១. យមកវគ្គោ
១. ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ
១.
‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;
មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;
តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ។ –
អយំ ធម្មទេសនា កត្ថ ភាសិតាតិ? សាវត្ថិយំ។ កំ អារព្ភាតិ? ចក្ខុបាលត្ថេរំ។
សាវត្ថិយំ កិរ មហាសុវណ្ណោ នាម កុដុម្ពិកោ អហោសិ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ អបុត្តកោ។ សោ ឯកទិវសំ ន្ហានតិត្ថំ ន្ហត្វា នត្វា អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ សម្បន្នបត្តសាខំ ឯកំ វនប្បតិំ ទិស្វា ‘‘អយំ មហេសក្ខាយ ទេវតាយ បរិគ្គហិតោ ភវិស្សតី’’តិ តស្ស ហេដ្ឋាភាគំ សោធាបេត្វា បាការបរិក្ខេបំ ការាបេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកំ ឧស្សាបេត្វា វនប្បតិំ អលង្ករិត្វា អញ្ជលិំ ករិត្វា ‘‘សចេ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភេយ្យំ, តុម្ហាកំ មហាសក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ បត្ថនំ កត្វា បក្កាមិ។
អថស្ស ន ចិរស្សេវ ភរិយាយ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ។ សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា តស្ស អារោចេសិ។ សោ តស្សា គព្ភស្ស បរិហារមទាសិ។ សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ។ តំ នាមគ្គហណទិវសេ សេដ្ឋិ អត្តនា បាលិតំ វនប្បតិំ និស្សាយ លទ្ធត្តា តស្ស បាលោតិ នាមំ អកាសិ។ សា អបរភាគេ អញ្ញម្បិ បុត្តំ លភិ។ តស្ស ចូឡបាលោតិ នាមំ កត្វា ឥតរស្ស មហាបាលោតិ នាមំ អកាសិ។ តេ វយប្បត្តេ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិំសុ។ អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ សព្ពម្បិ វិភវំ ឥតរេយេវ វិចារិំសុ។
តស្មិំ សមយេ សត្ថា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេនាគន្ត្វា អនាថបិណ្ឌិកេន មហាសេដ្ឋិនា ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ វិហរតិ មហាជនំ សគ្គមគ្គេ ច មោក្ខមគ្គេ ច បតិដ្ឋាបយមានោ។ តថាគតោ ហិ មាតិបក្ខតោ អសីតិយា, បិតិបក្ខតោ អសីតិយាតិ ទ្វេអសីតិញាតិកុលសហស្សេហិ ការិតេ និគ្រោធមហាវិហារេ ឯកមេវ វស្សាវាសំ វសិ, អនាថបិណ្ឌិកេន ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ ឯកូនវីសតិវស្សានិ, វិសាខាយ សត្តវីសតិកោដិធនបរិច្ចាគេន ការិតេ បុព្ពារាមេ ឆព្ពស្សានីតិ ទ្វិន្នំ កុលានំ គុណមហត្តតំ បដិច្ច សាវត្ថិំ និស្សាយ បញ្ចវីសតិវស្សានិ វស្សាវាសំ វសិ។ អនាថបិណ្ឌិកោបិ វិសាខាបិ មហាឧបាសិកា និពទ្ធំ ទិវសស្ស ទ្វេ វារេ តថាគតស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ, គច្ឆន្តា ច ‘‘ទហរសាមណេរា នោ ហត្ថេ ឱលោកេស្សន្តី’’តិ តុច្ឆហត្ថា ន គតបុព្ពា។ បុរេភត្តំ គច្ឆន្តា ខាទនីយភោជនីយាទីនិ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គច្ឆន្តា បញ្ច ភេសជ្ជានិ អដ្ឋ ច បានានិ។ និវេសនេសុ បន តេសំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខុសហស្សានំ និច្ចំ បញ្ញត្តាសនានេវ ហោន្តិ។ អន្នបានភេសជ្ជេសុ យោ យំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តំ យថិច្ឆិតមេវ សម្បជ្ជតិ។ តេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ឯកទិវសម្បិ សត្ថា បញ្ហំ ន បុច្ឆិតបុព្ពោ។ សោ កិរ ‘‘តថាគតោ ពុទ្ធសុខុមាលោ ខត្តិយសុខុមាលោ, ‘ពហូបការោ មេ, គហបតី’តិ មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ កិលមេយ្យា’’តិ សត្ថរិ អធិមត្តសិនេហេន បញ្ហំ ន បុច្ឆតិ។ សត្ថា បន តស្មិំ និសិន្នមត្តេយេវ ‘‘អយំ សេដ្ឋិ មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតិ។ អហញ្ហិ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អលង្កតបដិយត្តំ អត្តនោ សីសំ ឆិន្ទិត្វា អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ ឧប្បាដេត្វា បាណសមំ បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា បារមិយោ បូរេន្តោ បរេសំ ធម្មទេសនត្ថមេវ បូរេសិំ។ ឯស មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតី’’តិ ឯកំ ធម្មទេសនំ កថេតិយេវ។
តទា សាវត្ថិយំ សត្ត មនុស្សកោដិយោ វសន្តិ។ តេសុ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា បញ្ចកោដិមត្តា មនុស្សា អរិយសាវកា ជាតា, ទ្វេកោដិមត្តា មនុស្សា បុថុជ្ជនា។ តេសុ អរិយសាវកានំ ទ្វេយេវ កិច្ចានិ អហេសុំ – បុរេភត្តំ ទានំ ទេន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលាទិហត្ថា វត្ថភេសជ្ជបានកាទីនិ គាហាបេត្វា ធម្មស្សវនត្ថាយ គច្ឆន្តិ។ អថេកទិវសំ មហាបាលោ អរិយសាវកេ គន្ធមាលាទិហត្ថេ វិហារំ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘អយំ មហាជនោ កុហិំ គច្ឆតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធម្មស្សវនាយា’’តិ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ។
ពុទ្ធា ច នាម ធម្មំ ទេសេន្តា សរណសីលបព្ពជ្ជាទីនំ ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា អជ្ឈាសយវសេន ធម្មំ ទេសេន្តិ, តស្មា តំ ទិវសំ សត្ថា តស្ស ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ។ សេយ្យថិទំ – ទានកថំ, សីលកថំ, សគ្គកថំ, កាមានំ អាទីនវំ, ឱការំ សំកិលេសំ, នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេសិ។ តំ សុត្វា មហាបាលោ កុដុម្ពិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តំ បុត្តធីតរោ វា ភាតរោ វា ភោគា វា នានុគច្ឆន្តិ, សរីរម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ ន គច្ឆតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ។ សោ ទេសនាបរិយោសានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ។ អថ នំ សត្ថា – ‘‘អត្ថិ តេ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពយុត្តកោ ញាតី’’តិ អាហ។ ‘‘កនិដ្ឋភាតា មេ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ តំ អាបុច្ឆាហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា គេហំ គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘តាត, យំ មយ្ហំ ឥមស្មិំ គេហេ សវិញ្ញាណកម្បិ អវិញ្ញាណកម្បិ ធនំ កិញ្ចិ អត្ថិ, សព្ពំ តំ តវ ភារោ, បដិបជ្ជាហិ ន’’ន្តិ។ ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថា’’តិ អាហ។ ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ។ ‘‘កិំ កថេសិ ភាតិក, ត្វំ មេ មាតរិ មតាយ មាតា វិយ, បិតរិ មតេ បិតា វិយ លទ្ធោ, គេហេ តេ មហាវិភវោ, សក្កា គេហំ អជ្ឈាវសន្តេហេវ បុញ្ញានិ កាតុំ , មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ។ ‘‘តាត, អហំ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឃរាវាសេ វសិតុំ ន សក្កោមិ។ សត្ថារា ហិ អតិសណ្ហសុខុមំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណោ ធម្មោ ទេសិតោ, ន សក្កា សោ អគារមជ្ឈេ វសន្តេន បូរេតុំ , បព្ពជិស្សាមិ, តាតា’’តិ។ ‘‘ភាតិក, តរុណាយេវ តាវត្ថ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិស្សថា’’តិ។ ‘‘តាត, មហល្លកស្ស ហិ អត្តនោ ហត្ថបាទាបិ អនស្សវា ហោន្តិ, ន អត្តនោ វសេ វត្តន្តិ, កិមង្គំ បន ញាតកា, ស្វាហំ តវ កថំ ន ករោមិ, សមណបដិបត្តិំយេវ បូរេស្សាមិ’’។
‘‘ជរាជជ្ជរិតា ហោន្តិ, ហត្ថបាទា អនស្សវា;
យស្ស សោ វិហតត្ថាមោ, កថំ ធម្មំ ចរិស្សតិ’’។ –
បព្ពជិស្សាមេវាហំ, តាតាតិ តស្ស វិរវន្តស្សេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា លទ្ធបព្ពជ្ជូបសម្បទោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ បញ្ច វស្សានិ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា សត្ថារមុបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានី’’តិ? ‘‘គន្ថធុរំ, វិបស្សនាធុរន្តិ ទ្វេយេវ ធុរានិ ភិក្ខូ’’តិ។ ‘‘កតមំ បន, ភន្តេ, គន្ថធុរំ, កតមំ វិបស្សនាធុរ’’ន្តិ? ‘‘អត្តនោ បញ្ញានុរូបេន ឯកំ វា ទ្វេ វា និកាយេ សកលំ វា បន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តស្ស ធារណំ, កថនំ, វាចនន្តិ ឥទំ គន្ថធុរំ នាម, សល្លហុកវុត្តិនោ បន បន្តសេនាសនាភិរតស្ស អត្តភាវេ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា សាតច្ចកិរិយវសេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តគ្គហណន្តិ ឥទំ វិបស្សនាធុរំ នាមា’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, អហំ មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមិ, កម្មដ្ឋានំ មេ កថេថា’’តិ។ អថស្ស សត្ថា យាវ អរហត្តំ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ។
សោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនា សហគាមិនោ ភិក្ខូ បរិយេសន្តោ សដ្ឋិ ភិក្ខូ លភិត្វា តេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា វីសយោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកំ មហន្តំ បច្ចន្តគាមំ បត្វា តត្ថ សបរិវារោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ មនុស្សា វត្តសម្បន្នេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ បសន្នចិត្តា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា និសីទាបេត្វា បណីតេនាហារេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កុហិំ អយ្យា គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យថាផាសុកដ្ឋានំ ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិតា មនុស្សា ‘‘វស្សាវាសំ សេនាសនំ បរិយេសន្តិ ភទន្តា’’តិ ញត្វា, ‘‘ភន្តេ, សចេ អយ្យា ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសេយ្យុំ, មយំ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សីលានិ គណ្ហេយ្យាមា’’តិ អាហំសុ។ តេបិ ‘‘មយំ ឥមានិ កុលានិ និស្សាយ ភវនិស្សរណំ ករិស្សាមា’’តិ អធិវាសេសុំ។
មនុស្សា តេសំ បដិញ្ញំ គហេត្វា វិហារំ បដិជគ្គិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ សម្បាទេត្វា អទំសុ។ តេ និពទ្ធំ តមេវ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តិ។ អថ នេ ឯកោ វេជ្ជោ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ពហូនំ វសនដ្ឋានេ អផាសុកម្បិ នាម ហោតិ, តស្មិំ ឧប្បន្នេ មយ្ហំ កថេយ្យាថ, ភេសជ្ជំ ករិស្សាមី’’តិ បវារេសិ។ ថេរោ វស្សូបនាយិកទិវសេ តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ , ឥមំ តេមាសំ កតិហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សថា’’តិ? ‘‘ចតូហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិំ បនេតំ, អាវុសោ, បតិរូបំ, ននុ អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ពំ’’? ‘‘មយញ្ហិ ធរមានកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អាគតា, ពុទ្ធា ច នាម ន សក្កា បមាទេន អារាធេតុំ, កល្យាណជ្ឈាសយេន តេ វោ អារាធេតព្ពា។ បមត្តស្ស ច នាម ចត្តារោ អបាយា សកគេហសទិសា, អប្បមត្តា ហោថាវុសោ’’តិ។ ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ តីហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សាមិ, បិដ្ឋិំ ន បសារេស្សាមិ, អាវុសោ’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ។
អថ ថេរស្ស និទ្ទំ អនោក្កមន្តស្ស បឋមមាសេ អតិក្កន្តេ មជ្ឈិមមាសេ សម្បត្តេ អក្ខិរោគោ ឧប្បជ្ជិ។ ឆិទ្ទឃដតោ ឧទកធារា វិយ អក្ខីហិ អស្សុធារា បគ្ឃរន្តិ។ សោ សព្ពរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វា អរុណុគ្គមនេ គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ។ ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភិក្ខាចារវេលា, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ។ ‘‘តេន ហិ, អាវុសោ, គណ្ហថ បត្តចីវរ’’ន្តិ។ អត្តនោ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ។ ភិក្ខូ តស្ស អក្ខីហិ អស្សូនិ បគ្ឃរន្តេ ទិស្វា, ‘‘កិមេតំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, វាតា វិជ្ឈន្តី’’តិ។ ‘‘ននុ, ភន្តេ, វេជ្ជេន បវារិតម្ហា, តស្ស កថេមា’’តិ។ ‘‘សាធាវុសោ’’តិ តេ វេជ្ជស្ស កថយិំសុ។ សោ តេលំ បចិត្វា បេសេសិ។ ថេរោ នាសាយ តេលំ អាសិញ្ចន្តោ និសិន្នកោវ អាសិញ្ចិត្វា អន្តោគាមំ បាវិសិ។ វេជ្ជោ តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អយ្យស្ស កិរ អក្ខីនិ វាតោ វិជ្ឈតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, មយា តេលំ បចិត្វា បេសិតំ, នាសាយ វោ តេលំ អាសិត្ត’’ន្តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘ឥទានិ កីទិស’’ន្តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ។ វេជ្ជោ ‘‘មយា ឯកវារេនេវ វូបសមនសមត្ថំ តេលំ បហិតំ, កិំ នុ ខោ រោគោ ន វូបសន្តោ’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, និសីទិត្វា វោ តេលំ អាសិត្តំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ បុច្ឆិ។ ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កថេសិ។ សោ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ ថេរំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ ចង្កមននិសីទនដ្ឋានមេវ ទិស្វា សយនដ្ឋានំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, និសិន្នេហិ វោ អាសិត្តំ, និបន្នេហី’’តិ បុច្ឆិ។ ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ។ ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, សមណធម្មោ នាម សរីរំ យាបេន្តេន សក្កា កាតុំ, និបជ្ជិត្វា អាសិញ្ចថា’’តិ បុនប្បុនំ យាចិ។ ‘‘គច្ឆ ត្វំ តាវាវុសោ, មន្តេត្វា ជានិស្សាមី’’តិ វេជ្ជំ ឧយ្យោជេសិ។ ថេរស្ស ច តត្ថ នេវ ញាតី, ន សាលោហិតា អត្ថិ, តេន សទ្ធិំ មន្តេយ្យ? ករជកាយេន បន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ ‘‘វទេហិ តាវ, អាវុសោ បាលិត, ត្វំ កិំ អក្ខីនិ ឱលោកេស្សសិ, ឧទាហុ ពុទ្ធសាសនំ? អនមតគ្គស្មិញ្ហិ សំសារវដ្ដេ តវ អក្ខិកាណស្ស គណនា នាម នត្ថិ, អនេកានិ បន ពុទ្ធសតានិ ពុទ្ធសហស្សានិ អតីតានិ។ តេសុ តេ ឯកពុទ្ធោបិ ន បរិចិណ្ណោ, ឥទានិ ឥមំ អន្តោវស្សំ តយោ មាសេ ន និបជ្ជិស្សាមីតិ តេមាសំ និពទ្ធវីរិយំ ករិស្សាមិ។ តស្មា តេ ចក្ខូនិ នស្សន្តុ វា ភិជ្ជន្តុ វា, ពុទ្ធសាសនមេវ ធារេហិ, មា ចក្ខូនី’’តិ ភូតកាយំ ឱវទន្តោ ឥមា គាថាយោ អភាសិ –
‘‘ចក្ខូនិ ហាយន្តុ មមាយិតានិ,
សោតានិ ហាយន្តុ តថេវ កាយោ;
សព្ពម្បិទំ ហាយតុ ទេហនិស្សិតំ,
កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ។
‘‘ចក្ខូនិ ជីរន្តុ មមាយិតានិ,
សោតានិ ជីរន្តុ តថេវ កាយោ;
សព្ពម្បិទំ ជីរតុ ទេហនិស្សិតំ,
កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ។
‘‘ចក្ខូនិ ភិជ្ជន្តុ មមាយិតានិ,
សោតានិ ភិជ្ជន្តុ តថេវ កាយោ;
សព្ពម្បិទំ ភិជ្ជតុ ទេហនិស្សិតំ,
កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសី’’តិ។
ឯវំ តីហិ គាថាហិ អត្តនោ ឱវាទំ ទត្វា និសិន្នកោវ នត្ថុកម្មំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ វេជ្ជោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កត’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘កីទិសំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘និសីទិត្វា វោ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កតំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ។ ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ។ អថ នំ វេជ្ជោ, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ សប្បាយំ ន ករោថ, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ ‘អសុកេន មេ តេលំ បក្ក’ន្តិ មា វទិត្ថ, អហម្បិ ‘មយា វោ តេលំ បក្ក’ន្តិ ន វក្ខាមី’’តិ អាហ។ សោ វេជ្ជេន បច្ចក្ខាតោ វិហារំ គន្ត្វា ត្វំ វេជ្ជេនាបិ បច្ចក្ខាតោសិ, ឥរិយាបថំ មា វិស្សជ្ជិ សមណាតិ។
‘‘បដិក្ខិត្តោ តិកិច្ឆាយ, វេជ្ជេនាបិ វិវជ្ជិតោ;
និយតោ មច្ចុរាជស្ស, កិំ បាលិត បមជ្ជសី’’តិ។ –
ឥមាយ គាថាយ អត្តានំ ឱវទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ។ អថស្ស មជ្ឈិមយាមេ អតិក្កន្តេ អបុព្ពំ អចរិមំ អក្ខីនិ ចេវ កិលេសា ច ភិជ្ជិំសុ។ សោ សុក្ខវិបស្សកោ អរហា ហុត្វា គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ។
ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ អាគន្ត្វា ‘‘ភិក្ខាចារកាលោ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ។ ‘‘កាលោ, អាវុសោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ គច្ឆថា’’តិ។ ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, បរិហីនានី’’តិ។ តេ តស្ស អក្ខីនិ ឱលោកេត្វា អស្សុបុណ្ណនេត្តា ហុត្វា, ‘‘ភន្តេ, មា ចិន្តយិត្ថ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ ថេរំ សមស្សាសេត្វា កត្តព្ពយុត្តកំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ។ មនុស្សា ថេរំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា យាគុំ បេសេត្វា សយំ បិណ្ឌបាតមាទាយ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា បាទមូលេ បរិវត្តមានា រោទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សមស្សាសេត្វា បក្កមិំសុ។
តតោ បដ្ឋាយ និពទ្ធំ យាគុភត្តំ វិហារមេវ បេសេន្តិ។ ថេរោបិ ឥតរេ សដ្ឋិ ភិក្ខូ និរន្តរំ ឱវទតិ។ តេ តស្សោវាទេ ឋត្វា ឧបកដ្ឋាយ បវារណាយ សព្ពេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ ។ តេ វុដ្ឋវស្សា ច បន សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ថេរមាហំសុ, ‘‘ភន្តេ, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ ។ ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ ឯតេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សន្តិ, ភិក្ខម្បិ លភិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, ឥមេ បុរេតរមេវ បេសេស្សាមី’’តិ។ អថ នេ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ។ ‘‘តុម្ហេ បន ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សថ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ។ ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, មយំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ គមិស្សាមា’’តិ។ ‘‘មា វោ, អាវុសោ, ឯវំ រុច្ចិត្ថ, ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ អផាសុកំ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ កនិដ្ឋោ បន តុម្ហេ ទិស្វា បុច្ឆិស្សតិ, អថស្ស មម ចក្ខូនំ បរិហីនភាវំ អារោចេយ្យាថ, សោ មយ្ហំ សន្តិកំ កញ្ចិទេវ បហិណិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ អាគច្ឆិស្សាមិ, តុម្ហេ មម វចនេន ទសពលញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច វន្ទថា’’តិ តេ ឧយ្យោជេសិ។
តេ ថេរំ ខមាបេត្វា អន្តោគាមំ បវិសិំសុ។ មនុស្សា តេ ទិស្វា និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ ទត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យានំ គមនាការោ បញ្ញាយតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ។ តេ បុនប្បុនំ យាចិត្វា តេសំ គមនឆន្ទមេវ ញត្វា អនុគន្ត្វា បរិទេវិត្វា និវត្តិំសុ។ តេបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច ថេរស្ស វចនេន វន្ទិត្វា បុនទិវសេ យត្ថ ថេរស្ស កនិដ្ឋោ វសតិ, តំ វីថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ។ កុដុម្ពិកោ តេ សញ្ជានិត្វា និសីទាបេត្វា កតបដិសន្ថារោ ‘‘ភាតិកត្ថេរោ មេ, ភន្តេ, កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ។ អថស្ស តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ។ សោ តំ សុត្វាវ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តេន្តោ រោទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ថេរោ ឥតោ កស្សចិ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, តស្ស គតកាលេ តេន សទ្ធិំ អាគមិស្សតី’’តិ។ ‘‘អយំ មេ, ភន្តេ, ភាគិនេយ្យោ បាលិតោ នាម, ឯតំ បេសេថា’’តិ។ ‘‘ឯវំ បេសេតុំ ន សក្កា, មគ្គេ បរិបន្ថោ អត្ថិ, តំ បព្ពាជេត្វា បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ‘‘ឯវំ កត្វា បេសេថ, ភន្តេ’’តិ។ អថ នំ បព្ពាជេត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ បត្តចីវរគ្គហណាទីនិ សិក្ខាបេត្វា មគ្គំ អាចិក្ខិត្វា បហិណិំសុ។
សោ អនុបុព្ពេន តំ គាមំ បត្វា គាមទ្វារេ ឯកំ មហល្លកំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ គាមំ និស្សាយ កោចិ អារញ្ញកោ វិហារោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កោ នាម តត្ថ វសតី’’តិ? ‘‘បាលិតត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘មគ្គំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ។ ‘‘កោសិ ត្វំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោម្ហី’’តិ។ អថ នំ គហេត្វា វិហារំ នេសិ។ សោ ថេរំ វន្ទិត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ សម្មា បដិជគ្គិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មាតុលកុដុម្ពិកោ មេ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, ឯថ, គច្ឆាមា’’តិ អាហ។ ‘‘តេន ហិ ឥមំ មេ យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហាហី’’តិ។ សោ យដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា ថេរេន សទ្ធិំ អន្តោគាមំ បាវិសិ។ មនុស្សា ថេរំ និសីទាបេត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, គមនាការោ វោ បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘អាម, ឧបាសកា, គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិស្សាមី’’តិ។ តេ នានប្បការេន យាចិត្វា អលភន្តា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ឧបឌ្ឍបថំ គន្ត្វា រោទិត្វា និវត្តិំសុ។ សាមណេរោ ថេរំ យដ្ឋិកោដិយា អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អដវិយំ កដ្ឋនគរំ នាម ថេរេន ឧបនិស្សាយ វុដ្ឋបុព្ពំ គាមំ សម្បាបុណិ, សោ គាមតោ និក្ខមិត្វា អរញ្ញេ គីតំ គាយិត្វា ទារូនិ ឧទ្ធរន្តិយា ឯកិស្សា ឥត្ថិយា គីតសទ្ទំ សុត្វា សរេ និមិត្តំ គណ្ហិ។ ឥត្ថិសទ្ទោ វិយ ហិ អញ្ញោ សទ្ទោ បុរិសានំ សកលសរីរំ ផរិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ។ តេនាហ ភគវា –
‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកសទ្ទម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថិសទ្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២)។
សាមណេរោ តត្ថ និមិត្តំ គហេត្វា យដ្ឋិកោដិំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘តិដ្ឋថ តាវ, ភន្តេ, កិច្ចំ មេ អត្ថី’’តិ តស្សា សន្តិកំ គតោ។ សា តំ ទិស្វា តុណ្ហី អហោសិ។ សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បាបុណិ។ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានេវ ឯកោ គីតសទ្ទោ សុយ្យិត្ថ។ សោ ច ខោ ឥត្ថិយា សទ្ទោ ឆិជ្ជិ, សាមណេរោបិ ចិរាយតិ, សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បត្តោ ភវិស្សតី’’តិ។ សោបិ អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អាគន្ត្វា ‘‘គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ អាហ។ អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘បាបោជាតោសិ សាមណេរា’’តិ។ សោ តុណ្ហី ហុត្វា ថេរេន បុនប្បុនំ បុដ្ឋោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ។ អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ។ សោ សំវេគប្បត្តោ កាសាយានិ អបនេត្វា គិហិនិយាមេន បរិទហិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ សាមណេរោ, ឥទានិ បនម្ហិ គិហី ជាតោ, បព្ពជន្តោបិ ច ស្វាហំ ន សទ្ធាយ បព្ពជិតោ, មគ្គបរិបន្ថភយេន បព្ពជិតោ, ឯថ គច្ឆាមា’’តិ អាហ។ ‘‘អាវុសោ, គិហិបាបោបិ សមណបាបោបិ បាបោយេវ, ត្វំ សមណភាវេ ឋត្វាបិ សីលមត្តំ បូរេតុំ នាសក្ខិ, គិហី ហុត្វា កិំ នាម កល្យាណំ ករិស្សសិ, តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ អាហ។ ‘‘ភន្តេ, អមនុស្សុបទ្ទវោ មគ្គោ, តុម្ហេ ច អន្ធា អបរិណាយកា, កថំ ឥធ វសិស្សថា’’តិ? អថ នំ ថេរោ, ‘‘អាវុសោ, ត្វំ មា ឯវំ ចិន្តយិ, ឥធេវ មេ និបជ្ជិត្វា មរន្តស្សាបិ អបរាបរំ បរិវត្តន្តស្សាបិ តយា សទ្ធិំ គមនំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;
សេយ្យមានោ ន គច្ឆាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា។
‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;
មរិស្សាមិ នោ គមិស្សាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ។
តំ សុត្វា ឥតរោ សំវេគជាតោ ‘‘ភារិយំ វត មេ សាហសិកំ អននុច្ឆវិកំ កម្មំ កត’’ន្តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ វនសណ្ឌំ បក្ខន្ទិត្វា តថា បក្កន្តោវ អហោសិ។ ថេរស្សាបិ សីលតេជេន សដ្ឋិយោជនាយាមំ បញ្ញាសយោជនវិត្ថតំ បន្នរសយោជនពហលំ ជយសុមនបុប្ផវណ្ណំ និសីទនុដ្ឋហនកាលេសុ ឱនមនុន្នមនបកតិកំ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ថេរំ អទ្ទស។ តេនាហុ បោរាណា –
‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;
បាបគរហី អយំ បាលោ, អាជីវំ បរិសោធយិ។
‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;
ធម្មគរុកោ អយំ បាលោ, និសិន្នោ សាសនេ រតោ’’តិ។
អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចាហំ ឯវរូបស្ស បាបគរហិនោ ធម្មគរុកស្ស អយ្យស្ស សន្តិកំ ន គមិស្សាមិ, មុទ្ធា មេ សត្តធា ផលេយ្យ, គមិស្សាមិ តស្ស សន្តិក’’ន្តិ។ តតោ –
‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;
តង្ខណេន អាគន្ត្វាន, ចក្ខុបាលមុបាគមិ’’។ –
ឧបគន្ត្វា ច បន ថេរស្ស អវិទូរេ បទសទ្ទមកាសិ។ អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, អទ្ធិកោ’’តិ។ ‘‘កុហិំ យាសិ ឧបាសកា’’តិ ? ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘យាហិ, អាវុសោ’’តិ។ ‘‘អយ្យោ បន, ភន្តេ, កុហិំ គមិស្សតី’’តិ? ‘‘អហម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាមី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘អហំ, អាវុសោ, ទុព្ពលោ, មយា សទ្ធិំ គច្ឆន្តស្ស តវ បបញ្ចោ ភវិស្សតី’’តិ។ ‘‘មយ្ហំ អច្ចាយិកំ នត្ថិ, អហម្បិ អយ្យេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ឯកំ លភិស្សាមិ, ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ។ ថេរោ ‘‘ឯសោ សប្បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហ ឧបាសកា’’តិ អាហ។ សក្កោ តថា កត្វា បថវិំ សង្ខិបន្តោ សាយន្ហសមយេ ជេតវនំ សម្បាបេសិ។ ថេរោ សង្ខបណវាទិសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កត្ថេសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បុព្ពេ មយំ គមនកាលេ ចិរេន គមិម្ហា’’តិ។ ‘‘អហំ ឧជុមគ្គំ ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ។ តស្មិំ ខណេ ថេរោ ‘‘នាយំ មនុស្សោ, ទេវតា ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេសិ។
‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;
សង្ខិបិត្វាន តំ មគ្គំ, ខិប្បំ សាវត្ថិមាគមី’’តិ។
សោ ថេរំ នេត្វា ថេរស្សេវត្ថាយ កនិដ្ឋកុដុម្ពិកេន ការិតំ បណ្ណសាលំ នេត្វា ផលកេ និសីទាបេត្វា បិយសហាយកវណ្ណេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘សម្ម, ចូឡបាលា’’តិ បក្កោសិ។ ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ? ‘‘ថេរស្សាគតភាវំ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, កិំ បន ថេរោ អាគតោ’’តិ? ‘‘អាម, សម្ម, ឥទានិ អហំ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ តយា ការិតបណ្ណសាលាយ និសិន្នកំ ទិស្វា អាគតោម្ហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ។ កុដុម្ពិកោបិ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ ទិស្វា បាទមូលេ បរិវត្តន្តោ រោទិត្វា ‘‘ឥទំ ទិស្វា អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជិតុំ នាទាសិ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ទ្វេ ទាសទារកេ ភុជិស្សេ កត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេត្វា ‘‘អន្តោគាមតោ យាគុភត្តាទីនិ អាហរិត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហថា’’តិ បដិយាទេសិ។ សាមណេរា វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហិំសុ។
អថេកទិវសំ ទិសាវាសិនោ ភិក្ខូ ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ ជេតវនំ អាគន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា អសីតិមហាថេរេ ច, វន្ទិត្វា វិហារចារិកំ ចរន្តា ចក្ខុបាលត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បត្វា ‘‘ឥទម្បិ បស្សិស្សាមា’’តិ សាយំ តទភិមុខា អហេសុំ។ តស្មិំ ខណេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ។ តេ ‘‘ឥទានិ អតិសាយន្ហោ, មេឃោ ច ឧដ្ឋិតោ, បាតោវ គន្ត្វា បស្សិស្សាមា’’តិ និវត្តិំសុ។ ទេវោ បឋមយាមំ វស្សិត្វា មជ្ឈិមយាមេ វិគតោ។ ថេរោ អារទ្ធវីរិយោ អាចិណ្ណចង្កមនោ, តស្មា បច្ឆិមយាមេ ចង្កមនំ ឱតរិ។ តទា ច បន នវវុដ្ឋាយ ភូមិយា ពហូ ឥន្ទគោបកា ឧដ្ឋហិំសុ។ តេ ថេរេ ចង្កមន្តេ យេភុយ្យេន វិបជ្ជិំសុ។ អន្តេវាសិកា ថេរស្ស ចង្កមនដ្ឋានំ កាលស្សេវ ន សម្មជ្ជិំសុ។ ឥតរេ ភិក្ខូ ‘‘ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បស្សិស្សាមា’’តិ អាគន្ត្វា ចង្កមនេ មតបាណកេ ទិស្វា ‘‘កោ ឥមស្មិំ ចង្កមតី’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ’’តិ។ តេ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘បស្សថាវុសោ, សមណស្ស កម្មំ, សចក្ខុកកាលេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ កិញ្ចិ អកត្វា ឥទានិ ចក្ខុវិកលកាលេ ‘ចង្កមាមី’តិ ឯត្តកេ បាណកេ មារេសិ ‘អត្ថំ ករិស្សាមី’តិ អនត្ថំ ករោតី’’តិ។
អថ ខោ តេ គន្ត្វា តថាគតស្ស អារោចេសុំ, ‘‘ភន្តេ, ចក្ខុបាលត្ថេរោ ‘ចង្កមាមី’តិ ពហូ បាណកេ មារេសី’’តិ។ ‘‘កិំ បន សោ តុម្ហេហិ មារេន្តោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘ន ទិដ្ឋោ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘យថេវ តុម្ហេ តំ ន បស្សថ, តថេវ សោបិ តេ បាណេ ន បស្សតិ។ ខីណាសវានំ មរណចេតនា នាម នត្ថិ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយេ សតិ កស្មា អន្ធោ ជាតោ’’តិ? ‘‘អត្តនោ កតកម្មវសេន, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តេន កត’’ន្តិ? តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថ –
អតីតេ ពារាណសិយំ កាសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ វេជ្ជោ គាមនិគមេសុ ចរិត្វា វេជ្ជកម្មំ ករោន្តោ ឯកំ ចក្ខុទុព្ពលំ ឥត្ថិំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ តេ អផាសុក’’ន្តិ? ‘‘អក្ខីហិ ន បស្សាមី’’តិ។ ‘‘ភេសជ្ជំ តេ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘ករោហិ, សាមី’’តិ។ ‘‘កិំ មេ ទស្សសី’’តិ? ‘‘សចេ មេ អក្ខីនិ បាកតិកានិ កាតុំ សក្ខិស្សសិ, អហំ តេ សទ្ធិំ បុត្តធីតាហិ ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ ភេសជ្ជំ សំវិទហិ, ឯកភេសជ្ជេនេវ អក្ខីនិ បាកតិកានិ អហេសុំ។ សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហមេតស្ស សបុត្តធីតា ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ បដិជានិំ, ‘‘ន ខោ បន មំ សណ្ហេន សម្មាចារេន សមុទាចរិស្សតិ, វញ្ចេស្សាមិ ន’’ន្តិ។ សា វេជ្ជេនាគន្ត្វា ‘‘កីទិសំ, ភទ្ទេ’’តិ បុដ្ឋា ‘‘បុព្ពេ មេ អក្ខីនិ ថោកំ រុជ្ជិំសុ, ឥទានិ បន អតិរេកតរំ រុជ្ជន្តី’’តិ អាហ។ វេជ្ជោ ‘‘អយំ មំ វញ្ចេត្វា កិញ្ចិ អទាតុកាមា, ន មេ ឯតាយ ទិន្នាយ ភតិយា អត្ថោ, ឥទានេវ នំ អន្ធំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គេហំ គន្ត្វា ភរិយាយ ឯតមត្ថំ អាចិក្ខិ។ សា តុណ្ហី អហោសិ។ សោ ឯកំ ភេសជ្ជំ យោជេត្វា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឥមំ ភេសជ្ជំ អញ្ជេហី’’តិ អញ្ជាបេសិ។ អថស្សា ទ្វេ អក្ខីនិ ទីបសិខា វិយ វិជ្ឈាយិំសុ។ សោ វេជ្ជោ ចក្ខុបាលោ អហោសិ។
ភិក្ខវេ, តទា មម បុត្តេន កតកម្មំ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិ។ បាបកម្មញ្ហិ នាមេតំ ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ អនុគច្ឆតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –
១.
‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;
មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;
តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ។
តត្ថ មនោតិ កាមាវចរកុសលាទិភេទំ សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ។ ឥមស្មិំ បន បទេ តទា តស្ស វេជ្ជស្ស ឧប្បន្នចិត្តវសេន និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ។ បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា។ ធម្មាតិ គុណទេសនាបរិយត្តិនិស្សត្តនិជ្ជីវវសេន ចត្តារោ ធម្មា នាម។ តេសុ –
‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ;
អធម្មោ និរយំ នេតិ, ធម្មោ បាបេតិ សុគ្គតិ’’ន្តិ។ (ថេរគា. ៣០៤; ជា. ១.១៥.៣៨៦) –
អយំ គុណធម្មោ នាម។ ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២០) អយំ ទេសនាធម្មោ នាម។ ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៩) អយំ បរិយត្តិធម្មោ នាម។ ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តិ, ខន្ធា ហោន្តី’’តិ (ធ. ស. ១២១) អយំ និស្សត្តធម្មោ នាម, និជ្ជីវធម្មោតិបិ ឯសោ ឯវ។ តេសុ ឥមស្មិំ ឋានេ និស្សត្តនិជ្ជីវធម្មោ អធិប្បេតោ។ សោ អត្ថតោ តយោ អរូបិនោ ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោតិ។ ឯតេ ហិ មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម។
កថំ បនេតេហិ សទ្ធិំ ឯកវត្ថុកោ ឯការម្មណោ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានោ មនោ បុព្ពង្គមោ នាម ហោតីតិ? ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន។ យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ គាមឃាតាទីនិ កម្មានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ នេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តំ កម្មំ ករោន្តិ, សោ ទត្តោ វា មិត្តោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា។ ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុបជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ។ អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋោ។ យថា ហិ ចោរាទីនំ ចោរជេដ្ឋកាទយោ អធិបតិនោ សេដ្ឋា។ តថា តេសម្បិ មនោ អធិបតិ មនោវ សេដ្ឋា។ យថា បន ទារុអាទីហិ និប្ផន្នានិ តានិ តានិ ភណ្ឌានិ ទារុមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា តេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម។
បទុដ្ឋេនាតិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋេន។ បកតិមនោ ហិ ភវង្គចិត្តំ, តំ អបទុដ្ឋំ។ យថា ហិ បសន្នំ ឧទកំ អាគន្តុកេហិ នីលាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នីលោទកាទិភេទំ ហោតិ, ន ច នវំ ឧទកំ, នាបិ បុរិមំ បសន្នឧទកមេវ, តថា តម្បិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋំ ហោតិ, ន ច នវំ ចិត្តំ, នាបិ បុរិមំ ភវង្គចិត្តមេវ, តេនាហ ភគវា – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩)។ ឯវំ មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា សោ ភាសមានោ ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អភិជ្ឈាទីហិ បទុដ្ឋមានសតាយ តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ បូរេតិ។ ឯវមស្ស ទស អកុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ។
តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធទុច្ចរិតតោ តំ បុគ្គលំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, ទុច្ចរិតានុភាវេន ចតូសុ អបាយេសុ, មនុស្សេសុ វា តមត្តភាវំ គច្ឆន្តំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរម្បីតិ ឥមិនា បរិយាយេន កាយិកចេតសិកំ វិបាកទុក្ខំ អនុគច្ឆតិ។ យថា កិំ? ចក្កំវ វហតោ បទន្តិ ធុរេ យុត្តស្ស ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ។ យថា ហិ សោ ឯកម្បិ ទិវសំ ទ្វេបិ បញ្ចបិ ទសបិ អឌ្ឍមាសម្បិ មាសម្បិ វហន្តោ ចក្កំ និវត្តេតុំ ជហិតុំ ន សក្កោតិ , អថ ខ្វស្ស បុរតោ អភិក្កមន្តស្ស យុគំ គីវំ ពាធតិ, បច្ឆតោ បដិក្កមន្តស្ស ចក្កំ ឩរុមំសំ បដិហនតិ។ ឥមេហិ ទ្វីហិ អាការេហិ ពាធន្តំ ចក្កំ តស្ស បទានុបទិកំ ហោតិ; តថេវ មនសា បទុដ្ឋេន តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា ឋិតំ បុគ្គលំ និរយាទីសុ តត្ថ តត្ថ គតគតដ្ឋានេ ទុច្ចរិតមូលកំ កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ ទុក្ខមនុពន្ធតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ តិំសសហស្សា ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ សម្បត្តបរិភាយបិ ទេសនា សាត្ថិកា សផលា អហោសីតិ។
ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ បឋមំ
២. មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ
២. មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ ទុតិយគាថាបិ សាវត្ថិយំយេវ មដ្ឋកុណ្ឌលិំ អារព្ភ ភាសិតា។
សាវត្ថិយំ កិរ អទិន្នបុព្ពកោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ។ តេន កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទិន្នបុព្ពំ, តេន តំ ‘‘អទិន្នបុព្ពកោ’’ត្វេវ សញ្ជានិំសុ។ តស្ស ឯកបុត្តកោ អហោសិ បិយោ មនាបោ។ អថស្ស បិលន្ធនំ ការេតុកាមោ ‘‘សចេ សុវណ្ណការេ ការេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ សុវណ្ណំ កោដ្ដេត្វា មដ្ឋានិ កុណ្ឌលានិ កត្វា អទាសិ។ តេនស្ស បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលីត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ។ តស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ បណ្ឌុរោគោ ឧទបាទិ។ តស្ស មាតា បុត្តំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, បុត្តស្ស តេ រោគោ ឧប្បន្នោ, តិកិច្ឆាបេហិ ន’’ន្តិ អាហ។ ‘‘ភោតិ សចេ វេជ្ជំ អានេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតិ; កិំ ត្វំ មម ធនច្ឆេទំ ន ឱលោកេស្សសី’’តិ? ‘‘អថ នំ កិំ ករិស្សសិ, ព្រាហ្មណា’’តិ? ‘‘យថា មេ ធនច្ឆេទោ ន ហោតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ។ សោ វេជ្ជានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អសុករោគស្ស នាម តុម្ហេ កិំ ភេសជ្ជំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិ។ អថស្ស តេ យំ វា តំ វា រុក្ខតចាទិំ អាចិក្ខន្តិ។ សោ តមាហរិត្វា បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ករោតិ។ តំ ករោន្តស្សេវស្ស រោគោ ពលវា អហោសិ, អតេកិច្ឆភាវំ ឧបាគមិ។ ព្រាហ្មណោ តស្ស ទុព្ពលភាវំ ញត្វា ឯកំ វេជ្ជំ បក្កោសិ។ សោ តំ ឱលោកេត្វាវ ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ កិច្ចំ អត្ថិ, អញ្ញំ វេជ្ជំ បក្កោសិត្វា តិកិច្ឆាបេហី’’តិ តំ បហាយ និក្ខមិ។ ព្រាហ្មណោ តស្ស មរណសមយំ ញត្វា ‘‘ឥមស្ស ទស្សនត្ថាយ អាគតា អន្តោគេហេ សាបតេយ្យំ បស្សិស្សន្តិ, ពហិ នំ ករិស្សាមី’’តិ បុត្តំ នីហរិត្វា ពហិអាឡិន្ទេ និបជ្ជាបេសិ។
តំ ទិវសំ ភគវា ពលវបច្ចូសសមយេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពពុទ្ធេសុ កតាធិការានំ ឧស្សន្នកុសលមូលានំ វេនេយ្យពន្ធវានំ ទស្សនត្ថំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ញាណជាលំ បត្ថរិ។ មដ្ឋកុណ្ឌលី ពហិអាឡិន្ទេ និបន្នាការេនេវ តស្ស អន្តោ បញ្ញាយិ។ សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អន្តោគេហា នីហរិត្វា តត្ថ និបជ្ជាបិតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មយ្ហំ ឯត្ថ គតបច្ចយេន អត្ថោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឥទំ អទ្ទស – អយំ មាណវោ មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា កាលំ កត្វា តាវតិំសទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិស្សតិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ ភវិស្សតិ, ព្រាហ្មណោបិ តំ ឈាបេត្វា រោទន្តោ អាឡាហនេ វិចរិស្សតិ។ ទេវបុត្តោ តិគាវុតប្បមាណំ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ អច្ឆរាសហស្សបរិវារំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘កេន នុ ខោ កម្មេន មយា អយំ សិរិសម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ ឱលោកេត្វា មយិ ចិត្តប្បសាទេន លទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ធនច្ឆេទភយេន មម ភេសជ្ជមកត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តំ នំ ករិស្សាមី’’តិ បិតរិ រោទន្តេ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ និបជ្ជិត្វា រោទិស្សតិ។ អថ នំ ព្រាហ្មណោ ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិស្សតិ។ ‘‘អហំ តេ បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលី’’តិ អាចិក្ខិស្សតិ។ ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសី’’តិ? ‘‘តាវសិំសភវនេ’’តិ។ ‘‘កិំ កម្មំ កត្វា’’តិ វុត្តេ មយិ ចិត្តប្បសាទេន និព្ពត្តភាវំ អាចិក្ខិស្សតិ។ ព្រាហ្មណោ ‘‘តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ នាម អត្ថី’’តិ មំ បុច្ឆិស្សតិ។ អថស្សាហំ ‘‘ឯត្តកានិ សតានិ វា សហស្សានិ វា សតសហស្សានិ វាតិ ន សក្កា គណនា បរិច្ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ វត្វា ធម្មបទេ គាថំ ភាសិស្សាមិ។ គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ, មដ្ឋ កុណ្ឌលី សោតាបន្នោ ភវិស្សតិ។ តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ។ ឥតិ ឥមំ កុលបុត្តំ និស្សាយ មហាធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតីតិ ទិស្វា បុនទិវសេ កតសរីរបដិជគ្គនោ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណស្ស គេហទ្វារំ គតោ។
តស្មិំ ខណេ មដ្ឋកុណ្ឌលី អន្តោគេហាភិមុខោ និបន្នោ ហោតិ។ អថស្ស សត្ថា អត្តនោ អបស្សនភាវំ ញត្វា ឯកំ រស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ។ មាណវោ ‘‘កិំ ឱភាសោ នាមេសោ’’តិ បរិវត្តេត្វា និបន្នោវ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘អន្ធពាលបិតរំ និស្សាយ ឯវរូបំ ពុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា កាយវេយ្យាវដិកំ វា កាតុំ ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ នាលត្ថំ, ឥទានិ មេ ហត្ថាបិ អនធិបតេយ្យា, អញ្ញំ កត្តព្ពំ នត្ថី’’តិ មនមេវ បសាទេសិ។ សត្ថា ‘‘អលំ ឯត្តកេន ចិត្តប្បសាទេន ឥមស្សា’’តិ បក្កាមិ។ សោ តថាគតេ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេយេវ បសន្នមនោ កាលំ កត្វា សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ ទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ។
ព្រាហ្មណោបិស្ស សរីរំ ឈាបេត្វា អាឡាហនេ រោទនបរាយណោ អហោសិ, ទេវសិកំ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ – ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’តិ។ ទេវបុត្តោបិ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា, ‘‘កេន មេ កម្មេន លទ្ធា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សត្ថរិ មនោបសាទេនា’’តិ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ មម អផាសុកកាលេ ភេសជ្ជមការេត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តមេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ រោទន្តោ អដ្ឋាសិ។ ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា ‘‘អហំ តាវ បុត្តសោកេន រោទាមិ, ឯស កិមត្ថំ រោទតិ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី,
មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ;
ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទសិ,
វនមជ្ឈេ កិំ ទុក្ខិតោ តុវ’’ន្តិ។ (វិ. វ. ១២០៧; បេ. វ. ១៨៦);
សោ មាណវោ អាហ –
‘‘សោវណ្ណមយោ បភស្សរោ,
ឧប្បន្នោ រថបញ្ជរោ មម;
តស្ស ចក្កយុគំ ន វិន្ទាមិ,
តេន ទុក្ខេន ជហាមិ ជីវិត’’ន្តិ។ (វ. ១២០៨; បេ. វ. ១៨៧);
អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –
‘‘សោវណ្ណមយំ មណិមយំ,
លោហិតកមយំ អថ រូបិយមយំ;
អាចិក្ខ មេ ភទ្ទ មាណវ,
ចក្កយុគំ បដិបាទយាមិ តេ’’តិ។ (វិ. វ. ១២០៩; បេ. វ. ១៨៨);
តំ សុត្វា មាណវោ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បុត្តស្ស ភេសជ្ជមកត្វា បុត្តបតិរូបកំ មំ ទិស្វា រោទន្តោ ‘សុវណ្ណាទិមយំ រថចក្កំ ករោមី’តិ វទតិ, ហោតុ និគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កីវ មហន្តំ មេ ចក្កយុគំ ករិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘យាវ មហន្តំ អាកង្ខសិ, តាវ មហន្តំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ចន្ទិមសូរិយេហិ មេ អត្ថោ, តេ មេ ទេហី’’តិ យាចន្តោ អាហ –
‘‘សោ មាណវោ តស្ស បាវទិ,
ចន្ទសូរិយា ឧភយេត្ថ ទិស្សរេ;
សោវណ្ណមយោ រថោ មម,
តេន ចក្កយុគេន សោភតី’’តិ។ (វិ. វ. ១២១០; បេ. វ. ១៨៩);
អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –
‘‘ពាលោ ខោ ត្វំ អសិ មាណវ,
យោ ត្វំ បត្ថយសេ អបត្ថិយំ;
មញ្ញាមិ តុវំ មរិស្សសិ,
ន ហិ ត្វំ លច្ឆសិ ចន្ទសូរិយេ’’តិ។ (វិ. វ. ១២១១; បេ. វ. ១៩០);
អថ នំ មាណវោ អាហ –
‘‘កិំ បន បញ្ញាយមានស្សត្ថាយ រោទន្តោ ពាលោ ហោតិ, ឧទាហុ អបញ្ញាយមានស្សត្ថាយា’’តិ វត្វា –
‘‘គមនាគមនម្បិ ទិស្សតិ,
វណ្ណធាតុ ឧភយត្ថ វីថិយា;
បេតោ កាលកតោ ន ទិស្សតិ,
កោ និធ កន្ទតំ ពាល្យតរោ’’តិ។ (វិ. វ. ១២១២; បេ. វ. ១៩១);
តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ‘‘យុត្តំ ឯស វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា –
‘‘សច្ចំ ខោ វទេសិ មាណវ,
អហមេវ កន្ទតំ ពាល្យតរោ;
ចន្ទំ វិយ ទារកោ រុទំ,
បេតំ កាលកតាភិបត្ថយិ’’ន្តិ។ (វិ. វ. ១២១៣; បេ. វ. ១៩២) –
វត្វា តស្ស កថាយ និស្សោកោ ហុត្វា មាណវស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –
‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;
វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ។
‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, សោកំ ហទយនិស្សិតំ;
យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ។
‘‘ស្វាហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ;
ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវា’’តិ។ (វិ. វ. ១២១៤-១២១៦; បេ. វ. ១៩៣-១៩៥);
អថ នំ ‘‘កោ នាម ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ –
‘‘ទេវតានុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;
កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ។ (វិ. វ. ១២១៧; បេ. វ. ១៩៦) –
អាហ។ អថស្ស មាណវោ –
‘‘យញ្ច កន្ទសិ យញ្ច រោទសិ,
បុត្តំ អាឡាហនេ សយំ ទហិត្វា;
ស្វាហំ កុសលំ ករិត្វា កម្មំ,
តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ។ (វិ. វ. ១២១៨; បេ. វ. ១៩៧) –
អាចិក្ខិ ។ អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –
‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា នាទ្ទសាម,
ទានំ ទទន្តស្ស សកេ អគារេ;
ឧបោសថកម្មំ វា តាទិសំ,
កេន កម្មេន គតោសិ ទេវលោក’’ន្តិ។ (វិ. វ. ១២១៩; បេ. វ. ១៩៨);
មាណវោ អាហ –
‘‘អាពាធិកោហំ ទុក្ខិតោ គិលានោ,
អាតូររូបោម្ហិ សកេ និវេសនេ;
ពុទ្ធំ វិគតរជំ វិតិណ្ណកង្ខំ,
អទ្ទក្ខិំ សុគតំ អនោមបញ្ញំ។
‘‘ស្វាហំ មុទិតធនោ បសន្នចិត្តោ,
អញ្ជលិំ អករិំ តថាគតស្ស;
តាហំ កុសលំ ករិត្វាន កម្មំ,
តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ។ (វិ. វ. ១២២០-១២២១; បេ. វ. ១៩៩-២០០);
តស្មិំ កថេន្តេយេវ ព្រាហ្មណស្ស សកលសរីរំ បីតិយា បរិបូរិ។ សោ តំ បីតិំ បវេទេន្តោ –
‘‘អច្ឆរិយំ វត អព្ភុតំ វត,
អញ្ជលិកម្មស្ស អយមីទិសោ វិបាកោ;
អហម្បិ បមុទិតមនោ បសន្នចិត្តោ,
អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាមី’’តិ។ (វិ. វ. ១២២២; បេ. វ. ២០១) –
អាហ។ អថ នំ មាណវោ –
‘‘អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាហិ,
ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច បសន្នចិត្តោ;
តថេវ សិក្ខាបទានិ បញ្ច,
អខណ្ឌផុល្លានិ សមាទិយស្សុ។
បាណាតិបាតា វិរមស្សុ ខិប្បំ,
លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយស្សុ;
អមជ្ជបោ មា ច មុសា ភណាហិ,
សកេន ទារេន ច ហោហិ តុដ្ឋោ’’តិ។ (វិ. វ. ១២២៣-១២២៤; បេ. វ. ២០២-២០៣) –
អាហ ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
‘‘អត្ថកាមោសិ មេ យក្ខ, ហិតកាមោសិ ទេវតេ;
ករោមិ តុយ្ហំ វចនំ, ត្វំសិ អាចរិយោ មម។
‘‘ឧបេមិ សរណំ ពុទ្ធំ, ធម្មញ្ចាបិ អនុត្តរំ;
សង្ឃញ្ច នរទេវស្ស, គច្ឆាមិ សរណំ អហំ។
‘‘បាណាតិបាតា វិរមាមិ ខិប្បំ,
លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយាមិ;
អមជ្ជបោ នោ ច មុសា ភណាមិ,
សកេន ទារេន ច ហោមិ តុដ្ឋោ’’តិ។ (វិ. វ. ១២២៥-១២២៧; បេ. វ. ២០៤-២០៦);
អថ នំ ទេវបុត្តោ, ‘‘ព្រាហ្មណ, តេ គេហេ ពហុំ ធនំ អត្ថិ, សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ទានំ ទេហិ, ធម្មំ សុណាហិ, បញ្ហំ បុច្ឆាហី’’តិ វត្វា តត្ថេវ អន្តរធាយិ។
ព្រាហ្មណោបិ គេហំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, អហំ អជ្ជ សមណំ គោតមំ និមន្តេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, សក្ការំ ករោហី’’តិ វត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ នេវ អភិវាទេត្វា ន បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ, ‘‘ភោ គោតម, អធិវាសេហិ អជ្ជតនាយ ភត្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ អាហ។ សត្ថា អធិវាសេសិ។ សោ សត្ថុ អធិវាសនំ វិទិត្វា វេគេនាគន្ត្វា សកេ និវេសនេ បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយញ្ច បដិយាទាបេសិ។ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ។ ព្រាហ្មណោ សក្កច្ចំ បរិវិសិ, មហាជនោ សន្និបតិ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិកេន កិរ តថាគតេ និមន្តិតេ ទ្វេ ជនកាយា សន្និបតន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆនាយ វិហេឋិយមានំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ, សម្មាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ ពុទ្ធវិសយំ ពុទ្ធលីឡំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ។ អថ ខោ ព្រាហ្មណោ កតភត្តកិច្ចំ តថាគតមុបសង្កមិត្វា នីចាសនេ និសិន្នោ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភោ គោតម, តុម្ហាកំ ទានំ អទត្វា បូជំ អកត្វា ធម្មំ អសុត្វា ឧបោសថវាសំ អវសិត្វា កេវលំ មនោបសាទមត្តេនេវ សគ្គេ និព្ពត្តា នាម ហោន្តី’’តិ? ‘‘ព្រាហ្មណ, កស្មា មំ បុច្ឆសិ, ននុ តេ បុត្តេន មដ្ឋកុណ្ឌលិនា មយិ មនំ បសាទេត្វា អត្តនោ សគ្គេ និព្ពត្តភាវោ កថិតោ’’តិ? ‘‘កទា, ភោ គោតមា’’តិ? ននុ ត្វំ អជ្ជ សុសានំ គន្ត្វា កន្ទន្តោ អវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តំ ឯកំ មាណវំ ទិស្វា ‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី, មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ’’តិ ទ្វីហិ ជនេហិ កថិតកថំ បកាសេន្តោ សព្ពំ មដ្ឋកុណ្ឌលិវត្ថុំ កថេសិ។ តេនេវេតំ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ។
តំ កថេត្វា ច បន ‘‘ន ខោ, ព្រាហ្មណ, ឯកសតំ វា ន ទ្វេសតំ, អថ ខោ មយិ មនំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ អាហ។ អថ មហាជនោ ន និព្ពេមតិកោ ហោតិ, អថស្ស អនិព្ពេមតិកភាវំ វិទិត្វា សត្ថា ‘‘មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ វិមានេនេវ សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ សោ តិគាវុតប្បមាណេនេវ ទិព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតេន អត្តភាវេន អាគន្ត្វា វិមានតោ ឱរុយ្ហ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ ឥមំ សម្បត្តិំ កិំ កម្មំ កត្វា បដិលភី’’តិ បុច្ឆន្តោ –
‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;
ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា;
បុច្ឆាមិ តំ ទេវ មហានុភាវ, មនុស្សភូតោ កិមកាសិ បុញ្ញ’’ន្តិ។ –
គាថមាហ។ ‘‘ទេវបុត្តោ អយំ មេ, ភន្តេ, សម្បត្តិ តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា’’តិ។ ‘‘មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា តេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ។ មហាជនោ ទេវបុត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត, ភោ, ពុទ្ធគុណា, អទិន្នបុព្ពកព្រាហ្មណស្ស នាម បុត្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ បុញ្ញំ អកត្វា សត្ថរិ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បដិលភី’’តិ តុដ្ឋិំ បវេទេសិ។
អថ នេសំ កុសលាកុសលកម្មករណេ មនោវ បុព្ពង្គមោ, មនោវ សេដ្ឋោ។ បសន្នេន ហិ មនេន កតំ កម្មំ ទេវលោកំ មនុស្សលោកំ គច្ឆន្តំ បុគ្គលំ ឆាយាវ ន វិជហតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –
២. ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា។
មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;
តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនី’’តិ។
តត្ថ កិញ្ចាបិ មនោតិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ វុច្ចតិ, ឥមស្មិំ បន បទេ និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ អដ្ឋវិធំ កាមាវចរកុសលចិត្តំ លព្ភតិ។ វត្ថុវសេន បនាហរិយមានំ តតោបិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ។ បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា។ ធម្មាតិ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា។ ឯតេ ហិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន សោមនស្សសម្បយុត្តមនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម។ យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ ហុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានាទីនិ វា ឧឡារបូជាធម្មស្សវនាទីនិ វា មាលាគន្ធសក្ការករណាទីនិ វា បុញ្ញានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ តេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តានិ បុញ្ញានិ ករោន្តិ, សោ តិស្សោ វា ផុស្សោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា។ ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុប្បជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ។ ឯវំ អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋា។ យថា ហិ គណាទីនំ អធិបតិ បុរិសោ គណសេដ្ឋោ សេណិសេដ្ឋោតិ វុច្ចតិ, តថា តេសម្បិ មនោវ សេដ្ឋោ។ យថា បន សុវណ្ណាទីហិ និប្ផាទិតានិ ភណ្ឌានិ សុវណ្ណមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា ឯតេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម។
បសន្នេនាតិ អនភិជ្ឈាទីហិ គុណេហិ បសន្នេន។ ភាសតិ វា ករោតិ វាតិ ឯវរូបេន មនេន ភាសន្តោ ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយសុចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អនភិជ្ឈាទីហិ បសន្នមានសតាយ តិវិធំ មនោសុចរិតំ បូរេតិ។ ឯវមស្ស ទស កុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ។
តតោ នំ សុខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធសុចរិតតោ នំ បុគ្គលំ សុខ មន្វេតិ។ ឥធ តេភូមិកម្បិ កុសលំ អធិប្បេតំ, តស្មា តេភូមិកសុចរិតានុភាវេន សុគតិភវេ និព្ពត្តំ បុគ្គលំ, ទុគ្គតិយំ វា សុខានុភវនដ្ឋានេ ឋិតំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរវត្ថុកម្បិ អវត្ថុកម្បីតិ កាយិកចេតសិកំ វិបាកសុខំ អនុគច្ឆតិ, ន វិជហតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ យថា កិំ? ឆាយាវ អនបាយិនីតិ យថា ហិ ឆាយា នាម សរីរប្បដិពទ្ធា សរីរេ គច្ឆន្តេ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តេ តិដ្ឋតិ , និសីទន្តេ និសីទតិ, ន សក្កោតិ, ‘‘សណ្ហេន វា ផរុសេន វា និវត្តាហី’’តិ វត្វា វា បោថេត្វា វា និវត្តាបេតុំ។ កស្មា? សរីរប្បដិពទ្ធត្តា។ ឯវមេវ ឥមេសំ ទសន្នំ កុសលកម្មបថានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណកុសលមូលិកំ កាមាវចរាទិភេទំ កាយិកចេតសិកសុខំ គតគតដ្ឋានេ អនបាយិនី ឆាយា វិយ ហុត្វា ន វិជហតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ។ សោ តាវមហន្តំ វិភវំ ពុទ្ធសាសនេ វិប្បកិរីតិ។
មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ ទុតិយំ។
៣. តិស្សត្ថេរវត្ថុ
អក្កោច្ឆិ មន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។
សោ កិរាយស្មា តិស្សត្ថេរោ ភគវតោ បិតុច្ឆាបុត្តោ អហោសិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នលាភសក្ការំ បរិភុញ្ជន្តោ ថូលសរីរោ អាកោដិតបច្ចាកោដិតេហិ ចីវរេហិ និវាសេត្វា យេភុយ្យេន វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ និសីទតិ។ តថាគតំ ទស្សនត្ថាយ អាគតា អាគន្តុកភិក្ខូ តំ ទិស្វា ‘‘ឯកោ មហាថេរោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វត្តំ អាបុច្ឆន្តិ, បាទសម្ពាហនាទីនិ អាបុច្ឆន្តិ។ សោ តុណ្ហី អហោសិ។ អថ នំ ឯកោ ទហរភិក្ខុ ‘‘កតិវស្សា តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វស្សំ នត្ថិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតា មយ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ, ទុព្ពិនីត, មហល្លក , អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសិ, ឯត្តកេ មហាថេរេ ទិស្វា សាមីចិកម្មមត្តម្បិ ន ករោសិ, វត្តេ អាបុច្ឆិយមានេ តុណ្ហី ហោសិ, កុក្កុច្ចមត្តម្បិ តេ នត្ថី’’តិ អច្ឆរំ បហរិ។ សោ ខត្តិយមានំ ជនេត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្ស សន្តិកំ អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មំ បន ‘កោ ឯសោ’តិ សល្លក្ខេថ, មូលមេវ វោ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា រុទន្តោ ទុក្ខី ទុម្មនោ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ត្វំ តិស្ស ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ។ តេបិ ភិក្ខូ ‘‘ឯស គន្ត្វា កិញ្ចិ អាលោឡំ ករេយ្យា’’តិ តេនេវ សទ្ធិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ សោ សត្ថារា បុច្ឆិតោ ‘‘ឥមេ មំ, ភន្តេ, ភិក្ខូ អក្កោសន្តី’’តិ អាហ។ ‘‘កហំ បន ត្វំ និសិន្នោសី’’តិ? ‘‘វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឥមេ តេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តា ទិដ្ឋា’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិំ ឧដ្ឋាយ តេ បច្ចុគ្គមនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘បរិក្ខារគ្គហណំ អាបុច្ឆិត’’ន្តិ? ‘‘នាបុច្ឆិតំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘វត្តំ វា បានីយំ វា អាបុច្ឆិត’’ន្តិ។ ‘‘នាបុច្ឆិតំ ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាសនំ នីហរិត្វា អភិវាទេត្វា បាទសម្ពាហនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តិស្ស មហល្លកភិក្ខូនំ សព្ពំ ឯតំ វត្តំ កាតព្ពំ, ឯតំ វត្តំ អករោន្តេន វិហារមជ្ឈេ និសីទិតុំ ន វដ្ដតិ, តវេវ ទោសោ, ឯតេ ភិក្ខូ ខមាបេហី’’តិ? ‘‘ឯតេ មំ, ភន្តេ, អក្កោសិំសុ , នាហំ ឯតេ ខមាបេមី’’តិ។ ‘‘តិស្ស មា ឯវំ ករិ, តវេវ ទោសោ, ខមាបេហិ នេ’’តិ? ‘‘ន ខមាបេមិ, ភន្តេ’’តិ។ អថ សត្ថា ‘‘ទុព្ពចោ ឯស, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខូហិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទុព្ពចោ ឯស, បុព្ពេបិ ឯស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ តាវស្ស, ភន្តេ, ទុព្ពចភាវោ អម្ហេហិ ញាតោ, អតីតេ ឯស កិំ អកាសី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ វត្វា អតីតមាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ពារាណសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ទេវិលោ នាម តាបសោ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ចត្តារោ មាសេ នគរមុបនិស្សាយ វសិតុកាមោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា នគរទ្វារេ ទារកេ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥមំ នគរំ សម្បត្តបព្ពជិតា កត្ថ វសន្តី’’តិ? ‘‘កុម្ភការសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ។ តាបសោ កុម្ភការសាលំ គន្ត្វា ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘សចេ តេ ភគ្គវ អគរុ, វសេយ្យាម ឯករត្តិំ សាលាយ’’ន្តិ អាហ។ កុម្ភការោ ‘‘មយ្ហំ រត្តិំ សាលាយំ កិច្ចំ នត្ថិ, មហតី សាលា, យថាសុខំ វសថ, ភន្តេ’’តិ សាលំ និយ្យាទេសិ។ តស្មិំ បវិសិត្វា និសិន្នេ អបរោបិ នារទោ នាម តាបសោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា កុម្ភការំ ឯករត្តិវាសំ យាចិ។ កុម្ភការោ ‘‘បឋមំ អាគតោ ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកតោ វសិតុកាមោ ភវេយ្យ វា នោ វា, អត្តានំ បរិមោចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, បឋមំ ឧបគតោ រោចេស្សតិ, តស្ស រុចិយា វសថា’’តិ អាហ។ សោ តមុបសង្កមិត្វា ‘‘សចេ តេ, អាចរិយ អគរុ, មយញ្ចេត្ថ ឯករត្តិំ វសេយ្យាមា’’តិ យាចិ។ ‘‘មហតី សាលា, បវិសិត្វា ឯកមន្តេ វសាហី’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា បុរេតរំ បវិដ្ឋស្ស ទេវិលស្ស អបរភាគេ និសីទិ។ ឧភោបិ សារណីយកថំ កថេត្វា និបជ្ជិំសុ។
សយនកាលេ នារទោ ទេវិលស្ស និបជ្ជនដ្ឋានញ្ច ទ្វារញ្ច សល្លក្ខេត្វា និបជ្ជិ។ សោ បន ទេវិលោ និបជ្ជមានោ អត្តនោ និបជ្ជនដ្ឋានេ អនិបជ្ជិត្វា ទ្វារមជ្ឈេ តិរិយំ និបជ្ជិ។ នារទោ រត្តិំ និក្ខមន្តោ តស្ស ជដាសុ អក្កមិ។ ‘‘កោ មំ អក្កមី’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, អហ’’ន្តិ អាហ។ ‘‘កូដជដិល, អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា មម ជដាសុ អក្កមសី’’តិ។ ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ឥធ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ខមថ មេ’’តិ វត្វា តស្ស កន្ទន្តស្សេវ ពហិ និក្ខមិ។ ឥតរោ ‘‘អយំ បវិសន្តោបិ មំ អក្កមេយ្យា’’តិ បរិវត្តេត្វា បាទដ្ឋានេ សីសំ កត្វា និបជ្ជិ។ នារទោបិ បវិសន្តោ ‘‘បឋមំបាហំ អាចរិយេ អបរជ្ឈិំ, ឥទានិស្ស បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាគច្ឆន្តោ គីវាយ អក្កមិ។ ‘‘កោ ឯសោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ, អាចរិយា’’តិ វត្វា ‘‘កូដជដិល, បឋមំ មម ជដាសុ អក្កមិត្វា ឥទានិ គីវាយ អក្កមសិ, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, អហំ តុម្ហាកំ ឯវំ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ‘បឋមម្បិ មេ អបរទ្ធំ, ឥទានិ បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’តិ បវិដ្ឋោម្ហិ, ខមថ មេ’’តិ អាហ។ ‘‘កូដជដិល, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ។ ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ អាចរិយា’’តិ។ សោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា –
‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;
បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ។ –
តំ អភិសបិ ឯវ។ នារទោ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថីតិ មម វទន្តស្សេវ តុម្ហេ អភិសបថ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្ស មុទ្ធា ផលតុ, មា និទ្ទោសស្សា’’តិ វត្វា –
‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;
បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ។ –
អភិសបិ។ សោ បន មហានុភាវោ អតីតេ ចត្តាលីស, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិកប្បេ អនុស្សរតិ។ តស្មា ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អាចរិយស្សា’’តិ ញត្វា តស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច ឥទ្ធិពលេន អរុណុគ្គមនំ និវារេតិ។
នាគរា អរុណេ អនុគ្គច្ឆន្តេ រាជទ្វារំ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, តយិ រជ្ជំ ការេន្តេ អរុណោ ន ឧដ្ឋហតិ, អរុណំ នោ ឧដ្ឋាបេហី’’តិ កន្ទិំសុ។ រាជា អត្តនោ កាយកម្មាទីនិ ឱលោកេន្តោ កិញ្ចិ អយុត្តំ អទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘បព្ពជិតានំ វិវាទេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កមានោ ‘‘កច្ចិ ឥមស្មិំ នគរេ បព្ពជិតា អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ហិយ្យោ សាយំ កុម្ភការសាលាយំ អាគតា អត្ថិ ទេវា’’តិ វុត្តេ តំខណញ្ញេវ រាជា ឧក្កាហិ ធារិយមានាហិ តត្ថ គន្ត្វា នារទំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អាហ –
‘‘កម្មន្តា នប្បវត្តន្តិ, ជម្ពុទីបស្ស នារទ;
កេន លោកោ តមោភូតោ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។
នារទោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ឥមិនា ការណេន អហំ ឥមិនា អភិសបិតោ, អថាហំ ‘‘មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្សេវ ឧបរិ អភិសបោ បតតូ’’តិ វត្វា អភិសបិំ។ អភិសបិត្វា ច បន ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សូរិយុគ្គមនវេលាយ អាចរិយស្ស មុទ្ធា សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ ទិស្វា ឯតស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច អរុណស្ស ឧគ្គមនំ ន ទេមីតិ។ ‘‘កថំ បន អស្ស, ភន្តេ, អន្តរាយោ ន ភវេយ្យា’’តិ។ ‘‘សចេ មំ ខមាបេយ្យ, ន ភវេយ្យា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ ខមាបេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ, មហារាជ, មំ ជដាសុ ច គីវាយ ច អក្កមិ, នាហំ ឯតំ កូដជដិលំ ខមាបេមី’’តិ។ ‘‘ខមាបេហិ, ភន្តេ, មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ។ ‘‘ន ខមាបេមី’’តិ។ ‘‘មុទ្ធា តេ សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ វុត្តេបិ ន ខមាបេតិយេវ។ អថ នំ រាជា ‘‘ន ត្វំ អត្តនោ រុចិយា ខមាបេស្សសី’’តិ ហត្ថបាទកុច្ឆិគីវាសុ គាហាបេត្វា នារទស្ស បាទមូលេ ឱនមាបេសិ។ នារទោបិ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាចរិយ, ខមាមិ តេ’’តិ វត្វា, ‘‘មហារាជ, នាយំ យថាមនេន ខមាបេតិ, នគរស្ស អវិទូរេ ឯកោ សរោ អត្ថិ, តត្ថ នំ សីសេ មត្តិកាបិណ្ឌំ កត្វា គលប្បមាណេ ឧទកេ ឋបាបេហី’’តិ អាហ។ រាជា តថា ការេសិ។ នារទោ ទេវិលំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អាចរិយ, មយា ឥទ្ធិយា វិស្សដ្ឋាយ សូរិយសន្តាបេ ឧដ្ឋហន្តេ ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន ឧត្តរិត្វា គច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ។ ‘‘តស្ស សូរិយរំសីហិ សំផុដ្ឋមត្តោវ មត្តិកាបិណ្ឌោ សត្តធា ផលិ, សោ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន បលាយី’’តិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទេវិលោ តិស្សោ, នារទោ អហមេវាតិ ឯវំ តទាបេស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា តិស្សត្ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តិស្ស, ភិក្ខុនោ នាម ‘អសុកេនាហំ អក្កុដ្ឋោ, អសុកេន បហដោ, អសុកេន ជិតោ, អសុកោ ខោ មេ ភណ្ឌំ អហាសី’តិ ចិន្តេន្តស្ស វេរំ នាម ន វូបសម្មតិ, ឯវំ បន អនុបនយ្ហន្តស្សេវ ឧបសម្មតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
៣.
‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;
យេ ច តំ ឧបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសំ ន សម្មតិ។
៤.
‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;
យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសូបសម្មតី’’តិ។
តត្ថ អក្កោច្ឆីតិ អក្កោសិ។ អវធីតិ បហរិ។ អជិនីតិ កូដសក្ខិឱតារណេន វា វាទបដិវាទេន វា ករណុត្តរិយករណេន វា អជេសិ។ អហាសិ មេតិ មម សន្តកំ បត្តាទីសុ កិញ្ចិទេវ អវហរិ។ យេ ច តន្តិ យេ កេចិ ទេវតា វា មនុស្សា វា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា តំ ‘‘អក្កោច្ឆិ ម’’ន្តិអាទិវត្ថុកំ កោធំ សកដធុរំ វិយ នទ្ធិនា បូតិមច្ឆាទីនិ វិយ ច កុសាទីហិ បុនប្បុនំ វេឋេត្វា ឧបនយ្ហន្តិ, តេសំ សកិំ ឧប្បន្នំ វេរំ ន សម្មតីតិ វូបសម្មតិ។ យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តីតិ អសតិយា អមនសិការវសេន វា កម្មបច្ចវេក្ខណាទិវសេន វា យេ តំ អក្កោសាទិវត្ថុកំ កោធំ តយាបិ កោចិ និទ្ទោសោ បុរិមភវេ អក្កុដ្ឋោ ភវិស្សតិ, បហដោ ភវិស្សតិ, កូដសក្ខិំ ឱតារេត្វា ជិតោ ភវិស្សតិ, កស្សចិ តេ បសយ្ហ កិញ្ចិ អច្ឆិន្នំ ភវិស្សតិ, តស្មា និទ្ទោសោ ហុត្វាបិ អក្កោសាទីនិ បាបុណាសីតិ ឯវំ ន ឧបនយ្ហន្តិ។ តេសុ បមាទេន ឧប្បន្នម្បិ វេរំ ឥមិនា អនុបនយ្ហនេន និរិន្ធនោ វិយ ជាតវេទោ វូបសម្មតីតិ។
ទេសនាបរិយោសានេ សតសហស្សភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ។ ធម្មទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសិ។ ទុព្ពចោបិ សុព្ពចោយេវ ជាតោតិ។
តិស្សត្ថេរវត្ថុ តតិយំ។
៤. កាឡយក្ខិនីវត្ថុ
ន ហិ វេរេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ វញ្ឈិត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ។
ឯកោ កិរ កុដុម្ពិកបុត្តោ បិតរិ កាលកតេ ខេត្តេ ច ឃរេ ច សព្ពកម្មានិ អត្តនាវ ករោន្តោ មាតរំ បដិជគ្គិ។ អថស្ស មាតា ‘‘កុមារិកំ តេ, តាត, អានេស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘អម្ម , មា ឯវំ វទេថ, អហំ យាវជីវំ តុម្ហេ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ។ ‘‘តាត, ខេត្តេ ច ឃរេ ច កិច្ចំ ត្វមេវ ករោសិ, តេន មយ្ហំ ចិត្តសុខំ នាម ន ហោតិ, អានេស្សាមី’’តិ។ សោ បុនប្បុនំ បដិក្ខិបិត្វា តុណ្ហី អហោសិ។ សា ឯកំ កុលំ គន្តុកាមា គេហា និក្ខមិ។ អថ នំ បុត្តោ ‘‘កតរំ កុលំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកកុលំ នាមា’’តិ វុត្តេ តត្ថ គមនំ បដិសេធេត្វា អត្តនោ អភិរុចិតំ កុលំ អាចិក្ខិ។ សា តត្ថ គន្ត្វា កុមារិកំ វារេត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា តំ អានេត្វា តស្ស ឃរេ អកាសិ។ សា វញ្ឈា អហោសិ។ អថ នំ មាតា, បុត្ត, ត្វំ អត្តនោ រុចិយា កុមារិកំ អាណាបេសិ, សា ឥទានិ វញ្ឈា ជាតា, អបុត្តកញ្ច នាម កុលំ វិនស្សតិ , បវេណី ន ឃដីយតិ, តេន អញ្ញំ តេ កុមារិកំ អានេមីតិ។ តេន ‘‘អលំ, អម្មា’’តិ វុច្ចមានាបិ បុនប្បុនំ កថេសិ។ វញ្ឈិត្ថី តំ កថំ សុត្វា ‘‘បុត្តា នាម មាតាបិតូនំ វចនំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឥទានិ អញ្ញំ វិជាយិនិំ ឥត្ថិំ អានេត្វា មំ ទាសិភោគេន ភុញ្ជិស្សតិ។ យំនូនាហំ សយមេវ ឯកំ កុមារិកំ អានេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ កុលំ គន្ត្វា តស្សត្ថាយ កុមារិកំ វារេត្វា ‘‘កិំ នាមេតំ, អម្ម, វទេសី’’តិ តេហិ បដិក្ខិត្តា ‘‘អហំ វញ្ឈា, អបុត្តកំ នាម កុលំ វិនស្សតិ, តុម្ហាកំ បន ធីតា បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិត្វា កុដុម្ពិកស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ, មយ្ហំ សាមិកស្ស នំ ទេថា’’តិ យាចិត្វា សម្បដិច្ឆាបេត្វា អានេត្វា សាមិកស្ស ឃរេ អកាសិ។
អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សចាយំ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិស្សតិ, អយមេវ កុដុម្ពស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ។ យថា ទារកំ ន លភតិ, តថេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ។ អថ នំ សា អាហ – ‘‘អម្ម, យទា តេ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាតិ, អថ មេ អារោចេយ្យាសី’’តិ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ តស្សា អារោចេសិ។ ឥតរិស្សា បន សា សយមេវ និច្ចំ យាគុភត្តំ ទេតិ, អថស្សា អាហារេនេវ សទ្ធិំ គព្ភបាតនភេសជ្ជមទាសិ, គព្ភោ បតិ។ ទុតិយម្បិ គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ អារោចេសិ , ឥតរា ទុតិយម្បិ តថេវ បាតេសិ។ អថ នំ បដិវិស្សកិត្ថិយោ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កច្ចិ តេ សបត្តិ អន្តរាយំ ករោតី’’តិ? សា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘អន្ធពាលេ, កស្មា ឯវមកាសិ, អយំ តវ ឥស្សរិយភយេន គព្ភស្ស បាតនភេសជ្ជំ យោជេត្វា ទេតិ, តេន តេ គព្ភោ បតតិ, មា បុន ឯវមកត្ថា’’តិ វុត្តា តតិយវារេ ន កថេសិ។ អថ សា ឥតរិស្សា ឧទរំ ទិស្វា ‘‘កស្មា មយ្ហំ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ន កថេសី’’តិ វត្វា ‘‘ត្វំ មំ អានេត្វា វញ្ចេត្វា ទ្វេ វារេ គព្ភំ បាតេសិ, កិមត្ថំ តុយ្ហំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘នដ្ឋា ទានិម្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្សា បមាទំ ឱលោកេន្តី បរិណតេ គព្ភេ ឱកាសំ លភិត្វា ភេសជ្ជំ យោជេត្វា អទាសិ។ គព្ភោ បរិណតត្តា បតិតុំ អសក្កោន្តោ តិរិយំ និបតិ, ខរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ, ជីវិតសំសយំ បាបុណិ។ សា ‘‘នាសិតម្ហិ តយា, ត្វមេវ មំ អានេត្វា ត្វមេវ តយោបិ វារេ ទារកេ នាសេសិ, ឥទានិ អហម្បិ នស្សាមិ, ឥតោ ទានិ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា តវ ទារកេ ខាទិតុំ សមត្ថា ហុត្វា និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ មជ្ជារី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ ឥតរម្បិ សាមិកោ គហេត្វា ‘‘តយា មេ កុលូបច្ឆេទោ កតោ’’តិ កប្បរជណ្ណុកាទីហិ សុបោថិតំ បោថេសិ។ សា តេនេវាពាធេន កាលំ កត្វា តត្ថេវ កុក្កុដី ហុត្វា និព្ពត្តា។
កុក្កុដី ន ចិរស្សេវ អណ្ឌានិ វិជាយិ, មជ្ជារី អាគន្ត្វា តានិ អណ្ឌានិ ខាទិ។ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ខាទិយេវ។ កុក្កុដី ចិន្តេសិ – ‘‘តយោ វារេ មម អណ្ឌានិ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិតុកាមាសី’’តិ។ ‘‘ឥតោ ចុតា សបុត្តកំ តំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា តតោ ចុតា អរញ្ញេ ទីបិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ ឥតរា មិគី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្សា វិជាតកាលេ ទីបិនី អាគន្ត្វា តយោ វារេ បុត្តកេ ខាទិ។ មិគី មរណកាលេ ‘‘អយំ មេ តិក្ខត្តុំ បុត្តកេ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិស្សតិ, ឥតោ ទានិ ចុតា ឯតំ សបុត្តកំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា ឥតោ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ ទីបិនីបិ តថេវ តតោ ចុតា សាវត្ថិយំ កុលធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សា វុទ្ធិប្បត្តា ទ្វារគាមកេ បតិកុលំ អគមាសិ, អបរភាគេ ច បុត្តំ វិជាយិ។ យក្ខិនីបិ តស្សា បិយសហាយិកាវណ្ណេន អាគន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ ‘‘អន្តោគព្ភេ វិជាតា’’តិ វុត្តេ ‘‘បុត្តំ នុ ខោ វិជាតា, ឧទាហុ ធីតរន្តិ បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ គព្ភំ បវិសិត្វា បស្សន្តី វិយ ទារកំ គហេត្វា ខាទិត្វា គតា។ បុន ទុតិយវារេបិ តថេវ ខាទិ។ តតិយវារេ ឥតរា គរុភារា ហុត្វា សាមិកំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សាមិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកា យក្ខិនី មម ទ្វេ បុត្តេ ខាទិត្វា គតា, ឥទានិ មម កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិស្សាមី’’តិ កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិ។
តទា សា យក្ខិនី ឧទកវារំ គតា ហោតិ។ វេស្សវណស្ស ហិ យក្ខិនិយោ វារេន អនោតត្តទហតោ សីសបរម្បរាយ ឧទកមាហរន្តិ។ តា ចតុមាសច្ចយេនបិ បញ្ចមាសច្ចយេនបិ មុច្ចន្តិ។ អបរា យក្ខិនិយោ កិលន្តកាយា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបុណន្តិ។ សា បន ឧទកវារតោ មុត្តមត្តាវ វេគេន តំ ឃរំ គន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘កុហិំ នំ បស្សិស្សសិ, តស្សា ឥមស្មិំ ឋានេ ជាតជាតទារកេ យក្ខិនី អាគន្ត្វា ខាទតិ, តស្មា កុលគេហំ គតា’’តិ។ សា ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា គច្ឆតុ, ន មេ មុច្ចិស្សតី’’តិ វេរវេគសមុស្សាហិតមានសា នគរាភិមុខី បក្ខន្ទិ។ ឥតរាបិ នាមគ្គហណទិវសេ នំ ទារកំ ន្ហាបេត្វា នាមំ កត្វា, ‘‘សាមិ, ឥទានិ សកឃរំ គច្ឆាមា’’តិ បុត្តមាទាយ សាមិកេន សទ្ធិំ វិហារមជ្ឈេ គតមគ្គេន គច្ឆន្តី បុត្តំ សាមិកស្ស ទត្វា វិហារបោក្ខរណិយា ន្ហាត្វា សាមិកេ ន្ហាយន្តេ ឧត្តរិត្វា បុត្តស្ស ថញ្ញំ បាយមានា ឋិតា យក្ខិនិំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា, ‘‘សាមិ, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី’’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ កត្វា យាវ តស្ស អាគមនំ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី និវត្តេត្វា អន្តោវិហារាភិមុខី បក្ខន្ទិ។
តស្មិំ សមយេ សត្ថា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេសិ។ សា បុត្តំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ មយា ឯស ទិន្នោ, បុត្តស្ស មេ ជីវិតំ ទេថា’’តិ អាហ។ ទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថោ សុមនទេវោ នាម យក្ខិនិយា អន្តោ បវិសិតុំ នាទាសិ។ សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, អានន្ទ, តំ យក្ខិនិំ បក្កោសាហី’’តិ អាហ។ ថេរោ បក្កោសិ។ ឥតរា ‘‘អយំ, ភន្តេ, អាគច្ឆតី’’តិ អាហ។ សត្ថា ‘‘ឯតុ, មា សទ្ទមកាសី’’តិ វត្វា តំ អាគន្ត្វា ឋិតំ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសិ, សចេ តុម្ហេ មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សម្មុខីភាវំ នាគមិស្សថ, អហិនកុលានំ វិយ អច្ឆផន្ទនានំ វិយ កាកោលូកានំ វិយ ច កប្បដ្ឋិតិកំ វោ វេរំ អភវិស្ស , កស្មា វេរំ បដិវេរំ ករោថ។ វេរញ្ហិ អវេរេន ឧបសម្មតិ, នោ វេរេនា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
៥.
‘‘ន ហិ វេរេន វេរានិ, សម្មន្តីធ កុទាចនំ;
អវេរេន ច សម្មន្តិ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’តិ។
តត្ថ ន ហិ វេរេនាតិ យថា ហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីហិ អសុចីហិ មក្ខិតំ ឋានំ តេហេវ អសុចីហិ ធោវន្តា សុទ្ធំ និគ្គន្ធំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, អថ ខោ តំ ឋានំ ភិយ្យោសោមត្តាយ អសុទ្ធតរញ្ចេវ ទុគ្គន្ធតរញ្ច ហោតិ; ឯវមេវ អក្កោសន្តំ បច្ចក្កោសន្តោ បហរន្តំ បដិបហរន្តោ វេរេន វេរំ វូបសមេតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខោ ភិយ្យោ ភិយ្យោ វេរមេវ ករោតិ។ ឥតិ វេរានិ នាម វេរេន កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន សម្មន្តិ, អថ ខោ វឌ្ឍន្តិយេវ។ អវេរេន ច សម្មន្តីតិ យថា បន តានិ ខេឡាទីនិ អសុចីនិ វិប្បសន្នេន ឧទកេន ធោវិយមានានិ នស្សន្តិ, តំ ឋានំ សុទ្ធំ ហោតិ សុគន្ធំ; ឯវមេវ អវេរេន ខន្តិមេត្តោទកេន យោនិសោ មនសិការេន បច្ចវេក្ខណេន វេរានិ វូបសម្មន្តិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ អភាវំ គច្ឆន្តិ។ ឯស ធម្មោ សនន្តនោតិ ឯស អវេរេន វេរូបសមនសង្ខាតោ បោរាណកោ ធម្មោ; សព្ពេសំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវានំ គតមគ្គោតិ។
គាថាបរិយោសានេ យក្ខិនី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ សម្បត្តបរិសាយបិ ធម្មទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ។
សត្ថា តំ ឥត្ថិំ អាហ – ‘‘ឯតិស្សា តវ បុត្តំ ទេហី’’តិ។ ‘‘ភាយាមិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘មា ភាយិ, នត្ថិ តេ ឯតំ និស្សាយ បរិបន្ថោ’’តិ អាហ។ សា តស្សា បុត្តមទាសិ។ សា តំ ចុម្ពិត្វា អាលិង្គេត្វា បុន មាតុយេវ ទត្វា រោទិតុំ អារភិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ យថា វា តថា វា ជីវិកំ កប្បេន្តីបិ កុច្ឆិបូរំ នាលត្ថំ, ឥទានិ កថំ ជីវិស្សាមី’’តិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘មា ចិន្តយី’’តិ សមស្សាសេត្វា តំ ឥត្ថិមាហ – ‘‘ឥមំ នេត្វា អត្តនោ គេហេ និវាសាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គាហី’’តិ។ សា តំ នេត្វា បិដ្ឋិវំសេ បតិដ្ឋាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គិ, តស្សា វីហិបហរណកាលេ មុសលគ្គេន មុទ្ធំ បហរន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ។ សា សហាយិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្កោមិ, អញ្ញត្ថ មំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ វត្វា មុសលសាលាយ ឧទកចាដិយំ ឧទ្ធនេ និព្ពកោសេ សង្ការកូដេ គាមទ្វារេ ចាតិ ឯតេសុ ឋានេសុ បតិដ្ឋាបិតាបិ ឥធ មេ មុសលេន សីសំ ភិន្ទន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, ឥធ ទារកា ឧច្ឆិដ្ឋោទកំ ឱតារេន្តិ, ឥធ សុនខា និបជ្ជន្តិ, ឥធ ទារកា អសុចិំ ករោន្តិ, ឥធ កចវរំ ឆឌ្ឌេន្តិ, ឥធ គាមទារកា លក្ខយោគ្គំ ករោន្តីតិ សព្ពានិ តានិ បដិក្ខិបិ។ អថ នំ ពហិគាមេ វិវិត្តោកាសេ បតិដ្ឋាបេត្វា តត្ថ តស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរិត្វា បដិជគ្គិ។ សា យក្ខិនី ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មេ សហាយិកា ឥទានិ ពហូបការា, ហន្ទាហំ កិញ្ចិ បដិគុណំ ករោមី’’តិ។ សា ‘‘ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ សុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, ថលដ្ឋានេ សស្សំ ករោហិ, ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, និន្នដ្ឋានេយេវ សស្សំ ករោហី’’តិ សហាយិកាយ អារោចេតិ។ សេសជនេហិ កតសស្សំ អតិឧទកេន វា អនោទកេន វា នស្សតិ, តស្សា អតិវិយ សម្បជ្ជតិ។ អថ នំ សេសជនា, ‘‘អម្ម, តយា កតសស្សំ នេវ អច្ចោទកេន, ន អនុទកេន នស្សតិ, សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ ញត្វា កម្មំ ករោសិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘អម្ហាកំ សហាយិកា យក្ខិនី សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ អាចិក្ខតិ, មយំ តស្សា វចនេន ថលេសុ និន្នេសុ សស្សានិ ករោម, តេន នោ សម្បជ្ជតិ។ កិំ ន បស្សថ? និពទ្ធំ អម្ហាកំ គេហតោ យាគុភត្តាទីនិ ហរិយមានានិ, តានិ ឯតិស្សា ហរីយន្តិ, តុម្ហេបិ ឯតិស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរថ, តុម្ហាកម្បិ កម្មន្តេ ឱលោកេស្សតី’’តិ។ អថស្សា សកលនគរវាសិនោ សក្ការំ ករិំសុ។ សាបិ តតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ កម្មន្តេ ឱលោកេន្តី លាភគ្គប្បត្តា អហោសិ មហាបរិវារា។ សា អបរភាគេ អដ្ឋ សលាកភត្តានិ បដ្ឋបេសិ។ តានិ យាវជ្ជកាលា ទីយន្តិយេវាតិ។
កាឡយក្ខិនីវត្ថុ ចតុត្ថំ។
៥. កោសម្ពកវត្ថុ
បរេ ច ន វិជានន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសម្ពកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ។
កោសម្ពិយញ្ហិ ឃោសិតារាមេ បញ្ចសតបញ្ចសតបរិវារា ទ្វេ ភិក្ខូ វិហរិំសុ វិនយធរោ ច ធម្មកថិកោ ច។ តេសុ ធម្មកថិកោ ឯកទិវសំ សរីរវលញ្ជំ កត្វា ឧទកកោដ្ឋកេ អាចមនឧទកាវសេសំ ភាជនេ ឋបេត្វាវ និក្ខមិ។ បច្ឆា វិនយធរោ តត្ថ បវិដ្ឋោ តំ ឧទកំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា ឥតរំ បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, តយា ឧទកំ ឋបិត’’ន្តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ’’តិ។ ‘‘កិំ បនេត្ថ អាបត្តិភាវំ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ន ជានាមី’’តិ។ ‘‘ហោតិ, អាវុសោ, ឯត្ថ អាបត្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ បដិករិស្សាមិ ន’’ន្តិ។ ‘‘សចេ បន តេ, អាវុសោ, អសញ្ចិច្ច អស្សតិយា កតំ, នត្ថិ អាបត្តី’’តិ។ សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសិ។ វិនយធរោបិ អត្តនោ និស្សិតកានំ ‘‘អយំ ធម្មកថិកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជមានោបិ ន ជានាតី’’តិ អារោចេសិ។ តេ តស្ស និស្សិតកេ ទិស្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាបិ អាបត្តិភាវំ ន ជានាតី’’តិ អាហំសុ។ តេ គន្ត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អារោចេសុំ។ សោ ឯវមាហ – ‘‘អយំ វិនយធរោ បុព្ពេ អនាបត្តីតិ វត្វា ឥទានិ អាបត្តីតិ វទតិ, មុសាវាទី ឯសោ’’តិ។ តេ គន្ត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ មុសាវាទី’’តិ អាហំសុ។ តេ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ វឌ្ឍយិំសុ។ កតោ វិនយធរោ ឱកាសំ លភិត្វា ធម្មកថិកស្ស អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខេបនីយកម្មមកាសិ។ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ បច្ចយទាយកា ឧបដ្ឋាកាបិ ទ្វេ កោដ្ឋាសា អហេសុំ, ឱវាទបដិគ្គាហកា ភិក្ខុនិយោបិ អារក្ខទេវតាបិ តាសំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា អាកាសដ្ឋទេវតាបីតិ យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា ទ្វេ បក្ខា អហេសុំ។ ចាតុមហារាជិកំ អាទិំ កត្វា យាវ អកនិដ្ឋភាវនា បន ឯកនិន្នាទំ កោលាហលំ អគមាសិ។
អថេកោ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តថាគតមុបសង្កមិត្វា ឧក្ខេបកានំ វិនយធរអន្តេវាសិកានំ ‘‘ធម្មិកេនេវាយំ វិនយកម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ ធម្មកថិកអន្តេវាសិកានំ បន ‘‘អធម្មិកេនេវ កម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខេបកេហិ វារិយមានានម្បិ ច តេសំ តំ អនុបរិវារេត្វា វិចរណភាវញ្ច អារោចេសិ ភគវា ‘‘សមគ្គា កិរ ហោន្តូ’’តិ ទ្វេ វារេ បេសេត្វា ‘‘ន ឥច្ឆន្តិ, ភន្តេ, សមគ្គា ភវិតុ’’ន្តិ សុត្វា តតិយវារេ ‘‘ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧក្ខេបកានំ ឧក្ខេបនេ, ឥតរេសញ្ច អាបត្តិយា អទស្សនេ អាទីនវំ កថេត្វា បុន តេសំ តត្ថេវ ឯកសីមាយំ ឧបោសថាទីនិ អនុជានិត្វា ភត្តគ្គាទីសុ ភណ្ឌនជាតានំ ‘‘អាសនន្តរិកាយ និសីទិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៤៥៦) ភត្តគ្គេ វត្តំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ឥទានិបិ ភណ្ឌនជាតាវ វិហរន្តី’’តិ សុត្វា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘អលំ, ភិក្ខវេ, មា ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភណ្ឌនកលហវិគ្គហវិវាទា នាមេតេ អនត្ថការកា។ កលហំ និស្សាយ ហិ លដុកិកាបិ សកុណិកា ហត្ថិនាគំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសី’’តិ លដុកិកជាតកំ (ជា. ១.៥.៣៩ អាទយោ) កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សមគ្គា ហោថ, មា វិវទថ។ វិវាទំ និស្សាយ ហិ អនេកសតសហស្សា វដ្ដកាបិ ជីវិតក្ខយំ បត្តា’’តិ វដ្ដកជាតកំ (ជា. ១.១.១១៨) កថេសិ។ ឯវម្បិ តេសុ ភគវតោ វចនំ អនាទិយន្តេសុ អញ្ញតរេន ធម្មវាទិនា តថាគតស្ស វិហេសំ អនិច្ឆន្តេន ‘‘អាគមេតុ, ភន្តេ ភគវា, ធម្មសាមិ, អប្បោស្សុក្កោ, ភន្តេ ភគវា, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុត្តោ វិហរតុ, មយមេវ តេន ភណ្ឌនេន កលហេន វិគ្គហេន វិវាទេន បញ្ញាយិស្សាមា’’តិ (មហាវ. ៤៥៧; ម. និ. ៣.២៣៦) វុត្តេ អតីតំ អាហរិ –
ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ នាម កាសិរាជា អហោសិ។ ព្រហ្មទត្តេន ទីឃីតិស្ស កោសលរញ្ញោ រជ្ជំ អច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញាតកវេសេន វសន្តស្ស បិតុនោ មារិតភាវញ្ចេវ ទីឃាវុកុមារេន អត្តនោ ជីវិតេ ទិន្នេ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សមគ្គភាវញ្ច កថេត្វា ‘‘តេសញ្ហិ នាម, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អាទិន្នទណ្ឌានំ អាទិន្នសត្ថានំ ឯវរូបំ ខន្តិសោរច្ចំ ភវិស្សតិ។ ឥធ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, សោភេថ, យំ តុម្ហេ ឯវំ ស្វាខាតេ ធម្មវិនយេ បព្ពជិតា សមានា ខមា ច ភវេយ្យាថ សោរតា ចា’’តិ ឱវទិត្វាបិ នេវ តេ សមគ្គេ កាតុំ អសក្ខិ។ សោ តាយ អាកិណ្ណវិហារតាយ ឧក្កណ្ឋិតោ ‘‘អហំ ខោ ឥទានិ អាកិណ្ណោ ទុក្ខំ វិហរាមិ, ឥមេ ច ភិក្ខូ មម វចនំ ន ករោន្តិ។ យំនូនាហំ ឯកកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា កោសម្ពិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អនបលោកេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឯកកោវ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ ពាលកលោណកគាមំ គន្ត្វា តត្ថ ភគុត្ថេរស្ស ឯកចារិកវត្តំ កថេត្វា បាចិនវំសមិគទាយេ តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ សាមគ្គិយានិសំសំ កថេត្វា យេន បាលិលេយ្យកំ អត្ថិ, តទវសរិ។ តត្រ សុទំ ភគវា បាលិលេយ្យកំ ឧបនិស្សាយ រក្ខិតវនសណ្ឌេ ភទ្ទសាលមូលេ បាលិលេយ្យកេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ ផាសុកំ វស្សាវាសំ វសិ។
កោសម្ពិវាសិនោបិ ខោ ឧបាសកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ អបស្សន្តា ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌំ គតោ’’តិ។ ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អម្ហេ សមគ្គេ កាតុំ វាយមិ, មយំ បន ន សមគ្គា អហុម្ហា’’តិ។ ‘‘កិំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេ សមគ្គា នាហុវត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ។ ‘‘មនុស្សា ឥមេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេបិ សមគ្គា ន ជាតា, មយំ ឥមេ និស្សាយ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ន លភិម្ហា, ឥមេសំ នេវ អាសនំ ទស្សាម, ន អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សាមីចិមត្តម្បិ ន ករិំសុ។ តេ អប្បាហារតាយ សុស្សមានា កតិបាហេនេវ ឧជុកា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ អច្ចយំ ទេសេត្វា ខមាបេត្វា ‘‘ឧបាសកា មយំ សមគ្គា ជាតា, តុម្ហេបិ នោ បុរិមសទិសា ហោថា’’តិ អាហំសុ។ ‘‘ខមាបិតោ បន វោ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ។ ‘‘ន ខមាបិតោ, អាវុសោ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ សត្ថារំ ខមាបេថ, សត្ថុ ខមាបិតកាលេ មយម្បិ តុម្ហាកំ បុរិមសទិសា ភវិស្សាមា’’តិ។ តេ អន្តោវស្សភាវេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្តុំ អវិសហន្តា ទុក្ខេន តំ អន្តោវស្សំ វីតិនាមេសុំ។ សត្ថា បន តេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ សុខំ វសិ។ សោបិ ហិ ហត្ថិនាគោ គណំ បហាយ ផាសុវិហារត្ថាយេវ តំ វនសណ្ឌំ បាវិសិ។
យថាហ – ‘‘អហំ ខោ អាកិណ្ណោ វិហរាមិ ហត្ថីហិ ហត្ថីនីហិ ហត្ថិកលភេហិ ហត្ថិច្ឆាបេហិ, ឆិន្នគ្គានិ ចេវ តិណានិ ខាទាមិ, ឱភគ្គោភគ្គញ្ច មេ សាខាភង្គំ ខាទន្តិ, អាវិលានិ ច បានីយានិ បិវាមិ, ឱគាហា ចស្ស មេ ឧត្តិណ្ណស្ស ហត្ថិនិយោ កាយំ ឧបនិឃំសន្តិយោ គច្ឆន្តិ, យំនូនាហំ ឯកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ៤៦៧; ឧទា. ៣៥)។ អថ ខោ សោ ហត្ថិនាគោ យូថា អបក្កម្ម យេន បាលិលេយ្យកំ រក្ខិតវនសណ្ឌំ ភទ្ទសាលមូលំ, យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បន ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឱលោកេន្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អទិស្វា ភទ្ទសាលមូលំ បាទេនេវ បហរន្តោ តច្ឆេត្វា សោណ្ឌាយ សាខំ គហេត្វា សម្មជ្ជិ។ តតោ បដ្ឋាយ សោណ្ឌាយ ឃដំ គហេត្វា បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតិ, ឧណ្ហោទកេន អត្ថេ សតិ ឧណ្ហោទកំ បដិយាទេតិ។ កថំ? ហត្ថេន កដ្ឋានិ ឃំសិត្វា អគ្គិំ សម្បាទេតិ, តត្ថ ទារូនិ បក្ខិបន្តោ អគ្គិំ ជាលេត្វា តត្ថ បាសាណេ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា ទារុទណ្ឌកេន បវដ្ដេត្វា បរិច្ឆិន្នាយ ខុទ្ទកសោណ្ឌិកាយ ខិបតិ, តតោ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ ជានិត្វា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទតិ។ សត្ថា ‘‘ឧទកំ តេ តាបិតំ បាលិលេយ្យកា’’តិ វត្វា តត្ថ គន្ត្វា ន្ហាយតិ ។ អថស្ស នានាវិធានិ ផលានិ អាហរិត្វា ទេតិ។ យទា បន សត្ថា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, តទា សត្ថុ បត្តចីវរមាទាយ កុម្ភេ បតិដ្ឋបេត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ គច្ឆតិ។ សត្ថា គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តយា គន្តុំ ន សក្កា, អាហារ មេ បត្តចីវរ’’ន្តិ អាហរាបេត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ សោបិ យាវ សត្ថុ និក្ខមនា តត្ថេវ ឋត្វា អាគមនកាលេ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បុរិមនយេនេវ បត្តចីវរំ គហេត្វា វសនដ្ឋានេ ឱតារេត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា សាខាយ ពីជតិ, រត្តិំ វាឡមិគបរិបន្ថនិវារណត្ថំ មហន្តំ ទណ្ឌំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា ‘‘សត្ថារំ រក្ខិស្សាមី’’តិ យាវ អរុណុគ្គមនា វនសណ្ឌស្ស អន្តរន្តរេន វិចរតិ, តតោ បដ្ឋាយយេវ កិរ សោ វនសណ្ឌោ បាលិលេយ្យករក្ខិតវនសណ្ឌោ នាម ជាតោ។ អរុណេ ឧគ្គតេ មុខោទកទានំ អាទិំ កត្វា តេនេវូបាយេន សព្ពវត្តានិ ករោតិ។
អថេកោ មក្កដោ តំ ហត្ថិំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ទិវសេ ទិវសេ តថាគតស្ស អាភិសមាចារិកំ ករោន្តំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ កិញ្ចិទេវ ករិស្សាមី’’តិ វិចរន្តោ ឯកទិវសំ និម្មក្ខិកំ ទណ្ឌកមធុំ ទិស្វា ទណ្ឌកំ ភញ្ជិត្វា ទណ្ឌកេនេវ សទ្ធិំ មធុបដលំ សត្ថុ សន្តិកំ អាហរិត្វា កទលិបត្តំ ឆិន្ទិត្វា តត្ថ ឋបេត្វា អទាសិ ។ សត្ថា គណ្ហិ។ មក្កដោ ‘‘ករិស្សតិ នុ ខោ បរិភោគំ ន ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ គហេត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ចិន្តេត្វា ទណ្ឌកោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា ឧបធារេន្តោ អណ្ឌកានិ ទិស្វា តានិ សណិកំ អបនេត្វា បុន អទាសិ។ សត្ថា បរិភោគមកាសិ។ សោ តុដ្ឋមានសោ តំ តំ សាខំ គហេត្វា នច្ចន្តោវ អដ្ឋាសិ។ អថស្ស គហិតសាខាបិ អក្កន្តសាខាបិ ភិជ្ជិំសុ។ សោ ឯកស្មិំ ខាណុមត្ថកេ បតិត្វា និវិដ្ឋគត្តោ សត្ថរិ បសន្នេនេវ ចិត្តេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ មក្កដទេវបុត្តោ នាម អហោសិ។
តថាគតស្ស តត្ថ ហត្ថិនាគេន ឧបដ្ឋិយមានស្ស វសនភាវោ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ។ សាវត្ថិនគរតោ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកោ វិសាខា ច មហាឧបាសិកា’’តិឯវមាទីនិ មហាកុលានិ អានន្ទត្ថេរស្ស សាសនំ បហិណិំសុ ‘‘សត្ថារំ នោ, ភន្តេ, ទស្សេថា’’តិ។ ទិសាវាសិនោបិ បញ្ចសតា ភិក្ខូ វុដ្ឋវស្សា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ចិរស្សុតា នោ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតោ សម្មុខា ធម្មី កថា, សាធុ មយំ, អាវុសោ អានន្ទ, លភេយ្យាម ភគវតោ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សវនាយា’’តិ យាចិំសុ។ ថេរោ តេ ភិក្ខូ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘តេមាសំ ឯកវិហារិនោ តថាគតស្ស សន្តិកំ ឯត្តកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបសង្កមិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ភិក្ខូ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ។ បាលិលេយ្យកោ តំ ទិស្វា ទណ្ឌមាទាយ បក្ខន្ទិ។ សត្ថា ឱលោកេត្វា អបេហិ ‘‘អបេហិ បាលិលេយ្យក, មា និវារយិ, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ ឯសោ’’តិ អាហ។ សោ តត្ថេវ ទណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិ។ ថេរោ នាទាសិ។ នាគោ ‘‘សចេ ឧគ្គហិតវត្តោ ភវិស្សតិ, សត្ថុ និសីទនបាសាណផលកេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ។ ថេរោ បត្តចីវរំ ភូមិយំ ឋបេសិ។ វត្តសម្បន្នា ហិ គរូនំ អាសនេ វា សយនេ វា អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេន្តិ។
ថេរោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ សត្ថា ‘‘អានន្ទ, ឯកោវ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘កហំ បនេតេ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ចិត្តំ អជានន្តោ ពហិ ឋបេត្វា អាគតោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘បក្កោសាហិ នេ’’តិ អាហ។ ថេរោ តថា អកាសិ។ តេ ភិក្ខូ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ ភគវា, ហិ ពុទ្ធសុខុមាលោ ចេវ ខត្តិយសុខុមាលោ ច, តុម្ហេហិ តេមាសំ ឯកកេហិ តិដ្ឋន្តេហិ និសីទន្តេហិ ច ទុក្ករំ កតំ, វត្តបដិវត្តការកោបិ មុខោទកាទិទាយកោបិ នាហោសិ មញ្ញេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, បាលិលេយ្យកហត្ថិនា មម សព្ពកិច្ចានិ កតានិ។ ឯវរូបញ្ហិ សហាយំ លភន្តេន ឯកតោវ វសិតុំ យុត្តំ, អលភន្តស្ស ឯកចារិកភាវោវ សេយ្យោ’’តិ វត្វា ឥមា នាគវគ្គេ តិស្សោ គាថា អភាសិ –
‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,
សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;
អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ,
ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា។
‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,
សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;
រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ,
ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ។
‘‘ឯកស្ស ចរិតំ សេយ្យោ,
នត្ថិ ពាលេ សហាយតា;
ឯកោ ចរេ ន ច បាបានិ កយិរា,
អប្បោស្សុក្កោ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ’’តិ។ (មហាវ. ៤៦៤; ម. និ. ៣.២៣៧; ធ. ប. ៣២៨-៣៣០; សុ. និ. ៤៥-៤៦);
គាថាបរិយោសានេ បញ្ចសតាបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ។ អានន្ទត្ថេរោបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីហិ បេសិតសាសនំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អនាថបិណ្ឌិកប្បមុខា តេ បញ្ច អរិយសាវកកោដិយោ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសន្តី’’តិ អាហ។ សត្ថា ‘‘តេន ហិ គណ្ហាហិ បត្តចីវរ’’ន្តិ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ។ នាគោ គន្ត្វា គតមគ្គេ តិរិយំ អដ្ឋាសិ។ ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខំ ទាតុំ បច្ចាសីសតិ, ទីឃរត្តំ ខោ បនាយំ មយ្ហំ ឧបការកោ, នាស្ស ចិត្តំ កោបេតុំ វដ្ដតិ, និវត្តថ, ភិក្ខវេ’’តិ សត្ថា ភិក្ខូ គហេត្វា និវត្តិ។ ហត្ថីបិ វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា បនសកទលិផលាទីនិ នានាផលានិ សំហរិត្វា រាសិំ កត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខូនំ អទាសិ។ បញ្ចសតា ភិក្ខូ សព្ពានិ ខេបេតុំ នាសក្ខិំសុ។ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សត្ថា បត្តចីវរំ គាហេត្វា និក្ខមិ។ នាគោ ភិក្ខូនំ អន្តរន្តរេន គន្ត្វា សត្ថុ បុរតោ តិរិយំ អដ្ឋាសិ។ ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘អយញ្ហិ ភិក្ខវេ, តុម្ហេ បេសេត្វា មំ និវត្តេតុកាមោ’’តិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘បាលិលេយ្យក, ឥទំ បន មម អនិវត្តគមនំ, តវ ឥមិនា អត្តភាវេន ឈានំ វា វិបស្សនំ វា មគ្គផលំ វា នត្ថិ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ។ តំ សុត្វា នាគោ មុខេ សោណ្ឌំ បក្ខិបិត្វា រោទន្តោ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អគមាសិ។ សោ ហិ សត្ថារំ និវត្តេតុំ លភន្តោ តេនេវ និយាមេន យាវជីវំ បដិជគ្គេយ្យ, សត្ថា បន តំ គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តវ អភូមិ, មនុស្សាវាសោ សបរិបន្ថោ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ។ សោ រោទមានោ តត្ថេវ ឋត្វា សត្ថរិ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា សត្ថរិ បសាទេន តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ អច្ឆរាសហស្សមជ្ឈេ និព្ពត្តិ, បាលិលេយ្យកទេវបុត្តោយេវស្ស នាមំ អហោសិ។
សត្ថាបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ អគមាសិ។ កោសម្ពកា ភិក្ខូ ‘‘សត្ថា កិរ សាវត្ថិំ អាគតោ’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ខមាបេតុំ តត្ថ អគមំសុ។ កោសលរាជា ‘‘តេ កិរ កោសម្ពកា ភណ្ឌនការកា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តី’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ មម វិជិតំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘មហារាជ, សីលវន្តា ឯតេ ភិក្ខូ, កេវលំ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទេន មម វចនំ ន គណ្ហិំសុ, ឥទានិ មំ ខមាបេតុំ អាគច្ឆន្តិ, អាគច្ឆន្តុ មហារាជា’’តិ។ អនាថបិណ្ឌិកោបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ វិហារំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ភគវតា បដិក្ខិត្តោ តុណ្ហី អហោសិ។ សាវត្ថិយំ អនុប្បត្តានំ បន តេសំ ភគវា ឯកមន្តេ វិវិត្តំ ការាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេសិ។ អញ្ញេ ភិក្ខូ តេហិ សទ្ធិំ នេវ ឯកតោ និសីទន្តិ, ន តិដ្ឋន្តិ, អាគតាគតា សត្ថារំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘កតមេតេ, ភន្តេ, ភណ្ឌនការកា កោសម្ពកា ភិក្ខូ’’តិ? សត្ថា ‘‘ឯតេ’’តិ ទស្សេតិ។ ‘‘ឯតេ កិរ តេ, ឯតេ កិរ តេ’’តិ អាគតាគតេហិ អង្គុលិកា ទស្សិយមានា លជ្ជាយ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ភគវន្តំ ខមាបេសុំ។ សត្ថា ‘‘ភារិយំ វោ, ភិក្ខវេ, កតំ, តុម្ហេ ហិ នាម មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា មយិ សាមគ្គិំ ករោន្តេ មម វចនំ ន ករិត្ថ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ វជ្ឈប្បត្តានំ មាតាបិតូនំ ឱវាទំ សុត្វា តេសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ទ្វីសុ រដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការយិំសូ’’តិ វត្វា បុនទេវ កោសម្ពិកជាតកំ (ជា. ១.៩.១០ អាទយោ) កថេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, ទីឃាវុកុមារោ មាតាបិតូសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តេសំ ឱវាទំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ព្រហ្មទត្តស្ស ធីតរំ លភិត្វា ទ្វីសុ កាសិកោសលរដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការេសិ, តុម្ហេហិ បន មម វចនំ អករោន្តេហិ ភារិយំ កត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
៦.
