១១. ជរាវគ្គោ
១. វិសាខាយ សហាយិកានំ វត្ថុ
កោ នុ ហាសោ កិមានន្ទោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិសាខាយ សហាយិកាយោ អារព្ភ កថេសិ។
សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា កុលបុត្តា ‘‘ឯវំ ឥមា អប្បមាទវិហារិនិយោ ភវិស្សន្តី’’តិ អត្តនោ អត្តនោ ភរិយាយោ វិសាខំ មហាឧបាសិកំ សម្បដិច្ឆាបេសុំ។ តា ឧយ្យានំ វា វិហារំ វា គច្ឆន្តិយោ តាយ សទ្ធិំយេវ គច្ឆន្តិ។ តា ឯកស្មិំ កាលេ ‘‘សត្តាហំ សុរាឆណោ ភវិស្សតី’’តិ ឆណេ សង្ឃុដ្ឋេ អត្តនោ អត្តនោ សាមិកានំ សុរំ បដិយាទេសុំ។ តេ សត្តាហំ សុរាឆណំ កីឡិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ កម្មន្តភេរិយា និក្ខន្តាយ កម្មន្តេ អគមំសុ។ តាបិ ឥត្ថិយោ ‘‘មយំ សាមិកានំ សម្មុខា សុរំ បាតុំ ន លភិម្ហា, អវសេសា សុរា ច អត្ថិ, ឥទំ យថា តេ ន ជានន្តិ, តថា បិវិស្សាមា’’តិ វិសាខាយ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឥច្ឆាម, អយ្យេ, ឧយ្យានំ ទដ្ឋុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘សាធុ, អម្មា, តេន ហិ កត្តព្ពកិច្ចានិ កត្វា និក្ខមថា’’តិ វុត្តេ តាយ សទ្ធិំ គន្ត្វា បដិច្ឆន្នាការេន
វិសាខា ‘‘ឥមាសំ, ភន្តេ, ធម្មំ កថេថា’’តិ អាហ។ តាបិ មទវេគេន កម្បមានសរីរា ‘‘ឥច្ចាម, គាយាមា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសុំ។ អថេកា មារកាយិកា ទេវតា ‘‘ឥមាសំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា សមណស្ស គោតមស្ស បុរតោ វិប្បការំ ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តាសំ សរីរេ អធិមុច្ចិ។ តាសុ ឯកច្ចា សត្ថុ បុរតោ បាណិំ បហរិត្វា ហសិតុំ, ឯកច្ចា នច្ចិតុំ អារភិំសុ។ សត្ថា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ន ឥទានិ មារកាយិកានំ ឱតារំ លភិតុំ ទស្សាមិ។ ន ហិ មយា ឯត្តកំ កាលំ បារមិយោ បូរេន្តេន មារកាយិកានំ ឱតារលាភត្ថាយ បូរិតា’’តិ តា សំវេជេតុំ ភមុកលោមតោ រស្មិយោ វិស្សជ្ជេសិ, តាវទេវ អន្ធការតិមិសា អហោសិ។ តា ភីតា អហេសុំ មរណភយតជ្ជិតា។ តេន តាសំ កុច្ឆិយំ សុរា ជីរិ។ សត្ថា និសិន្នបល្លង្កេ អន្តរហិតោ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា ឧណ្ណាលោមតោ រស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ, តង្ខណំយេវ ចន្ទសហស្សុគ្គមនំ វិយ អហោសិ។ អថ សត្ថា តា ឥត្ថិយោ អាមន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ មម សន្តិកំ អាគច្ឆមានាហិ បមត្តាហិ អាគន្តុំ ន វដ្ដតិ។ តុម្ហាកញ្ហិ បមាទេនេវ មារកាយិកា ទេវតា ឱតារំ លភិត្វា តុម្ហេ ហសាទីនំ អករណដ្ឋានេ ហសាទីនិ ការាបេសិ, ឥទានិ តុម្ហេហិ រាគាទីនំ
១៤៦.
