១៧. កោធវគ្គោ
១. រោហិនីខត្តិយកញ្ញាវត្ថុ
កោធំ ជហេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ រោហិនិំ នាម ខត្តិយកញ្ញំ អារព្ភ កថេសិ។
ឯកស្មិំ កិរ សមយេ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ កបិលវត្ថុំ អគមាសិ។ អថស្ស ញាតកា ‘‘ថេរោ អាគតោ’’តិ សុត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ អគមំសុ ឋបេត្វា រោហិនិំ នាម ថេរស្ស ភគិនិំ។ ថេរោ ញាតកេ បុច្ឆិ ‘‘កហំ, រោហិនី’’តិ? ‘‘គេហេ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កស្មា ឥធ នាគតា’’តិ? ‘‘សរីរេ តស្សា ឆវិរោគោ ឧប្បន្នោតិ លជ្ជាយ នាគតា, ភន្តេ’’តិ។ ថេរោ ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា បដកញ្ចុកំ បដិមុញ្ចិត្វា អាគតំ ឯវមាហ – ‘‘រោហិនិ, កស្មា នាគតាសី’’តិ? ‘‘សរីរេ មេ, ភន្តេ, ឆវិរោគោ ឧប្បន្នោ, តស្មា លជ្ជាយ នាគតាម្ហី’’តិ។ ‘‘កិំ បន តេ បុញ្ញំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? ‘‘កិំ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាសនសាលំ ការេហី’’តិ។ ‘‘កិំ គហេត្វា’’តិ? ‘‘កិំ តេ បសាធនភណ្ឌកំ នត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិំ មូល’’ន្តិ? ‘‘ទសសហស្សមូលំ ភវិស្សតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ តំ វិស្សជ្ជេត្វា អាសនសាលំ ការេហី’’តិ។ ‘‘កោ មេ, ភន្តេ, ការេស្សតី’’តិ? ថេរោ សមីបេ ឋិតញាតកេ ឱលោកេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ភារោ ហោតូ’’តិ អាហ។ ‘‘តុម្ហេ បន, ភន្តេ, កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អហម្បិ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ ឯតិស្សា ទព្ពសម្ភារេ អាហរថា’’តិ។ តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ អាហរិំសុ។
ថេរោ អាសនសាលំ សំវិទហន្តោ រោហិនិំ អាហ – ‘‘ទ្វិភូមិកំ អាសនសាលំ ការេត្វា ឧបរិ បទរានំ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋាសាលំ និពទ្ធំ សម្មជ្ជិត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេហិ, និពទ្ធំ បានីយឃដេ ឧបដ្ឋាបេហី’’តិ។ សា ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ បសាធនភណ្ឌកំ វិស្សជ្ជេត្វា ទ្វិភូមិកអាសនសាលំ ការេត្វា ឧបរិ បទរានំ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋាសាលំ សម្មជ្ជនាទីនិ អកាសិ។ និពទ្ធំ ភិក្ខូ និសីទន្តិ។ អថស្សា អាសនសាលំ សម្មជ្ជន្តិយាវ ឆវិរោគោ មិលាយិ។ សា អាសនសាលាយ និដ្ឋិតាយ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា អាសនសាលំ បូរេត្វា និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ អទាសិ។ សត្ថា កតភត្តកិច្ចោ ‘‘កស្សេតំ ទាន’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ភគិនិយា មេ, ភន្តេ, រោហិនិយា’’តិ។ ‘‘សា បន កហ’’ន្តិ? ‘‘គេហេ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ? សា អាគន្តុំ ន ឥច្ឆិ។ អថ នំ សត្ថា អនិច្ឆមានម្បិ បក្កោសាបេសិយេវ។ អាគន្ត្វា ច បន វន្ទិត្វា និសិន្នំ អាហ – ‘‘រោហិនិ, កស្មា នាគមិត្ថា’’តិ? ‘‘សរីរេ មេ, ភន្តេ, ឆវិរោគោ អត្ថិ, តេន លជ្ជមានា នាគតាម្ហី’’តិ។ ‘‘ជានាសិ បន កិំ តេ និស្សាយ ឯស ឧប្បន្នោ’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តវ កោធំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ ឯសោ’’តិ។ ‘‘កិំ បន មេ, ភន្តេ, កត’’ន្តិ? ‘‘តេន ហិ សុណាហី’’តិ។ អថស្សា សត្ថា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសី ឯកិស្សា រញ្ញោ នាដកិត្ថិយា អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘ទុក្ខមស្សា ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាកច្ឆុផលានិ អាហរាបេត្វា តំ នាដកិត្ថិំ អត្តនោ សន្តិកំ បក្កោសាបេត្វា យថា សា ន ជានាតិ, ឯវមស្សា សយនេ ចេវ បាវារកោជវាទីនញ្ច អន្តរេសុ កច្ឆុចុណ្ណានិ ឋបាបេសិ, កេឡិំ កុរុមានា វិយ តស្សា សរីរេបិ ឱកិរិ។ តំ ខណំយេវ តស្សា សរីរំ ឧប្បក្កុប្បក្កំ គណ្ឌាគណ្ឌជាតំ អហោសិ។ សា កណ្ឌុវន្តី គន្ត្វា សយនេ និបជ្ជិ, តត្រាបិស្សា កច្ឆុចុណ្ណេហិ ខាទិយមានាយ ខរតរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ។ តទា អគ្គមហេសី រោហិនី អហោសីតិ។
សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា, ‘‘រោហិនិ, តទា តយាវេតំ កម្មំ កតំ។ អប្បមត្តកោបិ ហិ កោធោ វា ឥស្សា វា កាតុំ ន យុត្តរូបោ ឯវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២១.
‘‘កោធំ ជហេ វិប្បជហេយ្យ មានំ,
សំយោជនំ សព្ពមតិក្កមេយ្យ;
តំ នាមរូបស្មិមសជ្ជមានំ,
អកិញ្ចនំ នានុបតន្តិ ទុក្ខា’’តិ។
តត្ថ កោធន្តិ សព្ពាការម្បិ កោធំ នវវិធម្បិ មានំ ជហេយ្យ។ សំយោជនន្តិ កាមរាគសំយោជនាទិកំ ទសវិធម្បិ សព្ពសំយោជនំ អតិក្កមេយ្យ។ អសជ្ជមានន្តិ អលគ្គមានំ។ យោ ហិ ‘‘មម រូបំ មម វេទនា’’តិអាទិនា នយេន នាមរូបំ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្មិញ្ច ភិជ្ជមានេ សោចតិ វិហញ្ញតិ , អយំ នាមរូបស្មិំ សជ្ជតិ នាម។ ឯវំ អគ្គណ្ហន្តោ អវិហញ្ញន្តោ ន សជ្ជតិ នាម។ តំ បុគ្គលំ ឯវំ អសជ្ជមានំ រាគាទីនំ អភាវេន អកិញ្ចនំ ទុក្ខា នាម នានុបតន្តីតិ អត្ថោ។ ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។ រោហិនីបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតា, តង្ខណញ្ញេវស្សា សរីរំ សុវណ្ណវណ្ណំ អហោសិ។
សា តតោ ចុតា តាវតិំសភវនេ ចតុន្នំ ទេវបុត្តានំ សីមន្តរេ និព្ពត្តិត្វា បាសាទិកា រូបសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ។ ចត្តារោបិ ទេវបុត្តា តំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហា ហុត្វា ‘‘មម សីមាយ អន្តោ និព្ពត្តា, មម សីមាយ អន្តោ និព្ពត្តា’’តិ វិវទន្តា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, ឥមំ នោ និស្សាយ អឌ្ឌោ ឧប្បន្នោ, តំ វិនិច្ឆិនាថា’’តិ អាហំសុ។ សក្កោបិ តំ ឱលោកេត្វាវ ឧប្បន្នសិនេហោ ហុត្វា ឯវមាហ – ‘‘ឥមាយ វោ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ កថំ ចិត្តានិ ឧប្បន្នានី’’តិ។ អថេកោ អាហ – ‘‘មម តាវ ឧប្បន្នចិត្តំ សង្គាមភេរិ វិយ សន្និសីទិតុំ នាសក្ខី’’តិ។ ទុតិយោ ‘‘មម ចិត្តំ បព្ពតនទី វិយ សីឃំ បវត្តតិយេវា’’តិ ។ តតិយោ ‘‘មម ឥមិស្សា ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ កក្កដស្ស វិយ អក្ខីនិ និក្ខមិំសូ’’តិ។ ចតុត្ថោ ‘‘មម ចិត្តំ ចេតិយេ ឧស្សាបិតធជោ វិយ និច្ចលំ ឋាតុំ នាសក្ខី’’តិ។ អថ នេ សក្កោ អាហ – ‘‘តាតា, តុម្ហាកំ តាវ ចិត្តានិ បសយ្ហរូបានិ, អហំ បន ឥមំ លភន្តោ ជីវិស្សាមិ, អលភន្តស្ស មេ មរណំ ភវិស្សតី’’តិ។ ទេវបុត្តា, ‘‘មហារាជ, តុម្ហាកំ មរណេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ តំ សក្កស្ស វិស្សជ្ជេត្វា បក្កមិំសុ។ សា សក្កស្ស បិយា អហោសិ មនាបា។ ‘‘អសុកកីឡំ នាម គច្ឆាមា’’តិ វុត្តេ សក្កោ តស្សា វចនំ បដិក្ខិបិតុំ នាសក្ខីតិ។
