៤. មេឃិយវគ្គោ
១. មេឃិយសុត្តវណ្ណនា
៣១. មេឃិយវគ្គស្ស ចាលិកាយន្តិ ឯវំ នាមកេ នគរេ។ តស្ស កិរ នគរស្ស ទ្វារដ្ឋានំ មុញ្ចិត្វា សមន្តតោ ចលបង្កំ ហោតិ, តំ ចលបង្កំ និស្សាយ ឋិតត្តា ឱលោកេន្តានំ ចលមានំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ‘‘ចាលិកា’’តិ វុច្ចតិ។ ចាលិកេ បព្ពតេតិ តស្ស នគរស្ស អវិទូរេ ឯកោ បព្ពតោ, សោបិ សព្ពសេតត្តា កាលបក្ខឧបោសថេ ឱលោកេន្តានំ ចលមានោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ‘‘ចាលិកបព្ពតោ’’តិ សង្ខំ គតោ។ តត្ថ ភគវតោ មហន្តំ វិហារំ ការយិំសុ, ភគវា តទា តំ នគរំ គោចរគាមំ កត្វា តស្មិំ ចាលិកបព្ពតមហាវិហារេ វិហរតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ចាលិកាយំ វិហរតិ ចាលិកេ បព្ពតេ’’តិ។ មេឃិយោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ។ ឧបដ្ឋាកោ ហោតីតិ បរិចារកោ ហោតិ។ ភគវតោ ហិ បឋមពោធិយំ ឧបដ្ឋាកា អនិពទ្ធា អហេសុំ, ឯកទា នាគសមាលោ, ឯកទា នាគិតោ, ឯកទា ឧបវានោ, ឯកទា សុនក្ខត្តោ, តទាបិ មេឃិយត្ថេរោវ ឧបដ្ឋាកោ។ តេនាហ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា មេឃិយោ ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ ហោតី’’តិ។
ជន្តុគាមន្តិ ឯវំ នាមកំ តស្សេវ វិហារស្ស អបរំ គោចរគាមំ។ ‘‘ជត្តុគាម’’ន្តិបិ បាឋោ។ កិមិកាឡាយាតិ កាឡកិមីនំ ពហុលតាយ ‘‘កិមិកាឡា’’តិ លទ្ធនាមាយ នទិយា។ ជង្ឃវិហារន្តិ ចិរនិសជ្ជាយ ជង្ឃាសុ ឧប្បន្នកិលមថវិនោទនត្ថំ វិចរណំ។ បាសាទិកន្តិ អវិរឡរុក្ខតាយ សិនិទ្ធបត្តតាយ ច បស្សន្តានំ បសាទមាវហតីតិ បាសាទិកំ។ សន្ទច្ឆាយតាយ មនុញ្ញំ។ អន្តោ បវិដ្ឋានំ បីតិសោមនស្សជននដ្ឋេន ចិត្តំ រមេតីតិ រមណីយំ។ អលន្តិ បរិយត្តំ, យុត្តន្តិបិ អត្ថោ។ បធានត្ថិកស្សាតិ យោគេន ភាវនាយ អត្ថិកស្ស។ បធានាយាតិ សមណធម្មករណាយ។ អាគច្ឆេយ្យាហន្តិ អាគច្ឆេយ្យំ អហំ។ ថេរេន កិរ បុព្ពេ តំ ឋានំ អនុបដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ រញ្ញា ឯវ សតា អនុភូតំ ឧយ្យានំ អហោសិ, តេនស្ស ទិដ្ឋមត្តេយេវ តត្ថ វិហរិតុំ ចិត្តំ នមិ។ អាគមេហិ តាវាតិ ឯកកម្ហិ តាវាតិ ឥទំ បនស្ស ‘‘ឯវមយំ គន្ត្វាបិ កម្មេ អនិប្ផជ្ជមានេ និរាសង្កោ ហុត្វា បេមវសេន បុន អាគច្ឆិស្សតី’’តិ ចិត្តមទ្ទវជននត្ថំ អាហ។ យាវ អញ្ញោបិ កោចិ ភិក្ខុ អាគច្ឆតីតិ អញ្ញោ កោចិ ភិក្ខុ មម សន្តិកំ យាវ អាគច្ឆតិ, តាវ អាគមេហីតិ អត្ថោ។ ‘‘កោចិ ភិក្ខុ ទិស្សតី’’តិបិ បាឋោ។ ‘‘អាគច្ឆតូ’’តិបិ បឋន្តិ, តថា ‘‘ទិស្សតូ’’តិ។
នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាទីនំ សោឡសន្នំ កិច្ចានំ កតត្តា, អភិសម្ពោធិយា វា អធិគតត្តា តតោ អញ្ញំ ឧត្តរិ ករណីយំ នាម នត្ថិ។ នត្ថិ កតស្ស វា បតិចយោតិ កតស្ស វា បុន បតិចយោបិ នត្ថិ។ ន ហិ ភាវិតមគ្គោ បុន ភាវីយតិ, បហីនកិលេសានំ វា បុន បហានេន កិច្ចំ អត្ថិ។ អត្ថិ កតស្ស បតិចយោតិ មយ្ហំ សន្តានេ និប្ផាទិតស្ស សីលាទិធម្មស្ស អរិយមគ្គស្ស អនធិគតត្តា តទត្ថំ បុន វឌ្ឍនសង្ខាតោ បតិចយោ អត្ថិ, ឥច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ។ បធានន្តិ ខោ មេឃិយ វទមានំ កិន្តិ វទេយ្យាមាតិ ‘‘សមណធម្មំ ករោមី’’តិ តំ វទមានំ មយំ អញ្ញំ កិំ នាម វទេយ្យាម?