‘‘កោ នុ ហាសោ កិមានន្ទោ, និច្ចំ បជ្ជលិតេ សតិ;
អន្ធការេន ឱនទ្ធា, បទីបំ ន គវេសថា’’តិ។
តត្ថ អានន្ទោតិ តុដ្ឋិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមស្មិំ លោកសន្និវាសេ រាគាទីហិ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ និច្ចំ បជ្ជលិតេ សតិ កោ នុ តុម្ហាកំ ហាសោ វា ឱនទ្ធា តុម្ហេ តស្សេវ អន្ធការស្ស វិធមនត្ថាយ កិំ ការណា ញាណប្បទីបំ ន គវេសថ ន ករោថាតិ។
ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ តា ឥត្ថិយោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ។
សត្ថា តាសំ អចលសទ្ធាយ បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា សិនេរុមត្ថកា ឱតរិត្វា ពុទ្ធាសនេ និសីទិ។ អថ នំ វិសាខា អាហ – ‘‘ភន្តេ, សុរា នាមេសា បាបិកា។ ឯវរូបា ហិ នាម ឥមា កុម្ភជាតកំ (ជា. ១.១៦.៣៣ អាទយោ) កថេសីតិ។
វិសាខាយ សហាយិកានំ វត្ថុ បឋមំ។
២. សិរិមាវត្ថុ
បស្ស ចិត្តកតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សិរិមំ អារព្ភ កថេសិ។
សា កិរ រាជគហេ អភិរូបា គណិកា។ ឯកស្មិំ បន អន្តោវស្សេ សុមនសេដ្ឋិបុត្តស្ស ភរិយាយ បុណ្ណកសេដ្ឋិស្ស ធីតាយ ឧត្តរាយ នាម ឧបាសិកាយ អបរជ្ឈិត្វា តំ បសាទេតុកាមា តស្សា គេហេ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ កតភត្តកិច្ចំ សត្ថារំ ខមាបេត្វា តំ ទិវសំ ទសពលស្ស ភត្តានុមោទនំ សុត្វា –
‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ, អសាធុំ សាធុនា ជិនេ;
ជិនេ កទរិយំ ទានេន, សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ។ (ជា. ១.២.២; ធ. ប. ២២៣) –
គាថាបរិយោសានេ
អថេកោ ភិក្ខុ តស្សា គុណកថំ សុត្វា អទស្សនេនេវ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘មយា គន្ត្វា តំ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ វស្សគ្គំ កថេត្វា តំ ភិក្ខុំ ឋិតិកំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ស្វេ, អាវុសោ, តស្មិំ គេហេ ត្វំ សង្ឃត្ថេរោ ហុត្វា អដ្ឋកភត្តំ លភិស្សសី’’តិ សុត្វា តង្ខណញ្ញេវ បត្តចីវរំ អាទាយ បក្កន្តោបិ បាតោវ អរុណេ ឧគ្គតេ សលាកគ្គំ បវិសិត្វា ឋិតោ សង្ឃត្ថេរោ ហុត្វា តស្សា គេហេ អដ្ឋកភត្តំ លភិ។ យោ បន ភិក្ខុ ហិយ្យោ ភុញ្ជិត្វា បក្កាមិ, តស្ស គតវេលាយមេវ អស្សា សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ។ តស្មា សា អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា និបជ្ជិ។ អថស្សា ទាសិយោ អដ្ឋកភត្តំ លភិត្វា អាគតេ ភិក្ខូ ទិស្វា អារោចេសុំ។ សា សហត្ថា បត្តេ គហេត្វា និសីទាបេតុំ វា បរិវិសិតុំ វា អសក្កោន្តី ទាសិយោ អាណាបេសិ – ‘‘អម្មា បត្តេ គហេត្វា, អយ្យេ, និសីទាបេត្វា យាគុំ បាយេត្វា ខជ្ជកំ ទត្វា ភត្តវេលាយ
អថ នំ ឯកោ សហាយកោ ភិក្ខុ យាចន្តោបិ ភោជេតុំ នាសក្ខិ។ សោ ឆិន្នភត្តោ អហោសិ។ តំ ទិវសមេវ សាយន្ហសមយេ សិរិមា កាលមកាសិ។ រាជា សត្ថុ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ភន្តេ, ជីវកស្ស កនិដ្ឋភគិនី, សិរិមា, កាលមកាសី’’តិ។ សត្ថា តំ សុត្វា រញ្ញោ សាសនំ បហិណិ ‘‘សិរិមាយ ឈាបនកិច្ចំ នត្ថិ, អាមកសុសានេ តំ យថា កាកសុនខាទយោ ន ខាទន្តិ, តថា និបជ្ជាបេត្វា រក្ខាបេថា’’តិ។ រាជាបិ តថា អកាសិ។ បដិបាដិយា តយោ ទិវសា អតិក្កន្តា, ចតុត្ថេ ទិវសេ សរីរំ ឧទ្ធុមាយិ, នវហិ វណមុខេហិ បុឡវា បគ្ឃរិំសុ
សត្ថា រាជានំ បុច្ឆិ – ‘‘កា ឯសា, មហារាជោ’’តិ។ ភន្តេ, ជីវកស្ស ភគិនី, សិរិមា, នាមាតិ។ សិរិមា, ឯសាតិ។ អាម, ភន្តេតិ។ តេន
១៤៧.