រោហិនីខត្តិយកញ្ញាវត្ថុ បឋមំ។
២. អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ
យោ វេ ឧប្បតិតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។
សត្ថារា ហិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សេនាសនេ អនុញ្ញាតេ រាជគហសេដ្ឋិអាទីហិ សេនាសនេសុ ករិយមានេសុ ឯកោ អាឡវិកោ ភិក្ខុ អត្តនោ សេនាសនំ ករោន្តោ ឯកំ មនាបរុក្ខំ ទិស្វា ឆិន្ទិតុំ អារភិ។ តត្ថ បន និព្ពត្តា ឯកា តរុណបុត្តា ទេវតា បុត្តំ អង្កេនាទាយ ឋិតា យាចិ ‘‘មា មេ, សាមិ, វិមានំ ឆិន្ទិ, ន សក្ខិស្សាមិ បុត្តំ អាទាយ អនាវាសា វិចរិតុ’’ន្តិ។ សោ ‘‘អហំ អញ្ញត្រ ឦទិសំ រុក្ខំ ន លភិស្សាមី’’តិ តស្សា វចនំ នាទិយិ។ សា ‘‘ឥមម្បិ តាវ ទារកំ ឱលោកេត្វា ឱរមិស្សតី’’តិ បុត្តំ រុក្ខសាខាយ ឋបេសិ។ សោបិ ភិក្ខុ ឧក្ខិបិតំ ផរសុំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ទារកស្ស ពាហុំ ឆិន្ទិ, ទេវតា ឧប្បន្នពលវកោធា ‘‘បហរិត្វា នំ មារេស្សាមី’’តិ ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា ឯវំ តាវ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ភិក្ខុ សីលវា។ សចាហំ ឥមំ មារេស្សាមិ, និរយគាមិនី ភវិស្សាមិ។ សេសទេវតាបិ អត្តនោ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘អសុកទេវតាយ ឯវំ នាម មារិតោ ភិក្ខូ’តិ មំ បមាណំ កត្វា ភិក្ខូ មារេស្សន្តិ។ អយញ្ច សសាមិកោ ភិក្ខុ, សាមិកស្សេវ នំ កថេស្សាមី’’តិ ឧក្ខិត្តហត្ថេ អបនេត្វា រោទមានា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ទេវតេ’’តិ អាហ។ សា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ មេ សាវកេន ឥទំ នាម កតំ, អហម្បិ នំ មារេតុកាមា ហុត្វា ឥទំ នាម ចិន្តេត្វា អមារេត្វាវ ឥធាគតា’’តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ វិត្ថារតោ អារោចេសិ។
សត្ថា តំ សុត្វា ‘‘សាធុ, សាធុ ទេវតេ, សាធុ តេ កតំ ឯវំ ឧគ្គតំ កោបំ ភន្តំ រថំ វិយ និគ្គណ្ហមានាយា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២២.
‘‘យោ វេ ឧប្បតិតំ កោធំ, រថំ ភន្តំវ វារយេ;
តមហំ សារថិំ ព្រូមិ, រស្មិគ្គាហោ ឥតរោ ជនោ’’តិ។
តត្ថ ឧប្បតិតន្តិ ឧប្បន្នំ។ រថំ ភន្តំ វាតិ យថា នាម ឆេកោ សារថិ អតិវេគេន ធាវន្តំ រថំ និគ្គណ្ហិត្វា យថិច្ឆកំ ឋបេតិ, ឯវំ យោ បុគ្គលោ ឧប្បន្នំ កោធំ វារយេ និគ្គណ្ហិតុំ សក្កោតិ។ តមហន្តិ តំ អហំ សារថិំ ព្រូមិ។ ឥតរោ ជនោតិ ឥតរោ បន រាជឧបរាជាទីនំ រថសារថិជនោ រស្មិគ្គាហោ នាម ហោតិ, ន ឧត្តមសារថីតិ។
ទេសនាវសានេ ទេវតា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ។
ទេវតា បន សោតាបន្នា ហុត្វាបិ រោទមានា អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ទេវតេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, វិមានំ មេ នដ្ឋំ, ឥទានិ កិំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អលំ ទេវតេ, មា ចិន្តយិ, អហំ តេ វិមានំ ទស្សាមី’’តិ ជេតវនេ គន្ធកុដិសមីបេ បុរិមទិវសេ ចុតទេវតំ ឯកំ រុក្ខំ អបទិសន្តោ ‘‘អមុកស្មិំ ឱកាសេ រុក្ខោ វិវិត្តោ, តត្ថ ឧបគច្ឆា’’តិ អាហ។ សា តត្ថ ឧបគញ្ឆិ។ តតោ បដ្ឋាយ ‘‘ពុទ្ធទត្តិយំ ឥមិស្សា វិមាន’’ន្តិ មហេសក្ខទេវតាបិ អាគន្ត្វា តំ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ។ សត្ថា តំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា ភិក្ខូនំ ភូតគាមសិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសីតិ។
អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ ទុតិយំ។
៣. ឧត្តរាឧបាសិកាវត្ថុ
អក្កោធេន ជិនេ កោធន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឧត្តរាយ គេហេ កតភត្តកិច្ចោ ឧត្តរំ ឧបាសិកំ អារព្ភ កថេសិ។
តត្រាយមនុបុព្ពី កថា – រាជគហេ កិរ សុមនសេដ្ឋិំ និស្សាយ បុណ្ណោ នាម ទលិទ្ទោ ភតិំ កត្វា ជីវតិ។ តស្ស ភរិយា ច ឧត្តរា នាម ធីតា ចាតិ ទ្វេយេវ គេហមានុសកា។ អថេកទិវសំ ‘‘សត្តាហំ នក្ខត្តំ កីឡិតព្ព’’ន្តិ រាជគហេ ឃោសនំ ករិំសុ។ តំ សុត្វា សុមនសេដ្ឋិ បាតោវ អាគតំ បុណ្ណំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, អម្ហាកំ បរិជនោ នក្ខត្តំ កីឡិតុកាមោ, ត្វំ កិំ នក្ខត្តំ កីឡិស្សសិ, ឧទាហុ ភតិំ ករិស្សសី’’តិ អាហ។ ‘‘សាមិ, នក្ខត្តំ នាម សធនានំ ហោតិ, មម បន គេហេ ស្វាតនាយ យាគុតណ្ឌុលម្បិ នត្ថិ, កិំ មេ នក្ខត្តេន, គោណេ លភន្តោ កសិតុំ គមិស្សាមី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ គោណេ គណ្ហាហី’’តិ។ សោ ពលវគោណេ ច នង្គលញ្ច គហេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, នាគរា នក្ខត្តំ កីឡន្តិ, អហំ ទលិទ្ទតាយ ភតិំ កាតុំ គមិស្សាមិ, មយ្ហម្បិ តាវ អជ្ជ ទ្វិគុណំ និវាបំ បចិត្វា ភត្តំ អាហរេយ្យាសី’’តិ ភរិយំ វត្វា ខេត្តំ អគមាសិ។
សារិបុត្តត្ថេរោបិ សត្តាហំ និរោធសមាបន្នោ តំ ទិវសំ វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស នុ ខោ អជ្ជ មយា សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឱលោកេន្តោ បុណ្ណំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘សទ្ធោ នុ ខោ ឯស, សក្ខិស្សតិ វា មេ សង្គហំ កាតុ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ តស្ស សទ្ធភាវញ្ច សង្គហំ កាតុំ សមត្ថភាវញ្ច តប្បច្ចយា ចស្ស មហាសម្បត្តិបដិលាភញ្ច ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ តស្ស កសនដ្ឋានំ គន្ត្វា អាវាដតីរេ ឯកំ គុម្ពំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ។