‘‘បរេ ច ន វិជានន្តិ, មយមេត្ថ យមាមសេ;
យេ ច តត្ថ វិជានន្តិ, តតោ សម្មន្តិ មេធគា’’តិ។
តត្ថ បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ ភណ្ឌនការកា បរេ នាម។ តេ តត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ កោលាហលំ ករោន្តា ‘‘មយំ យមាមសេ ឧបរមាម វិនស្សាម សតតំ សមិតំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន វិជានន្តិ។ យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ តត្ថ បណ្ឌិតា ‘‘មយំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ។ តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា មេធគានំ កលហានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ។ អថ នេសំ តាយ បដិបត្តិយា តេ មេធគា សម្មន្តីតិ។ អថ វា បរេ ចាតិ បុព្ពេ មយា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ឱវទិយមានាបិ មម ឱវាទស្ស អបដិគ្គហណេន អតិក្កមនេន អមាមកា បរេ នាម។ ‘‘មយំ ឆន្ទាទិវសេន មិច្ឆាគាហំ គហេត្វា ឯត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ យមាមសេ ភណ្ឌនាទីនំ វុទ្ធិយា វាយមាមា’’តិ ន វិជានន្តិ។ ឥទានិ បន យោនិសោ បច្ចវេក្ខមានា តត្ថ តុម្ហាកំ អន្តរេ យេ ច បណ្ឌិតបុរិសា ‘‘បុព្ពេ មយំ ឆន្ទាទិវសេន វាយមន្តា អយោនិសោ បដិបន្នា’’តិ វិជានន្តិ, តតោ តេសំ សន្តិកា តេ បណ្ឌិតបុរិសេ និស្សាយ ឥមេ ទានិ កលហសង្ខាតា មេធគា សម្មន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ។
គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ។
កោសម្ពកវត្ថុ បញ្ចមំ។
៦. មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ
សុភានុបស្សិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សេតព្យនគរំ ឧបនិស្សាយ សិំសបាវនេ វិហរន្តោ ចូឡកាឡមហាកាឡេ អារព្ភ កថេសិ។
សេតព្យនគរវាសិនោ ហិ ចូឡកាឡោ, មជ្ឈិមកាឡោ, មហាកាឡោតិ តយោ ភាតរោ កុដុម្ពិកា ។ តេសុ ជេដ្ឋកនិដ្ឋា ទិសាសុ វិចរិត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាហរន្តិ, មជ្ឈិមកាឡោ អាភតំ វិក្កិណាតិ។ អថេកស្មិំ សមយេ តេ ឧភោបិ ភាតរោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ នានាភណ្ឌំ គហេត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សាវត្ថិយា ច ជេតវនស្ស ច អន្តរេ សកដានិ មោចយិំសុ។ តេសុ មហាកាឡោ សាយន្ហសមយេ មាលាគន្ធាទិហត្ថេ សាវត្ថិវាសិនោ អរិយសាវកេ ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កុហិំ ឥមេ គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា កនិដ្ឋំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, តេសុ សកដេសុ អប្បមត្តោ ហោហិ, អហំ ធម្មំ សោតុំ គច្ឆាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ។ សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អជ្ឈាសយវសេន អនុបុព្ពិំ កថំ កថេន្តោ ទុក្ខក្ខន្ធសុត្តាទិវសេន (ម. និ. ១.១៦៣ អាទយោ) អនេកបរិយាយេន កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសញ្ច កថេសិ។ តំ សុត្វា មហាកាឡោ ‘‘សព្ពំ កិរ បហាយ គន្តព្ពំ, បរលោកំ គច្ឆន្តំ នេវ ភោគា, ន ញាតកា ច អនុគច្ឆន្តិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាជនេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បក្កន្តេ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សត្ថារា ‘‘នត្ថិ តេ កោចិ អបលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កនិដ្ឋោ មេ, ភន្តេ, អត្ថី’’តិ វត្វា តេន ហិ ‘‘អបលោកេហិ ន’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, ឥមំ សព្ពំ សាបតេយ្យំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ។ ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថ ភាតិកា’’តិ? ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ។ សោ តំ នានប្បការេហិ យាចិត្វា និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សាធុ, សាមិ, យថា អជ្ឈាសយំ ករោថា’’តិ អាហ។ មហាកាឡោ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ។ ‘‘អហំ ភាតិកំ គហេត្វាវ ឧប្បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចូឡកាឡោបិ បព្ពជិ។ អបរភាគេ មហាកាឡោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរានិ បុច្ឆិត្វា សត្ថារា ទ្វីសុ ធុរេសុ កថិតេសុ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតត្តា គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សោសានិកធុតង្គំ សមាទាយ បឋមយាមាតិក្កន្តេ សព្ពេសុ និទ្ទំ ឱក្កន្តេសុ សុសានំ គន្ត្វា បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ អាគច្ឆតិ។
អថេកា សុសានគោបិកា កាលី នាម ឆវឌាហិកា ថេរស្ស ឋិតដ្ឋានំ និសិន្នដ្ឋានំ ចង្កមិតដ្ឋានញ្ច ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឥធាគច្ឆតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តី ឯកទិវសំ សុសានកុដិកាយមេវ ទីបំ ជាលេត្វា បុត្តធីតរោ អាទាយ គន្ត្វា ឯកមន្តេ និលីយមានា មជ្ឈិមយាមេ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា គន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘អយ្យោ, នោ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ វិហរតី’’តិ អាហ។ ‘‘អាម, ឧបាសិកេ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វិហរន្តេហិ នាម វត្តំ ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ថេរោ ‘‘កិំ បន មយំ តយា កថិតវត្តេ វត្តិស្សាមា’’តិ អវត្វា ‘‘កិំ កាតុំ វដ្ដតិ ឧបាសិកេ’’តិ អាហ។ ‘‘ភន្តេ, សោសានិកេហិ នាម សុសានេ វសនភាវោ សុសានគោបកានញ្ច វិហារេ មហាថេរស្ស ច គាមភោជកស្ស ច កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ‘‘ថេរោ កិំ ការណា’’តិ? ‘‘កតកម្មា ចោរា ធនសាមិកេហិ បទានុបទំ អនុពទ្ធា សុសានេ ភណ្ឌកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តិ, អថ មនុស្សា សោសានិកានំ បរិបន្ថំ ករោន្តិ, ឯតេសំ បន កថិតេ ‘មយំ ឥមស្ស ភទ្ទន្តស្ស ឯត្តកំ នាម កាលំ ឯត្ថ វសនភាវំ ជានាម, អចោរោ ឯសោ’តិ ឧបទ្ទវំ និវារេន្តិ។ តស្មា ឯតេសំ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ។
‘‘ថេរោ អញ្ញំ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វសន្តេន នាម អយ្យេន មច្ឆមំសតិលបិដ្ឋតេលគុឡាទីនិ វជ្ជេតព្ពានិ, ទិវា ន និទ្ទាយិតព្ពំ, កុសីតេន ន ភវិតព្ពំ, អារទ្ធវីរិយេន ភវិតព្ពំ, អសឋេន អមាយាវិនា ហុត្វា កល្យាណជ្ឈាសយេន ភវិតព្ពំ, សាយំ សព្ពេសុ សុត្តេសុ វិហារតោ អាគន្តព្ពំ, បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ គន្តព្ពំ។ សចេ, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯវំ វិហរន្តោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេតុំ សក្ខិស្សតិ, សចេ មតសរីរំ អានេត្វា ឆឌ្ឌេន្តិ, អហំ កម្ពលកូដាគារំ អារោបេត្វា គន្ធមាលាទីហិ សក្ការំ កត្វា សរីរកិច្ចំ ករិស្សាមិ។ នោ ចេ សក្ខិស្សតិ, ចិតកំ អារោបេត្វា អគ្គិំ ជាលេត្វា សង្កុនា អាកឌ្ឍិត្វា ពហិ ខិបិត្វា ផរសុនា កោដ្ដេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិបិត្វា ឈាបេស្សាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ ថេរោ ‘‘សាធុ ភទ្ទេ, ឯកំ បន រូបារម្មណំ ទិស្វា មយ្ហំ កថេយ្យាសី’’តិ អាហ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ បច្ចស្សោសិ។ ថេរោ យថាជ្ឈាសយេន សុសានេ សមណធម្មំ ករោតិ។ ចូឡកាឡត្ថេរោ បន ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ឃរាវាសំ ចិន្តេតិ, បុត្តទារំ អនុស្សរតិ។ ‘‘ភាតិកោ មេ អតិភារិយំ កម្មំ ករោតី’’តិ ចិន្តេតិ។
អថេកា កុលធីតា តំមុហុត្តសមុដ្ឋិតេន ព្យាធិនា សាយន្ហសមយេ អមិលាតា អកិលន្តា កាលមកាសិ។ តមេនំ ញាតកាទយោ ទារុតេលាទីហិ សទ្ធិំ សាយំ សុសានំ នេត្វា សុសានគោបិកាយ ‘‘ឥមំ ឈាបេហី’’តិ ភតិំ ទត្វា និយ្យាទេត្វា បក្កមិំសុ។ សា តស្សា បារុតវត្ថំ អបនេត្វា តំមុហុត្តមតំ បីណិតបីណិតំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ អយ្យស្ស ទស្សេតុំ បតិរូបំ អារម្មណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបំ នាម អារម្មណំ អត្ថិ, ឱលោកេថ អយ្យា’’តិ អាហ។ ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បារុបនំ នីហរាបេត្វា បាទតលតោ យាវ កេសគ្គា ឱលោកេត្វា ‘‘អតិបីណិតមេតំ រូបំ សុវណ្ណវណ្ណំ អគ្គិម្ហិ នំ បក្ខិបិត្វា មហាជាលាហិ គហិតមត្តកាលេ មយ្ហំ អារោចេយ្យាសី’’តិ វត្វា សកដ្ឋានមេវ គន្ត្វា និសីទិ។ សា តថា កត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ។ ថេរោ គន្ត្វា ឱលោកេសិ។ ជាលាយ បហដបហដដ្ឋានំ កពរគាវិយា វិយ សរីរវណ្ណំ អហោសិ, បាទា នមិត្វា ឱលម្ពិំសុ, ហត្ថា បដិកុដិំសុ, ឩរុនលាដំ និច្ចម្មំ អហោសិ ។ ថេរោ ‘‘ឥទំ សរីរំ ឥទានេវ ឱលោកេន្តានំ អបរិយន្តករំ ហុត្វា ឥទានេវ ខយំ បត្តំ វយំ បត្ត’’ន្តិ រត្តិដ្ឋានំ គន្ត្វា និសីទិត្វា ខយវយំ សម្បស្សមានោ –
‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ;
ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិ។ (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣; ជា. ១.១.៩៥) –
គាថំ វត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ។
តស្មិំ អរហត្តំ បត្តេ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរមានោ សេតព្យំ គន្ត្វា សិំសបាវនំ បាវិសិ។ ចូឡកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘សត្ថា កិរ អនុប្បត្តោ សិំសបាវន’’ន្តិ សុត្វា ‘‘អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ បេសេត្វា សត្ថារំ និមន្តាបេសុំ។ ពុទ្ធានំ បន អបរិចិណ្ណដ្ឋានេ អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខន្តេន ឯកេន ភិក្ខុនា បឋមតរំ គន្តុំ វដ្ដតិ។ ពុទ្ធានញ្ហិ មជ្ឈិមដ្ឋានេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា តស្ស ទក្ខិណតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស, វាមតោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស, តតោ បដ្ឋាយ ឧភោសុ បស្សេសុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាសនំ បញ្ញាបេតព្ពំ ហោតិ។ តស្មា មហាកាឡត្ថេរោ ចីវរបារុបនដ្ឋានេ ឋត្វា, ‘‘ចូឡកាឡ, ត្វំ បុរតោ គន្ត្វា អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខា’’តិ ចូឡកាឡំ បេសេសិ។ តស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ គេហជនា តេន សទ្ធិំ បរិហាសំ ករោន្តា នីចាសនានិ សង្ឃត្ថេរស្ស កោដិយំ អត្ថរន្តិ, ឧច្ចាសនានិ សង្ឃនវកស្ស កោដិយំ។ ឥតរោ ‘‘មា ឯវំ ករោថ, នីចាសនានិ ឧបរិ មា បញ្ញាបេថ, ឧច្ចាសនានិ ឧបរិ បញ្ញាបេថ, នីចាសនានិ ហេដ្ឋា’’តិ អាហ។ ឥត្ថិយោ តស្ស វចនំ អសុណន្តិយោ វិយ ‘‘ត្វំ កិំ ករោន្តោ វិចរសិ, កិំ តវ អាសនានិ បញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដតិ, ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, កេន បព្ពជិតោសិ, កស្មា ឥធាគតោសី’’តិ វត្វា និវាសនបារុបនំ អច្ឆិន្ទិត្វា សេតកានិ និវាសេត្វា សីសេ ច មាលាចុម្ពុដកំ ឋបេត្វា, ‘‘គច្ឆ សត្ថារំ អានេហិ, មយំ អាសនានិ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ បហិណិំសុ។ ន ចិរំ ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវស្សិកោវ ឧប្បព្ពជិតត្តា លជ្ជិតុំ ន ជានាតិ, តស្មា សោ តេន អាកប្បេន និរាសង្កោវ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ អាគតោ។ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បន ភត្តកិច្ចាវសានេ មហាកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘ឥមាហិ អត្តនោ សាមិកោ គហិតោ, មយម្បិ អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ និមន្តយិំសុ។ តទា បន អាសនបញ្ញាបនត្ថំ អញ្ញោ ភិក្ខុ អគមាសិ។ តា តស្មិំ ខណេ ឱកាសំ អលភិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ អទំសុ។ ចូឡកាឡស្ស បន ទ្វេ ភរិយាយោ, មជ្ឈិមកាឡស្ស ចតស្សោ, មហាកាឡស្ស បន អដ្ឋ។ ភិក្ខូបិ ភត្តកិច្ចំ កាតុកាមា និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកំសុ, ពហិ គន្តុកាមា ឧដ្ឋាយ អគមំសុ។ សត្ថា បន និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករិ។ តស្ស ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តា ឥត្ថិយោ, ‘‘ភន្តេ, មហាកាឡោ អម្ហាកំ អនុមោទនំ កត្វា អាគច្ឆិស្សតិ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ វទិំសុ។ សត្ថា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បុរតោ អគមាសិ។ គាមទ្វារំ បត្វា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, ញត្វា នុ ខោ កតំ, ឧទាហុ អជានិត្វា។ ហិយ្យោ ចូឡកាឡស្ស បុរតោ គតត្តា បព្ពជ្ជន្តរាយោ ជាតោ, អជ្ជ អញ្ញស្ស បុរតោ គតត្តា អន្តរាយោ នាហោសិ។ ឥទានិ មហាកាឡំ ឋបេត្វា អាគតោ, សីលវា ខោ បន ភិក្ខុ អាចារសម្បន្នោ, ករិស្សតិ នុ ខោ តស្ស បព្ពជ្ជន្តរាយ’’ន្តិ។ សត្ថា តេសំ វចនំ សុត្វា និវត្តិត្វា ឋិតោ ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិ ។ តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ។ ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ចូឡកាឡំ វិយ មហាកាឡំ សល្លក្ខេថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’។ តស្ស ហិ ទ្វេ បជាបតិយោ, ឥមស្ស អដ្ឋ។ ‘‘អដ្ឋហិ បរិក្ខិបិត្វា គហិតោ កិំ ករិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ឯវំ អវចុត្ថ, ចូឡកាឡោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ សុភារម្មណពហុលោ វិហរតិ, បបាតេ ឋិតោ ទុព្ពលរុក្ខសទិសោ។ មយ្ហំ បន បុត្តោ មហាកាឡោ អសុភានុបស្សី វិហរតិ, ឃនសេលបព្ពតោ វិយ អចលោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
៧.
‘‘សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ អសំវុតំ;
ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ, កុសីតំ ហីនវីរិយំ;
តំ វេ បសហតិ មារោ, វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលំ។
៨.
‘‘អសុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ សុសំវុតំ;
ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ, សទ្ធំ អារទ្ធវីរិយំ;
តំ វេ នប្បសហតី មារោ, វាតោ សេលំវ បព្ពត’’ន្តិ។
តត្ថ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តន្តិ សុតំ អនុបស្សន្តំ, ឥដ្ឋារម្មណេ មានសំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហរន្តន្តិ អត្ថោ។ យោ ហិ បុគ្គលោ និមិត្តគ្គាហំ អនុព្យញ្ជនគ្គាហំ គណ្ហន្តោ ‘‘នខា សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘អង្គុលិយោ សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘ហត្ថបាទា, ជង្ឃា, ឩរុ, កដិ, ឧទរំ, ថនា, គីវា, ឱដ្ឋា, ទន្តា, មុខំ, នាសា, អក្ខីនិ, កណ្ណា, ភមុកា, នលាដំ, កេសា, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘កេសា, លោមា, នខា, ទន្តា, តចោ, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, វណ្ណោ សុភោ, សណ្ឋានំ សុភន្តិ, អយំ សុភានុបស្សី នាម។ ឯវំ តំ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ។ ឥន្ទ្រិយេសូតិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ។ អសំវុតន្តិ ចក្ខុទ្វារាទីនិ អរក្ខន្តំ។ បរិយេសនមត្តា បដិគ្គហណមត្តា បរិភោគមត្តាតិ ឥមិស្សា មត្តាយ អជាននតោ ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ។ អបិច បច្ចវេក្ខណមត្តា វិស្សជ្ជនមត្តាតិ ឥមិស្សាបិ មត្តាយ អជាននតោ អមត្តញ្ញុំ, ឥទំ ភោជនំ ធម្មិកំ, ឥទំ អធម្មិកន្តិបិ អជានន្តំ។ កាមច្ឆន្ទព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កវសិតាយ កុសីតំ។ ហីនវីរិយន្តិ និព្ពីរិយំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ វីរិយករណរហិតំ។ បសហតីតិ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតិ។ វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលន្តិ ពលវវាតោ ឆិន្នបបាតេ ជាតំ ទុព្ពលរុក្ខំ វិយ។ យថា ហិ សោ វាតោ តស្ស ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទីនិបិ បាតេតិ, ខុទ្ទកសាខាបិ ភញ្ជតិ, មហាសាខាបិ ភញ្ជតិ, សមូលកម្បិ តំ រុក្ខំ ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំមូលំ អធោសាខំ កត្វា គច្ឆតិ, ឯវមេវ ឯវរូបំ បុគ្គលំ អន្តោ ឧប្បន្នោ កិលេសមារោ បសហតិ, ពលវវាតោ ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទិបាតនំ វិយ ខុទ្ទានុខុទ្ទកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ខុទ្ទកសាខាភញ្ជនំ វិយ និស្សគ្គិយាទិអាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, មហាសាខាភញ្ជនំ វិយ តេរសសង្ឃាទិសេសាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំ, មូលកំ ហេដ្ឋាសាខំ កត្វា បាតនំ វិយ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ស្វាក្ខាតសាសនា នីហរិត្វា កតិបាហេនេវ គិហិភាវំ បាបេតីតិ ឯវំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ កិលេសមារោ អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ អត្ថោ។
អសុភានុបស្សិន្តិ ទសសុ អសុភេសុ អញ្ញតរំ អសុភំ បស្សន្តំ បដិកូលមនសិការេ យុត្តំ កេសេ អសុភតោ បស្សន្តំ លោមេ នខេ ទន្តេ តចំ វណ្ណំ សណ្ឋានំ អសុភតោ បស្សន្តំ។ ឥន្ទ្រិយេសូតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ។ សុសំវុតន្តិ និមិត្តាទិគ្គាហរហិតំ បិហិតទ្វារំ។ អមត្តញ្ញុតាបដិក្ខេបេន ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ។ សទ្ធន្តិ កម្មស្ស ចេវ ផលស្ស ច សទ្ទហនលក្ខណាយ លោកិកាយ សទ្ធាយ ចេវ តីសុ វត្ថូសុ អវេច្ចប្បសាទសង្ខាតាយ លោកុត្តរសទ្ធាយ ច សមន្នាគតំ។ អារទ្ធវីរិយន្តិ បគ្គហិតវីរិយំ បរិបុណ្ណវីរិយំ។ តំ វេតិ ឯវរូបំ តំ បុគ្គលំ យថា ទុព្ពលវាតោ សណិកំ បហរន្តោ ឯកគ្ឃនំ សេលំ ចាលេតុំ ន សក្កោតិ, តថា អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ទុព្ពលកិលេសមារោ នប្បសហតិ, ខោភេតុំ វា ចាលេតុំ វា ន សក្កោតីតិ អត្ថោ។
តាបិ ខោ តស្ស បុរាណទុតិយិកាយោ ថេរំ បរិវារេត្វា ‘‘ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, ឥទានិ គិហី ភវិស្សសិ ន ភវិស្សសី’’តិអាទីនិ វត្វា កាសាវំ នីហរិតុកាមា អហេសុំ។ ថេរោ តាសំ អាការំ សល្លក្ខេត្វា និសិន្នាសនា វុដ្ឋាយ ឥទ្ធិយា ឧប្បត្តិត្វា កូដាគារកណ្ណិកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា សត្ថរិ គាថា បរិយោសាបេន្តេយេវ សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ អភិត្ថវន្តោ អាកាសតោ ឱតរិត្វា តថាគតស្ស បាទេ វន្ទិ។
គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ។
មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ ឆដ្ឋំ។
៧. ទេវទត្តវត្ថុ
អនិក្កសាវោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជគហេ ទេវទត្តស្ស កាសាវលាភំ អារព្ភ កថេសិ។
ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ទ្វេ អគ្គសាវកា បញ្ចសតេ បញ្ចសតេ អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេ អាទាយ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា វន្ទិត្វា ជេតវនតោ រាជគហំ អគមំសុ។ រាជគហវាសិនោ ទ្វេបិ តយោបិ ពហូបិ ឯកតោ ហុត្វា អាគន្តុកទានំ អទំសុ។ អថេកទិវសំ អាយស្មា សារិបុត្តោ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឧបាសកា ឯកោ សយំ ទានំ ទេតិ, បរំ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទំ លភតិ, នោ បរិវារសម្បទំ។ ឯកោ សយំ ន ទេតិ, បរំ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បរិវារសម្បទំ លភតិ, នោ ភោគសម្បទំ។ ឯកោ សយម្បិ ន ទេតិ, បរម្បិ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ កញ្ជិកមត្តម្បិ កុច្ឆិបូរំ ន លភតិ, អនាថោ ហោតិ និប្បច្ចយោ។ ឯកោ សយម្បិ ទេតិ, បរម្បិ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អត្តភាវសតេបិ អត្តភាវសហស្សេបិ អត្តភាវសតសហស្សេបិ ភោគសម្បទញ្ចេវ បរិវារសម្បទញ្ច លភតី’’តិ ឯវំ ធម្មំ ទេសេសិ។
តមេកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ធម្មំ សុត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត ភោ, អព្ភុតា វត ភោ ធម្មទេសនា, សុការណំ កថិតំ, មយា ឥមាសំ ទ្វិន្នំ សម្បត្តីនំ និប្ផាទកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ ថេរំ និមន្តេសិ។ ‘‘កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារា’’តិ? ‘‘សហស្សមត្តា ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘សព្ពេហិ សទ្ធិំយេវ ស្វេ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ថេរោ អធិវាសេសិ’’។ ឧបាសកោ នគរវីថិយំ ចរន្តោ – ‘‘អម្មា, តាតា, មយា ភិក្ខុសហស្សំ និមន្តិតំ, តុម្ហេ កិត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខំ ទាតុំ សក្ខិស្សថ, តុម្ហេ កិត្តកាន’’ន្តិ សមាទបេសិ។ មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ បហោនកនិយាមេន – ‘‘មយំ ទសន្នំ ទស្សាម, មយំ វីសតិយា, មយំ សតស្សា’’តិ អាហំសុ។ ឧបាសកោ – ‘‘តេន ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាគមំ កត្វា ឯកតោវ បរិវិសិស្សាម , សព្ពេ តិលតណ្ឌុលសប្បិមធុផាណិតាទីនិ សមាហរថា’’តិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាហរាបេសិ។
អថស្ស ឯកោ កុដុម្ពិកោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ គន្ធកាសាវវត្ថំ ទត្វា – ‘‘សចេ តេ ទានវត្តំ នប្បហោតិ, ឥទំ វិស្សជ្ជេត្វា យំ ឩនំ, តំ បូរេយ្យាសិ។ សចេ បហោតិ, យស្សិច្ឆសិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យាសី’’តិ អាហ។ តទា តស្ស សព្ពំ ទានវត្តំ បហោសិ, កិញ្ចិ ឩនំ នាម នាហោសិ។ សោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទំ, អយ្យា, កាសាវំ ឯកេន កុដុម្ពិកេន ឯវំ នាម វត្វា ទិន្នំ អតិរេកំ ជាតំ, កស្ស នំ ទេមា’’តិ។ ឯកច្ចេ ‘‘សារិបុត្តត្ថេរស្សា’’តិ អាហំសុ។ ឯកច្ចេ ‘‘ថេរោ សស្សបាកសមយេ អាគន្ត្វា គមនសីលោ, ទេវទត្តោ អម្ហាកំ មង្គលាមង្គលេសុ សហាយោ ឧទកមណិកោ វិយ និច្ចំ បតិដ្ឋិតោ, តស្ស តំ ទេមា’’តិ អាហំសុ។ សម្ពហុលិកាយ កថាយបិ ‘‘ទេវទត្តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វត្តារោ ពហុតរា អហេសុំ, អថ នំ ទេវទត្តស្ស អទំសុ។ សោ តំ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពិត្វា រជិត្វា និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតិ។ តំ ទិស្វា មនុស្សា ‘‘នយិទំ ទេវទត្តស្ស អនុច្ឆវិកំ, សារិបុត្តត្ថេរស្ស អនុច្ឆវិកំ។ ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតី’’តិ វទិំសុ។ អថេកោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ រាជគហា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ សត្ថារា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆិតោ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។ សត្ថា ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវេសោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេតិ, បុព្ពេបិ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី ឯកោ ហត្ថិមារកោ ហត្ថិំ មារេត្វា មារេត្វា ទន្តេ ច នខេ ច អន្តានិ ច ឃនមំសញ្ច អាហរិត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិតំ កប្បេតិ។ អថេកស្មិំ អរញ្ញេ អនេកសហស្សា ហត្ថិនោ គោចរំ គហេត្វា គច្ឆន្តា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ គច្ឆមានា គមនាគមនកាលេ ជណ្ណុកេហិ និបតិត្វា វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ។ ឯកទិវសញ្ហិ ហត្ថិមារកោ តំ កិរិយំ ទិស្វា – ‘‘អហំ ឥមេ កិច្ឆេន មារេមិ, ឥមេ ច គមនាគមនកាលេ បច្ចេកពុទ្ធេ វន្ទន្តិ, កិំ នុ ខោ ទិស្វា វន្ទន្តី’’តិ ចិន្តេន្តោ – ‘‘កាសាវ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា, ‘‘មយាបិ ឥទានិ កាសាវំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ជាតស្សរំ ឱរុយ្ហ ន្ហាយន្តស្ស តីរេ ឋបិតេសុ កាសាវេសុ ចីវរំ ថេនេត្វា តេសំ ហត្ថីនំ គមនាគមនមគ្គេ សត្តិំ គហេត្វា សសីសំ បារុបិត្វា និសីទតិ។ ហត្ថិនោ តំ ទិស្វា – ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ សញ្ញាយ វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ។ សោ តេសំ សព្ពបច្ឆតោ គច្ឆន្តំ សត្តិយា បហរិត្វា មារេត្វា ទន្តាទីនិ គហេត្វា សេសំ ភូមិយំ និខណិត្វា គច្ឆតិ។ អបរភាគេ ពោធិសត្តោ ហត្ថិយោនិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ហត្ថិជេដ្ឋកោ យូថបតិ អហោសិ។ តទាបិ សោ តថេវ ករោតិ។ មហាបុរិសោ អត្តនោ បរិសាយ បរិហានិំ ញត្វា, ‘‘កុហិំ ឥមេ ហត្ថី គតា, មន្ទា ជាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ន ជានាម, សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តា មំ អនាបុច្ឆិត្វា ន គមិស្សន្តិ, បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា, ‘‘ឯកស្មិំ ឋានេ កាសាវំ បារុបិត្វា និសិន្នស្ស សន្តិកា បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កិត្វា, ‘‘តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពេ ហត្ថី បុរតោ បេសេត្វា សយំ បច្ឆតោ វិលម្ពមានោ អាគច្ឆតិ។ សោ សេសហត្ថីសុ វន្ទិត្វា គតេសុ មហាបុរិសំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចីវរំ សំហរិត្វា សត្តិំ វិស្សជ្ជិ។ មហាបុរិសោ សតិំ ឧប្បដ្ឋបេត្វា អាគច្ឆន្តោ បច្ឆតោ បដិក្កមិត្វា សត្តិំ វិវជ្ជេសិ។ អថ នំ ‘‘ឥមិនា ឥមេ ហត្ថី នាសិតា’’តិ គណ្ហិតុំ បក្ខន្ទិ។ ឥតរោ ឯកំ រុក្ខំ បុរតោ កត្វា និលីយិ។ អថ ‘‘នំ រុក្ខេន សទ្ធិំ សោណ្ឌាយ បរិក្ខិបិត្វា គហេត្វា ភូមិយំ បោថេស្សាមី’’តិ តេន នីហរិត្វា ទស្សិតំ កាសាវំ ទិស្វា – ‘‘សចាហំ ឥមស្មិំ ទុព្ភិស្សាមិ, អនេកសហស្សេសុ មេ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវេសុ លជ្ជា នាម ភិន្នា ភវិស្សតី’’តិ អធិវាសេត្វា – ‘‘តយា មេ ឯត្តកា ញាតកា នាសិតា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, សាមី’’តិ។ ‘‘កស្មា ឯវំ ភារិយកម្មមកាសិ, អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វីតរាគានំ អនុច្ឆវិកំ វត្ថំ បរិទហិត្វា ឯវរូបំ កម្មំ ករោន្តេន ភារិយំ តយា កត’’ន្តិ។ ឯវញ្ច បន វត្វា ឧត្តរិបិ នំ និគ្គណ្ហន្តោ ‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ…បេ.… ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ គាថំ វត្វា – ‘‘អយុត្តំ តេ កត’’ន្តិ វត្វា តំ វិស្សជ្ជេសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា ហត្ថិមារកោ ទេវទត្តោ អហោសិ, តស្ស និគ្គាហកោ ហត្ថិនាគោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
៩.
‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ, យោ វត្ថំ បរិទហិស្សតិ;
អបេតោ ទមសច្ចេន, ន សោ កាសាវមរហតិ។
១០.
‘‘យោ ច វន្តកសាវស្ស, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
ឧបេតោ ទមសច្ចេន, ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ។
ឆទ្ទន្តជាតកេនាបិ (ជា. ១.១៦.១២២-១២៣) ច អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ។
តត្ថ អនិក្កសាវោតិ រាគាទីហិ កសាវេហិ សកសាវោ។ បរិទហិស្សតីតិ និវាសនបារុបនអត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិស្សតិ។ បរិធស្សតីតិបិ បាឋោ។ អបេតោ ទមសច្ចេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ បរមត្ថសច្ចបក្ខិកេន វចីសច្ចេន ច អបេតោ, វិយុត្តោ បរិច្ចត្ថោតិ អត្ថោ។ ន សោតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាសាវំ បរិទហិតុំ នារហតិ។ វន្តកសាវស្សាតិ ចតូហិ មគ្គេហិ វន្តកសាវោ ឆឌ្ឌិតកសាវោ បហីនកសាវោ អស្ស។ សីលេសូតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ។ សុសមាហិតោតិ សុដ្ឋុ សមាហិតោ សុដ្ឋិតោ។ ឧបេតោតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ វុត្តប្បការេន ច សច្ចេន ឧបគតោ។ ស វេតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តំ គន្ធកាសាវវត្ថំ អរហតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ សោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ សោតាបន្នោ អហោសិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ។ ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ។
ទេវទត្តវត្ថុ សត្តមំ។
៨. សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ
អសារេ សារមតិនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អគ្គសាវកេហិ និវេទិតំ សញ្ចយស្ស អនាគមនំ អារព្ភ កថេសិ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អម្ហាកញ្ហិ សត្ថា ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតិយា នាម នគរេ សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណកុមារោ ហុត្វា សព្ពសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ បត្វា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន អនេកកោដិសង្ខ្យំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ ឈានាភិញ្ញា និព្ពត្តេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស សុទស្សនវិហារតោ រម្មវតីនគរំ បវិសនត្ថាយ មគ្គំ សោធយមានំ ជនំ ទិស្វា សយម្បិ ឯកំ បទេសំ គហេត្វា មគ្គំ សោធេតិ។ តស្មិំ អសោធិតេយេវ អាគតស្ស សត្ថុនោ អត្តានំ សេតុំ កត្វា កលលេ អជិនចម្មំ អត្ថរិត្វា ‘‘សត្ថា សសាវកសង្ឃោ កលលំ អនក្កមិត្វា មំ អក្កមន្តោ គច្ឆតូ’’តិ និបន្នោ។ សត្ថារា តំ ទិស្វាវ ‘‘ពុទ្ធង្កុរោ ឯស, អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ បរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកតោ។ តស្ស សត្ថុនោ អបរភាគេ ‘‘កោណ្ឌញ្ញោ មង្គលោ សុមនោ រេវតោ សោភិតោ អនោមទស្សី បទុមោ នារទោ បទុមុត្តរោ សុមេធោ សុជាតោ បិយទស្សី អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី សិទ្ធត្ថោ តិស្សោ ផុស្សោ វិបស្សី សិខី វេស្សភូ កកុសន្ធោ កោណាគមនោ កស្សបោ’’តិ លោកំ ឱភាសេត្វា ឧប្បន្នានំ ឥមេសម្បិ តេវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ, ‘‘ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោ’’តិ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ បថវិកម្បនានិ មហាទានានិ ទត្វា បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា អាយុបរិយោសានេ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទស សហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ សន្និបតិត្វា –
‘‘កាលោ ទេវ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;
សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ។ (ពុ. វំ. ១.៦៧) –
វុត្តេ –
‘‘កាលំ ទេសញ្ច ទីបញ្ច, កុលំ មាតរមេវ ច;
ឥមេ បញ្ច វិលោកេត្វា, ឧប្បជ្ជតិ មហាយសោ’’តិ។ –
បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា តតោ ចុតោ សក្យរាជកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទសមាសច្ចយេន មាតុកុច្ឆិតោ វិជាយិ។ សោឡសវស្សកាលេ តត្ថ មហាសម្បត្តិយា បរិហរិយមានោ អនុក្កមេន ភទ្រយោព្ពនំ បត្វា តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ ទេវលោកសិរិំ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ ឧយ្យានកីឡាយ គមនសមយេ អនុក្កមេន ជិណ្ណព្យាធិមតសង្ខាតេ តយោ ទេវទូតេ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគោ និវត្តិត្វា ចតុត្ថវារេ បព្ពជិតំ ទិស្វា, ‘‘សាធុ បព្ពជ្ជា’’តិ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវសំ ខេបេត្វា មង្គលបោក្ខរណីតីរេ និសិន្នោ កប្បកវេសំ គហេត្វា អាគតេន វិស្សកម្មេន ទេវបុត្តេន អលង្កតបដិយត្តោ រាហុលកុមារស្ស ជាតសាសនំ សុត្វា បុត្តសិនេហស្ស ពលវភាវំ ញត្វា, ‘‘យាវ ឥទំ ពន្ធនំ ន វឌ្ឍតិ, តាវទេវ នំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សាយំ នគរំ បវិសន្តោ –
‘‘និព្ពុតា នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;
និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ។ –
កិសាគោតមិយា នាម បិតុច្ឆាធីតាយ ភាសិតំ ឥមំ គាថំ សុត្វា, ‘‘អហំ ឥមាយ និព្ពុតបទំ សាវិតោ’’តិ មុត្តាហារំ ឱមុញ្ចិត្វា តស្សា បេសេត្វា អត្តនោ ភវនំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និសិន្នោ និទ្ទោបគតានំ នាដកិត្ថីនំ វិប្បការំ ទិស្វា និព្ពិន្នហទយោ ឆន្នំ ឧដ្ឋាបេត្វា កណ្ឌកំ អាហរាបេត្វា តំ អារុយ្ហ ឆន្នសហាយោ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ បរិវុតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន រាជគហំ គន្ត្វា តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បណ្ឌវបព្ពតបព្ភារេ និសិន្នោ មគធរញ្ញា រជ្ជេន និមន្តិយមានោ តំ បដិក្ខិបិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្វា អត្តនោ វិជិតំ អាគមនត្ថាយ តេន គហិតបដិញ្ញោ អាឡារញ្ច ឧទកញ្ច ឧបសង្កមិត្វា តេសំ សន្តិកេ អធិគតវិសេសំ អនលង្ករិត្វា ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហិត្វា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បាតោវ សុជាតាយ ទិន្នបាយសំ បរិភុញ្ជិត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា សុវណ្ណបាតិំ បវាហេត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា តីរេ មហាវនសណ្ឌេ នានាសមាបត្តីហិ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយេ សោត្តិយេន ទិន្នំ តិណំ គហេត្វា កាឡេន នាគរាជេន អភិត្ថុតគុណោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ តិណានិ សន្ថរិត្វា ‘‘ន តាវិមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, យាវ មេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ ន មុច្ចិស្សតី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា សូរិយេ អនត្ថង្គមិតេយេវ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសញាណំ, មជ្ឈិមយាមេ ចុតូបបាតញាណំ បត្វា បច្ឆិមយាមាវសានេ បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា អរុណុគ្គមនេ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិសព្ពគុណបដិមណ្ឌិតំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ អជបាលនិគ្រោធមូលេ និសិន្នោ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណេន អប្បោស្សុក្កតំ អាបជ្ជមានោ ទសសហស្សចក្កវាឡមហាព្រហ្មបរិវារេន សហម្បតិព្រហ្មុនា អាយាចិតធម្មទេសនោ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា ព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនំ អធិវាសេត្វា, ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ អាឡារុទកានំ កាលកតភាវំ ញត្វា បញ្ចវគ្គិយានំ ភិក្ខូនំ ពហូបការតំ អនុស្សរិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា កាសិបុរំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមទិវសេ ឥសិបតនេ មិគទាយេ បញ្ចវគ្គិយានំ វសនដ្ឋានំ បត្វា តេ អននុច្ឆវិកេន សមុទាចារេន សមុទាចរន្តេ សញ្ញាបេត្វា អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញប្បមុខេ អដ្ឋារស ព្រហ្មកោដិយោ អមតបានំ បាយេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តំ ទិវសមេវ យសកុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិន្ទិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ទិស្វា, ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលំ បាបេត្វា បុនទិវសេ អរហត្តំ បាបេត្វា អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបណ្ណាស ជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ។
ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា, ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិ ភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ជនេ ភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ។ តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ។ តេ សព្ពេបិ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នំ បដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ គន្ត្វា, ‘‘សត្ថា កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ សទ្ធិំ អាគតស្ស រញ្ញោ មធុរធម្មកថំ កថេន្តោ រាជានំ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯកនហុតំ សរណេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ សក្កេន ទេវរាជេន មាណវកវណ្ណំ គហេត្វា អភិត្ថុតគុណោ រាជគហនគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនេ កតភត្តកិច្ចោ វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ។ តត្ថ នំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា ឧបសង្កមិំសុ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អនុប្បន្នេយេវ ហិ ពុទ្ធេ រាជគហតោ អវិទូរេ ឧបតិស្សគាមោ កោលិតគាមោតិ ទ្វេ ព្រាហ្មណគាមា អហេសុំ។ តេសុ ឧបតិស្សគាមេ សារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតទិវសេយេវ កោលិតគាមេ មោគ្គលិយា នាម ព្រាហ្មណិយាបិ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ។ តានិ កិរ ទ្វេបិ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធបដិពទ្ធសហាយកានេវ អហេសុំ, តាសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារំ អទំសុ។ តា ឧភោបិ ទសមាសច្ចេយេន បុត្តេ វិជាយិំសុ។ នាមគ្គហណទិវសេ សារិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមកេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ ករិំសុ , ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ ករិំសុ។ តេ ឧភោបិ វុឌ្ឍិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ។ ឧបតិស្សមាណវស្ស កីឡនត្ថាយ នទិំ វា ឧយ្យានំ វា គមនកាលេ បញ្ច សុវណ្ណសិវិកសតានិ បរិវារានិ ហោន្តិ, កោលិតមាណវស្ស បញ្ច អាជញ្ញយុត្តរថសតានិ។ ទ្វេបិ ជនា បញ្ចបញ្ចមាណវកសតបរិវារា ហោន្តិ។ រាជគហេ ច អនុសំវច្ឆរំ គិរគ្គសមជ្ជោ នាម អហោសិ។ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកដ្ឋានេយេវ មញ្ចំ ពន្ធន្តិ។ ទ្វេបិ ឯកតោ និសីទិត្វា សមជ្ជំ បស្សន្តា ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហសន្តិ, សំវេគដ្ឋានេ សំវេជេន្តិ, ទាយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទាយំ ទេន្តិ។ តេសំ ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ សមជ្ជំ បស្សន្តានំ បរិបាកគតត្តា ញាណស្ស បុរិមទិវសេសុ វិយ ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហាសោ វា សំវេគដ្ឋានេ សំវេគោ វា ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទានំ វា នាហោសិ ។ ទ្វេបិ បន ជនា ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘កិមេត្ថ ឱលោកេតព្ពំ អត្ថិ, សព្ពេបិមេ អប្បត្តេ វស្សសតេ អប្បណ្ណត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ, អម្ហេហិ បន ឯកំ មោក្ខធម្មំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ អារម្មណំ គហេត្វា និសីទិំសុ។ តតោ កោលិតោ ឧបតិស្សំ អាហ – ‘‘សម្ម ឧបតិស្ស, ន ត្វំ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ វិយ ហដ្ឋបហដ្ឋោ, ឥទានិ អនត្តមនធាតុកោសិ, កិំ តេ សល្លក្ខិត’’ន្តិ? ‘‘សម្ម កោលិត, ឯតេសំ វោលោកនេ សារោ នត្ថិ , និរត្ថកមេតំ, អត្តនោ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ចិន្តយន្តោ និសិន្នោម្ហិ។ ត្វំ បន កស្មា អនត្តមនោសីតិ? សោបិ តថេវ អាហ។ អថស្ស អត្តនា សទ្ធិំ ឯកជ្ឈាសយតំ ញត្វា ឧបតិស្សោ អាហ – ‘‘អម្ហាកំ ឧភិន្នម្បិ សុចិន្តិកំ, មោក្ខធម្មំ បន គវេសន្តេហិ ឯកា បព្ពជ្ជា លទ្ធុំ វដ្ដតិ។ កស្ស សន្តិកេ បព្ពជាមា’’តិ?
តេន ខោ បន សមយេន សញ្ចយោ នាម បរិព្ពាជកោ រាជគហេ បដិវសតិ មហតិយា បរិព្ពាជកបរិសាយ សទ្ធិំ។ តេ ‘‘តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមា’’តិ បញ្ចមាណវកសតានិ ‘‘សិវិកាយោ ច រថេ ច គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេត្វា ឯកាយ សិវិកាយ ឯកេន រថេន គន្ត្វា សញ្ចយស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ។ តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ អតិរេកលាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ។ តេ កតិបាហេនេវ សព្ពំ សញ្ចយស្ស សមយំ បរិមទ្ទិត្វា, ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ជាននសមយោ ឯត្តកោវ, ឧទាហុ ឧត្តរិម្បិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘ឯត្តកោវ សព្ពំ តុម្ហេហិ ញាត’’ន្តិ វុត្តេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ឯវំ សតិ ឥមស្ស សន្តិកេ ព្រហ្មចរិយវាសោ និរត្ថកោ, មយំ យំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ និក្ខន្តា, សោ ឥមស្ស សន្តិកេ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កា, មហា ខោ បន ជម្ពុទីបោ, គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា អទ្ធា មោក្ខធម្មទេសកំ កញ្ចិ អាចរិយំ លភិស្សាមា’’តិ។ តតោ បដ្ឋាយ, ‘‘យត្ថ យត្ថ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា អត្ថី’’តិ វទន្តិ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា សាកច្ឆំ ករោន្តិ។ តេហិ បុដ្ឋំ បញ្ហំ អញ្ញេ កថេតុំ ន សក្កោន្តិ, តេ បន តេសំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិ។ ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវត្តិត្វា សកដ្ឋានមេវ អាគន្ត្វា, ‘‘សម្ម កោលិត, អម្ហេសុ យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’’តិ កតិកំ អកំសុំ។
ឯវំ តេសុ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ សត្ថា វុត្តានុក្កមេន រាជគហំ បត្វា វេឡុវនំ បដិគ្គហេត្វា វេឡុវនេ វិហរតិ។ តទា ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិកំ ពហុជនហិតាយា’’តិ រតនត្តយគុណបកាសនត្ថំ ឧយ្យោជិតានំ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តានំ អន្តរេ បញ្ចវគ្គិយានំ អព្ភន្តរោ អស្សជិត្ថេរោ បដិនិវត្តិត្វា រាជគហំ អាគតោ, បុនទិវសេ បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ តស្មិំ សមយេ ឧបតិស្សបរិព្ពាជកោបិ បាតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឯវរូបោ បព្ពជិតោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោយេវ, យេ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អយំ តេសំ ភិក្ខូនំ អញ្ញតរោ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យំ – ‘កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អកាលោ ខោ ឥមំ ភិក្ខុំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធេយ្យំ, អត្ថិកេហិ ឧបញ្ញាតំ មគ្គ’’ន្តិ។ សោ ថេរំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អញ្ញតរំ ឱកាសំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា និសីទិតុកាមតញ្ចស្ស ញត្វា អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋកំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ, សោ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេបិស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ។
ឯវំ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ឯវមាហ – ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ បន តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ, កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ។ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា នាម សាសនស្ស បដិបក្ខភូតា, ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ។ អត្តនោ នវកភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អហំ ខោ, អាវុសោ, នវោ អចិរបព្ពជិតោ, អធុនាគតោ ឥមំ ធម្មវិនយំ, ន តាវាហំ សក្ខិស្សាមិ វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេតុ’’ន្តិ។ បរិព្ពាជកោ – ‘‘អហំ ឧបតិស្សោ នាម, ត្វំ យថាសត្តិយា អប្បំ វា ពហុំ វា វទ, ឯតំ នយសតេន នយសហស្សេន បដិវិជ្ឈិតុំ មយ្ហំ ភារោ’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា ភាសស្សុ, អត្ថំយេវ មេ ព្រូហិ;
អត្ថេនេវ មេ អត្ថោ, កិំ កាហសិ ព្យញ្ជនំ ពហុ’’ន្តិ។ (មហាវ. ៦០);
ឯវំ វុត្តេ ថេរោ – ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) គាថមាហ។ បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយបដិមណ្ឌិតេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាបេសិ។ សោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិវិសេសេ អប្បវត្តន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មា ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, កុហិំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ, អាវុសោ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ យាថ, មយ្ហំ ឯកោ សហាយកោ អត្ថិ, អម្ហេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ កតិកា កតា ‘អម្ហេសុ យោ អមតំ បឋមំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’តិ។ អហំ តំ បដិញ្ញំ មោចេត្វា សហាយកំ គហេត្វា តុម្ហាកំ គតមគ្គេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ អាគមិស្សាមីតិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរស្ស បាទេសុ និបតិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា បរិព្ពាជការាមាភិមុខោ អគមាសិ’’។
អថ ខោ កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សហាយកស្ស មុខវណ្ណោ ន អញ្ញទិវសេសុ វិយ, អទ្ធា តេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ អមតាធិគមំ បុច្ឆិ។ សោបិស្ស ‘‘អាមាវុសោ, អមតំ អធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ។ គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា អាហ – ‘‘កុហិំ កិរ, សម្ម, អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ កិរ, សម្ម, ឯវំ នោ អាចរិយេន អស្សជិត្ថេរេន កថិត’’ន្តិ។ ‘‘តេន ហិ, សម្ម, អាយាម, សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ។ សារិបុត្តត្ថេរោ ច នាមេស សទាបិ អាចរិយបូជកោវ, តស្មា សហាយំ ឯវមាហ – ‘‘សម្ម, អម្ហេហិ អធិគតំ អមតំ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស សញ្ចយបរិព្ពាជកស្សាបិ កថេស្សាម, ពុជ្ឈមានោ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, អប្បដិវិជ្ឈន្តោ អម្ហាកំ សទ្ទហិត្វា សត្ថុ, សន្តិកំ គមិស្សតិ, ពុទ្ធានំ ទេសនំ សុត្វា មគ្គផលបដិវេធំ ករិស្សតី’’តិ។ តតោ ទ្វេបិ ជនា សញ្ចយស្ស សន្តិកំ អគមំសុ។
សញ្ចយោ តេ ទិស្វាវ – ‘‘កិំ, តាតា, កោចិ វោ អមតមគ្គទេសកោ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, អាចរិយ, លទ្ធោ, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ លោកេ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ លោកេ ឧប្បន្នោ, តុម្ហេ តុច្ឆេ អសារេ វិចរថ, តស្មា ឯថ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ។ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ។ ‘‘កិំ ការណាហិ’’? ‘‘អហំ មហាជនស្ស អាចរិយោ ហុត្វា វិចរិំ, វិចរន្តស្ស មេ អន្តេវាសិកវាសោ ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិ វិយ ហោតិ, ន សក្ខិស្សាមហំ អន្តេវាសិកវាសំ វសិតុ’’ន្តិ។ ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ, អាចរិយា’’តិ។ ‘‘ហោតុ, តាតា, គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ។ អាចរិយ, លោកេ ពុទ្ធស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា តមេវ បូជេស្សតិ, មយម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាម។ ‘‘តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ នុ ខោ ឥមស្មិំ លោកេ ទន្ធា ពហូ, ឧទាហុ បណ្ឌិតា’’តិ។ ‘‘ទន្ធា, អាចរិយ, ពហូ, បណ្ឌិតា ច នាម កតិបយា ឯវ ហោន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, តាតា, បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ , គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ។ តេ ‘‘បញ្ញាយិស្សថ តុម្ហេ, អាចរិយា’’តិ បក្កមិំសុ។ តេសុ គច្ឆន្តេសុ សញ្ចយស្ស បរិសា ភិជ្ជិ, តស្មិំ ខណេ អារាមោ តុច្ឆោ អហោសិ។ សោ តុច្ឆំ អារាមំ ទិស្វា ឧណ្ហំ លោហិតំ ឆឌ្ឌេសិ។ តេហិបិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេសុ បញ្ចសុ បរិព្ពាជកសតេសុ សញ្ចយស្ស អឌ្ឍតេយ្យសតានិ និវត្តិំសុ, អថ ខោ តេ អត្តនោ អន្តេវាសិកេហិ អឌ្ឍតេយ្យេហិ បរិព្ពាជកសតេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ អគមំសុ។
សត្ថា ចតុបរិសមជ្ឈេ និសិន្នោ ធម្មំ ទេសេន្តោ តេ ទូរតោវ ទិស្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯតេ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សហាយកា អាគច្ឆន្តិ កោលិតោ ច ឧបតិស្សោ ច, ឯតំ មេ សាវកយុគំ ភវិស្សតិ អគ្គំ ភទ្ទយុគ’’ន្តិ។ តេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, និសីទិត្វា ច បន ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘‘លភេយ្យាម មយំ, ភន្តេ, ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ។ ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អវោច – ‘‘ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, ចរថ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ។ សព្ពេបិ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ។
អថ នេសំ បរិសាយ ចរិតវសេន សត្ថា ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេសិ។ ឋបេត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកេ អវសេសា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, អគ្គសាវកានំ បន ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ ន និដ្ឋាសិ។ កិំ ការណា? សាវកបារមិញាណស្ស មហន្តតាយ។ អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមកំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កមន្តេ សត្ថារា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា តថាគតេន ទិន្នំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ សុណន្តោវ ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ។ សារិបុត្តត្ថេរោបិ បព្ពជិតទិវសតោ អឌ្ឍមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ តមេវ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ ទេសិយមានេ សុត្តានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតភត្តំ បរិភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ។ ននុ ចាយស្មា មហាបញ្ញោ, អថ កស្មា មហាមោគ្គល្លានតោ ចិរតរេន សាវកបារមិញាណំ បាបុណីតិ? បរិកម្មមហន្តតាយ។ យថា ហិ ទុគ្គតមនុស្សា យត្ថ កត្ថចិ គន្តុកាមា ខិប្បមេវ និក្ខមន្តិ, រាជូនំ បន ហត្ថិវាហនកប្បនាទិំ មហន្តំ បរិកម្មំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។
តំ ទិវសញ្ញេវ បន សត្ថា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ វេឡុវនេ សាវកសន្និបាតំ កត្វា ទ្វិន្នំ ថេរានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទត្វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិ។ ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘សត្ថា មុខោលោកនេន ភិក្ខំ ទេតិ, អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន នាម បឋមំ បព្ពជិតានំ បញ្ចវគ្គិយានំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន យសថេរប្បមុខានំ បញ្ចបណ្ណាសភិក្ខូនំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ភទ្ទវគ្គិយានំ តិំសជនានំ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ឧរុវេលកស្សបាទីនំ តេភាតិកានំ, ឯតេ បន ឯត្តកេ មហាថេរេ បហាយ សព្ពបច្ឆា បព្ពជិតានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន មុខំ ឱលោកេត្វា ទិន្ន’’ន្តិ។ សត្ថា, ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខំ ទេមិ, ឯតេសំ បន អត្តនា អត្តនា បត្ថិតបត្ថិតមេវ ទេមិ។ អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញោ ហិ ឯកស្មិំ សស្សេ នវ វារេ អគ្គសស្សទានំ ទទន្តោ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេត្វា នាទាសិ, អគ្គធម្មំ បន អរហត្តំ សព្ពបឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេត្វា អទាសី’’តិ។ ‘‘កទា បន ភគវា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ, ភគវា អតីតំ អាហរិ –
ភិក្ខវេ , ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា លោកេ ឧទបាទិ។ តទា មហាកាឡោ ចូឡកាឡោតិ ទ្វេភាតិកា កុដុម្ពិកា មហន្តំ សាលិក្ខេត្តំ វបាបេសុំ។ អថេកទិវសំ ចូឡកាឡោ សាលិក្ខេត្តំ គន្ត្វា ឯកំ សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ខាទិ, តំ អតិមធុរំ អហោសិ។ សោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស សាលិគព្ភទានំ ទាតុកាមោ ហុត្វា ជេដ្ឋភាតិកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភាតិក, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បចាបេត្វា ទានំ ទេមា’’តិ អាហ។ ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ទានំ នាម នេវ អតីតេ ភូតបុព្ពំ, ន អនាគតេបិ ភវិស្សតិ, មា សស្សំ នាសយី’’តិ; វុត្តោបិ សោ បុនប្បុនំ យាចិយេវ ។ អថ នំ ភាតា, ‘‘តេន ហិ សាលិក្ខេត្តំ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ កត្វា មម កោដ្ឋាសំ អនាមសិត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសេ ខេត្តេ យំ ឥច្ឆសិ, តំ ករោហី’’តិ អាហ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ ខេត្តំ វិភជិត្វា ពហូ មនុស្សេ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា និរុទកេន ខីរេន បចាបេត្វា សប្បិមធុសក្ខរាទីហិ យោជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ – ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, មម អគ្គទានំ អគ្គធម្មស្ស សព្ពបឋមំ បដិវេធាយ សំវត្តតូ’’តិ អាហ។ សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនមកាសិ។
សោ ខេត្តំ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ សកលក្ខេត្តំ កណ្ណិកពទ្ធេហិ វិយ សាលិសីសេហិ សញ្ឆន្នំ ទិស្វា បញ្ចវិធបីតិំ បដិលភិត្វា, ‘‘លាភា វត មេ’’តិ ចិន្តេត្វា បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ, គាមវាសីហិ សទ្ធិំ អគ្គសស្សទានំ នាម អទាសិ, លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ខលភណ្ឌគ្គំ, កោដ្ឋគ្គន្តិ។ ឯវំ ឯកសស្សេ នវ វារេ អគ្គទានំ អទាសិ។ តស្ស សព្ពវារេសុ គហិតគហិតដ្ឋានំ បរិបូរិ, សស្សំ អតិរេកំ ឧដ្ឋានសម្បន្នំ អហោសិ។ ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ។ តេនាហ ភគវា –
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ,
ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;
ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ,
ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ។ (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) –
‘‘ឯវមេស វិបស្សីសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ អគ្គធម្មំ បឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេន្តោ នវ វារេ អគ្គទានានិ អទាសិ។ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បន ហំសវតីនគរេ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធកាលេបិ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា អគ្គធម្មស្ស បឋមំ បដិវិជ្ឈនត្ថមេវ បត្ថនំ ឋបេសិ។ ឥតិ ឥមិនា បត្ថិតមេវ មយា ទិន្នំ, នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ។
‘‘យសកុលបុត្តប្បមុខា បញ្ចបញ្ញាស ជនា កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេន្តា ពហុំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ សហាយកា ហុត្វា វគ្គពន្ធនេន បុញ្ញានិ ករោន្តា អនាថមតសរីរានិ បដិជគ្គន្តា វិចរិំសុ។ តេ ឯកទិវសំ សគព្ភំ ឥត្ថិំ កាលកតំ ទិស្វា, ‘ឈាបេស្សាមា’តិ សុសានំ ហរិំសុ។ តេសុ បញ្ច ជនេ ‘តុម្ហេ ឈាបេថា’តិ សុសានេ ឋបេត្វា សេសា គាមំ បវិដ្ឋា។ យសទារកោ តំ មតសរីរំ សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឈាបេន្តោ អសុភសញ្ញំ បដិលភិ, ឥតរេសម្បិ ចតុន្នំ ជនានំ – ‘បស្សថ, ភោ, ឥមំ សរីរំ តត្ថ តត្ថ វិទ្ធំសិតចម្មំ, កពរគោរូបំ វិយ អសុចិំ ទុគ្គន្ធំ បដិកូល’ន្តិ ទស្សេសិ។ តេបិ តត្ថ អសុភសញ្ញំ បដិលភិំសុ។ តេ បញ្ចបិ ជនា គាមំ គន្ត្វា សេសសហាយកានំ កថយិំសុ។ យសោ បន ទារកោ គេហំ គន្ត្វា មាតាបិតូនញ្ច ភរិយាយ ច កថេសិ។ តេ សព្ពេបិ អសុភំ ភាវយិំសុ។ ឥទមេតេសំ បុព្ពកម្មំ។ តេនេវ យសស្ស ឥត្ថាគារេ សុសានសញ្ញា ឧប្បជ្ជិ, តាយ ច ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា សព្ពេសម្បិ វិសេសាធិគមោ និព្ពត្តិ។ ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ។ នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ។
‘‘ភទ្ទវគ្គិយសហាយកា បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ បុព្ពពុទ្ធានំ សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តិំស ធុត្តា ហុត្វា តុណ្ឌិលោវាទំ សុត្វា សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ។ ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ។ នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ។
‘‘ឧរុវេលកស្សបាទយោ បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តេបិ អរហត្តមេវ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ ករិំសុ។ ឥតោ ហិ ទ្វេនវុតិកប្បេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជិំសុ។ ផុស្សពុទ្ធស្ស មហិន្ទោ នាម រាជា បិតា អហោសិ។ តស្មិំ បន សម្ពោធិំ បត្តេ រញ្ញោ កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ អហោសិ។ រាជា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា – ‘ជេដ្ឋបុត្តោ មេ ពុទ្ធោ, កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ, បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ’តិ តេ ឱលោកេត្វា, ‘មមេវ ពុទ្ធោ, មមេវ ធម្មោ, មមេវ សង្ឃោ, នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’តិ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា , ‘ភន្តេ, ឥទានិ មេ នវុតិវស្សសហស្សបរិមាណស្ស អាយុនោ កោដិយំ និសីទិត្វា និទ្ទាយនកាលោ វិយ អញ្ញេសំ គេហទ្វារំ អគន្ត្វា យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ មេ ចត្តារោ បច្ចយេ អធិវាសេថា’តិ បដិញ្ញំ គហេត្វា និពទ្ធំ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ករោតិ។ រញ្ញោ បន អបរេបិ តតោ បុត្តា អហេសុំ។ តេសុ ជេដ្ឋស្ស បញ្ច យោធសតានិ បរិវារានិ, មជ្ឈិមស្ស តីណិ, កនិដ្ឋស្ស ទ្វេ។ តេ ‘មយម្បិ ភាតិកំ ភោជេស្សាមា’តិ បិតរំ ឱកាសំ យាចិត្វា អលភមានា បុនប្បុនំ យាចន្តាបិ អលភិត្វា បច្ចន្តេ កុបិតេ តស្ស វូបសមនត្ថាយ បេសិតា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា បិតុ សន្តិកំ អាគមិំសុ។ អថ នេ បិតា អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា, ‘វរំ វោ, តាតា, ទម្មី’តិ អាហ។
‘‘តេ ‘សាធុ ទេវា’តិ វរំ គហិតកំ កត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន បិតរា ‘គណ្ហថ, តាតា, វរ’ន្តិ វុត្តា, ‘‘ទេវ, អម្ហាកំ អញ្ញេន កេនចិ អត្ថោ នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មយំ ភាតិកំ ភោជេស្សាម, ឥមំ នោ វរំ ទេហី’’តិ អាហំសុ។ ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ។ ‘និច្ចកាលំ អទេន្តោ សត្ត សំវច្ឆរានិ ទេថ, ទេវា’តិ។ ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ។ ‘តេន ហិ ឆ បញ្ច ចត្តារិ តីណិ ទ្វេ ឯកំ សំវច្ឆរំ ទេថ, ទេវា’តិ។ ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ។ ‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសេ ទេថា’តិ។ ‘ឆ មាសេ បញ្ច មាសេ ចត្តារោ មាសេ តយោ មាសេ ទេថ, ទេវា’តិ។ ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ។ ‘ហោតុ, ទេវ, ឯកេកស្ស នោ ឯកេកំ មាសំ កត្វា តយោ មាសេ ទេថា’តិ។ ‘សាធុ, តាតា, តេន ហិ តយោ មាសេ ភោជេថា’តិ អាហ។ តេ តុដ្ឋា រាជានំ វន្ទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតា។ តេសំ បន តិណ្ណម្បិ ឯកោវ កោដ្ឋាគារិកោ, ឯកោវ អាយុត្តកោ, តស្ស ទ្វាទសនហុតា បុរិសបរិវារា។ តេ តេ បក្កោសាបេត្វា , ‘មយំ ឥមំ តេមាសំ ទស សីលានិ គហេត្វា ទ្វេ កាសាវានិ និវាសេត្វា សត្ថារា សហវាសំ វសិស្សាម, តុម្ហេ ឯត្តកំ នាម ទានវត្តំ គហេត្វា ទេវសិកំ នវុតិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ យោធសហស្សស្ស ច សព្ពំ ខាទនីយភោជនីយំ បវត្តេយ្យាថ។ មយញ្ហិ ឥតោ បដ្ឋាយ ន កិញ្ចិ វក្ខាមា’តិ វទិំសុ។