‘‘បស្ស ចិត្តកតំ ពិម្ពំ, អរុកាយំ សមុស្សិតំ;
អាតុរំ ពហុសង្កប្បំ, យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតី’’តិ។
តត្ថ ចិត្តកតន្តិ កតចិត្តំ, វត្ថាភរណមាលាលត្តកាទីហិ វិចិត្តន្តិ អត្ថោ។ ពិម្ពន្តិ ទីឃាទិយុត្តដ្ឋានេសុ ទីឃាទីហិ អង្គបច្ចង្គេហិ សណ្ឋិតំ អត្តភាវំ។ អរុកាយន្តិ នវន្នំ វណមុខានំ វសេន អរុភូតំ កាយំ។ សមុស្សិតន្តិ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ សមុស្សិតំ។ អាតុរន្តិ សព្ពកាលំ ឥរិយាបថាទីហិ បរិហរិតព្ពតាយ និច្ចគិលានំ។ ពហុសង្កប្បន្តិ មហាជនេន ពហុធា សង្កប្បិតំ។ យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតីតិ យស្ស ធុវភាវោ វា ឋិតិភាវោ វា នត្ថិ, ឯកន្តេន ភេទនវិកិរណវិទ្ធំសនធម្មមេវេតំ, ឥមំ បស្សថាតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ
សិរិមាវត្ថុ ទុតិយំ។
៣. ឧត្តរាថេរីវត្ថុ
បរិជិណ្ណមិទន្តិ
ថេរី កិរ វីសវស្សសតិកា ជាតិយា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធបិណ្ឌបាតា អន្តរវីថិយំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បិណ្ឌបាតេន អាបុច្ឆិត្វា តស្ស អបដិក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តស្ស សព្ពំ ទត្វា និរាហារា អហោសិ។ ឯវំ ទុតិយេបិ តតិយេបិ ទិវសេ តស្សេវ ភិក្ខុនោ តស្មិំយេវ ឋានេ ភត្តំ ទត្វា និរាហារា អហោសិ, ចតុត្ថេ ទិវសេ បន បិណ្ឌាយ ចរន្តី ឯកស្មិំ សម្ពាធដ្ឋានេ សត្ថារំ ទិស្វា បដិក្កមន្តី ឱលម្ពន្តំ អត្តនោ ចីវរកណ្ណំ អក្កមិត្វា សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី បរិវត្តិត្វា បតិ។ សត្ថា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភគិនិ, បរិជិណ្ណោ តេ អត្តភាវោ ន ចិរស្សេវ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
១៤៨.
‘‘បរិជិណ្ណមិទំ រូបំ, រោគនីឡំ បភង្គុរំ;
ភិជ្ជតិ បូតិសន្ទេហោ, មរណន្តញ្ហិ ជីវិត’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – ភគិនិ ឥទំ តវ សរីរសង្ខាតំ រូបំ មហល្លកភាវេន បរិជិណ្ណំ, តញ្ច ខោ សព្ពរោគានំ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន រោគនីឡំ, យថា ខោ បន តរុណោបិ សិង្គាលោ ‘‘ជរសិង្គាលោ’’តិ វុច្ចតិ, តរុណាបិ គឡោចីលតា ‘‘បូតិលតា’’តិ បភង្គុរំ, សោ ឯស បូតិកោ សមានោ តវ ទេហោ ភិជ្ជតិ, ន ចិរស្សេវ ភិជ្ជិស្សតីតិ វេទិតព្ពោ។ កិំ ការណា? មរណន្តញ្ហិ ជីវិតំ យស្មា សព្ពសត្តានំ ជីវិតំ មរណបរិយោសានមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ។
ទេសនាវសានេ សា ថេរី សោតាបត្តិផលំ បត្តា, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ។
ឧត្តរាថេរីវត្ថុ តតិយំ។
៤. សម្ពហុលអធិមានិកភិក្ខុវត្ថុ
យានិមានីតិ
បញ្ចសតា កិរ ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តា វាយមន្តា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘កិលេសានំ អសមុទាចារេន បព្ពជិតកិច្ចំ នោ និប្ផន្នំ, អត្តនា បដិលទ្ធគុណំ សត្ថុ អារោចេស្សាមា’’តិ អាគមិំសុ។ សត្ថា តេសំ ពហិទ្វារកោដ្ឋកំ បត្តកាលេយេវ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, ឯតេសំ ភិក្ខូនំ បវិសិត្វា មយា ទិដ្ឋេន កម្មំ នត្ថិ, អាមកសុសានំ
១៤៩.