បុណ្ណោ ថេរំ ទិស្វាវ កសិំ ឋបេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘ទន្តកដ្ឋេន អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ ទន្តកដ្ឋំ កប្បិយំ កត្វា អទាសិ។ អថស្ស ថេរោ បត្តញ្ច បរិស្សាវនញ្ច នីហរិត្វា អទាសិ។ សោ ‘‘បានីយេន អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ តំ អាទាយ បានីយំ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ។ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បរេសំ បច្ឆិមគេហេ វសតិ។ សចស្ស គេហទ្វារំ គមិស្សាមិ, ឥមស្ស ភរិយា មំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សតិ។ យាវស្សា ភត្តំ អាទាយ មគ្គំ បដិបជ្ជតិ, តាវ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ។ សោ តត្ថេវ ថោកំ វីតិនាមេត្វា តស្ស មគ្គារុឡ្ហភាវំ ញត្វា អន្តោនគរាភិមុខោ បាយាសិ។
សា អន្តរាមគ្គេ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អប្បេកទាហំ ទេយ្យធម្មេ សតិ អយ្យំ ន បស្សាមិ, អប្បេកទា មេ អយ្យំ បស្សន្តិយា ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ។ អជ្ជ បន មេ អយ្យោ ច ទិដ្ឋោ, ទេយ្យធម្មោ ចាយំ អត្ថិ, ករិស្សតិ នុ ខោ មេ សង្គហ’’ន្តិ។ សា ភត្តភាជនំ ឱរោបេត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា ទាសស្ស វោ សង្គហំ ករោថា’’តិ អាហ។ ថេរោ បត្តំ ឧបនាមេត្វា តាយ ឯកេន ហត្ថេន ភាជនំ ធារេត្វា ឯកេន ហត្ថេន តតោ ភត្តំ ទទមានាយ ឧបឌ្ឍភត្តេ ទិន្នេ ‘‘អល’’ន្តិ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ។ សា, ‘‘ភន្តេ, ឯកោវ បដិវិសោ, ន សក្កា ទ្វិធា កាតុំ។ តុម្ហាកំ ទាសស្ស ឥធលោកសង្គហំ អកត្វា បរលោកសង្គហំ ករោថ, និរវសេសមេវ ទាតុកាមម្ហី’’តិ វត្វា សព្ពមេវ ថេរស្ស បត្តេ បតិដ្ឋបេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្សេវ ភាគី អស្ស’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ។ ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា ឋិតកោវ អនុមោទនំ ករិត្វា ឯកស្មិំ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកាសិ។ សាបិ និវត្តិត្វា តណ្ឌុលេ បរិយេសិត្វា ភត្តំ បចិ។ បុណ្ណោបិ អឌ្ឍករីសមត្តដ្ឋានំ កសិត្វា ជិឃច្ឆំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ គោណេ វិស្សជ្ជេត្វា ឯករុក្ខច្ឆាយំ បវិសិត្វា មគ្គំ ឱលោកេន្តោ និសីទិ។
អថស្ស ភរិយា ភត្តំ អាទាយ គច្ឆមានា តំ ទិស្វាវ ‘‘ឯស ជិឃច្ឆាយ បីឡិតោ មំ ឱលោកេន្តោ និសិន្នោ។ សចេ មំ ‘អតិវិយ ជេ ចិរាយី’តិ តជ្ជេត្វា បតោទលដ្ឋិយា មំ បហរិស្សតិ, មយា កតកម្មំ និរត្ថកំ ភវិស្សតិ។ បដិកច្ចេវស្ស អារោចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ – ‘‘សាមិ, អជ្ជេកទិវសំ ចិត្តំ បសាទេហិ, មា មយា កតកម្មំ និរត្ថកំ ករិ។ អហញ្ហិ បាតោវ តេ ភត្តំ អាហរន្តី អន្តរាមគ្គេ ធម្មសេនាបតិំ ទិស្វា តវ ភត្តំ តស្ស ទត្វា បុន គន្ត្វា ភត្តំ បចិត្វា អាគតា, បសាទេហិ, សាមិ, ចិត្ត’’ន្តិ។ សោ ‘‘កិំ វទេសិ, ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិត្វា បុន តមត្ថំ សុត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, សាធុ វត តេ កតំ មម ភត្តំ អយ្យស្ស ទទមានាយ, មយាបិស្ស អជ្ជ បាតោវ ទន្តកដ្ឋញ្ច មុខោទកញ្ច ទិន្ន’’ន្តិ បសន្នមានសោ តំ វចនំ អភិនន្ទិត្វា ឧស្សុរេ លទ្ធភត្តតាយ កិលន្តកាយោ តស្សា អង្កេ សីសំ កត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ។
អថស្ស បាតោវ កសិតដ្ឋានំ បំសុចុណ្ណំ ឧបាទាយ សព្ពំ រត្តសុវណ្ណំ កណិការបុប្ផរាសិ វិយ សោភមានំ អដ្ឋាសិ។ សោ បពុទ្ធោ ឱលោកេត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឯតំ កសិតដ្ឋានំ សព្ពំ មម សុវណ្ណំ ហុត្វា បញ្ញាយតិ, កិំ នុ ខោ មេ អតិឧស្សុរេ លទ្ធភត្តតាយ អក្ខីនិ ភមន្តី’’តិ។ ‘‘សាមិ, មយ្ហម្បិ ឯវមេវ បញ្ញាយតី’’តិ។ សោ ឧដ្ឋាយ តត្ថ គន្ត្វា ឯកបិណ្ឌំ គហេត្វា នង្គលសីសេ បហរិត្វា សុវណ្ណភាវំ ញត្វា ‘‘អហោ អយ្យស្ស ធម្មសេនាបតិស្ស មេ ទិន្នទានេន អជ្ជេវ វិបាកោ ទស្សិតោ, ន ខោ បន សក្កា ឯត្តកំ ធនំ បដិច្ឆាទេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ភរិយាយ អាភតំ ភត្តបាតិំ សុវណ្ណស្ស បូរេត្វា រាជកុលំ គន្ត្វា រញ្ញា កតោកាសោ បវិសិត្វា រាជានំ អភិវាទេត្វា ‘‘កិំ, តាតា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ទេវ, អជ្ជ មយា កសិតដ្ឋានំ សព្ពំ សុវណ្ណភរិតមេវ ហុត្វា ឋិតំ, ឥទំ សុវណ្ណំ អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘បុណ្ណោ នាម អហ’’ន្តិ។ ‘‘កិំ បន តេ អជ្ជ កត’’ន្តិ? ‘‘ធម្មសេនាបតិស្ស មេ អជ្ជ បាតោវ ទន្តកដ្ឋញ្ច មុខោទកញ្ច ទិន្នំ, ភរិយាយបិ មេ មយ្ហំ អាហរណភត្តំ តស្សេវ ទិន្ន’’ន្តិ។
តំ សុត្វា រាជា ‘‘អជ្ជេវ កិរ, ភោ, ធម្មសេនាបតិស្ស ទិន្នទានេន វិបាកោ ទស្សិតោ’’តិ វត្វា, ‘‘តាត, កិំ ករោមី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ពហូនិ សកដសហស្សានិ បហិណិត្វា សុវណ្ណំ អាហរាបេថា’’តិ។ រាជា សកដានិ បហិណិ។ រាជបុរិសេសុ ‘‘រញ្ញោ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហន្តេសុ គហិតគហិតំ មត្តិកាវ ហោតិ។ តេ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ កិន្តិ វត្វា គហិត’’ន្តិ។ បុដ្ឋា ‘‘តុម្ហាកំ សន្តក’’ន្តិ អាហំសុ។ ន មយ្ហំ, តាតា, សន្តកំ, គច្ឆថ ‘‘បុណ្ណស្ស សន្តក’’ន្តិ វត្វា គណ្ហថាតិ។ តេ តថា ករិំសុ, គហិតគហិតំ សុវណ្ណមេវ អហោសិ។ សព្ពម្បិ អាហរិត្វា រាជង្គណេ រាសិមកំសុ, អសីតិហត្ថុព្ពេធោ រាសិ អហោសិ។ រាជា នាគរេ សន្និបាតេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អត្ថិ កស្សចិ ឯត្តកំ សុវណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ។ ‘‘កិំ បនស្ស ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សេដ្ឋិឆត្តំ, ទេវា’’តិ។ រាជា ‘‘ពាហុធនសេដ្ឋិ នាម ហោតូ’’តិ មហន្តេន ភោគេន សទ្ធិំ តស្ស សេដ្ឋិឆត្តមទាសិ។ អថ នំ សោ អាហ – ‘‘មយំ, ទេវ, ឯត្តកំ កាលំ បរកុលេ វសិម្ហា, វសនដ្ឋានំ នោ ទេថា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ បស្ស, ឯស គុម្ពោ បញ្ញាយតិ, ឯតំ ហរាបេត្វា គេហំ ការេហី’’តិ បុរាណសេដ្ឋិស្ស គេហដ្ឋានំ អាចិក្ខិ។ សោ តស្មិំ ឋានេ កតិបាហេនេវ គេហំ ការាបេត្វា គេហប្បវេសនមង្គលញ្ច ឆត្តមង្គលញ្ច ឯកតោវ ករោន្តោ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ អទាសិ។ អថស្ស សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ។ ធម្មកថាវសានេ បុណ្ណសេដ្ឋិ ច ភរិយា ចស្ស ធីតា ច ឧត្តរាតិ តយោ ជនា សោតាបន្នា អហេសុំ។