ទិវាវិហារំ និសីទីតិ ទិវាវិហារត្ថាយ និសីទិ។ និសិន្នោ ច យស្មិំ មង្គលសិលាបដ្ដេ បុព្ពេ អនុបដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ រាជា ហុត្វា ឧយ្យានកីឡំ កីឡន្តោ វិវិធនាដកបរិវារោ និសិន្នបុព្ពោ, តស្មិំយេវ ឋានេ និសីទិ។ អថស្ស និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សមណភាវោ វិគតោ វិយ អហោសិ, រាជវេសំ គហេត្វា នាដកបរិវារបរិវុតោ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា មហារហេ បល្លង្កេ និសិន្នោ វិយ ជាតោ។ អថស្ស តំ សម្បត្តិំ អស្សាទយតោ កាមវិតក្កោ ឧទបាទិ។ សោ តស្មិំយេវ ខណេ សហោឌ្ឍំ គហិតេ ទ្វេ ចោរេ អានេត្វា បុរតោ ឋបិតេ វិយ អទ្ទស។ តេសុ ឯកស្ស វធំ អាណាបនវសេន ព្យាបាទវិតក្កោ ឧប្បជ្ជិ, ឯកស្ស ពន្ធនំ អាណាបនវសេន វិហិំសាវិតក្កោ, ឯវំ សោ លតាជាលេន រុក្ខោ វិយ មធុមក្ខិកាហិ មធុឃាតកោ វិយ ច អកុសលវិតក្កេហិ បរិក្ខិត្តោ សម្បរិកិណ្ណោ អហោសិ។ តំ សន្ធាយ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ មេឃិយស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។
អច្ឆរិយំ វត ភោតិ គរហណច្ឆរិយំ នាម កិរេតំ យថា អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ វលិយគត្តំ ទិស្វា អវោច ‘‘អច្ឆរិយំ, ភន្តេ, អព្ភុតំ, ភន្តេ’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១១)។ អបរេ បន ‘‘តស្មិំ សមយេ បុប្ផផលបល្លវាទីសុ លោភវសេន កាមវិតក្កោ, ខរស្សរានំ បក្ខិអាទីនំ សទ្ទស្សវនេន ព្យាបាទវិតក្កោ, លេឌ្ឌុអាទីហិ តេសំ បដិពាហនាធិប្បាយេន វិហិំសាវិតក្កោ, ‘ឥធេវាហំ វសេយ្យ’ន្តិ តត្ថ សាបេក្ខតាវសេន កាមវិតក្កោ, វនចរកេ តត្ថ តត្ថ អន្វាសត្តាតិ អនុលគ្គា វោកិណ្ណា។ អត្តនិ គរុម្ហិ ច ឯកត្តេបិ ពហុវចនំ ទិស្សតិ។ ‘‘អនុសន្តោ’’តិបិ បាឋោ។
យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ ឯវំ មិច្ឆាវិតក្កេហិ សម្បរិកិណ្ណោ កម្មដ្ឋានសប្បាយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ឥទំ វត ទិស្វា ទីឃទស្សី ភគវា បដិសេធេសី’’តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឥមំ ការណំ ទសពលស្ស អារោចេស្សាមី’’តិ និសិន្នាសនតោ ‘‘ឥធ មយ្ហំ, ភន្តេ’’តិអាទិនា អត្តនោ បវត្តិំ អារោចេសិ។
តត្ថ យេភុយ្យេនាតិ ពហុលំ អភិក្ខណំ។ បាបកាតិ លាមកា។ អកុសលាតិ អកោសល្លសម្ភូតា។ ទុគ្គតិសម្បាបនដ្ឋេន វា បាបកា, កុសលបដិបក្ខតាយ អកុសលា។ វិតក្កេតិ ឩហតិ អារម្មណំ ចិត្តំ អភិនិរោបេតីតិ វិតក្កោ, កាមសហគតោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ, កិលេសកាមសម្បយុត្តោ វត្ថុកាមារម្មណោ វិតក្កោតិ អត្ថោ។ ព្យាបាទសហគតោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ។ វិហិំសាសហគតោ វិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កោ។ តេសុ កាមានំ អភិនន្ទនវសេន បវត្តោ នេក្ខម្មបដិបក្ខោ កាមវិតក្កោ, ‘‘ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តុ វា វិនស្សន្តុ វា មា វា អហេសុ’’ន្តិ សត្តេសុ សម្បទុស្សនវសេន បវត្តោ មេត្តាបដិបក្ខោ ព្យាបាទវិតក្កោ, បាណិលេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ សត្តានំ វិហេឋេតុកាមតាវសេន បវត្តោ ករុណាបដិបក្ខោ វិហិំសាវិតក្កោ។
កស្មា បនស្ស ភគវា តត្ថ គមនំ អនុជានិ? ‘‘អននុញ្ញាតោបិ ចាយំ មំ ឱហាយ គច្ឆិស្សតេវ, ‘បរិចារកាមតាយ មញ្ញេ ភគវា គន្តុំ ន ទេតី’តិ
ឯវំ តស្មិំ អត្តនោ បវត្តិំ អារោចេត្វា និសិន្នេ អថស្ស ភគវា សប្បាយំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អបរិបក្កាយាតិ បរិបាកំ អប្បត្តាយ។ ចេតោវិមុត្តិយាតិ កិលេសេហិ ចេតសោ វិមុត្តិយា។ បុព្ពភាគេ ហិ តទង្គវសេន ចេវ វិក្ខម្ភនវសេន ច កិលេសេហិ ចេតសោ វិមុត្តិ ហោតិ, អបរភាគេ សមុច្ឆេទវសេន ចេវ បដិបស្សទ្ធិវសេន ច។ សាយំ វិមុត្តិ ហេដ្ឋា វិត្ថារតោ កថិតាវ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា។ តត្ថ វិមុត្តិបរិបាចនីយេហិ ធម្មេហិ អាសយេ បរិបាចិតេ បពោធិតេ វិបស្សនាយ មគ្គគព្ភំ
កតមេ បន វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា? សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ វិសុទ្ធិករណវសេន បន្នរស ធម្មា វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អស្សទ្ធេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, សទ្ធេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, បសាទនីយេ សុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខតោ
‘‘កុសីតេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, អារទ្ធវីរិយេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, សម្មប្បធានេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ វីរិយិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘មុដ្ឋស្សតី បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, ឧបដ្ឋិតស្សតី បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, សតិបដ្ឋានេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ សតិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘អសមាហិតេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, សមាហិតេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, ឈានវិមោក្ខេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ សមាធិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘ទុប្បញ្ញេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, បញ្ញវន្តេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, គម្ភីរញាណចរិយំ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ។
‘‘ឥតិ