‘‘យានិមានិ អបត្ថានិ, អលាពូនេវ សារទេ;
កាបោតកានិ អដ្ឋីនិ, តានិ ទិស្វាន កា រតី’’តិ។
តត្ថ អបត្ថានីតិ ឆឌ្ឌិតានិ។ សារទេតិ សរទកាលេ វាតាតបបហតានិ តត្ថ តត្ថ វិប្បកិណ្ណអលាពូនិ វិយ។ កាបោតកានីតិ កបោតកវណ្ណានិ។ តានិ ទិស្វានាតិ តានិ ឯវរូបានិ អដ្ឋីនិ ទិស្វា តុម្ហាកំ កា រតិ, ននុ អប្បមត្តកម្បិ កាមរតិំ កាតុំ ន វដ្ដតិយេវាតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ យថាឋិតាវ អរហត្តំ បត្វា ភគវន្តំ អភិត្ថវមានា អាគន្ត្វា វន្ទិំសូតិ។
សម្ពហុលអធិមានិកភិក្ខុវត្ថុ ចតុត្ថំ។
៥. ជនបទកល្យាណី រូបនន្ទាថេរីវត្ថុ
អដ្ឋីនំ នគរំ កតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ជនបទកល្យាណិំ រូបនន្ទាថេរិំ អារព្ភ កថេសិ។
សា កិរ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋភាតិកោ រជ្ជសិរិំ បហាយ បព្ពជិត្វា លោកេ អគ្គបុគ្គលោ ពុទ្ធោ ជាតោ, បុត្តោបិស្ស រាហុលកុមារោ បព្ពជិតោ, ភត្តាបិ មេ បព្ពជិតោ, មាតាបិ មេ បព្ពជិតា, អហម្បិ ឯត្តកេ ញាតិជនេ បព្ពជិតេ គេហេ កិំ ករិស្សាមិ, បព្ពជិស្សាមា’’តិ។ សា ភិក្ខុនុបស្សយំ គន្ត្វា បព្ពជិ ញាតិសិនេហេនេវ, នោ សទ្ធាយ, អភិរូបតាយ បន រូបនន្ទាតិ បញ្ញាយិ។ ‘‘សត្ថា កិរ ‘រូបំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, វេទនា… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’តិ វទេតី’’តិ សុត្វា សា ឯវំ ទស្សនីយេ បាសាទិកេ មមបិ រូបេ ទោសំ កថេយ្យាតិ សត្ថុ សម្មុខីភាវំ ន គច្ឆតិ។ សាវត្ថិវាសិនោ បាតោវ ទានំ ទត្វា សមាទិន្នុបោសថា សុទ្ធុត្តរាសង្គា គន្ធមាលាទិហត្ថា សាយន្ហសមយេ ជេតវនេ សន្និបតិត្វា ធម្មំ សុណន្តិ។ ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ សត្ថុ ធម្មទេសនាយ ឧប្បន្នច្ឆន្ទោ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណាតិ។ ធម្មំ សុត្វា នគរំ បវិសន្តោ សត្ថុ គុណកថំ កថេន្តោវ បវិសតិ។
ចតុប្បមាណិកេ ហិ លោកសន្និវាសេ អប្បកាវ តេ សត្តា, យេសំ តថាគតំ បស្សន្តានំ បសាទោ ន ឧប្បជ្ជតិ។ រូបប្បមាណិកាបិ ហិ តថាគតស្ស លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ទិស្វា បសីទន្តិ, ឃោសប្បមាណិកាបិ
ភិក្ខុនិយោ
សត្ថា តស្សា តត្ថ អភិរតិំ ញត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោវ តំ រូបំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកភាវំ អតិក្កមិត្វា វីសតិវស្សុទ្ទេសិកំ កត្វា ទស្សេសិ។ រូបនន្ទា ឱលោកេត្វា ‘‘ន វតិទំ រូបំ បុរិមសទិស’’ន្តិ ថោកំ វិរត្តចិត្តា អហោសិ។ សត្ថា អនុក្កមេនេវ តស្សា ឥត្ថិយា សកិំ វិជាតវណ្ណំ មជ្ឈិមិត្ថិវណ្ណំ ជរាជិណ្ណមហល្លិកិត្ថិវណ្ណញ្ច ទស្សេសិ។ សាបិ អនុបុព្ពេនេវ ‘‘ឥទម្បិ អន្តរហិតំ, ឥទម្បិ អន្តរហិត’’ន្តិ ជរាជិណ្ណកាលេ តំ វិរជ្ជមានា ខណ្ឌទន្តិំ បលិតសិរំ ឱភគ្គំ គោបានសិវង្កំ ទណ្ឌបរាយណំ បវេធមានំ ទិស្វា អតិវិយ វិរជ្ជិ។ អថ សត្ថា តំ ព្យាធិនា អភិភូតំ កត្វា ទស្សេសិ។ សា តង្ខណញ្ញេវ ទណ្ឌញ្ច តាលវណ្ដញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា មហាវិរវំ
‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស នន្ទេ សមុស្សយំ;
ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិបត្ថិតំ។
‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទំ;
ធាតុតោ សុញ្ញតោ បស្ស, មា លោកំ បុនរាគមិ;
ភវេ ឆន្ទំ វិរាជេត្វា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ។ –
ឥត្ថំ
១៥០.