អបរភាគេ រាជគហសេដ្ឋិ បុណ្ណសេដ្ឋិនោ ធីតរំ អត្តនោ បុត្តស្ស វារេសិ។ សោ ‘‘នាហំ ទស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘មា ឯវំ ករោតុ, ឯត្តកំ កាលំ អម្ហេ និស្សាយ វសន្តេនេវ តេ សម្បត្តិ លទ្ធា, ទេតុ មេ បុត្តស្ស ធីតរ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘សោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ, មម ធីតា តីហិ រតនេហិ វិនា វត្តិតុំ ន សក្កោតិ, នេវស្ស ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ ពហូ សេដ្ឋិគណាទយោ កុលបុត្តា ‘‘មា តេន សទ្ធិំ វិស្សាសំ ភិន្ទិ, ទេហិស្ស ធីតរ’’ន្តិ យាចិំសុ។ សោ តេសំ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ ធីតរំ អទាសិ។ សា បតិកុលំ គតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុំ វា ភិក្ខុនិំ វា ឧបសង្កមិតុំ ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ នាលត្ថ។ ឯវំ អឌ្ឍតិយេសុ មាសេសុ វីតិវត្តេសុ សន្តិកេ ឋិតំ បរិចារិកំ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទានិ កិត្តកំ អន្តោវស្សស្ស អវសិដ្ឋ’’ន្តិ? ‘‘អឌ្ឍមាសោ, អយ្យេ’’តិ។ សា បិតុ សាសនំ បហិណិ ‘‘កស្មា មំ ឯវរូបេ ពន្ធនាគារេ បក្ខិបិំសុ, វរំ មេ លក្ខណាហតំ កត្វា បរេសំ ទាសិំ សាវេតុំ។ ឯវរូបស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលស្ស ទាតុំ ន វដ្ដតិ។ អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុទស្សនាទីសុ ឯកម្បិ បុញ្ញំ កាតុំ ន លភាមី’’តិ។
អថស្សា បិតា ‘‘ទុក្ខិតា វត មេ ធីតា’’តិ អនត្តមនតំ បវេទេត្វា បញ្ចទស កហាបណសហស្សានិ បេសេសិ ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ សិរិមា នាម គណិកា អត្ថិ, ទេវសិកំ សហស្សំ គណ្ហាតិ។ ឥមេហិ កហាបណេហិ តំ អានេត្វា សាមិកស្ស បាទបរិចារិកំ កត្វា សយំ បុញ្ញានិ ករោតូ’’តិ ។ សា សិរិមំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សហាយិកេ ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ អឌ្ឍមាសំ តវ សហាយកំ បរិចរាហី’’តិ អាហ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ។ សា តំ អាទាយ សាមិកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តេន សិរិមំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាមិ, ឥមំ អឌ្ឍមាសំ មម សហាយិកា តុម្ហេ បរិចរតុ, អហំ បន ឥមំ អឌ្ឍមាសំ ទានញ្ចេវ ទាតុកាមា ធម្មញ្ច សោតុកាមា’’តិ អាហ។ សោ តំ អភិរូបំ ឥត្ថិំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ។
ឧត្តរាបិ ខោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ អឌ្ឍមាសំ អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា ឥធេវ ភិក្ខា គហេតព្ពា’’តិ សត្ថុ បដិញ្ញំ គហេត្វា ‘‘ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ យាវ មហាបវារណា, តាវ សត្ថារំ ឧបដ្ឋាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ លភិស្សាមី’’តិ តុដ្ឋមានសា ‘‘ឯវំ យាគុំ បចថ, ឯវំ បូវេ បចថា’’តិ មហានសេ សព្ពកិច្ចានិ សំវិទហន្តី វិចរតិ។ អថស្សា សាមិកោ ‘‘ស្វេ បវារណា ភវិស្សតី’’តិ មហានសាភិមុខោ វាតបានេ ឋត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ករោន្តី សា អន្ធពាលា វិចរតី’’តិ ឱលោកេន្តោ តំ សេដ្ឋីធីតរំ សេទកិលិន្នំ ឆារិកាយ ឱកិណ្ណំ អង្គារមសិមក្ខិតំ តថា សំវិទហិត្វា វិចរមានំ ទិស្វា ‘‘អហោ អន្ធពាលា ឯវរូបេ ឋានេ ឥមំ សិរិសម្បត្តិំ នានុភវតិ, ‘មុណ្ឌកសមណេ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’តិ តុដ្ឋចិត្តា វិចរតី’’តិ ហសិត្វា អបគញ្ឆិ។
តស្មិំ អបគតេ តស្ស សន្តិកេ ឋិតា សិរិមា ‘‘កិំ នុ ខោ ឱលោកេត្វា ឯស ហសី’’តិ តេនេវ វាតបានេន ឱលោកេន្តី ឧត្តរំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ឱលោកេត្វា ឥមិនា ហសិតំ, អទ្ធា ឥមស្ស ឯតាយ សទ្ធិំ សន្ថវោ អត្ថី’’តិ ចិន្តេសិ។ សា កិរ អឌ្ឍមាសំ តស្មិំ គេហេ ពាហិរកឥត្ថី ហុត្វា វសមានាបិ តំ សម្បត្តិំ អនុភវមានា អត្តនោ ពាហិរកឥត្ថិភាវំ អជានិត្វា ‘‘អហំ ឃរសាមិនី’’តិ សញ្ញមកាសិ។ សា ឧត្តរាយ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘ទុក្ខមស្សា ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ បាសាទា ឱរុយ្ហ មហានសំ បវិសិត្វា បូវបចនដ្ឋានេ បក្កុថិតំ សប្បិំ កដច្ឆុនា អាទាយ ឧត្តរាភិមុខំ បាយាសិ។ ឧត្តរា តំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘មម សហាយិកាយ មយ្ហំ ឧបការោ កតោ, ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោ, មម សហាយិកាយ គុណោវ មហន្តោ។ អហញ្ហិ ឯតំ និស្សាយ ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ លភិំ។ សចេ មម ឯតិស្សា ឧបរិ កោបោ អត្ថិ, ឥទំ សប្បិ មំ ទហតុ។ សចេ នត្ថិ, មា ទហតូ’’តិ តំ មេត្តាយ ផរិ។ តាយ តស្សា មត្ថកេ អាសិត្តំ បក្កុថិតសប្បិ សីតុទកំ វិយ អហោសិ។
អថ នំ ‘‘ឥទំ សីតលំ ភវិស្សតី’’តិ កដច្ឆុំ បូរេត្វា អាទាយ អាគច្ឆន្តិំ ឧត្តរាយ ទាសិយោ ទិស្វា ‘‘អបេហិ ទុព្ពិនីតេ, ន ត្វំ អម្ហាកំ អយ្យាយ បក្កុថិតំ សប្បិំ អាសិញ្ចិតុំ អនុច្ឆវិកា’’តិ សន្តជ្ជេន្តិយោ ឥតោ ចិតោ ច ឧដ្ឋាយ ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច បោថេត្វា ភូមិយំ បាតេសុំ។ ឧត្តរា វារេន្តីបិ វារេតុំ នាសក្ខិ។ អថស្សា ឧបរិ ឋិតា សព្ពា ទាសិយោ បដិពាហិត្វា ‘‘កិស្ស តេ ឯវរូបំ ភារិយំ កត’’ន្តិ សិរិមំ ឱវទិត្វា ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា សតបាកតេលេន អព្ភញ្ជិ។ តស្មិំ ខណេ សា អត្តនោ ពាហិរកិត្ថិភាវំ ញត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ភារិយំ កម្មំ កតំ សាមិកស្ស ហសនមត្តការណា ឥមិស្សា ឧបរិ បក្កុថិតំ សប្បិំ អាសិញ្ចន្តិយា, អយំ ‘គណ្ហថ ន’ន្តិ ទាសិយោ ន អាណាបេសិ។ មំ វិហេឋនកាលេបិ សព្ពទាសិយោ បដិពាហិត្វា មយ្ហំ កត្តព្ពមេវ អកាសិ។ សចាហំ ឥមំ ន ខមាបេស្សាមិ, មុទ្ធា