ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ព្រហ្មំ បុញ្ញ’’ន្តិ? ‘‘កប្បំ, អានន្ទ, សគ្គម្ហិ មោទតីតិ –
‘‘សុខា សង្ឃស្ស សាមគ្គី, សមគ្គានញ្ច អនុគ្គហោ;
សមគ្គរតោ ធម្មដ្ឋោ, យោគក្ខេមា ន ធំសតិ;
សង្ឃំ សមគ្គំ កត្វាន, កប្បំ សគ្គម្ហិ មោទតី’’តិ។ ទសមំ;
ឧបាលិវគ្គោ ចតុត្ថោ។
តស្សុទ្ទានំ –
ឧបាលិ ឋបនា ឧព្ពាហោ, ឧបសម្បទនិស្សយា;
សាមណេរោ ច ទ្វេ ភេទា, អានន្ទេហិ បរេ ទុវេតិ។