‘‘អដ្ឋីនំ នគរំ កតំ, មំសលោហិតលេបនំ;
យត្ថ ជរា ច មច្ចុ ច, មានោ មក្ខោ ច ឱហិតោ’’តិ។
តស្សត្ថោ – យថេវ ហិ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណាទីនំ ឱទហនត្ថាយ កដ្ឋានិ ឧស្សាបេត្វា វល្លីហិ ពន្ធិត្វា មត្តិកាយ វិលិម្បេត្វា នគរសង្ខាតំ ពហិទ្ធា គេហំ នគរំ កតំ។ ឯវរូបោ ឯវ ហិ ឯត្ថ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ ឱហិតោ, ឥតោ ឧទ្ធំ កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ នត្ថីតិ។
ទេសនាវសានេ សា ថេរី អរហត្តំ បាបុណិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ។
ជនបទកល្យាណី រូបនន្ទាថេរីវត្ថុ បញ្ចមំ។
៦. មល្លិកាទេវីវត្ថុ
ជីរន្តិ វេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មល្លិកំ ទេវិំ អារព្ភ កថេសិ។
សា កិរ ឯកទិវសំ ន្ហានកោដ្ឋកំ បវិដ្ឋា មុខំ ធោវិត្វា ឱនតសរីរា ជង្ឃំ ធោវិតុំ អារភិ។ តាយ ច សទ្ធិំយេវ បវិដ្ឋោ ឯកោ វល្លភសុនខោ អត្ថិ។ សោ តំ តថា ឱនតំ ទិស្វា អសទ្ធម្មសន្ថវំ កាតុំ អារភិ។ សា ផស្សំ សាទិយន្តី អដ្ឋាសិ។ រាជាបិ ឧបរិបាសាទេ វាតបានេន ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា តតោ អាគតកាលេ ‘‘នស្ស, វសលិ, កស្មា ឯវរូបមកាសី’’តិ អាហ។ កិំ មយា កតំ, ទេវាតិ។ សុនខេន សទ្ធិំ សន្ថវោតិ។ នត្ថេតំ, ទេវាតិ។ មយា សាមំ ទិដ្ឋំ, នាហំ តវ សទ្ទហិស្សាមិ, នស្ស, វសលីតិ។ ‘‘មហារាជ, យោ កោចិ ឥមំ កោដ្ឋកំ បវិដ្ឋោ ឥមិនា វាតបានេន ឱលោកេន្តស្ស ឯកោវ ទ្វិធា បញ្ញាយតី’’តិ អភូតំ កថេសិ។ ទេវ, សចេ មេ សទ្ទហសិ, ឯតំ កោដ្ឋកំ បវិស, អហំ តំ ឥមិនា វាតបានេន
តំ
រាជា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា និក្ខមិត្វា បត្តំ អាទាយ បាសាទំ អភិរុហិតុំ អារភិ។ សត្ថា បន រថសាលាយ និសីទិតុំ អាការំ ទស្សេសិ។ រាជា សត្ថារំ តត្ថេវ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកេន បដិមានេត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នោវ អហំ, ភន្តេ, មល្លិកាយ ទេវិយា និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆិស្សាមីតិ គន្ត្វា បមុដ្ឋោ, កត្ថ នុ ខោ សា, ភន្តេ, និព្ពត្តាតិ។ តុសិតភវនេ, មហារាជាតិ, ភន្តេ, តាយ តុសិតភវនេ អនិព្ពត្តន្តិយា កោ អញ្ញោ និព្ពត្តិស្សតិ
១៥១.