មេ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ តស្សា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘អយ្យេ, ខមាហិ មេ’’តិ អាហ។ អហំ សបិតិកា ធីតា, បិតរិ ខមន្តេ ខមាមីតិ។ ហោតុ, អយ្យេ, បិតរំ តេ បុណ្ណសេដ្ឋិំ ខមាបេស្សាមីតិ។ បុណ្ណោ មម វដ្ដជនកបិតា, វិវដ្ដជនកេ បិតរិ ខមន្តេ បនាហំ ខមិស្សាមីតិ។ កោ បន តេ វិវដ្ដជនកបិតាតិ? សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ។ មយ្ហំ តេន សទ្ធិំ វិស្សាសោ នត្ថីតិ។ អហំ ករិស្សាមិ, សត្ថា ស្វេ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ ឥធាគមិស្សតិ, ត្វំ យថាលទ្ធំ សក្ការំ គហេត្វា ឥធេវ អាគន្ត្វា តំ ខមាបេហីតិ។ សា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ ឧដ្ឋាយ អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា បញ្ចសតា បរិវារិត្ថិយោ អាណាបេត្វា នានាវិធានិ ខាទនីយានិ ចេវ សូបេយ្យានិ ច សម្បាទេត្វា បុនទិវសេ តំ សក្ការំ អាទាយ ឧត្តរាយ គេហំ អាគន្ត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេតុំ អវិសហន្តី អដ្ឋាសិ។ តំ សព្ពំ គហេត្វា ឧត្តរាវ សំវិទហិ។ សិរិមាបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ សទ្ធិំ បរិវារេន សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិ។
អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘កោ តេ អបរាធោ’’តិ? ភន្តេ, មយា ហិយ្យោ ឥទំ នាម កតំ, អថ មេ សហាយិកា មំ វិហេឋយមានា ទាសិយោ និវារេត្វា មយ្ហំ ឧបការមេវ អកាសិ។ សាហំ ឥមិស្សា គុណំ ជានិត្វា ឥមំ ខមាបេសិំ, អថ មំ ឯសា ‘‘តុម្ហេសុ ខមន្តេសុ ខមិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘ឯវំ កិរ ឧត្តរេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សីសេ មេ សហាយិកាយ បក្កុថិតសប្បិ អាសិត្ត’’ន្តិ។ អថ ‘‘តយា កិំ ចិន្តិត’’ន្តិ? ‘‘ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោ, មម សហាយិកាយ គុណោវ មហន្តោ។ អហញ្ហិ ឯតំ និស្សាយ ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ អលត្ថំ, សចេ មេ ឥមិស្សា ឧបរិ កោបោ អត្ថិ, ឥទំ មំ ទហតុ។ នោ ចេ, មា ទហតូ’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ឥមំ មេត្តាយ ផរិំ, ភន្តេតិ។ សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ឧត្តរេ, ឯវំ កោធំ ជិនិតុំ វដ្ដតិ។ កោធោ ហិ នាម អក្កោធេន, អក្កោសកបរិភាសកោ អនក្កោសន្តេន អបរិភាសន្តេន, ថទ្ធមច្ឆរី អត្តនោ សន្តកស្ស ទានេន, មុសាវាទី សច្ចវចនេន ជិនិតព្ពោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២៣.
‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ, អសាធុំ សាធុនា ជិនេ;
ជិនេ កទរិយំ ទានេន, សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ។
តត្ថ អក្កោធេនាតិ កោធនោ ហិ បុគ្គលោ អក្កោធេន ហុត្វា ជិនិតព្ពោ។ អសាធុន្តិ អភទ្ទកោ ភទ្ទកេន ហុត្វា ជិនិតព្ពោ។ កទរិយន្តិ ថទ្ធមច្ឆរី អត្តនោ សន្តកស្ស ចាគចិត្តេន ជិនិតព្ពោ។ អលិកវាទី សច្ចវចនេន ជិនិតព្ពោ។ តស្មា ឯវមាហ – ‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ…បេ.… សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ។
ទេសនាវសានេ សិរិមា សទ្ធិំ បញ្ចសតាហិ ឥត្ថីហិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ។
ឧត្តរាឧបាសិកាវត្ថុ តតិយំ។
៤. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរបញ្ហវត្ថុ
សច្ចំ ភណេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស បញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ។
ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ថេរោ ទេវចារិកំ គន្ត្វា មហេសក្ខាយ ទេវតាយ វិមានទ្វារេ ឋត្វា តំ អត្តនោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឋិតំ ឯវមាហ – ‘‘ទេវតេ មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ អលត្ថា’’តិ? ‘‘មា មំ, ភន្តេ, បុច្ឆថា’’តិ។ ទេវតា កិរ អត្តនោ បរិត្តកម្មេន លជ្ជមានា ឯវំ វទតិ។ សា បន ថេរេន ‘‘កថេហិយេវា’’តិ វុច្ចមានា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា នេវ ទានំ ទិន្នំ, ន បូជា កតា, ន ធម្មោ សុតោ, កេវលំ សច្ចមត្តំ រក្ខិត’’ន្តិ។ ថេរោ អញ្ញានិ វិមានទ្វារានិ គន្ត្វា អាគតាគតា អបរាបិ ទេវធីតរោ បុច្ឆិ។ តាសុបិ តថេវ និគុហិត្វា ថេរំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តីសុ ឯកា តាវ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា នេវ ទានាទីសុ កតំ នាម អត្ថិ, អហំ បន កស្សបពុទ្ធកាលេ បរស្ស ទាសី អហោសិំ, តស្សា មេ សាមិកោ អតិវិយ ចណ្ឌោ ផរុសោ, គហិតគ្គហិតេនេវ កដ្ឋេន វា កលិង្គរេន វា សីសំ ភិន្ទតិ។ សាហំ ឧប្បន្នេ កោបេ ‘ឯស តវ សាមិកោ លក្ខណាហតំ វា កាតុំ នាសាទីនិ វា ឆិន្ទិតុំ ឥស្សរោ, មា កុជ្ឈី’តិ អត្តានមេវ បរិភាសេត្វា កោបំ នាម ន អកាសិំ, តេន មេ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ។ អបរា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឧច្ឆុខេត្តំ រក្ខមានា ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ឧច្ឆុយដ្ឋិំ អទាសិំ’’។ អបរា ឯកំ តិម្ពរុសកំ អទាសិំ។ អបរា ឯកំ ឯឡាលុកំ អទាសិំ។ អបរា ឯកំ ផារុសកំ អទាសិំ។ អបរា ឯកំ មូលមុដ្ឋិំ។ អបរា ‘‘និម្ពមុដ្ឋិ’’ន្តិអាទិនា នយេន អត្តនា អត្តនា កតំ បរិត្តទានំ អារោចេត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមិនា ការណេន អម្ហេហិ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ អាហំសុ។
ថេរោ តាហិ កតកម្មំ សុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សក្កា នុ ខោ, ភន្តេ, សច្ចកថនមត្តេន, កោបនិព្ពាបនមត្តេន, អតិបរិត្តកេន តិម្ពរុសកាទិទានមត្តេន ទិព្ពសម្បត្តិំ លទ្ធុ’’ន្តិ។ ‘‘កស្មា មំ, មោគ្គល្លាន, បុច្ឆសិ, ននុ តេ ទេវតាហិ អយំ អត្ថោ កថិតោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, លព្ភតិ មញ្ញេ ឯត្តកេន ទិព្ពសម្បត្តី’’តិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘មោគ្គល្លាន, សច្ចមត្តំ កថេត្វាបិ កោបមត្តំ ជហិត្វាបិ បរិត្តកំ ទានំ ទត្វាបិ ទេវលោកំ គច្ឆតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២៤.
‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យ, ទជ្ជា អប្បម្បិ យាចិតោ;
ឯតេហិ តីហិ ឋានេហិ, គច្ឆេ ទេវាន សន្តិកេ’’តិ។
តត្ថ សច្ចំ ភណេតិ សច្ចំ ទីបេយ្យ វោហរេយ្យ, សច្ចេ បតិដ្ឋហេយ្យាតិ អត្ថោ។ ន កុជ្ឈេយ្យាតិ បរស្ស ន កុជ្ឈេយ្យ ។ យាចិតោតិ យាចកា នាម សីលវន្តោ បព្ពជិតា។ តេ ហិ កិញ្ចាបិ ‘‘ទេថា’’តិ អយាចិត្វាវ ឃរទ្វារេ តិដ្ឋន្តិ, អត្ថតោ បន យាចន្តិយេវ នាម។ ឯវំ សីលវន្តេហិ យាចិតោ អប្បស្មិំ ទេយ្យធម្មេ វិជ្ជមានេ អប្បមត្តកម្បិ ទទេយ្យ។ ឯតេហិ តីហីតិ ឯតេសុ តីសុ ឯកេនាបិ ការណេន ទេវលោកំ គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។
មហាមោគ្គល្លានត្ថេរបញ្ហវត្ថុ ចតុត្ថំ។
៥. ពុទ្ធបិតុព្រាហ្មណវត្ថុ
អហិំសកា យេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាកេតំ និស្សាយ អញ្ជនវនេ វិហរន្តោ ភិក្ខូហិ បដ្ឋបញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ។
ភគវតោ កិរ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតស្ស សាកេតំ បិណ្ឌាយ បវិសនកាលេ ឯកោ សាកេតវាសី មហល្លកព្រាហ្មណោ នគរតោ និក្ខមន្តោ អន្តរឃរទ្វារេ ទសពលំ ទិស្វា បាទេសុ និបតិត្វា គោប្ផកេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា, ‘‘តាត, ននុ នាម បុត្តេហិ ជិណ្ណកាលេ មាតាបិតរោ បដិជគ្គិតព្ពា, កស្មា ឯត្តកំ កាលំ អម្ហាកំ អត្តានំ ន ទស្សេសិ។ មយា តាវ ទិដ្ឋោសិ, មាតរម្បិ បស្សិតុំ ឯហី’’តិ សត្ថារំ គហេត្វា អត្តនោ គេហំ អគមាសិ។ សត្ថា តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន។ ព្រាហ្មណីបិ អាគន្ត្វា សត្ថុ បាទេសុ និបតិត្វា, ‘‘តាត, ឯត្តកំ កាលំ កុហិំ គតោសិ, ននុ នាម មាតាបិតរោ មហល្លកកាលេ ឧបដ្ឋាតព្ពា’’តិ វត្វា បុត្តធីតរោ ‘‘ឯថ ភាតរំ វន្ទថា’’តិ វន្ទាបេសិ។ តេ ឧភោបិ តុដ្ឋមានសា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ‘‘ពុទ្ធា នាម ឯកដ្ឋានេយេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ ន គណ្ហន្តី’’តិ វុត្តេ, ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, យេ វោ និមន្តេតុំ អាគច្ឆន្តិ, តេ អម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណេយ្យាថា’’តិ អាហំសុ។ សត្ថា តតោ បដ្ឋាយ និមន្តេតុំ អាគតេ ‘‘គន្ត្វា ព្រាហ្មណស្ស អារោចេយ្យាថា’’តិ បេសេសិ។ តេ គន្ត្វា ‘‘មយំ ស្វាតនាយ សត្ថារំ និមន្តេមា’’តិ ព្រាហ្មណំ វទន្តិ។ ព្រាហ្មណោ បុនទិវសេ អត្តនោ គេហតោ ភត្តភាជនសូបេយ្យភាជនានិ អាទាយ សត្ថុ និសីទនដ្ឋានំ គច្ឆតិ។ អញ្ញត្រ បន និមន្តនេ អសតិ សត្ថា ព្រាហ្មណស្សេវ គេហេ ភត្តកិច្ចំ ករោតិ។ តេ ឧភោបិ អត្តនោ ទេយ្យធម្មំ និច្ចកាលំ តថាគតស្ស ទេន្តា ធម្មកថំ សុណន្តា អនាគាមិផលំ បាបុណិំសុ។
ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ព្រាហ្មណោ ‘តថាគតស្ស សុទ្ធោទនោ បិតា, មហាមាយា មាតា’តិ ជានាតិ, ជានន្តោវ សទ្ធិំ ព្រាហ្មណិយា តថាគតំ ‘អម្ហាកំ បុត្តោ’តិ វទតិ, សត្ថាបិ តថេវ អធិវាសេតិ។ កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឧភោបិ តេ អត្តនោ បុត្តមេវ បុត្តោតិ វទន្តី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ, ភិក្ខវេ, អយំ ព្រាហ្មណោ និរន្តរំ បញ្ច ជាតិសតានិ មយ្ហំ បិតា អហោសិ, បញ្ច ជាតិសតានិ ចូឡបិតា, បញ្ច ជាតិសតានិ មហាបិតា។ សាបិ មេ ព្រាហ្មណី និរន្តរមេវ បញ្ច ជាតិសតានិ មាតា អហោសិ, បញ្ច ជាតិសតានិ ចូឡមាតា, បញ្ច ជាតិសតានិ មហាមាតា។ ឯវាហំ ទិយឌ្ឍជាតិសហស្សំ ព្រាហ្មណស្ស ហត្ថេ សំវឌ្ឍោ, ទិយឌ្ឍជាតិសហស្សំ ព្រាហ្មណិយា ហត្ថេតិ តីណិ ជាតិសហស្សានិ តេសំ បុត្តភាវំ ទស្សេត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
‘‘យស្មិំ មនោ និវិសតិ, ចិត្តញ្ចាបិ បសីទតិ;
អទិដ្ឋបុព្ពកេ បោសេ, កាមំ តស្មិម្បិ វិស្សសេ។ (ជា. ១.១.៦៨);
‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;
ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ។ (ជា. ១.២.១៧៤);
សត្ថា តេមាសមេវ តំ កុលំ និស្សាយ វិហាសិ។ តេ ឧភោបិ អរហត្តំ សច្ឆិកត្វា បរិនិព្ពាយិំសុ។ អថ នេសំ មហាសក្ការំ កត្វា ឧភោបិ ឯកកូដាគារមេវ អារោបេត្វា នីហរិំសុ។ សត្ថាបិ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ តេហិ សទ្ធិំយេវ អាឡាហនំ អគមាសិ។ ‘‘ពុទ្ធានំ កិរ មាតាបិតរោ’’តិ មហាជនោ និក្ខមិ។ សត្ថាបិ អាឡាហនសមីបេ ឯកំ សាលំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសិ។ មនុស្សា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ ឋត្វា, ‘‘ភន្តេ, ‘មាតាបិតរោ វោ កាលកតា’តិ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សត្ថារា សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តិ។ សត្ថា តេ ‘‘មា ឯវំ អវចុត្ថា’’តិ អប្បដិក្ខិបិត្វា បរិសាយ អាសយំ ឱលោកេត្វា តង្ខណានុរូបំ ធម្មំ ទេសេន្តោ –
‘‘អប្បំ វត ជីវិតំ ឥទំ,
ឱរំ វស្សសតាបិ មិយ្យតិ;
យោ ចេបិ អតិច្ច ជីវតិ,
អថ សោ ជរសាបិ មិយ្យតី’’តិ។ (សុ. និ. ៨១០; មហានិ. ៣៩) –
ឥទំ ជរាសុត្តំ កថេសិ។ ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ភិក្ខូ ព្រាហ្មណស្ស ច ព្រាហ្មណិយា ច បរិនិព្ពុតភាវំ អជានន្តា, ‘‘ភន្តេ, តេសំ កោ អភិសម្បរាយោ’’តិ បុច្ឆិំសុ។ សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯវរូបានំ អសេខមុនីនំ អភិសម្បរាយោ នាម នត្ថិ។ ឯវរូបា ហិ អច្ចុតំ អមតំ មហានិព្ពានមេវ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២៥.