‘‘តេ តយោបិ ជនា បរិវារសហស្សំ គហេត្វា ទស សីលានិ សមាទាយ កាសាយវត្ថានិ និវាសេត្វា វិហារេយេវ វសិំសុ។ កោដ្ឋាគារិកោ ច អាយុត្តកោ ច ឯកតោ ហុត្វា តិណ្ណំ ភាតិកានំ កោដ្ឋាគារេហិ វារេន វារេន ទានវត្តំ គហេត្វា ទានំ ទេន្តិ, កម្មការានំ បន បុត្តា យាគុភត្តាទីនំ អត្ថាយ រោទន្តិ។ តេ តេសំ ភិក្ខុសង្ឃេ អនាគតេយេវ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តិ។ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តកិច្ចាវសានេ កិញ្ចិ អតិរេកំ ន ភូតបុព្ពំ។ តេ ‘អបរភាគេ ទារកានំ ទេមា’តិ អត្តនាបិ គហេត្វា ខាទិំសុ។ មនុញ្ញំ អាហារំ ទិស្វា អធិវាសេតុំ នាសក្ខិំសុ។ តេ បន ចតុរាសីតិសហស្សា អហេសុំ។ តេ សង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បេត្តិវិសយេ និព្ពត្តិំសុ។ តេភាតិកា បន បុរិសសហស្សេន សទ្ធិំ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវលោកា មនុស្សលោកំ, មនុស្សលោកា ទេវលោកំ សំសរន្តា ទ្វេនវុតិកប្បេ ខេបេសុំ។ ‘ឯវំ តេ តយោ ភាតរោ អរហត្តំ បត្ថេន្តា តទា កល្យាណកម្មំ ករិំសុ។ តេ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ។ នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’’តិ។
តទា បន តេសំ អាយុត្តកោ ពិម្ពិសារោ រាជា អហោសិ, កោដ្ឋាគារិកោ វិសាខោ ឧបាសកោ។ តយោ រាជកុមារា តយោ ជដិលា អហេសុំ។ តេសំ កម្មការា តទា បេតេសុ និព្ពត្តិត្វា សុគតិទុគ្គតិវសេន សំសរន្តា ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារិ ពុទ្ធន្តរានិ បេតលោកេយេវ និព្ពត្តិំសុ។ តេ ឥមស្មិំ កប្បេ សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នំ ចត្តាលីសវស្សសហស្សាយុកំ កកុសន្ធំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អម្ហាកំ អាហារំ លភនកាលំ អាចិក្ខថា’’តិ បុច្ឆិំសុ។ សោ ‘‘មម តាវ កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កោណាគមនោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ។ តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ។ សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កស្សបោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ។ តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ។ សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បន បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា តុម្ហាកំ ញាតកោ ពិម្ពិសារោ នាម រាជា ភវិស្សតិ, សោ សត្ថុ ទានំ ទត្វា តុម្ហាកំ បត្តិំ បាបេស្សតិ, តទា លភិស្សថា’’តិ អាហ។ តេសំ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ស្វេទិវសសទិសំ អហោសិ។ តេ តថាគតេ ឧប្បន្នេ ពិម្ពិសាររញ្ញា បឋមទិវសំ ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភិត្វា រត្តិភាគេ ភេរវសទ្ទំ កត្វា រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សយិំសុ។ សោ បុនទិវសេ វេឡុវនំ គន្ត្វា តថាគតស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។
សត្ថា, ‘‘មហារាជ, ឥតោ ទ្វេនវុតិកប្បមត្ថកេ ផុស្សពុទ្ធកាលេ ឯតេ តវ ញាតកា, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តិត្វា សំសរន្តា កកុសន្ធាទយោ ពុទ្ធេ បុច្ឆិត្វា តេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច វុត្តា ឯត្តកំ កាលំ តវ ទានំ បច្ចាសីសមានា ហិយ្យោ តយា ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភមានា ឯវមកំសូ’’តិ អាហ។ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឥទានិបិ ទិន្នេ លភិស្សន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។ រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពអន្នបានំ សម្បជ្ជតូ’’តិ បត្តិំ អទាសិ, តេសំ តថេវ និព្ពត្តិ។ បុនទិវសេ នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុំ។ រាជា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុ’’ន្តិ អារោចេសិ។ ‘‘វត្ថានិ តេ ន ទិន្នានិ, មហារាជា’’តិ។ រាជាបិ បុនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានំ ទត្វា, ‘‘ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពវត្ថានិ ហោន្តូ’’តិ បាបេសិ។ តង្ខណញ្ញេវ តេសំ ទិព្ពវត្ថានិ ឧប្បជ្ជិំសុ។ តេ បេតត្តភាវំ វិជហិត្វា ទិព្ពត្តភាវេ សណ្ឋហិំសុ។ សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘តិរោកុដ្ដេសុ តិដ្ឋន្តី’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៧.១; បេ. វ. ១៤) តិរោកុដ្ដានុមោទនំ អកាសិ។ អនុមោទនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ឥតិ សត្ថា តេភាតិកជដិលានំ វត្ថុំ កថេត្វា ឥមម្បិ ធម្មទេសនំ អាហរិ។
អគ្គសាវកា បន, ‘‘ភន្តេ, កិំ ករិំសូ’’តិ? ‘‘អគ្គសាវកភាវាយ បត្ថនំ ករិំសុ’’។ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស ហិ កប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យស្ស មត្ថកេ សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ។ មោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ នាម អហោសិ។ តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡកា សហាយកា អហេសុំ។ តេសុ សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុសលន្តកំ មហាធនំ បដិបជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥធលោកត្តភាវមេវ ជានាមិ, នោ បរលោកត្តភាវំ។ ជាតសត្តានញ្ច មរណំ នាម ធុវំ, មយា ឯកំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មគវេសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ។ សោ សហាយកំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សម្ម សិរិវឌ្ឍន, អហំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មំ គវេសិស្សាមិ, ត្វំ មយា សទ្ធិំ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសិ, ន សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘ន សក្ខិស្សាមិ, សម្ម, ត្វំយេវ បព្ពជាហី’’តិ។ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តោ សហាយេ វា ញាតិមិត្តេ វា គហេត្វា គតោ នាម នត្ថិ, អត្តនា កតំ អត្តនោវ ហោតី’’តិ។ តតោ រតនកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទត្វា បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ។ តស្ស ឯកោ ទ្វេ តយោតិ ឯវំ អនុបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អហេសុំ។ សោ បញ្ច អភិញ្ញា, អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសំ ជដិលានំ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ។ តេបិ សព្ពេ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសុំ។
តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ។ នគរំ ចន្ទវតី នាម អហោសិ, បិតា យសវា នាម ខត្តិយោ, មាតា យសោធរា នាម ទេវី, ពោធិ អជ្ជុនរុក្ខោ, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, សុន្ទរា ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា អហេសុំ។ អាយុ វស្សសតសហស្សំ អហោសិ, សរីរំ អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ , សរីរប្បភា ទ្វាទសយោជនំ ផរិ, ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ អហោសិ។ សោ ឯកទិវសំ បច្ចូសកាលេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ សរទតាបសំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សរទតាបសស្សំ សន្តិកំ គតបច្ចយេន ធម្មទេសនា ច មហតី ភវិស្សតិ, សោ ច អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេស្សតិ, តស្ស សហាយកោ សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ, ទេសនាបរិយោសានេ ចស្ស បរិវារា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញំ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សីហោ វិយ ឯកចរោ ហុត្វា សរទតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ ផលាផលត្ថាយ គតេសុ ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា បស្សន្តស្សេវ សរទតាបសស្ស អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ។ សរទតាបសោ ពុទ្ធានុភាវញ្ចេវ សរីរនិប្ផត្តិញ្ចស្ស ទិស្វា លក្ខណមន្តេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ នាម អគារមជ្ឈេ វសន្តោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជន្តោ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ហោតិ។ អយំ បុរិសោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ’’តិ ជានិត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អគ្គាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អគ្គាសនេ។ សរទតាបសោបិ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ គហេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។
តស្មិំ សមយេ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ សម្បត្តា ពុទ្ធានញ្ចេវ អាចរិយស្ស ច និសិន្នាសនំ ឱលោកេត្វា អាហំសុ – ‘‘អាចរិយ , មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ វទេថ, សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ សមំ កាតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សទ្ធិំ មមំ ឧបមំ មា ករិត្ថ បុត្តកា’’តិ។ អថ តេ តាបសា, ‘‘សចាយំ ឥត្តរសត្តោ អភវិស្ស, អម្ហាកំ អាចរិយោ ន ឯវរូបំ ឧបមំ អាហរិស្ស, យាវ មហា វតាយំ បុរិសោ’’តិ សព្ពេវ បាទេសុ និបតិត្វា សិរសា វន្ទិំសុ។ អថ នេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចារវេលាយំ ឥធាគតោ, មយំ យថាសត្តិ យថាពលំ ទេយ្យធម្មំ ទស្សាម, តុម្ហេ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ។ សត្ថារា ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ។ សោ តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ។ តតោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា និសិន្នេ សត្ថរិ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយកថំ កថេន្តោ និសីទិ។ សត្ថា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ។ តេ សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា សតសហស្សខីណាសវបរិវារា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ។
តតោ សរទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ពុទ្ធានំ និសិន្នាសនម្បិ នីចំ, សមណសតសហស្សានម្បិ អាសនំ នត្ថិ, អជ្ជ តុម្ហេហិ ឧឡារំ ពុទ្ធសក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ, បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ។ កថនកាលោ បបញ្ចោ វិយ ហោតិ, ឥទ្ធិមតោ បន ឥទ្ធិវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ មុហុត្តមត្តេនេវ តេ តាបសា វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធានំ យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ។ ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ, សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ អហោសិ។ ‘‘កថំ ឯកស្មិំ អស្សមបទេ តាវ មហន្តានិ អាសនានិ បញ្ញត្តានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ។ ឥទ្ធិវិសយោ ហេស។ ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ សរទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អភិរុហថា’’តិ អាហ។ តេន វុត្តំ –
‘‘នានាបុប្ផញ្ច គន្ធញ្ច, សម្បាទេត្វាន ឯកតោ;
បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិ។
‘‘ឥទំ មេ អាសនំ វីរ, បញ្ញត្តំ តវនុច្ឆវិំ;
មម ចិត្តំ បសាទេន្តោ, និសីទ បុប្ផមាសនេ។
‘‘សត្តរត្តិន្ទិវំ ពុទ្ធោ, និសីទិ បុប្ផមាសនេ;
មម ចិត្តំ បសាទេត្វា, ហាសយិត្វា សទេវកេ’’តិ។
ឯវំ និសិន្នេ សត្ថរិ ទ្វេ អគ្គសាវកា សេសភិក្ខូ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ។ សរទតាបសោ មហន្តំ បុប្ផច្ឆត្តំ គហេត្វា តថាគតស្ស មត្ថកេ ធារេន្តោ អដ្ឋាសិ។ សត្ថា ‘‘ជដិលានំ អយំ សក្ការោ មហប្ផលោ ហោតូ’’តិ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ។ សត្ថុ សមាបត្តិំ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ សេសភិក្ខូបិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិំសុ។ តថាគតេ សត្តាហំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ អន្តេវាសិកា ភិក្ខាចារកាលេ សម្បត្តេ វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ ពុទ្ធានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តិ។ សរទតាបសោ បន ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា បុប្ផច្ឆត្តំ ធារយមានោវ សត្តាហំ បីតិសុខេន វីតិនាមេសិ។ សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នំ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘និសភ, សក្ការការកានំ តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ។ ថេរោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សន្តិកា បដិលទ្ធមហាលាភោ មហាយោធោ វិយ តុដ្ឋមានសោ សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា បុប្ផាសនានុមោទនំ អារភិ។ តស្ស ទេសនាវសានេ ទុតិយសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ភិក្ខុ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ។ អនោមត្ថេរោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា ធម្មំ កថេសិ។ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ទេសនាយ ឯកស្សាបិ អភិសមយោ នាហោសិ។ អថ សត្ថា អបរិមាណេ ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ , សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ។ តេសំ តាវទេវ កេសមស្សូនិ អន្តរធាយិំសុ, អដ្ឋបរិក្ខារា កាយេ បដិមុក្កាវ អហេសុំ។
សរទតាបសោ ‘‘កស្មា អរហត្តំ ន បត្តោ’’តិ? វិក្ខិត្តចិត្តត្តា។ សោ កិរ ពុទ្ធានំ ទុតិយាសនេ និសីទិត្វា សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា ធម្មំ ទេសយតោ អគ្គសាវកស្ស ធម្មទេសនំ សោតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ, ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥមិនា សាវកេន បដិលទ្ធធុរំ លភេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ។ សោ តេន បរិវិតក្កេន មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ នាសក្ខិ។ តថាគតំ បន វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ អនន្តរាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ កោ នាម ហោតី’’តិ? ‘‘មយា បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ អនុបវត្តេន្តោ សាវកបារមិញាណស្ស កោដិប្បត្តោ សោឡស បញ្ញា បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ មយ្ហំ សាសនេ អគ្គសាវកោ និសភោ នាម ឯសោ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, យ្វាយំ មយា សត្តាហំ បុប្ផច្ឆត្តំ ធារេន្តេន សក្ការោ កតោ, អហំ ឥមស្ស ផលេន អញ្ញំ សក្កត្តំ វា ព្រហ្មត្តំ វា ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន អយំ និសភត្ថេរោ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិន្តិ។ សត្ថា ‘‘សមជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមស្ស បុរិសស្ស បត្ថនា’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឱលោកេន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា សមិជ្ឈនភាវំ អទ្ទស។ ទិស្វាន សរទតាបសំ អាហ – ‘‘ន តេ អយំ បត្ថនា មោឃា ភវិស្សតិ, អនាគតេ បន កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស មាតា មហាមាយា នាម ទេវី ភវិស្សតិ, បិតា សុទ្ធោទនោ នាម មហារាជា, បុត្តោ រាហុលោ នាម, ឧបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, ទុតិយអគ្គសាវកោ មោគ្គល្លានោ នាម, ត្វំ បនស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សសី’’តិ ។ ឯវំ តាបសំ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ។
សរទតាបសោបិ អន្តេវាសិកត្ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សហាយកស្ស សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកស្ស សាសនំ បេសេសិ, ‘‘ភន្តេ, មម សហាយកស្ស វទេថ, សហាយកេន តេ សរទតាបសេន អនោមទស្សីពុទ្ធស្ស បាទមូលេ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថិតំ, ត្វំ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ។ ឯវញ្ច បន វត្វា ថេរេហិ បុរេតរមេវ ឯកបស្សេន គន្ត្វា សិរិវឌ្ឍនស្ស និវេសនទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ សិរិវឌ្ឍនោ ‘‘ចិរស្សំ វត មេ អយ្យោ អាគតោ’’តិ អាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនា នីចាសនេ និសិន្នោ, ‘‘អន្តេវាសិកបរិសា បន វោ, ភន្តេ, ន បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, សម្ម, អម្ហាកំ អស្សមំ អនោមទស្សី ពុទ្ធោ អាគតោ, មយំ តស្ស អត្តនោ ពលេន សក្ការំ អករិម្ហា, សត្ថា សព្ពេសំ ធម្មំ ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា មំ សេសា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសុ។ អហំ សត្ថុ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ ទិស្វា អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស នាម សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេសិំ, ត្វម្បិ តស្ស សាសនេ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ។ ‘‘មយ្ហំ ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បរិចយោ នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ កថនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតុ, ត្វំ មហន្តំ សក្ការំ សជ្ជេហី’’តិ។
សិរិវឌ្ឍនោ តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ រាជមានេន អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា លាជបញ្ចមានិបុប្ផានិ វិកិរាបេត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា សេសភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បដិយាទេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា ពុទ្ធានំ និមន្តនត្ថាយ សរទតាបសស្ស សញ្ញំ អទាសិ។ តាបសោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា តស្ស និវេសនំ អគមាសិ។ សិរិវឌ្ឍនោបិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តថាគតស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា មណ្ឌបំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ភោជនេន បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ មហារហេហិ វត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, នាយំ អារព្ភោ អប្បមត្តកដ្ឋានត្ថាយ, ឥមិនាវ និយាមេន សត្តាហំ អនុកម្បំ ករោថា’’តិ អាហ។ សត្ថា អធិវាសេសិ។ សោ តេនេវ និយាមេន សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយោ សរទតាបសោ យស្ស សត្ថុស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេសិ, អហម្បិ ‘‘តស្សេវ ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេមីតិ។
សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាកាសិ – ‘‘ត្វំ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមពុទ្ធស្ស ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវិស្សសី’’តិ។ ពុទ្ធានំ ព្យាករណំ សុត្វា សិរិវឌ្ឍនោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អហោសិ។ សត្ថាបិ ភត្តានុមោទនំ កត្វា សបរិវារោ វិហារមេវ គតោ។ ‘‘អយំ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តេហិ តទា បត្ថិតបត្ថនា។ តេ យថាបត្ថិតមេវ លភិំសុ។ នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ។
ឯវំ វុត្តេ ទ្វេ អគ្គសាវកា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ អគារិយភូតា សមានា គិរគ្គសមជ្ជំ ទស្សនាយ គតា’’តិ យាវ អស្សជិត្ថេរស្ស សន្តិកា សោតាបត្តិផលបដិវេធា សព្ពំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុំ កថេត្វា, ‘‘តេ មយំ, ភន្តេ, អាចរិយស្ស សញ្ចយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ តុម្ហាកំ បាទមូលេ អានេតុកាមា តស្ស លទ្ធិយា និស្សារភាវំ កថេត្វា ឥធាគមនេ អានិសំសំ កថយិម្ហា។ សោ ឥទានិ មយ្ហំ អន្តេវាសិកវាសោ នាម ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិសទិសោ, ន សក្ខិស្សាមិ អន្តេវាសិវាសំ វសិតុ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាចរិយ, ឥទានិ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា សត្ថារមេវ បូជេស្សតិ, តុម្ហេ កថំ ភវិស្សថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន ឥមស្មិំ លោកេ បណ្ឌិតា ពហូ, ឧទាហុ ទន្ធា’’តិ? ‘‘ទន្ធា’’តិ កថិតេ ‘‘តេន ហិ បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ វត្វា ‘‘អាគន្តុំ ន ឥច្ឆិ, ភន្តេ’’តិ។ តំ សុត្វា សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, សញ្ចយោ អត្តនោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតាយ អសារំ សារោតិ, សារញ្ច អសារោតិ គណ្ហិ។ តុម្ហេ បន អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ សារញ្ច សារតោ, អសារញ្ច អសារតោ ញត្វា អសារំ បហាយ សារមេវ គណ្ហិត្ថា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១១.
‘‘អសារេ សារមតិនោ, សារេ ចាសារទស្សិនោ;
តេ សារំ នាធិគច្ឆន្តិ, មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា។
១២.
‘‘សារញ្ច សារតោ ញត្វា, អសារញ្ច អសារតោ;
តេ សារំ អធិគច្ឆន្តិ, សម្មាសង្កប្បគោចរា’’តិ។
តត្ថ អសារេ សារមតិនោតិ ចត្តារោ បច្ចយា, ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ អសារោ នាម, តស្មិំ សារទិដ្ឋិនោតិ អត្ថោ។ សារេ ចាសារទស្សិនោតិ ទសវត្ថុកា សម្មាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ សារោ នាម, តស្មិំ ‘‘នាយំ សារោ’’តិ អសារទស្សិនោ។ តេ សារន្តិ តេ បន តំ មិច្ឆាទិដ្ឋិគ្គហណំ គហេត្វា ឋិតា កាមវិតក្កាទីនំ វសេន មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា សីលសារំ, សមាធិសារំ, បញ្ញាសារំ, វិមុត្តិសារំ, វិមុត្តិញាណទស្សនសារំ, ‘‘បរមត្ថសារំ, និព្ពានញ្ច នាធិគច្ឆ’’ន្តិ។ សារញ្ចាតិ តមេវ សីលសារាទិសារំ ‘‘សារោ នាមាយ’’ន្តិ, វុត្តប្បការញ្ច អសារំ ‘‘អសារោ អយ’’ន្តិ ញត្វា។ តេ សារន្តិ តេ បណ្ឌិតា ឯវំ សម្មាទស្សនំ គហេត្វា ឋិតា នេក្ខម្មសង្កប្បាទីនំ វសេន សម្មាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា តំ វុត្តប្បការំ សារំ អធិគច្ឆន្តីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ។ សន្និបតិតានំ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ។
សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋមំ។
៩. នន្ទត្ថេរវត្ថុ
យថា អគារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ នន្ទំ អារព្ភ កថេសិ។
សត្ថា ហិ បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហរន្តោ – ‘‘បុត្តំ មេ អានេត្វា ទស្សេថា’’តិ សុទ្ធោទនមហារាជេន បេសិតានំ សហស្សសហស្សបរិវារានំ ទសន្នំ ទូតានំ សព្ពបច្ឆតោ គន្ត្វា អរហត្តប្បត្តេន កាឡុទាយិត្ថេរេន គមនកាលំ ញត្វា មគ្គវណ្ណំ វណ្ណេត្វា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ កបិលបុរំ នីតោ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេត្វា បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ, ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិ (ធ. ប. ១៦៨) គាថាយ បិតរំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ‘‘ធម្មញ្ចរេ’’តិ (ធ. ប. ១៦៩) គាថាយ មហាបជាបតិំ សោតាបត្តិផលេ, រាជានញ្ច សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ។ ភត្តកិច្ចាវសានេ បន រាហុលមាតុគុណកថំ និស្សាយ ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា តតោ តតិយទិវសេ នន្ទកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ បវត្តមានេសុ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា នន្ទកុមារស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមន្តោ នន្ទកុមារស្ស ហត្ថតោ បត្តំ ន គណ្ហិ។ សោបិ តថាគតគារវេន ‘‘បត្តំ វោ, ភន្តេ, គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ នាសក្ខិ។ ឯវំ បន ចិន្តេសិ – ‘‘សោបានសីសេ បត្តំ គណ្ហិស្សតី’’តិ។ សត្ថា តស្មិម្បិ ឋានេ ន គណ្ហិ។ ឥតរោ ‘‘សោបានបាទមូលេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ។ សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ។ ឥតរោ ‘‘រាជង្គណេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ។ សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ។ កុមារោ និវត្តិតុកាមោ អរុចិយា គច្ឆន្តោ សត្ថុគារវេន ‘‘បត្តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ។ ‘‘ឥធ គណ្ហិស្សតិ, ឯត្ថ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ គច្ឆតិ។
តស្មិំ ខណេ អញ្ញា ឥត្ថិយោ តំ ទិស្វា ជនបទកល្យាណិយា អាចិក្ខិំសុ – ‘‘អយ្យេ, ភគវា នន្ទកុមារំ គហេត្វា គតោ, តុម្ហេហិ តំ វិនា ករិស្សតី’’តិ។ សា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហេវ អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ វេគេន គន្ត្វា, ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ។ តំ តស្សា វចនំ តស្ស ហទយេ តិរិយំ បតិត្វា វិយ ឋិតំ។ សត្ថាបិស្ស ហត្ថតោ បត្តំ អគ្គណ្ហិត្វាវ តំ វិហារំ នេត្វា, ‘‘បព្ពជិស្សសិ នន្ទា’’តិអាហ។ សោ ពុទ្ធគារវេន ‘‘ន បព្ពជិស្សាមី’’តិ អវត្វា, ‘‘អាម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ។ សត្ថា ‘‘តេន ហិ នន្ទំ បព្ពាជេថា’’តិ អាហ។ សត្ថា កបិលបុរំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ។
សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតា កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបិវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធិកុម្ភិយោ អហេសុំ។ ត្យាស្ស និក្ខមនតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ នំ ទាយជ្ជំ យាចស្សុ – ‘អហំ , តាត, កុមារោ, អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ។ សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុសន្តកស្សា’’’តិ។ កុមារោ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វាវ បិតុសិនេហំ បដិលភិត្វា ហដ្ឋចិត្តោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញម្បិ ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ។ ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ។ កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ។ ភគវាបិ កុមារំ ន និវត្តាបេសិ។ បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ។ ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ។
តតោ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘យំ អយំ បិតុសន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស ពោធិតលេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ។ អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ ត្វំ, សារិបុត្ត, រាហុលកុមារំ បព្ពាជេហី’’តិ។ ថេរោ កុមារំ បព្ពាជេសិ។ បព្ពជិតេ ច បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ។ តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវតោ និវេទេត្វា, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា, មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ។ ភគវា តស្ស តំ វរំ ទត្វា បុនេកទិវសំ រាជនិវេសនេ កតបាតរាសោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘បុត្តោ តេ កាលកតោ’តិ អាហ។ អហំ តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, បុព្ពេបិ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា, ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្វា’’តិ ឥមិស្សា អត្ថុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) កថេសិ។ គាថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ។ ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា តតោ អនាថបិណ្ឌិកេន សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ គហិតបដិញ្ញោ និដ្ឋិតេ ជេតវនេ វិហារេ តត្ថ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ។
ឯវំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ អាយស្មា នន្ទោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ភិក្ខូនំ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘‘អនភិរតោ អហំ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ។ ភគវា តំ បវត្តិំ សុត្វា អាយស្មន្តំ នន្ទំ បក្កោសាបេត្វា ឯតទវោច – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, នន្ទ, សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ ឯវំ អារោចេសិ – ‘អនភិរតោ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិស្ស បន ត្វំ, នន្ទ, អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, ន សក្កោសិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សសី’’តិ? ‘‘សាកិយានី មំ, ភន្តេ, ជនបទកល្យាណី ឃរា និក្ខមន្តស្ស អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ អបលោកេត្វា មំ ឯតទវោច – ‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’តិ, សោ ខោ អហំ, ភន្តេ, តំ អនុស្សរមានោ អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ។
អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ ពាហាយំ គហេត្វា ឥទ្ធិពលេន តាវតិំសទេវលោកំ អានេន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ ឈាមក្ខេត្តេ ឈាមខាណុកេ និសិន្នំ ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋំ ឯកំ បលុដ្ឋមក្កដិំ ទស្សេត្វា តាវតិំសភវនេ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ អាគតានិ កកុដបាទានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ ទស្សេសិ។ កកុដបាទានីតិ រត្តវណ្ណតាយ បារេវតបាទសទិសបាទានិ។ ទស្សេត្វា ច បនាហ – ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, នន្ទ, កតមា នុ ខោ អភិរូបតរា វា ទស្សនីយតរា វា បាសាទិកតរា វា សាកិយានី វា ជនបទកល្យាណី, ឥមានិ វា បញ្ច អច្ឆរាសតានិ កកុដបាទានី’’តិ? តំ សុត្វា អាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ សា, ភន្តេ, ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋា បលុដ្ឋមក្កដី, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ, សាកិយានី ជនបទកល្យាណី, ឥមេសំ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ ឧបនិធាយ សង្ខ្យម្បិ ន ឧបេតិ, កលម្បិ ន ឧបេតិ, កលភាគម្បិ ន ឧបេតិ។ អថ ខោ ឥមានេវ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ អភិរូបតរានិ ចេវ ទស្សនីយតរានិ ច បាសាទិកតរានិ ចា’’តិ។ ‘‘អភិរម, នន្ទ, អភិរម, នន្ទ, អហំ តេ បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ។ ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ ភគវា, បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, អភិរមិស្សាមហំ, ភន្តេ, ភគវតិ ព្រហ្មចរិយេ’’តិ។
អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ គហេត្វា តត្ថ អន្តរហិតោ ជេតវនេយេវ បាតុរហោសិ។ អស្សោសុំ ខោ ភិក្ខូ, ‘‘អាយស្មា កិរ នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ។ ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ។ អថ ខោ អាយស្មតោ នន្ទស្ស សហាយកា ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ នន្ទំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច សមុទាចរន្តិ, ‘‘ភតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, ឧបក្កិតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ។ ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ។ អថ ខោ អាយស្មា នន្ទោ សហាយកានំ ភិក្ខូនំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច អដ្ដិយមានោ ហរាយមានោ ជិគុច្ឆមានោ ឯកោ វូបកដ្ឋោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ ន ចិរស្សេវ យស្សត្ថាយ កុលបុត្តា សម្មទេវ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជន្តិ, តទនុត្តរំ ព្រហ្មចរិយបរិយោសានំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហាសិ, ‘‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ អព្ភញ្ញាសិ។ អញ្ញតរោ ច ខោ បនាយស្មា នន្ទោ អរហតំ អហោសិ។
អថេកា ទេវតា រត្តិភាគេ សកលំ ជេតវនំ ឱភាសេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អារោចេសិ – ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ។ ភគវតោបិ ខោ ញាណំ ឧទបាទិ ‘‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ។ សោបាយស្មា នន្ទោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯតទវោច – ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, មុញ្ចាមហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ។ ‘‘មយាបិ ខោ តេ, នន្ទ, ចេតសា ចេតោ បរិច្ច វិទិតោ ‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ។ ទេវតាបិ មេ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ។ យទេវ ខោ តេ, នន្ទ, អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុត្តំ, អថាហំ មុត្តោ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ។ អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘យស្ស និត្តិណ្ណោ បង្កោ, មទ្ទិតោ កាមកណ្ដកោ;
មោហក្ខយំ អនុប្បត្តោ, សុខទុក្ខេសុ ន វេធតី ស ភិក្ខូ’’តិ។ (ឧទា. ២២);
អថេកទិវសំ ភិក្ខូ តំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘អាវុសោ នន្ទ, បុព្ពេ ត្វំ ‘ឧក្កណ្ឋិតោមី’តិ វទេសិ, ឥទានិ តេ កថ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ មេ, អាវុសោ, គិហិភាវាយ អាលយោ’’តិ។ តំ សុត្វា ភិក្ខូ – ‘‘អភូតំ អាយស្មា នន្ទោ កថេតិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, អតីតទិវសេសុ ‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’តិ វត្វា ឥទានិ ‘នត្ថិ មេ គិហិភាវាយ អាលយោ’តិ កថេតី’’តិ គន្ត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ។ ភគវា ‘‘ភិក្ខវេ, អតីតទិវសេសុ នន្ទស្ស អត្តភាវោ ទុច្ឆន្នគេហសទិសោ អហោសិ, ឥទានិ សុច្ឆន្នគេហសទិសោ ជាតោ។ អយញ្ហិ ទិព្ពច្ឆរានំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ បព្ពជិតកិច្ចស្ស មត្ថកំ បាបេតុំ វាយមន្តោ តំ កិច្ចំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១៣.
‘‘យថា អគារំ ទុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី សមតិវិជ្ឈតិ;
ឯវំ អភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ សមតិវិជ្ឈតិ។
១៤.