‘‘ជីរន្តិ វេ រាជរថា សុចិត្តា,
អថោ សរីរម្បិ ជរំ ឧបេតិ;
សតញ្ច ធម្មោ ន ជរំ ឧបេតិ,
សន្តោ ហវេ សព្ភិ បវេទយន្តី’’តិ។
តត្ថ វេតិ និបាតោ។ សុចិត្តាតិ សត្តហិ រតនេហិ អបរេហិ ច រថាលង្ការេហិ សុដ្ឋុ ចិត្តិតា រាជូនំ រថាបិ ជីរន្តិ។ សរីរម្បីតិ ន កេវលំ រថា ឯវ, ឥទំ សុប្បដិជគ្គិតំ ជរំ ឧបេតិ។ សតញ្ចាតិ ពុទ្ធាទីនំ បន សន្តានំ នវវិធោ លោកុត្តរធម្មោ ច កិញ្ចិ ឧបឃាតំ ន ឧបេតីតិ ន ជរំ ឧបេតិ នាម។ បវេទយន្តីតិ ឯវំ សន្តោ ពុទ្ធាទយោ សព្ភិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ កថេន្តីតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។
មល្លិកាទេវីវត្ថុ ឆដ្ឋំ។
៧. លាឡុទាយិត្ថេរវត្ថុ
អប្បស្សុតាយន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លាឡុទាយិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។
សោ
អតីតេ កិរ ពារាណសិយំ អគ្គិទត្តស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ សោមទត្តកុមារោ នាម រាជានំ ឧបដ្ឋហិ។ សោ រញ្ញា បិយោ អហោសិ មនាបោ។ ព្រាហ្មណោ បន កសិកម្មំ និស្សាយ ជីវតិ។ តស្ស ទ្វេយេវ គោណា អហេសុំ។ តេសុ ឯកោ មតោ។ ព្រាហ្មណោ បុត្តំ អាហ – ‘‘តាត, សោមទត្ត, រាជានំ មេ យាចិត្វា ឯកំ គោណំ អាហរា’’តិ។ សោមទត្តោ ‘‘សចាហំ រាជានំ យាចិស្សាមិ, លហុភាវោ មេ បញ្ញាយិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេយេវ, តាត, រាជានំ យាចថា’’តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ, តាត, មំ គហេត្វា យាហី’’តិ វុត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ទន្ធបញ្ញោ អភិក្កមាទិវចនមត្តម្បិ ន ជានាតិ, អញ្ញស្មិំ វត្តព្ពេ អញ្ញមេវ វទតិ, សិក្ខាបេត្វា បន នំ នេស្សាមី’’តិ។ សោ តំ អាទាយ ពីរណត្ថម្ភកំ នាម សុសានំ គន្ត្វា តិណកលាបេ ពន្ធិត្វា ‘‘អយំ
‘‘ទ្វេ មេ គោណា មហារាជ, យេហិ ខេត្តំ កសាមសេ;
តេសុ ឯកោ មតោ ទេវ, ទុតិយំ ទេហិ ខត្តិយា’’តិ។
សោ ហិ សំវច្ឆរមត្តេន តំ គាថំ បគុណំ កត្វា បគុណភាវំ បុត្តស្ស អារោចេត្វា ‘‘តេន ហិ, តាត, កញ្ចិទេវ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគច្ឆថ, អហំ
‘‘ទ្វេ មេ គោណា មហារាជ, យេហិ ខេត្តំ កសាមសេ;
តេសុ ឯកោ មតោ ទេវ, ទុតិយំ គណ្ហ ខត្តិយា’’តិ។
រញ្ញា ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, បុន វទេហី’’តិ វុត្តេបិ តមេវ គាថំ អាហ។ រាជា តេន វិរជ្ឈិត្វា កថិតភាវំ ញត្វា សិតំ កត្វា, ‘‘សោមទត្ត, តុម្ហាកំ គេហេ ពហូ មញ្ញេ គោណា’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ទិន្នា ពហូ ភវិស្សន្តិ, ទេវា’’តិ វុត្តេ ពោធិសត្តស្ស តុស្សិត្វា ព្រាហ្មណស្ស សោឡស គោណេ អលង្ការភណ្ឌកំ និវាសគាមញ្ចស្ស ព្រហ្មទេយ្យំ ទត្វា មហន្តេន យសេន ព្រាហ្មណំ ឧយ្យោជេសីតិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ព្រាហ្មណោ លាឡុទាយី, សោមទត្តោ បន អហមេវា’’តិ ជាតកំ
១៥២.