‘‘អហិំសកា យេ មុនយោ, និច្ចំ កាយេន សំវុតា;
តេ យន្តិ អច្ចុតំ ឋានំ, យត្ថ គន្ត្វា ន សោចរេ’’តិ។
តត្ថ មុនយោតិ មោនេយ្យបដិបទាយ មគ្គផលបត្តា អសេខមុនយោ។ កាយេនាតិ ទេសនាមត្តមេវេតំ, តីហិបិ ទ្វារេហិ សុសំវុតាតិ អត្ថោ។ អច្ចុតន្តិ សស្សតំ។ ឋានន្តិ អកុប្បដ្ឋានំ ធុវដ្ឋានំ។ យត្ថាតិ យស្មិំ និព្ពានេ គន្ត្វា ន សោចរេ ន សោចន្តិ ន វិហញ្ញន្តិ, តំ ឋានំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។
ពុទ្ធបិតុព្រាហ្មណវត្ថុ បញ្ចមំ។
៦. បុណ្ណទាសីវត្ថុ
សទា ជាគរមានានន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ បុណ្ណំ នាម រាជគហសេដ្ឋិនោ ទាសិំ អារព្ភ កថេសិ។
តស្សា កិរ ឯកទិវសំ កោដ្ដនត្ថាយ ពហុវីហិំ អទំសុ។ សា រត្តិម្បិ ទីបំ ជាលេត្វា វីហិំ កោដ្ដេន្តី វិស្សមនត្ថាយ សេទតិន្តេន គត្តេន ពហិវាតេ អដ្ឋាសិ។ តស្មិំ សមយេ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ ភិក្ខូនំ សេនាសនបញ្ញាបកោ អហោសិ។ សោ ធម្មស្សវនំ សុត្វា អត្តនោ អត្តនោ សេនាសនំ គច្ឆន្តានំ ភិក្ខូនំ អង្គុលិំ ជាលេត្វា បុរតោ បុរតោ មគ្គទេសនត្ថាយ គច្ឆន្តោ ភិក្ខូនំ អាលោកំ និម្មិនិ។ បុណ្ណា តេនាលោកេន បព្ពតេ វិចរន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘អហំ តាវ អត្តនោ ទុក្ខេន ឧបទ្ទុតា ឥមាយបិ វេលាយ និទ្ទំ ន ឧបេមិ, ភទ្ទន្តា កិំ ការណា ន និទ្ទាយន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អទ្ធា កស្សចិ ភិក្ខុនោ អផាសុកំ វា ភវិស្សតិ, ទីឃជាតិកេន វា ឧបទ្ទវោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញំ កត្វា បាតោវ កុណ្ឌកំ អាទាយ ឧទកេន តេមេត្វា ហត្ថតលេ បូវំ កត្វា អង្គារេសុ បចិត្វា ឧច្ឆង្គេ កត្វា តិត្ថមគ្គេ ខាទិស្សាមីតិ ឃដំ អាទាយ តិត្ថាភិមុខី បាយាសិ។ សត្ថាបិ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ តមេវ មគ្គំ បដិបជ្ជិ។
សា សត្ថារំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ សត្ថរិ ទិដ្ឋេបិ មម ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ, ទេយ្យធម្មេ សតិ សត្ថារំ ន បស្សាមិ, ឥទានិ មេ ទេយ្យធម្មោ ច អត្ថិ, សត្ថា ច សម្មុខីភូតោ។ សចេ លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា គណ្ហេយ្យ, ទទេយ្យាហំ ឥមំ បូវ’’ន្តិ ឃដំ ឯកមន្តេ និក្ខិបិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ , ឥមំ លូខំ ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តា មម សង្គហំ ករោថា’’តិ អាហ។ សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេត្វា តេន នីហរិត្វា ទិន្នំ មហារាជទត្តិយំ បត្តំ ឧបនាមេត្វា បូវំ គណ្ហិ។ បុណ្ណាបិ តំ សត្ថុ បត្តេ បតិដ្ឋបេត្វាវ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មោយេវ មេ សមិជ្ឈតូ’’តិ អាហ។ សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ ឋិតកោវ អនុមោទនំ អកាសិ។
បុណ្ណាបិ ចិន្តេសិ – ‘‘កិញ្ចាបិ មេ សត្ថា សង្គហំ ករោន្តោ បូវំ គណ្ហិ, ន បនិទំ ខាទិស្សតិ។ អទ្ធា បុរតោ កាកស្ស វា សុនខស្ស វា ទត្វា រញ្ញោ វា រាជបុត្តស្ស វា គេហំ គន្ត្វា បណីតភោជនំ ភុញ្ជិស្សតី’’តិ។ សត្ថាបិ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯសា ចិន្តេសី’’តិ តស្សា ចិត្តាចារំ ញត្វា អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេត្វា និសីទនាការំ ទស្សេសិ។ ថេរោ ចីវរំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ សត្ថា ពហិនគរេយេវ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ អកាសិ។ ទេវតា សកលចក្កវាឡគព្ភេ ទេវមនុស្សានំ ឧបកប្បនកំ ឱជំ មធុបដលំ វិយ បីឡេត្វា តត្ថ បក្ខិបិំសុ។ បុណ្ណា ច ឱលោកេន្តី អដ្ឋាសិ។ ភត្តកិច្ចាវសានេ ថេរោ ឧទកំ អទាសិ។ សត្ថា កតភត្តកិច្ចោ បុណ្ណំ អាមន្តេត្វា ‘‘កស្មា ត្វំ បុណ្ណេ មម សាវកេ បរិភវសី’’តិ អាហ។ ន បរិភវាមិ, ភន្តេតិ។ អថ តយា មម សាវកេ ឱលោកេត្វា កិំ កថិតន្តិ? ‘‘អហំ តាវ ឥមិនា ទុក្ខុបទ្ទវេន និទ្ទំ ន ឧបេមិ, ភទ្ទន្តា កិមត្ថំ និទ្ទំ ន ឧបេន្តិ, អទ្ធា កស្សចិ អផាសុកំ វា ភវិស្សតិ, ទីឃជាតិកេន វា ឧបទ្ទវោ ភវិស្សតី’’តិ ឯត្តកំ មយា, ភន្តេ, ចិន្តិតន្តិ។ សត្ថា តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘បុណ្ណេ ត្វំ ន តាវ ទុក្ខុបទ្ទវេន និទ្ទាយសិ, មម សាវកា សទា ជាគរិយមនុយុត្តតាយ ន និទ្ទាយន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
២២៦.
‘‘សទា ជាគរមានានំ, អហោរត្តានុសិក្ខិនំ;
និព្ពានំ អធិមុត្តានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា’’តិ។
តត្ថ អហោរត្តានុសិក្ខិនន្តិ ទិវា ច រត្តិញ្ច តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខមានានំ។ និព្ពានំ អធិមុត្តានន្តិ និព្ពានជ្ឈាសយានំ។ អត្ថំ គច្ឆន្តីតិ ឯវរូបានំ សព្ពេបិ អាសវា អត្ថំ វិនាសំ នត្ថិភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ យថាឋិតា បុណ្ណា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ។
សត្ថា កុណ្ឌកអង្គារបូវេន ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ អគមាសិ។ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ទុក្ករំ , អាវុសោ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន កតំ បុណ្ណាយ ទិន្នេន កុណ្ឌកអង្គារបូវេន ភត្តកិច្ចំ ករោន្តេនា’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ មយា ឥមាយ ទិន្នកុណ្ឌកំ បរិភុត្តមេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិត្វា –
‘‘ភុត្វា តិណបរិឃាសំ, ភុត្វា អាចាមកុណ្ឌកំ;
ឯតំ តេ ភោជនំ អាសិ, កស្មា ទានិ ន ភុញ្ជសិ។
‘‘យត្ថ បោសំ ន ជានន្តិ, ជាតិយា វិនយេន វា;
ពហុំ តត្ថ មហាព្រហ្មេ, អបិ អាចាមកុណ្ឌកំ។
‘‘ត្វញ្ច ខោ មំ បជានាសិ, យាទិសាយំ ហយុត្តមោ;
ជានន្តោ ជានមាគម្ម, ន តេ ភក្ខាមិ កុណ្ឌក’’ន្តិ។ (ជា. ១.៣.១០-១២) –
ឥមំ កុណ្ឌកសិន្ធវបោតកជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ។
បុណ្ណទាសីវត្ថុ ឆដ្ឋំ។
៧. អតុលឧបាសកវត្ថុ
បោរាណមេតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អតុលំ នាម ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ។
សោ ហិ សាវត្ថិវាសី ឧបាសកោ បញ្ចសតឧបាសកបរិវារោ ឯកទិវសំ តេ ឧបាសកេ អាទាយ ធម្មស្សវនត្ថាយ វិហារំ គន្ត្វា រេវតត្ថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សោតុកាមោ ហុត្វា រេវតត្ថេរំ វន្ទិត្វា និសីទិ។ សោ បនាយស្មា បដិសល្លានារាមោ សីហោ វិយ ឯកចារោ, តស្មា តេន សទ្ធិំ ន កិញ្ចិ កថេសិ។ សោ ‘‘អយំ ថេរោ ន កិញ្ចិ កថេសី’’តិ កុទ្ធោ ឧដ្ឋាយ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ ថេរេន ‘‘កេនត្ថេន អាគតត្ថា’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥមេ ឧបាសកេ អាទាយ ធម្មស្សវនត្ថាយ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិំ, តស្ស មេ ថេរោ ន កិញ្ចិ កថេសិ, ស្វាហំ តស្ស កុជ្ឈិត្វា ឥធាគតោ, ធម្មំ មេ កថេថា’’តិ អាហ។ អថ ថេរោ ‘‘តេន ហិ ឧបាសកា និសីទថា’’តិ វត្វា ពហុកំ កត្វា អភិធម្មកថំ កថេសិ។ ឧបាសកោបិ ‘‘អភិធម្មកថា នាម អតិសណ្ហា, ថេរោ ពហុំ អភិធម្មមេវ កថេសិ, អម្ហាកំ ឥមិនា កោ អត្ថោ’’តិ កុជ្ឈិត្វា បរិសំ អាទាយ អានន្ទត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ។
ថេរេនាបិ ‘‘កិំ ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, មយំ ធម្មស្សវនត្ថាយ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តស្ស សន្តិកេ អាលាបសល្លាបមត្តម្បិ អលភិត្វា កុទ្ធា សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមិម្ហា, សោបិ នោ អតិសណ្ហំ ពហុំ អភិធម្មមេវ កថេសិ, ‘ឥមិនា អម្ហាកំ កោ អត្ថោ’តិ ឯតស្សាបិ កុជ្ឈិត្វា ឥធាគមិម្ហា, កថេហិ នោ, ភន្តេ, ធម្មកថ’’ន្តិ។ តេន ហិ និសីទិត្វា សុណាថាតិ ថេរោ តេសំ សុវិញ្ញេយ្យំ កត្វា អប្បកមេវ ធម្មំ កថេសិ។ តេ ថេរស្សបិ កុជ្ឈិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កស្មា ឧបាសកា អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘ធម្មស្សវនាយ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សុតោ បន វោ ធម្មោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, មយំ អាទិតោ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, សោ អម្ហេហិ សទ្ធិំ ន កិញ្ចិ កថេសិ, តស្ស កុជ្ឈិត្វា សារិបុត្តត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តេន នោ ពហុ អភិធម្មោ កថិតោ, តំ អសល្លក្ខេត្វា កុជ្ឈិត្វា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តេន នោ អប្បមត្តកោវ ធម្មោ កថិតោ, តស្សបិ កុជ្ឈិត្វា ឥធាគតម្ហា’’តិ។
សត្ថា តស្ស កថំ សុត្វា, ‘‘អតុល, បោរាណតោ បដ្ឋាយ អាចិណ្ណមេវេតំ, តុណ្ហីភូតម្បិ ពហុកថម្បិ មន្ទកថម្បិ គរហន្តិយេវ។ ឯកន្តំ គរហិតព្ពោយេវ វា ហិ បសំសិតព្ពោយេវ វា នត្ថិ ។ រាជានោបិ ឯកច្ចេ និន្ទន្តិ, ឯកច្ចេ បសំសន្តិ។ មហាបថវិម្បិ ចន្ទិមសូរិយេបិ អាកាសាទយោបិ ចតុបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ កថេន្តម្បិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ឯកច្ចេ គរហន្តិ, ឯកច្ចេ បសំសន្តិ។ អន្ធពាលានញ្ហិ និន្ទា វា បសំសា វា អប្បមាណា, បណ្ឌិតេន បន មេធាវិនា និន្ទិតោ និន្ទិតោ នាម, បសំសិតោ ច បសំសិតោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
២២៧.