‘‘យថា អគារំ សុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី ន សមតិវិជ្ឈតិ;
ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ ន សមតិវិជ្ឈតី’’តិ។
តត្ថ អគារន្តិ យំកិញ្ចិ គេហំ។ ទុច្ឆន្នន្តិ វិរឡច្ឆន្នំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ។ សមតិវិជ្ឈតីតិ វស្សវុដ្ឋិ វិនិវិជ្ឈតិ។ អភាវិតន្តិ តំ អគារំ វុដ្ឋិ វិយ ភាវនាយ រហិតត្តា អភាវិតំ ចិត្តំ រាគោ សមតិ វិជ្ឈតិ។ ន កេវលំ រាគោវ, ទោសមោហមានាទយោ សព្ពកិលេសា តថារូបំ ចិត្តំ អតិវិយ វិជ្ឈន្តិយេវ។ សុភាវិតន្តិ សមថវិបស្សនាភាវនាហិ សុភាវិតំ។ ឯវរូបំ ចិត្តំ សុច្ឆន្នំ គេហំ វុដ្ឋិ វិយ រាគាទយោ កិលេសា អតិវិជ្ឈិតុំ ន សក្កោន្តីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ។ មហាជនស្ស ទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ។
អថ ខោ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយា, ជនបទកល្យាណិំ និស្សាយ ឧក្កណ្ឋិតោ នាមាយស្មា នន្ទោ សត្ថារា ទេវច្ឆរា អាមិសំ កត្វា វិនីតោ’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ , បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី កប្បដោ នាម វាណិជោ អហោសិ។ តស្សេកោ គទ្រភោ កុម្ភភារំ វហតិ, ឯកទិវសេន សត្ត យោជនានិ គច្ឆតិ។ សោ ឯកស្មិំ សមយេ គទ្រភភារកេហិ សទ្ធិំ តក្កសិលំ គន្ត្វា យាវ ភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនំ, តាវ គទ្រភំ ចរិតុំ វិស្សជ្ជេសិ។ អថស្ស សោ គទ្រភោ បរិខាបិដ្ឋេ ចរមានោ ឯកំ គទ្រភិំ ទិស្វា ឧបសង្កមិ។ សា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តី អាហ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘ពារាណសិតោ’’តិ។ ‘‘កេន កម្មេនា’’តិ? ‘‘វាណិជ្ជកម្មេនា’’តិ។ ‘‘កិត្តកំ ភារំ វហសី’’តិ ? ‘‘កុម្ភភារ’’ន្តិ? ‘‘ឯត្តកំ ភារំ វហន្តោ កតិ យោជនានិ គច្ឆសី’’តិ? ‘‘សត្ត យោជនានី’’តិ។ ‘‘គតគតដ្ឋានេ តេ កាចិ បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មករា អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថី’’តិ។ ‘‘ឯវំ សន្តេ មហាទុក្ខំ នាម អនុភោសី’’តិ? ‘‘កិញ្ចាបិ ហិ តិរច្ឆានគតានំ បាទបរិកម្មាទិការកា នាម នត្ថិ, កាមសំយោជនឃដ្ដនត្ថាយ បន ឯវរូបំ កថំ កថេសិ’’? សោ តស្សា កថាយ ឧក្កណ្ឋិ។ កប្បដោបិ ភណ្ឌំ វិស្សជ្ជេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា – ‘‘ឯហិ, តាត, គមិស្សាមា’’តិ អាហ។ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ។ អថ នំ បុនប្បុនំ យាចិត្វា, ‘‘អនិច្ឆន្តំ បរិភាសេត្វា នំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –
‘‘បតោទំ តេ ករិស្សាមិ, សាឡសង្គុលិកណ្ដកំ;
សញ្ឆិន្ទិស្សាមិ តេ កាយំ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ។
តំ សុត្វា គទ្រភោ ‘‘ឯវំ សន្តេ អហម្បិ តេ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បតោទំ មេ ករិស្សសិ, សោឡសង្គុលិកណ្ដកំ;
បុរតោ បតិដ្ឋហិត្វាន, ឧទ្ធរិត្វាន បច្ឆតោ;
ទន្តំ តេ បាតយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដា’’តិ។
តំ សុត្វា វាណិជោ – ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ឯស ឯវំ វទតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ តំ គទ្រភិំ ទិស្វា, ‘‘ឥមាយេស ឯវំ សិក្ខាបិតោ ភវិស្សតិ, ‘ឯវរូបិំ នាម តេ គទ្រភិំ អានេស្សាមី’តិ មាតុគាមេន នំ បលោភេត្វា នេស្សាមី’’តិ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;
ភរិយំ តេ អានយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ។
តំ សុត្វា តុដ្ឋចិត្តោ គទ្រភោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;
ភរិយំ មេ អានយិស្សសិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដ;
កប្បដ ភិយ្យោ គមិស្សាមិ, យោជនានិ ចតុទ្ទសា’’តិ។
អថ នំ កប្បដោ, ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ គហេត្វា សកដ្ឋានំ អគមាសិ។ សោ កតិបាហច្ចយេន នំ អាហ – ‘‘ននុ មំ តុម្ហេ ‘ភរិយំ តេ អានយិស្សាមី’តិ អវោចុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, វុត្តំ, នាហំ អត្តនោ កថំ ភិន្ទិស្សាមិ, ភរិយំ តេ អានេស្សាមិ, វេតនំ បន តុយ្ហំ ឯកកស្សេវ ទស្សាមិ, តុយ្ហំ វេតនំ ទុតិយស្ស បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសិ។ ឧភិន្នំ បន វោ សំវាសមន្វាយ បុត្តា វិជាយិស្សន្តិ, តេហិបិ ពហូហិ សទ្ធិំ តុយ្ហំ តំ បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសី’’តិ។ គទ្រភោ តស្មិំ កថេន្តេយេវ អនបេក្ខោ អហោសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, គទ្រភី ជនបទកល្យាណី អហោសិ, គទ្រភោ នន្ទោ, វាណិជោ អហមេវ។ ឯវំ បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោ’’តិ ជាតកំ និដ្ឋាបេសីតិ។
នន្ទត្ថេរវត្ថុ នវមំ។
១០. ចុន្ទសូករិកវត្ថុ
ឥធ សោចេតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ចុន្ទសូករិកំ នាម បុរិសំ អារព្ភ កថេសិ។
សោ កិរ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ សូករេ វធិត្វា ខាទន្តោ ច វិក្កិណន្តោ ច ជីវិកំ កប្បេសិ។ ឆាតកាលេ សកដេន វីហិំ អាទាយ ជនបទំ គន្ត្វា ឯកនាឡិទ្វេនាឡិមត្តេន គាមសូករបោតកេ កិណិត្វា សកដំ បូរេត្វា អាគន្ត្វា បច្ឆានិវេសនេ វជំ វិយ ឯកំ ឋានំ បរិក្ខិបិត្វា តត្ថេវ តេសំ និវាបំ រោបេត្វា, តេសុ នានាគច្ឆេ ច សរីរមលញ្ច ខាទិត្វា វឌ្ឍិតេសុ យំ យំ មារេតុកាមោ ហោតិ, តំ តំ អាឡានេ និច្ចលំ ពន្ធិត្វា សរីរមំសស្ស ឧទ្ធុមាយិត្វា ពហលភាវត្ថំ ចតុរស្សមុគ្គរេន បោថេត្វា, ‘‘ពហលមំសោ ជាតោ’’តិ ញត្វា មុខំ វិវរិត្វា អន្តរេ ទណ្ឌកំ ទត្វា លោហថាលិយា បក្កុថិតំ ឧណ្ហោទកំ មុខេ អាសិញ្ចតិ។ តំ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា បក្កុថិតំ ករីសំ អាទាយ អធោភាគេន និក្ខមតិ, យាវ ថោកម្បិ ករីសំ អត្ថិ, តាវ អាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ, សុទ្ធេ ឧទរេ អច្ឆំ អនាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ។ អថស្ស អវសេសំ ឧទកំ បិដ្ឋិយំ អាសិញ្ចតិ។ តំ កាឡចម្មំ ឧប្បាដេត្វា គច្ឆតិ។ តតោ តិណុក្កាយ លោមានិ ឈាបេត្វា តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទតិ។ បគ្ឃរណតំ លោហិតំ ភាជនេន បដិគ្គហេត្វា មំសំ លោហិតេន មទ្ទិត្វា បចិត្វា បុត្តទារមជ្ឈេ និសិន្នោ ខាទិត្វា សេសំ វិក្កិណាតិ។ តស្ស ឥមិនាវ និយាមេន ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ អតិក្កន្តានិ ។ តថាគតេ ធុរវិហារេ វសន្តេ ឯកទិវសម្បិ បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន បូជា វា កដច្ឆុមត្តំ ភិក្ខទានំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ បុញ្ញំ នាម នាហោសិ។ អថស្ស សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋហិ។ អវីចិសន្តាបោ នាម យោជនសតេ ឋត្វា ឱលោកេន្តស្ស អក្ខីនំ ភិជ្ជនសមត្ថោ បរិឡាហោ ហោតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘តស្ស អយោមយា ភូមិ, ជលិតា តេជសាយុតា;
សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតិ សព្ពទា’’តិ។ (ម. និ. ៣.២៦៧; អ. និ. ៣.៣៦);
នាគសេនត្ថេរេន បនស្ស បាកតិកគ្គិសន្តាបតោ អធិមត្តតាយ អយំ ឧបមា វុត្តា – ‘‘យថា, មហារាជ, កូដាគារមត្តោ បាសាណោបិ នេរយិកគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តោ ខណេន វិលយំ គច្ឆតិ, និព្ពត្តសត្តា បនេត្ថ កម្មពលេន មាតុកុច្ឆិគតា វិយ ន វិលីយន្តី’’តិ (មិ. ប. ២.៤.៦)។ តស្ស តស្មិំ សន្តាបេ ឧបដ្ឋិតេ កម្មសរិក្ខកោ អាការោ ឧប្បជ្ជិ។ គេហមជ្ឈេយេវ សូកររវំ រវិត្វា ជណ្ណុកេហិ វិចរន្តោ បុរត្ថិមវត្ថុម្បិ បច្ឆិមវត្ថុម្បិ គច្ឆតិ។ អថស្ស គេហមានុសកា តំ ទឡ្ហំ គហេត្វា មុខំ បិទហន្តិ។ កម្មវិបាកោ នាម ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុំ។ សោ វិរវន្តោវ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ។ សមន្តា សត្តសុ ឃរេសុ មនុស្សា និទ្ទំ ន លភន្តិ។ មរណភយេន តជ្ជិតស្ស បន ពហិនិក្ខមនំ និវារេតុំ អសក្កោន្តោ សព្ពោ គេហជនោ យថា អន្តោឋិតោ ពហិ វិចរិតុំ ន សក្កោតិ, តថា គេហទ្វារានិ ថកេត្វា ពហិគេហំ បរិវារេត្វា រក្ខន្តោ អច្ឆតិ។ ឥតរោ អន្តោគេហេយេវ និរយសន្តាបេន វិរវន្តោ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ។ ឯវំ សត្តទិវសានិ វិចរិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តិ។ អវីចិមហានិរយោ ទេវទូតសុត្តេន (ម. និ. ៣.២៦១ អាទយោ; អ. និ. ៣.៣៦) វណ្ណេតព្ពោតិ។
ភិក្ខូ តស្ស ឃរទ្វារេន គច្ឆន្តា តំ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘សូករសទ្ទោ’’តិ សញ្ញិនោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, ចុន្ទសូករិតស្ស គេហទ្វារំ បិទហិត្វា សូករានំ មារិយមានានំ អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ, គេហេ កាចិ មង្គលកិរិយា ភវិស្សតិ មញ្ញេ។ ឯត្តកេ នាម, ភន្តេ, សូករេ មារេន្តស្ស ឯកម្បិ មេត្តចិត្តំ វា ការុញ្ញំ វា នត្ថិ, ន វត នោ ឯវរូបោ កក្ខឡោ ផរុសោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ។ សត្ថា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ ឥមេ សត្តទិវសេ សូករេ មារេតិ, កម្មសរិក្ខកំ បនស្ស វិបាកំ ឧទបាទិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋាសិ។ សោ តេន សន្តាបេន សត្ត ទិវសានិ សូកររវំ រវន្តោ អន្តោនិវេសនេ វិចរិត្វា អជ្ជ កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ លោកេ ឯវំ សោចិត្វា បុន គន្ត្វា សោចនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា ហោន្តុ បព្ពជិតា វា, ឧភយត្ថ សោចន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
១៥.
‘‘ឥធ សោចតិ បេច្ច សោចតិ,
បាបការី ឧភយត្ថ សោចតិ;
សោ សោចតិ សោ វិហញ្ញតិ;
ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋមត្តនោ’’តិ។
តត្ថ បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបកម្មស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ កល្យាណំ, កតំ បាប’’ន្តិ ឯកំសេនេវ មរណសមយេ ឥធ សោចតិ, ឥទមស្ស កម្មសោចនំ។ វិបាកំ អនុភវន្តោ បន បេច្ច សោចតិ។ ឥទមស្ស បរលោកេ វិបាកសោចនំ។ ឯវំ សោ ឧភយត្ថ សោចតិយេវ។ តេនេវ ការណេន ជីវមានោយេវ សោ ចុន្ទសូករិកោបិ សោចតិ។ ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋន្តិ អត្តនោ កិលិដ្ឋកម្មំ បស្សិត្វា នានប្បការកំ វិលបន្តោ វិហញ្ញតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ។ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ។
ចុន្ទសូករិកវត្ថុ ទសមំ។
១១. ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ
ឥធ មោទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មិកឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ។
សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា ធម្មិកឧបាសកា នាម អហេសុំ។ តេសុ ឯកេកស្ស បញ្ច បញ្ច ឧបាសកសតានិ បរិវារា។ យោ តេសំ ជេដ្ឋកោ, តស្ស សត្ត បុត្តា សត្ត ធីតរោ។ តេសុ ឯកេកស្ស ឯកេកា សលាកយាគុ សលាកភត្តំ បក្ខិកភត្តំ និមន្តនភត្តំ ឧបោសថិកភត្តំ អាគន្តុកភត្តំ សង្ឃភត្តំ វស្សាវាសិកំ អហោសិ។ តេបិ សព្ពេវ អនុជាតបុត្តា នាម អហេសុំ។ ឥតិ ចុទ្ទសន្នំ បុត្តានំ ភរិយាយ ឧបាសកស្សាតិ សោឡស សលាកយាគុអាទីនិ បវត្តន្តិ។ ឥតិ សោ សបុត្តទារោ សីលវា កល្យាណធម្មោ ទានសំវិភាគរតោ អហោសិ។ អថស្ស អបរភាគេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, អាយុសង្ខារោ បរិហាយិ។ សោ ធម្មំ សោតុកាមោ ‘‘អដ្ឋ វា មេ សោឡស វា ភិក្ខូ បេសេថា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ បហិណិ។ សត្ថា បេសេសិ។ តេ គន្ត្វា តស្ស មញ្ចំ បរិវារេត្វា បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ និសិន្នា។ ‘‘ភន្តេ, អយ្យានំ មេ ទស្សនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, ទុព្ពលោម្ហិ, ឯកំ មេ សុត្តំ សជ្ឈាយថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរំ សុត្តំ សោតុកាមោ ឧបាសកា’’តិ? ‘‘សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ សតិបដ្ឋានសុត្ត’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១០៦) សុត្តន្តំ បដ្ឋបេសុំ។ តស្មិំ ខណេ ឆហិ ទេវលោកេហិ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា សហស្សសិន្ធវយុត្តា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកា ឆ រថា អាគមិំសុ។ តេសុ ឋិតា ទេវតា ‘‘អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ភោ មត្តិកភាជនំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណភាជនំ គណ្ហន្តោ វិយ អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហិ, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហី’’តិ វទិំសុ។ ឧបាសកោ ធម្មស្សវនន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ – ‘‘អាគមេថ អាគមេថា’’តិ អាហ។ ភិក្ខូ ‘‘អម្ហេ វារេតី’’តិ សញ្ញាយ តុណ្ហី អហេសុំ។
អថស្ស បុត្តធីតរោ ‘‘អម្ហាកំ បិតា បុព្ពេ ធម្មស្សវនេន អតិត្តោ អហោសិ, ឥទានិ បន ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា សជ្ឈាយំ ការេត្វា សយមេវ វារេតិ, មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’’តិ វិរវិំសុ។ ភិក្ខូ ‘‘ឥទានិ អនោកាសោ’’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ។ ឧបាសកោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា សតិំ បដិលភិត្វា បុត្តេ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា កន្ទថា’’តិ? ‘‘តាត, តុម្ហេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា ធម្មំ សុណន្តា សយមេវ វារយិត្ថ, អថ មយំ ‘មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’តិ កន្ទិម្ហា’’តិ ។ ‘‘អយ្យា បន កុហិ’’ន្តិ? ‘‘‘អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កន្តា, តាតា’’តិ។ ‘‘នាហំ, អយ្យេហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កេន សទ្ធិំ កថេថា’’តិ។ ‘‘ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាទាយ អាកាសេ ឋត្វា ‘អម្ហាហិ ទេវលោកេ អភិរម, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមា’តិ សទ្ទំ ករោន្តិ, តាហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ។ ‘‘កុហិំ, តាត, រថា, ន មយំ បស្សាមា’’តិ? ‘‘អត្ថិ បន មយ្ហំ គន្ថិតានិ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, តាតា’’តិ។ ‘‘កតរោ ទេវលោកោ រមណីយោ’’តិ? ‘‘សព្ពពោធិសត្តានំ ពុទ្ធមាតាបិតូនញ្ច វសិតដ្ឋានំ តុសិតភវនំ រមណីយំ, តាតា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ ‘តុសិតភវនតោ អាគតរថេ លគ្គតូ’តិ បុប្ផទាមំ ខិបថា’’តិ។ តេ ខិបិំសុ។ តំ រថធុរេ លគ្គិត្វា អាកាសេ ឱលម្ពិ។ មហាជនោ តទេវ បស្សតិ, រថំ ន បស្សតិ។ ឧបាសកោ ‘‘បស្សថេតំ បុប្ផទាម’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាម, បស្សាមា’’តិ វុត្តេ – ‘‘ឯតំ តុសិតភវនតោ អាគតរថេ ឱលម្ពតិ, អហំ តុសិតភវនំ គច្ឆាមិ , តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, មម សន្តិកេ និព្ពត្តិតុកាមា ហុត្វា មយា កតនិយាមេនេវ បុញ្ញានិ ករោថា’’តិ វត្វា កាលំ កត្វា រថេ បតិដ្ឋាសិ។
តាវទេវស្ស តិគាវុតប្បមាណោ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ អត្តភាវោ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សំ បរិវារេសិ, បញ្ចវីសតិយោជនិកំ កនកវិមានំ បាតុរហោសិ។ តេបិ ភិក្ខូ វិហារំ អនុប្បត្តេ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘សុតា, ភិក្ខវេ, ឧបាសកេន ធម្មទេសនា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អន្តរាយេវ បន ‘អាគមេថា’តិ វារេសិ។ អថស្ស បុត្តធីតរោ កន្ទិំសុ ។ មយំ ‘ឥទានិ អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា និក្ខន្តា’’តិ។ ‘‘ន សោ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេសិ, ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាហរិត្វា តំ ឧបាសកំ បក្កោសិំសុ។ សោ ធម្មទេសនាយ អន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ តាហិ សទ្ធិំ កថេសី’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ ឥធ ញាតិមជ្ឈេ មោទមានោ វិចរិត្វា ឥទានេវ គន្ត្វា បុន មោទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ។ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា ហិ គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា សព្ពត្ថ មោទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
១៦.
‘‘ឥធ មោទតិ បេច្ច មោទតិ,
កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ មោទតិ;
សោ មោទតិ សោ បមោទតិ,
ទិស្វា កម្មវិសុទ្ធិមត្តនោ’’តិ។
តត្ថ កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស កុសលស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ បាបំ, កតំ មេ កល្យាណ’’ន្តិ ឥធ កម្មមោទនេន, បេច្ច វិបាកមោទនេន មោទតិ។ ឯវំ ឧភយត្ថ មោទតិ នាម។ កម្មវិសុទ្ធិន្តិ ធម្មិកឧបាសកោបិ អត្តនោ កម្មវិសុទ្ធិំ បុញ្ញកម្មសម្បត្តិំ ទិស្វា កាលកិរិយតោ បុព្ពេ ឥធលោកេបិ មោទតិ, កាលំ កត្វា ឥទានិ បរលោកេបិ អតិមោទតិយេវាតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ។
ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ ឯកាទសមំ។
១២. ទេវទត្តវត្ថុ
ឥធ តប្បតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ។
ទេវទត្តស្ស វត្ថុ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ បថវិប្បវេសនា ទេវទត្តំ អារព្ភ ភាសិតានិ សព្ពានិ ជាតកានិ វិត្ថារេត្វា កថិតំ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – សត្ថរិ អនុបិយំ នាម មល្លានំ និគមោ អត្ថិ។ តំ និស្សាយ អនុបិយម្ពវនេ វិហរន្តេយេវ តថាគតស្ស លក្ខណបដិគ្គហណទិវសេយេវ អសីតិសហស្សេហិ ញាតិកុលេហិ ‘‘រាជា វា ហោតុ, ពុទ្ធោ វា, ខត្តិយបរិវារោវ វិចរិស្សតី’’តិ អសីតិសហស្សបុត្តា បដិញ្ញាតា។ តេសុ យេភុយ្យេន បព្ពជិតេសុ ភទ្ទិយំ នាម រាជានំ, អនុរុទ្ធំ, អានន្ទំ, ភគុំ, កិមិលំ, ទេវទត្តន្តិ ឥមេ ឆ សក្យេ អបព្ពជន្តេ ទិស្វា, ‘‘មយំ អត្តនោ បុត្តេ បព្ពាជេម, ឥមេ ឆ សក្យា ន ញាតកា មញ្ញេ, កស្មា ន បព្ពជន្តី’’តិ? កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ។ អថ ខោ មហានាមោ សក្យោ អនុរុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘តាត, អម្ហាកំ កុលា បព្ពជិតោ នត្ថិ, ត្វំ វា បព្ពជ, អហំ វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ។ សោ បន សុខុមាលោ ហោតិ សម្បន្នភោគោ, ‘‘នត្ថី’’តិ វចនម្បិ តេន ន សុតបុព្ពំ។ ឯកទិវសញ្ហិ តេសុ ឆសុ ខត្តិយេសុ គុឡកីឡំ កីឡន្តេសុ អនុរុទ្ធោ បូវេន បរាជិតោ បូវត្ថាយ បហិណិ, អថស្ស មាតា បូវេ សជ្ជេត្វា បហិណិ ។ តេ ខាទិត្វា បុន កីឡិំសុ។ បុនប្បុនំ តស្សេវ បរាជយោ ហោតិ។ មាតា បនស្ស បហិតេ បហិតេ តិក្ខត្តុំ បូវេ បហិណិត្វា ចតុត្ថវារេ ‘‘បូវា នត្ថី’’តិ បហិណិ។ សោ ‘‘នត្ថី’’តិ វចនស្ស អសុកបុព្ពត្តា ‘‘ឯសាបេកា បូវវិកតិ ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘នត្ថិបូវំ មេ អាហរថា’’តិ បេសេសិ។ មាតា បនស្ស ‘‘នត្ថិបូវំ កិរ, អយ្យេ, ទេថា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មម បុត្តេន ‘នត្ថី’តិ បទំ ន សុតបុព្ពំ, ឥមិនា បន ឧបាយេន នំ ឯតមត្ថំ ជានាបេស្សាមី’’តិ តុច្ឆំ សុវណ្ណបាតិំ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា បេសេសិ។ នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា ចិន្តេសុំ – ‘‘អនុរុទ្ធសក្យេន អន្នភារកាលេ អត្តនោ ភាគភត្តំ ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា ‘‘‘នត្ថី’តិ មេ វចនស្ស សវនំ មា ហោតុ, ភោជនុប្បត្តិដ្ឋានជាននំ មា ‘ហោតូ’តិ បត្ថនា កតា, សចាយំ តុច្ឆបាតិំ បស្សិស្សតិ, ទេវសមាគមំ បវិសិតុំ ន លភិស្សាម, សីសម្បិ នោ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ។ អថ នំ បាតិំ ទិព្ពបូវេហិ បុណ្ណំ អកំសុ។ កស្សា គុឡមណ្ឌលេ ឋបេត្វា ឧគ្ឃាដិតមត្តាយ បូវគន្ធោ សកលនគរេ ឆាទេត្វា ឋិតោ។ បូវខណ្ឌំ មុខេ ឋបិតមត្តមេវ សត្តរសហរណីសហស្សានិ អនុផរិ។
សោ ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ មាតុ បិយោ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមំ នត្ថិបូវំ នាម ន បចិ, ឥតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមី’’តិ, សោ គេហំ គន្ត្វាវ មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម , តុម្ហាកំ អហំ បិយោ, អប្បិយោ’’តិ? ‘‘តាត, ឯកក្ខិនោ អក្ខិ វិយ ច ហទយំ វិយ ច អតិវិយ បិយោ មេ អហោសី’’តិ។ ‘‘អថ កស្មា ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ នត្ថិ បូវំ ន បចិត្ថ, អម្មា’’តិ? សា ចូឡូបដ្ឋាកំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ កិញ្ចិ បាតិយំ, តាតា’’តិ? ‘‘បរិបុណ្ណា, អយ្យេ, បាតិ បូវេហិ, ឯវរូបា បូវា នាម មេ ន ទិដ្ឋបុព្ពា’’តិ អារោចេសិ។ សា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ បុញ្ញវា កតាភិនីហារោ ភវិស្សតិ, ទេវតាហិ បាតិំ បូរេត្វា បូវា បហិតា ភវិស្សន្តី’’តិ។ ‘‘អថ នំ បុត្តោ, អម្ម, ឥតោ បដ្ឋាយាហំ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមិ, នត្ថិបូវមេវ បចេយ្យាសី’’តិ។ សាបិស្ស តតោ បដ្ឋាយ ‘‘បូវំ ខាទិតុកាមោម្ហី’’តិ វុត្តេ តុច្ឆបាតិមេវ អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុច្ឆិត្វា បេសេសិ។ យាវ អគារមជ្ឈេ វសិ, តាវស្ស ទេវតាវ បូវេ បហិណិំសុ។
សោ ឯត្តកម្បិ អជានន្តោ បព្ពជ្ជំ នាម កិំ ជានិស្សតិ? តស្មា ‘‘កា ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ ភាតរំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឱហារិតកេសមស្សុនា កាសាយនិវត្ថេន កដ្ឋត្ថរកេ វា ពិទលមញ្ចកេ វា និបជ្ជិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តេន វិហរិតព្ពំ។ ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភាតិក, អហំ សុខុមាលោ។ នាហំ សក្ខិស្សាមិ បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ។ ‘‘តេន ហិ, តាត, កម្មន្តំ ឧគ្គហេត្វា ឃរាវាសំ វស។ ន ហិ សក្កា អម្ហេសុ ឯកេន អបព្ពជិតុ’’ន្តិ។ អថ នំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានម្បិ អជានន្តោ កុលបុត្តោ កម្មន្តំ នាម កិំ ជានិស្សតី’’តិ? ឯកទិវសញ្ហិ តិណ្ណំ ខត្តិយានំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘ភត្តំ នាម កុហិំ ឧដ្ឋហតី’’តិ? កិមិលោ អាហ – ‘‘កោដ្ឋេ ឧដ្ឋហតី’’តិ។ អថ នំ ភទ្ទិយោ ‘‘ត្វំ ភត្តស្ស ឧដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានាសិ, ភត្តំ នាម ឧក្ខលិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ។ អនុរុទ្ធោ ‘‘តុម្ហេ ទ្វេបិ ន ជានាថ, ភត្តំ នាម រតនមកុឡាយ សុវណ្ណបាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ។
តេសុ កិរ ឯកទិវសំ កិមិលោ កោដ្ឋតោ វីហី ឱតារិយមានេ ទិស្វា, ‘‘ឯតេ កោដ្ឋេយេវ ជាតា’’តិ សញ្ញី អហោសិ។ ភទ្ទិយោ ឯកទិវសំ ឧក្ខលិតោ ភត្តំ វឌ្ឍិយមានំ ទិស្វា ‘‘ឧក្ខលិយញ្ញេវ ឧប្បន្ន’’ន្តិ សញ្ញី អហោសិ។ អនុរុទ្ធេន បន នេវ វីហី កោដ្ដេន្តា, ន ភត្តំ បចន្តា, ន វឌ្ឍេន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, វឌ្ឍេត្វា បន បុរតោ ឋបិតមេវ បស្សតិ។ សោ ភុញ្ជិតុកាមកាលេ ‘‘ភត្តំ បាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ សញ្ញមកាសិ។ ឯវំ តយោបិ តេ ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានន្តិ។ តេនាយំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘បឋមំ ខេត្តំ កសាបេតព្ព’’ន្តិអាទិកំ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ កត្តព្ពំ កិច្ចំ សុត្វា, ‘‘កទា កម្មន្តានំ អន្តោ បញ្ញាយិស្សតិ, កទា មយំ អប្បោស្សុក្កា ភោគេ ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ វត្វា កម្មន្តានំ អបរិយន្តតាយ អក្ខាតាយ ‘‘តេន ហិ ត្វញ្ញេវ ឃរាវាសំ វស, ន មយ្ហំ ឯតេនត្ថោ’’តិ មាតរំ ឧបសង្កមិត្វា , ‘‘អនុជានាហិ មំ, អម្ម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ វត្វា តាយ នានប្បការេហិ តិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘សចេ តេ សហាយកោ ភទ្ទិយរាជា បព្ពជិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ បព្ពជាហី’’តិ វុត្តេ តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘មម ខោ, សម្ម, បព្ពជ្ជា តវ បដិពទ្ធា’’តិ វត្វា តំ នានប្បការេហិ សញ្ញាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ អត្តនា សទ្ធិំ បព្ពជនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិ។
តតោ ភទ្ទិយោ សក្យរាជា អនុរុទ្ធោ អានន្ទោ ភគុ កិមិលោ ទេវទត្តោតិ ឥមេ ឆ ខត្តិយា ឧបាលិកប្បកសត្តមា ទេវា វិយ ទិព្ពសម្បត្តិំ សត្តាហំ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តា វិយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ និក្ខមិត្វា បរវិសយំ បត្វា រាជាណាយ សេនំ និវត្តាបេត្វា បរវិសយំ ឱក្កមិំសុ។ តត្ថ ឆ ខត្តិយា អត្តនោ អត្តនោ អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា, ‘‘ហន្ទ ភណេ, ឧបាលិ, និវត្តស្សុ, អលំ តេ ឯត្តកំ ជីវិកាយា’’តិ តស្ស អទំសុ។ សោ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តិត្វា បរិទេវិត្វា តេសំ អាណំ អតិក្កមិតុំ អសក្កោន្តោ ឧដ្ឋាយ តំ គហេត្វា និវត្តិ។ តេសំ ទ្វិធា ជាតកាលេ, វនំ អារោទនប្បត្តំ វិយ បថវីកម្បមានាការប្បត្តា វិយ អហោសិ។ ឧបាលិ កប្បកោបិ ថោកំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ‘‘ចណ្ឌា ខោ សាកិយា, ‘ឥមិនា កុមារា និប្បាតិតា’តិ ឃាតេយ្យុម្បិ មំ។ ឥមេ ហិ នាម សក្យកុមារា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បហាយ ឥមានិ អនគ្ឃានិ អាភរណានិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិស្សន្តិ, កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ ភណ្ឌិកំ ឱមុញ្ចិត្វា តានិ អាភរណានិ រុក្ខេ លគ្គេត្វា ‘‘អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ វត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេហិ ‘‘កស្មា និវត្តោសី’’តិ បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ។ អថ នំ តេ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘មយំ, ភន្តេ, សាកិយា នាម មាននិស្សិតា, អយំ អម្ហាកំ ទីឃរត្តំ បរិចារកោ, ឥមំ បឋមតរំ បព្ពាជេថ, មយមស្ស អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាម, ឯវំ នោ មានោ និម្មានាយិស្សតី’’តិ វត្វា តំ បឋមតរំ បព្ពាជេត្វា បច្ឆា សយំ បព្ពជិំសុ។ តេសុ អាយស្មា ភទ្ទិយោ តេនេវ អន្តរវស្សេន តេវិជ្ជោ អហោសិ។ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ទិព្ពចក្ខុកោ ហុត្វា បច្ឆា មហាវិតក្កសុត្តំ (អ. និ. ៨.៣០) សុត្វា អរហត្តំ បាបុណិ។ អាយស្មា អានន្ទោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ ភគុត្ថេរោ ច កិមិលត្ថេរោ ច អបរភាគេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ ទេវទត្តោ បោថុជ្ជនិកំ ឥទ្ធិំ បត្តោ។
អបរភាគេ សត្ថរិ កោសម្ពិយំ វិហរន្តេ សសាវកសង្ឃស្ស តថាគតស្ស មហន្តោ លាភសក្ការោ និព្ពត្តិ។ វត្ថភេសជ្ជាទិហត្ថា មនុស្សា វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘កុហិំ សត្ថា, កុហិំ សារិបុត្តត្ថេរោ, កុហិំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ, កុហិំ មហាកស្សបត្ថេរោ, កុហិំ ភទ្ទិយត្ថេរោ, កុហិំ អនុរុទ្ធត្ថេរោ, កុហិំ អានន្ទត្ថេរោ, កុហិំ ភគុត្ថេរោ, កុហិំ កិមិលត្ថេរោ’’តិ អសីតិមហាសាវកានំ និសិន្នដ្ឋានំ ឱលោកេន្តា វិចរន្តិ។ ‘‘ទេវទត្តត្ថេរោ កុហិំ និសិន្នោ វា, ឋិតោ វា’’តិ បុច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ។ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហម្បិ ឯតេហិ សទ្ធិញ្ញេវ បព្ពជិតោ, ឯតេបិ ខត្តិយបព្ពជិតា, អហម្បិ ខត្តិយបព្ពជិតោ, លាភសក្ការហត្ថា មនុស្សា ឯតេយេវ បរិយេសន្តិ, មម នាមំ គហេតាបិ នត្ថិ។ កេន នុ ខោ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កំ បសាទេត្វា មម លាភសក្ការំ និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ។ អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ខោ រាជា ពិម្ពិសារោ បឋមទស្សនេនេវ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, ន សក្កា ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិតុំ, កោសលរញ្ញាបិ សទ្ធិំ ន សក្កា ភវិតុំ។ អយំ ខោ បន រញ្ញោ បុត្តោ អជាតសត្តុ កុមារោ កស្សចិ គុណទោសេ ន ជានាតិ, ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិស្សាមី’’តិ។ សោ កោសម្ពិតោ រាជគហំ គន្ត្វា កុមារកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ចត្តារោ អាសីវិសេ ចតូសុ ហត្ថបាទេសុ ឯកំ គីវាយ បិលន្ធិត្វា ឯកំ សីសេ ចុម្ពដកំ កត្វា ឯកំ ឯកំសំ ករិត្វា ឥមាយ អហិមេខលាយ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ អជាតសត្តុស្ស ឧច្ឆង្គេ និសីទិត្វា តេន ភីតេន ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ ទេវទត្តោ’’តិ វត្វា តស្ស ភយវិនោទនត្ថំ តំ អត្តភាវំ បដិសំហរិត្វា សង្ឃាដិបត្តចីវរធរោ បុរតោ ឋត្វា តំ បសាទេត្វា លាភសក្ការំ និព្ពត្តេសិ។ សោ លាភសក្ការាភិភូតោ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិ បាបកំ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សហ ចិត្តុប្បាទេន ឥទ្ធិតោ បរិហាយិត្វា សត្ថារំ វេឡុវនវិហារេ សរាជិកាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ – ‘‘ភគវា, ភន្តេ, ឯតរហិ ជិណ្ណោ វុឌ្ឍោ មហល្លកោ, អប្បោស្សុក្កោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ អនុយុញ្ជតុ, អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមិ, និយ្យាទេថ មេ ភិក្ខុសង្ឃ’’ន្តិ វត្វា សត្ថារា ខេឡាសកវាទេន អបសាទេត្វា បដិក្ខិត្តោ អនត្តមនោ ឥមំ បឋមំ តថាគតេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា បក្កាមិ។