‘‘អប្បស្សុតាយំ បុរិសោ, ពលិពទ្ទោវ ជីរតិ;
មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តិ, បញ្ញា តស្ស ន វឌ្ឍតី’’តិ។
តត្ថ អប្បស្សុតាយន្តិ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា បណ្ណាសកានំ។ អថ វា បន វគ្គានំ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា សុត្តន្តានំ វាបិ អភាវេន អប្បស្សុតោ អយំ។ កម្មដ្ឋានំ បន ឧគ្គហេត្វា អនុយុញ្ជន្តោ ពហុស្សុតោវ។ ពលិពទ្ទោវ ជីរតីតិ យថា ហិ ពលិពទ្ទោ ជីរមានោ វឌ្ឍមានោ នេវ មាតុ, ន បិតុ, ន សេសញាតកានំ អត្ថាយ វឌ្ឍតិ, អថ ខោ និរត្ថកមេវ ជីរតិ, ឯវមេវំ អយម្បិ ន ឧបជ្ឈាយវត្តំ ករោតិ, ន អាចរិយវត្តំ, ន អាគន្តុកវត្តាទីនិ, ន ភាវនារាមតំ អនុយុញ្ជតិ, និរត្ថកមេវ ជីរតិ, មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តីតិ យថា ពលិពទ្ទស្ស ‘‘យុគនង្គលាទីនិ វហិតុំ អសមត្ថោ ឯសោ’’តិ អរញ្ញេ វិស្សដ្ឋស្ស តត្ថេវ វិចរន្តស្ស បញ្ញា តស្សាតិ លោកិយលោកុត្តរា បនស្ស បញ្ញា ឯកង្គុលមត្តាបិ ន វឌ្ឍតិ, អរញ្ញេ បន គច្ឆលតាទីនិ វិយ ឆ ទ្វារានិ និស្សាយ តណ្ហា ចេវ នវវិធមានោ ច វឌ្ឍតីតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ មហាជនោ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណីតិ។
លាឡុទាយិត្ថេរវត្ថុ សត្តមំ។
៨. ឧទានវត្ថុ
អនេកជាតិសំសារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ ឧទានវសេន ឧទានេត្វា អបរភាគេ អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ កថេសិ។
សោ ហិ ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ សូរិយេ អនត្ថង្គតេយេវ មារពលំ វិទ្ធំសេត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសបដិច្ឆាទកំ តមំ បទាលេត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា តំ អនុលោមបដិលោមវសេន សម្មសន្តោ អរុណុគ្គមនវេលាយ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា អនេកេហិ ពុទ្ធសតសហស្សេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –
១៥៣.
‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;
គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ។
១៥៤.
‘‘គហការក
សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;
វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ។
តត្ថ គហការំ គវេសន្តោតិ អហំ ឥមស្ស អត្តភាវសង្ខាតស្ស គេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន សក្កា តំ ទដ្ឋុំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខាតំ ឥមំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ, អបរាបរំ អនុវិចរិន្តិ អត្ថោ។ ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនន្តិ ឥទំ គហការកគវេសនស្ស ការណវចនំ។ យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សិតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ។ តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋោសីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន មយា ឥទានិ ទិដ្ឋោសិ។ បុន គេហន្តិ បុន ឥមស្មិំ សំសារវដ្ដេ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ ន