អបរេបិ បន្នរស ធម្មា វិមុត្តិបរិបាចនីយា – សទ្ធាបញ្ចមានិ ឥន្ទ្រិយានិ, អនិច្ចសញ្ញា ទុក្ខសញ្ញា អនត្តសញ្ញា បហានសញ្ញា វិរាគសញ្ញាតិ ឥមា បញ្ច និព្ពេធភាគិយា ‘‘បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តី’’តិ វត្វា តេ វិត្ថារេន្តោ ‘‘ឥធ, មេឃិយ, ភិក្ខុ កល្យាណមិត្តោ ហោតី’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ កល្យាណមិត្តោតិ កល្យាណោ ភទ្ទោ សុន្ទរោ មិត្តោ ឯតស្សាតិ កល្យាណមិត្តោ។ យស្ស សីលាទិគុណសម្បន្នោ ‘‘អឃស្ស ឃាតា, ហិតស្ស វិធាតា’’តិ ឯវំ សព្ពាការេន ឧបការោ មិត្តោ ហោតិ, សោ បុគ្គលោ កល្យាណមិត្តោវ។ យថាវុត្តេហិ កល្យាណបុគ្គលេហេវ សព្ពិរិយាបថេសុ សហ អយតិ បវត្តតិ, ន វិនា តេហីតិ កល្យាណសហាយោ។កល្យាណបុគ្គលេសុ ឯវ ចិត្តេន កល្យាណសម្បវង្កោ។ បទត្តយេន កល្យាណមិត្តសំសគ្គេ អាទរំ ឧប្បាទេតិ។
តត្រិទំ កល្យាណមិត្តលក្ខណំ – ឥធ កល្យាណមិត្តោ សទ្ធាសម្បន្នោ ហោតិ សីលសម្បន្នោ សុតសម្បន្នោ ចាគសម្បន្នោ វីរិយសម្បន្នោ សតិសម្បន្នោ សមាធិសម្បន្នោ បញ្ញាសម្បន្នោ។ តត្ថ សទ្ធាសម្បត្តិយា សទ្ទហតិ តថាគតស្ស ពោធិំ កម្មផលញ្ច, តេន សម្មាសម្ពោធិហេតុភូតំ សត្តេសុ ហិតេសិតំ ន បរិច្ចជតិ។ សីលសម្បត្តិយា សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ គរុ ភាវនីយោ ចោទកោ បាបគរហី វត្តា វចនក្ខមោ, សុតសម្បត្តិយា សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិបដិសំយុត្តានំ គម្ភីរានំ កថានំ កត្តា ហោតិ, ចាគសម្បត្តិយា អប្បិច្ឆោ ហោតិ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ, វីរិយសម្បត្តិយា អារទ្ធវីរិយោ ហោតិ សត្តានំ ហិតប្បដិបត្តិយា, សតិសម្បត្តិយា ឧបដ្ឋិតស្សតិ ហោតិ, សមាធិសម្បត្តិយា អវិក្ខិត្តោ
‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;
គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចដ្ឋានេ និយោជយេ’’តិ។ (អ. និ. ៧.៣៧);
អយំ បឋមោ ធម្មោ បរិបាកាយ សំវត្តតីតិ, អយំ កល្យាណមិត្តតាសង្ខាតោ ព្រហ្មចរិយវាសស្ស អាទិភាវតោ, សព្ពេសញ្ច កុសលានំ ធម្មានំ ពហុការតាយ បធានភាវតោ ច ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ អាទិតោ វុត្តត្តា បឋមោ អនវជ្ជធម្មោ អវិសុទ្ធានំ សទ្ធាទីនំ វិសុទ្ធិករណវសេន
បុន ចបរន្តិ បុន ច អបរំ ធម្មជាតំ។ សីលវាតិ
យថា ច សីលវា ហោតិ សីលសម្បន្នោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បាតិមោក្ខន្តិ សិក្ខាបទសីលំ។ តញ្ហិ យោ នំ បាតិ រក្ខតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចេតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហីតិ បាតិមោក្ខំ។ សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ។ បាតិមោក្ខមេវ វិហរតីតិ តទនុរូបវិហារសមង្គិភាវបរិទីបនំ។ អាចារគោចរសម្បន្នោតិ ហេដ្ឋា បាតិមោក្ខសំវរស្ស, ឧបរិ វិសេសានំ យោគស្ស ច ឧបការកធម្មបរិទីបនំ។ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ បាតិមោក្ខសីលតោ អចវនធម្មតាបរិទីបនំ។ សមាទាយាតិ សិក្ខាបទានំ អនវសេសតោ អាទានបរិទីបនំ។ សិក្ខតីតិ សិក្ខាយ សមង្គិភាវបរិទីបនំ។ សិក្ខាបទេសូតិ សិក្ខិតព្ពធម្មបរិទីបនំ។