អថស្ស ភគវា រាជគហេ បកាសនីយកម្មំ ការេសិ។ សោ ‘‘បរិច្ចត្តោ ទានិ អហំ សមណេន គោតមេន, ឥទានិស្ស អនត្ថំ ករិស្សាមី’’តិ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘បុព្ពេ ខោ, កុមារ, មនុស្សា ទីឃាយុកា, ឯតរហិ អប្បាយុកា។ ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ ត្វំ កុមារោវ សមានោ កាលំ ករេយ្យាសិ, តេន ហិ ត្វំ, កុមារ, បិតរំ ហន្ត្វា រាជា ហោហិ, អហំ ភគវន្តំ ហន្ត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វត្វា តស្មិំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតេ តថាគតស្ស វធាយ បុរិសេ បយោជេត្វា តេសុ សោតាបត្តិផលំ បត្វា និវត្តេសុ សយំ គិជ្ឈកូដបព្ពតំ អភិរុហិត្វា, ‘‘អហមេវ សមណំ គោតមំ ជីវិតា វោរោបេស្សាមី’’តិ សិលំ បវិជ្ឈិត្វា រុហិរុប្បាទកកម្មំ កត្វា ឥមិនាបិ ឧបាយេន មារេតុំ អសក្កោន្តោ បុន នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជាបេសិ។ តស្មិំ អាគច្ឆន្តេ អានន្ទត្ថេរោ អត្តនោ ជីវិតំ សត្ថុ បរិច្ចជិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ។ សត្ថា នាគំ ទមេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា វិហារំ គន្ត្វា អនេកសហស្សេហិ ឧបាសកេហិ អភិហដំ មហាទានំ បរិភុញ្ជិត្វា តស្មិំ ទិវសេ សន្និបតិតានំ អដ្ឋារសកោដិសង្ខាតានំ រាជគហវាសីនំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយេ ជាតេ ‘‘អហោ អាយស្មា អានន្ទោ មហាគុណោ, តថារូបេ នាម ហត្ថិនាគេ អាគច្ឆន្តេ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា សត្ថុ បុរតោវ អដ្ឋាសី’’តិ ថេរស្ស គុណកថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មមត្ថាយ ជីវិតំ បរិច្ចជិយេវា’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ ចូឡហំស (ជា. ១.១៥.១៣៣ អាទយោ; ២.២១.១ អាទយោ) – មហាហំស (ជា. ២.២១.៨៩ អាទយោ) – កក្កដកជាតកានិ (ជា. ១.៣.៤៩ អាទយោ) កថេសិ។ ទេវទត្តស្សាបិ កម្មំ នេវ បាកដំ, តថា រញ្ញោ មារាបិតត្តា, ន វធកានំ បយោជិតត្តា ន សិលាយ បវិទ្ធត្តា បាកដំ អហោសិ, យថា នាឡាគិរិហត្ថិនោ វិស្សជ្ជិតត្តា។ តទា ហិ មហាជនោ ‘‘រាជាបិ ទេវទត្តេនេវ មារាបិតោ, វធកោបិ បយោជិតោ, សិលាបិ អបវិទ្ធា។ ឥទានិ បន តេន នាឡាគិរិ វិស្សជ្ជាបិតោ, ឯវរូបំ នាម បាបកំ គហេត្វា រាជា វិចរតី’’តិ កោលាហលមកាសិ។
រាជា មហាជនស្ស កថំ សុត្វា បញ្ច ថាលិបាកសតានិ នីហរាបេត្វា ន បុន តស្សូបដ្ឋានំ អគមាសិ, នាគរាបិស្ស កុលំ ឧបគតស្ស ភិក្ខាមត្តម្បិ ន អទំសុ។ សោ បរិហីនលាភសក្ការោ កោហញ្ញេន ជីវិតុកាមោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ច វត្ថូនិ យាចិត្វា ភគវតោ ‘‘អលំ, ទេវទត្ត, យោ ឥច្ឆតិ, សោ អារញ្ញកោ ហោតូ’’តិ បដិក្ខិត្តោ កស្សាវុសោ, វចនំ សោភនំ, កិំ តថាគតស្ស ឧទាហុ មម, អហញ្ហិ ឧក្កដ្ឋវសេន ឯវំ វទាមិ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញកា អស្សុ, បិណ្ឌបាតិកា, បំសុកូលិកា, រុក្ខមូលិកា, មច្ឆមំសំ ន ខាទេយ្យុ’’ន្តិ។ ‘‘យោ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា បក្កាមិ។ តស្ស វចនំ សុត្វា ឯកច្ចេ នវកបព្ពជិតា មន្ទពុទ្ធិនោ ‘‘កល្យាណំ ទេវទត្តោ អាហ, ឯតេន សទ្ធិំ វិចរិស្សាមា’’តិ តេន សទ្ធិំ ឯកតោ អហេសុំ។ ឥតិ សោ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហិ លូខប្បសន្នំ ជនំ សញ្ញាបេន្តោ កុលេសុ វិញ្ញាបេត្វា វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តោ សង្ឃភេទាយ បរក្កមិ។ សោ ភគវតា, ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទាយ បរក្កមសិ ចក្កភេទាយា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វត្វា, ‘‘គរុកោ ខោ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទោ’’តិអាទីហិ ឱវទិតោបិ សត្ថុ វចនំ អនាទិយិត្វា បក្កន្តោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជតគ្គេ ទានាហំ, អាវុសោ អានន្ទ, អញ្ញត្រេវ ភគវតា, អញ្ញត្រ, ភិក្ខុសង្ឃា ឧបោសថំ ករិស្សាមិ, សង្ឃកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ។ ថេរោ តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសិ។ តំ វិទិត្វា សត្ថា ឧប្បន្នធម្មសំវេគោ ហុត្វា, ‘‘ទេវទត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អនត្ថនិស្សិតំ អត្តនោ អវីចិម្ហិ បច្ចនកកម្មំ ករោតី’’តិ វិតក្កេត្វា –
‘‘សុករានិ អសាធូនិ, អត្តនោ អហិតានិ ច;
យំ វេ ហិតញ្ច សាធុញ្ច, តំ វេ បរមទុក្ករ’’ន្តិ។ (ធ. ប. ១៦៣) –
ឥមំ គាថំ វត្វា បុន ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘សុករំ សាធុនា សាធុ, សាធុ បាបេន ទុក្ករំ;
បាបំ បាបេន សុករំ, បាបមរិយេហិ ទុក្ករ’’ន្តិ។ (ឧទា. ៤៨; ចូឡវ. ៣៤៣);
អថ ខោ ទេវទត្តោ ឧបោសថទិវសេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ឯកមន្តំ និសីទិត្វា, ‘‘យស្សិមានិ បញ្ច វត្ថូនិ ខមន្តិ , សោ សលាកំ គណ្ហតូ’’តិ វត្វា បញ្ចសតេហិ វជ្ជិបុត្តកេហិ នវកេហិ អប្បកតញ្ញូហិ សលាកាយ គហិតាយ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា តេ ភិក្ខូ អាទាយ គយាសីសំ អគមាសិ។ តស្ស តត្ថ គតភាវំ សុត្វា សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ អានយនត្ថាយ ទ្វេ អគ្គសាវកេ បេសេសិ។ តេ តត្ថ គន្ត្វា អាទេសនាបាដិហារិយានុសាសនិយា ចេវ ឥទ្ធិបាដិហារិយានុសាសនិយា ច អនុសាសន្តា តេ អមតំ បាយេត្វា អាទាយ អាកាសេន អាគមិំសុ។ កោកាលិកោបិ ខោ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាវុសោ ទេវទត្ត, នីតា តេ ភិក្ខូ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេហិ, ននុ ត្វំ មយា វុត្តោ ‘មា, អាវុសោ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ វិស្សាសី’តិ។ បាបិច្ឆា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា, បាបិកានំ ឥច្ឆានំ វសំ គតា’’តិ វត្វា ជណ្ណុកេន ហទយមជ្ឈេ បហរិ, តស្ស តត្ថេវ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ។ អាយស្មន្តំ បន សារិបុត្តំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ អាកាសេន អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អាយស្មា សារិបុត្តោ គមនកាលេ អត្តទុតិយោ គតោ, ឥទានិ មហាបរិវារោ អាគច្ឆន្តោ សោភតី’’តិ។ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សារិបុត្តោ សោភតិ, បុព្ពេ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តកាលេបិ មយ្ហំ បុត្តោ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ សោភិយេវា’’តិ វត្វា –
‘‘ហោតិ សីលវតំ អត្ថោ, បដិសន្ថារវុត្តិនំ;
លក្ខណំ បស្ស អាយន្តំ, ញាតិសង្ឃបុរក្ខតំ;
អថ បស្សសិមំ កាឡំ, សុវិហីនំវ ញាតិភី’’តិ។ (ជា. ១.១.១១) –
ឥទំ ជាតកំ កថេសិ។ បុន ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ ទ្វេ អគ្គសាវកេ ឧភោសុ បស្សេសុ និសីទាបេត្វា ‘ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’តិ តុម្ហាកំ អនុកិរិយំ ករោតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន , ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មម អនុកិរិយំ កាតុំ វាយមិ, ន បន សក្ខី’’តិ វត្វា –
‘‘អបិ វីរក បស្សេសិ, សកុណំ មញ្ជុភាណកំ;
មយូរគីវសង្កាសំ, បតិំ មយ្ហំ សវិដ្ឋកំ។
‘‘ឧទកថលចរស្ស បក្ខិនោ,
និច្ចំ អាមកមច្ឆភោជិនោ;
តស្សានុករំ សវិដ្ឋកោ,
សេវាលេ បលិគុណ្ឋិតោ មតោ’’តិ។ (ជា. ១.២.១០៧-១០៨) –
អាទិនា ជាតកំ វត្វា អបរាបរេសុបិ ទិវសេសុ តថានុរូបមេវ កថំ អារព្ភ –
‘‘អចារិ វតាយំ វិតុទំ វនានិ,
កដ្ឋង្គរុក្ខេសុ អសារកេសុ;
អថាសទា ខទិរំ ជាតសារំ,
យត្ថព្ភិទា គរុឡោ ឧត្តមង្គ’’ន្តិ។ (ជា. ១.២.១២០);
‘‘លសី ច តេ និប្ផលិកា, មត្ថកោ ច បទាលិតោ;
សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, អជ្ជ ខោ ត្វំ វិរោចសី’’តិ។ (ជា. ១.១.១៤៣) –
ឯវមាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ។ បុន ‘‘អកតញ្ញូ ទេវទត្តោ’’តិ កថំ អារព្ភ –
‘‘អករម្ហស តេ កិច្ចំ, យំ ពលំ អហុវម្ហសេ;
មិគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ។
‘‘មម លោហិតភក្ខស្ស, និច្ចំ លុទ្ទានិ កុព្ពតោ;
ទន្តន្តរគតោ សន្តោ, តំ ពហុំ យម្បិ ជីវសី’’តិ។ (ជា. ១.៤.២៩-៣០) –
អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ។ បុន វធាយ បរិសក្កនមស្ស អារព្ភ –
‘‘ញាតមេតំ កុរុង្គស្ស, យំ ត្វំ សេបណ្ណិ សិយ្យសិ;
អញ្ញំ សេបណ្ណិ គច្ឆាមិ, ន មេ តេ រុច្ចតេ ផល’’ន្តិ។ (ជា. ១.១.២១) –
អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ។ បុនទិវសេ ‘‘ឧភតោ បរិហីនោ ទេវទត្តោ លាភសក្ការតោ ច សាមញ្ញតោ ចា’’តិ កថាសុ បវត្តមានាសុ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តោ បរិហីនោ, បុព្ពេបេស បរិហីនោយេវា’’តិ វត្វា –
‘‘អក្ខី ភិន្នា បដោ នដ្ឋោ, សខិគេហេ ច ភណ្ឌនំ;
ឧភតោ បទុដ្ឋា កម្មន្តា, ឧទកម្ហិ ថលម្ហិ ចា’’តិ។ (ជា. ១.១.១៣៩) –
អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ។ ឯវំ រាជគហេ វិហរន្តោវ ទេវទត្តំ អារព្ភ ពហូនិ ជាតកានិ កថេត្វា រាជគហតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា ជេតវនេ វិហារេ វាសំ កប្បេសិ។ ទេវទត្តោបិ ខោ នវ មាសេ គិលានោ បច្ឆិមេ កាលេ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា អត្តនោ សាវកេ អាហ – ‘‘អហំ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ, តំ មេ ទស្សេថា’’តិ។ ‘‘ត្វំ សមត្ថកាលេ សត្ថារា សទ្ធិំ វេរី ហុត្វា អចរិ, ន មយំ តត្ថ នេស្សាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មា មំ នាសេថ, មយា សត្ថរិ អាឃាតោ កតោ, សត្ថុ បន មយិ កេសគ្គមត្តោបិ អាឃាតោ នត្ថិ’’។ សោ ហិ ភគវា –
‘‘វធកេ ទេវទត្តម្ហិ, ចោរេ អង្គុលិមាលកេ;
ធនបាលេ រាហុលេ ច, សព្ពត្ថ សមមានសោ’’តិ។ (អប. ថេរ ១.១.៥៨៥; មិ. ប. ៦.៦.៥) –
‘‘ទស្សេថ មេ ភគវន្ត’’ន្តិ បុនប្បុនំ យាចិ។ អថ នំ តេ មញ្ចកេនាទាយ និក្ខមិំសុ។ តស្ស អាគមនំ សុត្វា ភិក្ខូ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆតី’’តិ។ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ តេនត្តភាវេន មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ។ ទេវទត្តោ កិរ បញ្ចន្នំ វត្ថូនំ អាយាចិតកាលតោ បដ្ឋាយ បុន ពុទ្ធំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, អយំ ធម្មតា។ ‘‘អសុកដ្ឋានញ្ច អសុកដ្ឋានញ្ច អាគតោ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘យំ ឥច្ឆតិ, តំ ករោតុ, ន សោ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, ឥតោ យោជនមត្តំ អាគតោ, អឌ្ឍយោជនំ, គាវុតំ, ជេតវនបោក្ខរណីសមីបំ អាគតោ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សចេបិ អន្តោជេតវនំ បវិសតិ, នេវ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ។ ទេវទត្តំ គហេត្វា អាគតា ជេតវនបោក្ខរណីតីរេ មញ្ចំ ឱតារេត្វា បោក្ខរណិំ ន្ហាយិតុំ ឱតរិំសុ។ ទេវទត្តោបិ ខោ មញ្ចតោ វុដ្ឋាយ ឧភោ បាទេ ភូមិយំ ឋបេត្វា និសីទិ។ បាទា បថវិំ បវិសិំសុ ។ សោ អនុក្កមេន យាវ គោប្ផកា, យាវ ជណ្ណុកា, យាវ កដិតោ, យាវ ថនតោ, យាវ គីវតោ បវិសិត្វា ហនុកដ្ឋិកស្ស ភូមិយំ បវិដ្ឋកាលេ –
‘‘ឥមេហិ អដ្ឋីហិ តមគ្គបុគ្គលំ,
ទេវាតិទេវំ នរទម្មសារថិំ;
សមន្តចក្ខុំ សតបុញ្ញលក្ខណំ,
បាណេហិ ពុទ្ធំ សរណំ ឧបេមី’’តិ។ (មិ. ប. ៤.១.៣) –
ឥមំ គាថមាហ។ ឥទំ កិរ ឋានំ ទិស្វា តថាគតោ ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ។ សចេ ហិ ន សោ បព្ពជិស្ស, គិហី ហុត្វា កម្មញ្ច ភារិយំ អករិស្ស, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ ន សក្ខិស្ស, បព្ពជិត្វា ច បន កិញ្ចាបិ កម្មំ ភារិយំ ករិស្សតិ, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ សក្ខិស្សតីតិ តំ សត្ថា បព្ពាជេសិ។ សោ ហិ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ អដ្ឋិស្សរោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, សោ បថវិំ បវិសិត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ។ និច្ចលេ ពុទ្ធេ អបរជ្ឈភាវេន បន និច្ចលោវ ហុត្វា បច្ចតូតិ យោជនសតិកេ អន្តោ អវីចិម្ហិ យោជនសតុព្ពេធមេវស្ស សរីរំ និព្ពត្តិ។ សីសំ យាវ កណ្ណសក្ខលិតោ ឧបរិ អយកបល្លំ បាវិសិ, បាទា យាវ គោប្ផកា ហេដ្ឋា អយបថវិយំ បវិដ្ឋា, មហាតាលក្ខន្ធបរិមាណំ អយសូលំ បច្ឆិមភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា បិដ្ឋិមជ្ឈំ ភិន្ទិត្វា ឧរេន និក្ខមិត្វា បុរិមភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ទក្ខិណភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា ទក្ខិណបស្សំ ភិន្ទិត្វា វាមបស្សេន និក្ខមិត្វា ឧត្តរភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ឧបរិ កបល្លតោ និក្ខមិត្វា មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា អធោភាគេន និក្ខមិត្វា អយបថវិំ បាវិសិ។ ឯវំ សោ តត្ថ និច្ចលោវ បច្ចិ។
ភិក្ខូ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ ទេវទត្តោ អាគច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អលភិត្វាវ បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ។ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មយិ អបរជ្ឈិត្វា បថវិំ បាវិសិ, បុព្ពេបិ បវិដ្ឋោយេវា’’តិ វត្វា ហត្ថិរាជកាលេ មគ្គមូឡ្ហំ បុរិសំ សមស្សាសេត្វា អត្តនោ បិដ្ឋិំ អារោបេត្វា ខេមន្តំ បាបិតស្ស បុន តិក្ខត្តុំ អាគន្ត្វា អគ្គដ្ឋានេ មជ្ឈិមដ្ឋានេ មូលេហិ ឯវំ ទន្តេ ឆិន្ទិត្វា តតិយវារេ មហាបុរិសស្ស ចក្ខុបថំ អតិក្កមន្តស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –
‘‘អកតញ្ញុស្ស បោសស្ស, និច្ចំ វិវរទស្សិនោ;
សព្ពំ ចេ បថវិំ ទជ្ជា, នេវ នំ អភិរាធយេ’’តិ។ (ជា. ១.១.៧២; ១.៩.១០៧) –
ឥទំ ជាតកំ កថេត្វា បុនបិ តថេវ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ខន្តិវាទិភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា កលាពុរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ខន្តិវាទិជាតកញ្ច (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ), ចូឡធម្មបាលភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា មហាបតាបរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ចូឡធម្មបាលជាតកញ្ច (ជា. ១.៥.៤៤ អាទយោ) កថេសិ។
បថវិំ បវិដ្ឋេ បន ទេវទត្តេ មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ធជបដាកកទលិយោ ឧស្សាបេត្វា បុណ្ណឃដេ ឋបេត្វា ‘‘លាភា វត នោ’’តិ មហន្តំ ឆណំ អនុភោតិ។ តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសុំ។ ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តេ មតេ មហាជនោ តុស្សតិ, បុព្ពេបិ តុស្សិយេវា’’តិ វត្វា សព្ពជនស្ស អប្បិយេ ចណ្ឌេ ផរុសេ ពារាណសិយំ បិង្គលរញ្ញេ នាម មតេ មហាជនស្ស តុដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –
‘‘សព្ពោ ជនោ ហិំសិតោ បិង្គលេន,
តស្មិំ មតេ បច្ចយា វេទយន្តិ;
បិយោ នុ តេ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,
កស្មា តុវំ រោទសិ ទ្វារបាល។
‘‘ន មេ បិយោ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,
ភាយាមិ បច្ចាគមនាយ តស្ស;
ឥតោ គតោ ហិំសេយ្យ មច្ចុរាជំ,
សោ ហិំសិតោ អានេយ្យ បុន ឥធា’’តិ។ (ជា. ១.២.១៧៩-១៨០) –
ឥទំ បិង្គលជាតកំ កថេសិ។ ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, ទេវទត្តោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘អវីចិមហានិរយេ, ភិក្ខវេ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, ឥធ តប្បន្តោ វិចរិត្វា បុន គន្ត្វា តប្បនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ។ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតា វា ហោន្តុ គហដ្ឋា វា, បមាទវិហារិនោ ឧភយត្ថ តប្បន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
១៧.
‘‘ឥធ តប្បតិ បេច្ច តប្បតិ, បាបការី ឧភយត្ថ តប្បតិ;
បាបំ មេ កតន្តិ តប្បតិ, ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ’’តិ។
តត្ថ ឥធ តប្បតីតិ ឥធ កម្មតប្បនេន ទោមនស្សមត្តេន តប្បតិ។ បេច្ចាតិ បរលោកេ បន វិបាកតប្បនេន អតិទារុណេន អបាយទុក្ខេន តប្បតិ។ បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបស្ស កត្តា។ ឧភយត្ថាតិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន តប្បនេន ឧភយត្ថ តប្បតិ នាម។ បាបំ មេតិ សោ ហិ កម្មតប្បនេន កប្បន្តោ ‘‘បាបំ មេ កត’’ន្តិ តប្បតិ។ តំ អប្បមត្តកំ តប្បនំ, វិបាកតប្បនេន បន តប្បន្តោ ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ អតិផរុសេន តប្បនេន អតិវិយ តប្បតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ។ ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ។
ទេវទត្តវត្ថុ ទ្វាទសមំ។
១៣. សុមនាទេវីវត្ថុ
ឥធ នន្ទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុមនាទេវិំ អារព្ភ កថេសិ។
សាវត្ថិយញ្ហិ ទេវសិកំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ ទ្វេ ភិក្ខូសហស្សានិ ភុញ្ជន្តិ, តថា វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ។ សាវត្ថិយំ យោ យោ ទានំ ទាតុកាមោ ហោតិ, សោ សោ តេសំ ឧភិន្នំ ឱកាសំ លភិត្វាវ ករោតិ។ កិំ ការណា? ‘‘តុម្ហាកំ ទានគ្គំ អនាថបិណ្ឌិកោ វា វិសាខា វា អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘នាគតា’’តិ វុត្តេ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា កតទានម្បិ ‘‘កិំ ទានំ នាមេត’’ន្តិ គរហន្តិ។ ឧភោបិ ហិ តេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស រុចិញ្ច អនុច្ឆវិកកិច្ចានិ ច អតិវិយ ជានន្តិ, តេសុ វិចារេន្តេសុ ភិក្ខូ ចិត្តរូបំ ភុញ្ជន្តិ។ តស្មា សព្ពេ ទានំ ទាតុកាមា តេ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ។ ឥតិ តេ អត្តនោ អត្តនោ ឃរេ ភិក្ខូ បរិវិសិតុំ ន លភន្តិ។ តតោ វិសាខា, ‘‘កោ នុ ខោ មម ឋានេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តី បុត្តស្ស ធីតរំ ទិស្វា តំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេសិ។ សា តស្សា និវេសនេ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសតិ។ អនាថបិណ្ឌិកោបិ មហាសុភទ្ទំ នាម ជេដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ។ សា ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តី ធម្មំ សុណន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ អគមាសិ។ តតោ ចូឡសុភទ្ទំ ឋបេសិ។ សាបិ តថេវ ករោន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ គតា។ អថ សុមនទេវិំ នាម កនិដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ។ សា បន ធម្មំ សុត្វា សកទាគាមិផលំ បត្វា កុមារិកាវ ហុត្វា តថារូបេន អផាសុកេន អាតុរា អាហារុបច្ឆេទំ កត្វា បិតរំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា បក្កោសាបេសិ។ សោ ឯកស្មិំ ទានគ្គេ តស្សា សាសនំ សុត្វាវ អាគន្ត្វា, ‘‘កិំ, អម្ម សុមនេ’’តិ អាហ។ សាបិ នំ អាហ – ‘‘កិំ, តាត កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ? ‘‘វិលបសិ អម្មា’’តិ? ‘‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ។ ‘‘ភាយសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘ន ភាយាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ។ ឯត្តកំ វត្វាយេវ បន សា កាលមកាសិ។ សោ សោតាបន្នោបិ សមានោ សេដ្ឋិធីតរិ ឧប្បន្នសោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ធីតុ សរីរកិច្ចំ ការេត្វា រោទន្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, គហបតិ, ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ធីតា មេ, ភន្តេ, សុមនទេវី កាលកតា’’តិ អាហ។ ‘‘អថ កស្មា សោចសិ, ននុ សព្ពេសំ ឯកំសិកំ មរណ’’ន្តិ? ‘‘ជានាមេតំ, ភន្តេ, ឯវរូបា នាម មេ ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា ធីតា, សា មរណកាលេ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តី វិលបមានា មតា, តេន មេ អនប្បកំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។ ‘‘កិំ បន តាយ កថិតំ មហាសេដ្ឋី’’តិ? ‘‘អហំ តំ, ភន្តេ, ‘អម្ម, សុមនេ’តិ អាមន្តេសិំ។ អថ មំ អាហ – ‘កិំ, តាត, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ? ‘វិលបសិ, អម្មា’តិ? ‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ។ ‘ភាយសិ, អម្មា’តិ? ‘ន ភាយាមិ កនិដ្ឋភាតិកា’តិ។ ឯត្តកំ វត្វា កាលមកាសី’’តិ។ អថ នំ ភគវា អាហ – ‘‘ន តេ មហាសេដ្ឋិ ធីតា វិលបតី’’តិ។ ‘‘អថ កស្មា ភន្តេ ឯវមាហា’’តិ? ‘‘កនិដ្ឋត្តាយេវ ។ ធីតា ហិ តេ, គហបតិ, មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកា។ ត្វញ្ហិ សោតាបន្នោ, ធីតា បន តេ សកទាគាមិនី។ សា មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកត្តា តំ ឯវមាហា’’តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវំ, គហបតី’’តិ។ ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, គហបតី’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ឥធ ញាតកានំ អន្តរេ នន្ទមានា វិចរិត្វា ឥតោ គន្ត្វាបិ នន្ទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តា’’តិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘អាម, គហបតិ, អប្បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា ឥធ លោកេ ច បរលោកេ ច នន្ទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
១៨.
‘‘ឥធ នន្ទតិ បេច្ច នន្ទតិ, កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ នន្ទតិ;
បុញ្ញំ មេ កតន្តិ នន្ទតិ, ភិយ្យោ នន្ទតិ សុគ្គតិំ គតោ’’តិ។
តត្ថ ឥធាតិ ឥធ លោកេ កម្មនន្ទនេន នន្ទតិ។ បេច្ចាតិ បរលោកេ វិបាកនន្ទនេន នន្ទតិ។ កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស បុញ្ញស្ស កត្តា។ ឧភយត្ថាតិ ឥធ ‘‘កតំ មេ កុសលំ, អកតំ មេ បាប’’ន្តិ នន្ទតិ, បរត្ថ វិបាកំ អនុភវន្តោ នន្ទតិ។ បុញ្ញំ មេតិ ឥធ នន្ទន្តោ បន ‘‘បុញ្ញំ មេ កត’’ន្តិ សោមនស្សមត្តេនេវ កម្មនន្ទនំ ឧបាទាយ នន្ទតិ។ ភិយ្យោតិ វិបាកនន្ទនេន បន សុគតិំ គតោ សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិយោ សដ្ឋិវស្សសតសហស្សានិ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តុសិតបុរេ អតិវិយ នន្ទតីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ។ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ។
សុមនាទេវីវត្ថុ តេរសមំ។
១៤. ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ
ពហុម្បិ ចេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ សហាយកេ អារព្ភ កថេសិ។
សាវត្ថិវាសិនោ ហិ ទ្វេ កុលបុត្តា សហាយកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កាមេ បហាយ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិត្វា បញ្ច វស្សានិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ វសិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរំ បុច្ឆិត្វា វិបស្សនាធុរញ្ច គន្ថធុរញ្ច វិត្ថារតោ សុត្វា ឯកោ តាវ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ ន សក្ខិស្សាមិ គន្ថធុរំ បូរេតុំ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា វិបស្សនាធុរំ កថាបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ។ ឥតរោ បន ‘‘អហំ គន្ថធុរំ បូរេស្សាមី’’តិ អនុក្កមេន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា គតគតដ្ឋានេ ធម្មំ កថេតិ, សរភញ្ញំ ភណតិ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ធម្មំ វាចេន្តោ វិចរតិ។ អដ្ឋារសន្នំ មហាគណានំ អាចរិយោ អហោសិ។ ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឥតរស្ស ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ វទន្តិ។ ថេរោ ‘‘គច្ឆថ, អាវុសោ, មម វចនេន សត្ថារំ វន្ទិត្វា អសីតិ មហាថេរេ វន្ទថ, សហាយកត្ថេរម្បិ មេ ‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’តិ វទថា’’តិ បេសេតិ។ តេ ភិក្ខូ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា គន្ថិកត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វទន្តិ។ ឥតរេន ច ‘‘កោ នាម សោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខុ, ភន្តេ’’តិ វទន្តិ។ ឯវំ ថេរេ បុនប្បុនំ សាសនំ បហិណន្តេ សោ ភិក្ខុ ថោកំ កាលំ សហិត្វា អបរភាគេ សហិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ បន តុម្ហេហិ តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហិតំ, កិំ ទីឃនិកាយាទីសុ អញ្ញតរោ និកាយោ, កិំ តីសុ បិដកេសុ ឯកំ បិដក’’ន្តិ វត្វា ‘‘ចតុប្បទិកម្បិ គាថំ ន ជានាតិ, បំសុកូលំ គហេត្វា បព្ពជិតកាលេយេវ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, ពហូ វត អន្តេវាសិកេ លភិ, តស្ស អាគតកាលេ មយា បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេសិ។
អថ អបរភាគេ ថេរោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អាគតោ។ សហាយកស្ស ថេរស្ស សន្តិកេ បត្តចីវរំ ឋបេត្វា គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា សហាយកស្ស វសនដ្ឋានំ បច្ចាគមិ។ អថស្ស សោ វត្តំ ការេត្វា សមប្បមាណំ អាសនំ គហេត្វា, ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ និសីទិ។ តស្មិំ ខណេ សត្ថា ‘‘ឯស ឯវរូបំ មម បុត្តំ វិហេឋេត្វា និរយេ និព្ពត្តេយ្យា’’តិ តស្មិំ អនុកម្បាយ វិហារចារិកំ ចរន្តោ វិយ តេសំ និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ។ តត្ថ តត្ថ និសីទន្តា ហិ ភិក្ខូ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វាវ និសីទន្តិ។ តេន សត្ថា បកតិបញ្ញត្តេយេវ អាសនេ និសីទិ។ និសជ្ជ ខោ បន គន្ថិកភិក្ខុំ បឋមជ្ឈានេ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អកថិតេ ទុតិយជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា អដ្ឋសុបិ សមាបត្តីសុ រូបារូបេសុ ច បញ្ហំ បុច្ឆិ។ គន្ថិកត្ថេរោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ។ ឥតរោ តំ សព្ពំ កថេសិ។ អថ នំ សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ។ គន្ថិកត្ថេរោ កថេតុំ នាសក្ខិ។ តតោ ខីណាសវត្ថេរំ បុច្ឆិ។ ថេរោ កថេសិ។ សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ អភិនន្ទិត្វា សេសមគ្គេសុបិ បដិបាដិយា បញ្ហំ បុច្ឆិ។ គន្ថិកោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ, ខីណាសវោ បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ កថេសិ។ សត្ថា ចតូសុបិ ឋានេសុ តស្ស សាធុការំ អទាសិ។ តំ សុត្វា ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពា ទេវតា ចេវ នាគសុបណ្ណា ច សាធុការំ អទំសុ។ តំ សាធុការំ សុត្វា តស្ស អន្តេវាសិកា ចេវ សទ្ធិវិហារិនោ ច សត្ថារំ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, កិញ្ចិ អជានន្តស្ស មហល្លកត្ថេរស្ស ចតូសុ ឋានេសុ សាធុការំ អទាសិ, អម្ហាកំ បនាចរិយស្ស សព្ពបរិយត្តិធរស្ស បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បាមោក្ខស្ស បសំសាមត្តម្បិ ន ករី’’តិ។ អថ នេ សត្ថា ‘‘កិំ នាមេតំ, ភិក្ខវេ, កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ អាចរិយោ មម សាសនេ ភតិយា គាវោ រក្ខណសទិសោ, មយ្ហំ បន បុត្តោ យថារុចិយា បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជនកសាមិសទិសោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១៩.
‘‘ពហុម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,
ន តក្ករោ ហោតិ នរោ បមត្តោ;
គោបោវ គាវោ គណយំ បរេសំ,
ន ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតិ។
២០.
‘‘អប្បម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,
ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារី;
រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ,
សម្មប្បជានោ សុវិមុត្តចិត្តោ។
‘‘អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វា,
ស ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតី’’តិ។
តត្ថ សំហិតន្តិ តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្សេតំ នាមំ។ តំ អាចរិយេ ឧបសង្កមិត្វា ឧគ្គណ្ហិត្វា ពហុម្បិ បរេសំ ភាសមានោ វាចេន្តោ តំ ធម្មំ សុត្វា យំ ការកេន បុគ្គលេន កត្តព្ពំ, តក្ករោ ន ហោតិ។ កុក្កុដស្ស បក្ខបហរណមត្តម្បិ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការំ នប្បវត្តេតិ។ ឯសោ យថា នាម ទិវសំ ភតិយា គាវោ រក្ខន្តោ គោបោ បាតោវ និរវសេសំ សម្បដិច្ឆិត្វា សាយំ គហេត្វា សាមិកានំ និយ្យាទេត្វា ទិវសភតិមត្តំ គណ្ហាតិ, យថារុចិយា បន បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជិតុំ ន លភតិ, ឯវមេវ កេវលំ អន្តេវាសិកានំ សន្តិកា វត្តបដិវត្តករណមត្តស្ស ភាគី ហោតិ, សាមញ្ញស្ស បន ភាគី ន ហោតិ។ យថា បន គោបាលកេន និយ្យាទិតានំ គុន្នំ គោរសំ សាមិកាវ បរិភុញ្ជន្តិ, តថា តេន កថិតំ ធម្មំ សុត្វា ការកបុគ្គលា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិត្វា កេចិ បឋមជ្ឈានាទីនិ បាបុណន្តិ, កេចិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គផលានិ បាបុណន្តិ, គោណសាមិកា គោរសស្សេវ សាមញ្ញស្ស ភាគិនោ ហោន្តិ។
ឥតិ សត្ថា សីលសម្បន្នស្ស ពហុស្សុតស្ស បមាទវិហារិនោ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការេ បមត្តស្ស ភិក្ខុនោ វសេន បឋមំ គាថំ កថេសិ, ន ទុស្សីលស្ស។ ទុតិយគាថា បន អប្បស្សុតស្សបិ យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តស្ស ការកបុគ្គលស្ស វសេន កថិតា។
តត្ថ អប្បម្បី ចេតិ ថោកំ ឯកវគ្គទ្វិវគ្គមត្តម្បិ។ ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារីតិ អត្ថមញ្ញាយ ធម្មមញ្ញាយ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបំ ធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទាសង្ខាតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលធុតង្គអសុភកម្មដ្ឋានាទិភេទំ ចរន្តោ អនុធម្មចារី ហោតិ។ សោ ‘‘អជ្ជ អជ្ជេវា’’តិ បដិវេធំ អាកង្ខន្តោ វិចរតិ។ សោ ឥមាយ សម្មាបដិបត្តិយា រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ សម្មា ហេតុនា នយេន បរិជានិតព្ពេ ធម្មេ បរិជានន្តោ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីនំ វសេន សុវិមុត្តចិត្តោ, អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វាតិ ឥធលោកបរលោកបរិយាបន្នា វា អជ្ឈត្តិកពាហិរា វា ខន្ធាយតនធាតុយោ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយន្តោ មហាខីណាសវោ មគ្គសង្ខាតស្ស សាមញ្ញស្ស វសេន អាគតស្ស ផលសាមញ្ញស្ស ចេវ បញ្ចអសេក្ខធម្មក្ខន្ធស្ស ច ភាគវា ហោតីតិ រតនកូដេន វិយ អគារស្ស អរហត្តេន ទេសនាយ កូដំ គណ្ហីតិ។
គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ។ ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ។
ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ ចុទ្ទសមំ។
យមកវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បឋមោ វគ្គោ។