កាហសិ។ សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គាតិ តវ សព្ពា អវសេសា កិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា។ គហកូដំ វិសង្ខតន្តិ ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស អវិជ្ជាសង្ខាតំ វិសង្ខារគតំ ចិត្តន្តិ ឥទានិ មម ចិត្តំ វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ។ តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគាតិ តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ អធិគតោស្មីតិ។
ឧទានវត្ថុ អដ្ឋមំ។
៩. មហាធនសេដ្ឋិបុត្តវត្ថុ
អចរិត្វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ឥសិបតនេ មិគទាយេ វិហរន្តោ មហាធនសេដ្ឋិបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ។
សោ កិរ ពារាណសិយំ អសីតិកោដិវិភវេ កុលេ និព្ពត្តិ។ អថស្ស មាតាបិតរោ ចិន្តេសុំ – ‘‘អម្ហាកំ កុលេ មហាភោគក្ខន្ធោ, បុត្តស្ស នោ ហត្ថេ ឋបេត្វា យថាសុខំ បរិភោគំ ករិស្សាម, អញ្ញេន កម្មេន កិច្ចំ នត្ថី’’តិ។ តំ នច្ចគីតវាទិតមត្តមេវ សិក្ខាបេសុំ។ តស្មិំយេវ នគរេ អញ្ញស្មិំ អសីតិកោដិវិភវេ កុលេ ឯកា ធីតាបិ និព្ពត្តិ។ តស្សាបិ មាតាបិតរោ តថេវ ចិន្តេត្វា តំ នច្ចគីតវាទិតមត្តមេវ សិក្ខាបេសុំ។ តេសំ វយប្បត្តានំ អាវាហវិវាហោ អហោសិ។ អថ នេសំ អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ ទ្វេអសីតិកោដិធនំ ឯកស្មិំយេវ
អថ នំ ឯកទិវសំ អាសនសាលាយ ទ្វារេ ឋត្វា ទហរសាមណេរេហិ ទិយ្យមានំ ឧច្ឆិដ្ឋកភោជនំ បដិគ្គណ្ហន្តំ ទិស្វា សត្ថា សិតំ បាត្វាកាសិ។ អថ នំ អានន្ទត្ថេរោ សិតការណំ បុច្ឆិ។ សត្ថា សិតការណំ កថេន្តោ ‘‘បស្សានន្ទ, ឥមំ មហាធនសេដ្ឋិបុត្តំ ឥមស្មិំ នគរេ ទ្វេអសីតិកោដិធនំ
១៥៥.
‘‘អចរិត្វា ព្រហ្មចរិយំ, អលទ្ធា យោព្ពនេ ធនំ;
ជិណ្ណកោញ្ចាវ ឈាយន្តិ, ខីណមច្ឆេវ បល្លលេ។
១៥៦.
‘‘អចរិត្វា ព្រហ្មចរិយំ, អលទ្ធា យោព្ពនេ ធនំ;
សេន្តិ ចាបាតិខីណាវ, បុរាណានិ អនុត្ថុន’’ន្តិ។
តត្ថ អចរិត្វាតិ ព្រហ្មចរិយវាសំ អវសិត្វា។ យោព្ពនេតិ អនុប្បន្នេ វា ភោគេ ឧប្បាទេតុំ ឧប្បន្នេ វា ភោគេ រក្ខិតុំ សមត្ថកាលេ ធនម្បិ អលភិត្វា។ ខីណមច្ឆេតិ តេ ឯវរូបា ពាលា ឧទកស្ស អភាវា ខីណមច្ឆេ បល្លលេ បរិក្ខីណបត្តា ជិណ្ណកោញ្ចា វិយ អវឈាយន្តិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បល្លលេ ឧទកស្ស អភាវោ វិយ ហិ ឥមេសំ វសនដ្ឋានស្ស អភាវោ, មច្ឆានំ ខីណភាវោ វិយ ឥមេសំ ភោគានំ អភាវោ, ខីណបត្តានំ កោញ្ចានំ ឧប្បតិត្វា គមនាភាវោ វិយ ឥមេសំ ឥទានិ ជលថលបថាទីហិ ភោគេ សណ្ឋាបេតុំ អសមត្ថភាវោ។ តស្មា តេ ខីណបត្តា កោញ្ចា វិយ ឯត្ថេវ ពជ្ឈិត្វា អវឈាយន្តីតិ។ ចាបាតិខីណាវាតិ ចាបតោ អតិខីណា, ចាបា វិនិមុត្តាតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ចាបា វិនិមុត្តា សរា យថាវេគំ គន្ត្វា បតិតា, តំ គហេត្វា ឧក្ខិបន្តេ បុរាណានិ អនុត្ថុនន្តិ ‘‘ឥតិ អម្ហេហិ ខាទិតំ ឥតិ បីត’’ន្តិ បុព្ពេ កតានិ ខាទិតបិវិតនច្ចគីតវាទិតាទីនិ អនុត្ថុនន្តា សោចន្តា អនុសោចន្តា សេន្តីតិ។
ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។
មហាធនសេដ្ឋិបុត្តវត្ថុ នវមំ។
ជរាវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឯកាទសមោ វគ្គោ។