‘‘បោរាណមេតំ អតុល, នេតំ អជ្ជតនាមិវ;
និន្ទន្តិ តុណ្ហិមាសីនំ, និន្ទន្តិ ពហុភាណិនំ;
មិតភាណិម្បិ និន្ទន្តិ, នត្ថិ លោកេ អនិន្ទិតោ។
២២៨.
‘‘ន ចាហុ ន ច ភវិស្សតិ, ន ចេតរហិ វិជ្ជតិ;
ឯកន្តំ និន្ទិតោ បោសោ, ឯកន្តំ វា បសំសិតោ។
២២៩.
‘‘យំ ចេ វិញ្ញូ បសំសន្តិ, អនុវិច្ច សុវេ សុវេ;
អច្ឆិទ្ទវុត្តិំ មេធាវិំ, បញ្ញាសីលសមាហិតំ។
២៣០.
‘‘និក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ និន្ទិតុមរហតិ;
ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ។
តត្ថ បោរាណមេតន្តិ បុរាណកំ ឯតំ។ អតុលាតិ តំ ឧបាសកំ នាមេន អាលបតិ។ នេតំ អជ្ជតនាមិវាតិ ឥទំ និន្ទនំ វា បសំសនំ វា អជ្ជតនំ អធុនា ឧប្បន្នំ វិយ ន ហោតិ។ តុណ្ហិមាសីនន្តិ កិំ ឯសោ មូគោ វិយ ពធិរោ វិយ កិញ្ចិ អជានន្តោ វិយ តុណ្ហី ហុត្វា និសិន្នោតិ និន្ទន្តិ។ ពហុភាណិនន្តិ កិំ ឯស វាតាហតតាលបណ្ណំ វិយ តដតដាយតិ, ឥមស្ស កថាបរិយន្តោយេវ នត្ថីតិ និន្ទន្តិ។ មិតភាណិម្បីតិ កិំ ឯស សុវណ្ណហិរញ្ញំ វិយ អត្តនោ វចនំ មញ្ញមានោ ឯកំ វា ទ្វេ វា វត្វា តុណ្ហី អហោសីតិ និន្ទន្តិ។ ឯវំ សព្ពថាបិ ឥមស្មិំ លោកេ អនិន្ទិតោ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ។ ន ចាហូតិ អតីតេបិ នាហោសិ, អនាគតេបិ ន ភវិស្សតិ។
យំ ចេ វិញ្ញូតិ ពាលានំ និន្ទា វា បសំសា វា អប្បមាណា, យំ បន បណ្ឌិតា ទិវសេ ទិវសេ អនុវិច្ច និន្ទការណំ វា បសំសការណំ វា ជានិត្វា បសំសន្តិ, អច្ឆិទ្ទាយ វា សិក្ខាយ អច្ឆិទ្ទាយ វា ជីវិតវុត្តិយា សមន្នាគតត្តា អច្ឆិទ្ទវុត្តិំ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា មេធាវិំ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ ចេវ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ច សមន្នាគតត្តា បញ្ញាសីលសមាហិតំ បសំសន្តិ, តំ សុវណ្ណទោសវិរហិតំ ឃដ្ដនមជ្ជនក្ខមំ ជម្ពោនទនិក្ខំ វិយ កោ និន្ទិតុមរហតីតិ អត្ថោ។ ទេវាបីតិ ទេវតាបិ បណ្ឌិតមនុស្សាបិ តំ ភិក្ខុំ ឧបដ្ឋាយ ថោមេន្តិ បសំសន្តិ។ ព្រហ្មុនាបីតិ ន កេវលំ ទេវមនុស្សេហិ, ទសសហស្សចក្កវាឡេ មហាព្រហ្មុនាបិ ឯស បសំសិតោយេវាតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ ឧបាសកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ។
អតុលឧបាសកវត្ថុ សត្តមំ។
៨. ឆព្ពគ្គិយវត្ថុ
កាយប្បកោបន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ។
ឯកទិវសញ្ហិ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ តេសំ ឆព្ពគ្គិយានំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ យដ្ឋិយោ គហេត្វា កដ្ឋបាទុកា អារុយ្ហ បិដ្ឋិបាសាណេ ចង្កមន្តានំ ខដខដាតិសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘អានន្ទ, កិំ សទ្ទោ នាមេសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឆព្ពគ្គិយានំ បាទុកា អារុយ្ហ ចង្កមន្តានំ ខដខដសទ្ទោ’’តិ សុត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ភិក្ខុនា នាម កាយាទីនិ រក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –
២៣១.
‘‘កាយប្បកោបំ រក្ខេយ្យ, កាយេន សំវុតោ សិយា;
កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា, កាយេន សុចរិតំ ចរេ។
២៣២.
‘‘វចីបកោបំ រក្ខេយ្យ, វាចាយ សំវុតោ សិយា;
វចីទុច្ចរិតំ ហិត្វា, វាចាយ សុចរិតំ ចរេ។
២៣៣.
‘‘មនោបកោបំ រក្ខេយ្យ, មនសា សំវុតោ សិយា;
មនោទុច្ចរិតំ ហិត្វា, មនសា សុចរិតំ ចរេ។
២៣៤.
‘‘កាយេន សំវុតា ធីរា, អថោ វាចាយ សំវុតា;
មនសា សំវុតា ធីរា, តេ វេ សុបរិសំវុតា’’តិ។
តត្ថ កាយប្បកោបន្តិ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ រក្ខេយ្យ។ កាយេន សំវុតោតិ កាយទ្វារេ ទុច្ចរិតបវេសនំ និវារេត្វា សំវុតោ បិហិតទ្វារោ សិយា។ យស្មា បន កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា កាយសុចរិតំ ចរន្តោ ឧភយម្បេតំ ករោតិ, តស្មា កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា, កាយេន សុចរិតំ ចរេតិ វុត្តំ។ អនន្តរគាថាសុបិ ឯសេវ នយោ។ កាយេន សំវុតា ធីរាតិ យេ បណ្ឌិតា បាណាតិបាតាទីនិ អករោន្តា កាយេន, មុសាវាទាទីនិ អករោន្តា វាចាយ, អភិជ្ឈាទីនិ អសមុដ្ឋបេន្តា មនសា សំវុតា, តេ ឥធ លោកស្មិំ សុសំវុតា សុរក្ខិតា សុគោបិតា សុបិហិតទ្វារាតិ អត្ថោ។
ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ។
ឆព្ពគ្គិយវត្ថុ អដ្ឋមំ។
កោធវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
សត្តរសមោ វគ្គោ។