អបរោ នយោ – កិលេសានំ ពលវភាវតោ, បាបកិរិយាយ សុករភាវតោ, បុញ្ញកិរិយាយ ច ទុក្ករភាវតោ ពហុក្ខត្តុំ អបាយេសុ បតនសីលោតិ បាតី, បុថុជ្ជនោ។ អនិច្ចតាយ វា ភវាទីសុ កម្មវេគក្ខិត្តោ ឃដីយន្តំ វិយ អនវដ្ឋានេន បរិព្ភមនតោ គមនសីលោតិ បាតី, មរណវសេន វា តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ អត្តភាវស្ស បតនសីលោតិ វា បាតី, សត្តសន្តានោ ចិត្តមេវ វា។ តំ បាតិនំ សំសារទុក្ខតោ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខំ។ ចិត្តស្ស
អថ
អថ វា បាតេតិ វិនិបាតេតិ ទុក្ខេហីតិ បាតិ, ចិត្តំ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘ចិត្តេន និយ្យតី លោកោ, ចិត្តេន បរិកស្សតី’’តិ (សំ. និ. ១.៦២)។ តស្ស បាតិនោ មោក្ខោ ឯតេនាតិ បាតិមោក្ខោ។ បតតិ វា ឯតេន អបាយទុក្ខេ សំសារទុក្ខេ ចាតិ បាតិ, តណ្ហាទិសំកិលេសា។ វុត្តញ្ហិ – ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិសំ (សំ. និ. ១.៥៥-៥៧), តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ’’តិ (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥) ចាទិ។ តតោ បាតិតោ មោក្ខោតិ បាតិមោក្ខោ។
អថ
អថ វា សព្ពលោកាធិបតិភាវតោ ធម្មិស្សរោ ភគវា បតីតិ វុច្ចតិ, មុច្ចតិ ឯតេនាតិ មោក្ខោ។ បតិនោ មោក្ខោ តេន បញ្ញត្តត្តាតិ បតិមោក្ខោ, បតិមោក្ខោ ឯវ បាតិមោក្ខោ។ សព្ពគុណានំ វា តម្មូលភាវតោ ឧត្តមដ្ឋេន បតិ ច, សោ យថាវុត្តដ្ឋេន មោក្ខោ ចាតិ បតិមោក្ខោ, បតិមោក្ខោ ឯវ បាតិមោក្ខោ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘បាតិមោក្ខន្តិអាទិមេតំ មុខមេត’’ន្តិ វិត្ថារោ។
អថ វា បឥតិ បការេ, អតីតិ អច្ចន្តត្ថេ និបាតោ, តស្មា បការេហិ អច្ចន្តំ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខំ។ ឥទញ្ហិ សីលំ សយំ តទង្គវសេន, សមាធិសហិតំ បញ្ញាសហិតញ្ច វិក្ខម្ភនវសេន សមុច្ឆេទវសេន ច អច្ចន្តំ មោក្ខេតិ មោចេតីតិ បាតិមោក្ខំ។ បតិ មោក្ខោតិ វា បតិមោក្ខោ, តម្ហា តម្ហា វីតិក្កមទោសតោ បច្ចេកំ មោក្ខោតិ អត្ថោ។ បតិមោក្ខោ
សំវរតិ បិទហតិ ឯតេនាតិ សំវរោ, បាតិមោក្ខមេវ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ។ អត្ថតោ បន តតោ តតោ វីតិក្កមិតព្ពតោ វិរតិយោ ចេតនា ច។ តេន បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ សមន្នាគតោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ វុត្តោ។ វុត្តញ្ហេតំ វិភង្គេ –
‘‘ឥមិនា
វិហរតីតិ ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ ឥរីយតិ វត្តតិ។
អាចារគោចរសម្បន្នោតិ វេឡុទានាទិមិច្ឆាជីវស្ស កាយបាគព្ភិយាទីនញ្ច អករណេន សព្ពសោ អនាចារំ វជ្ជេត្វា ‘‘កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ ឯវំ វុត្តភិក្ខុសារុប្បអាចារសម្បត្តិយា, វេសិយាទិអគោចរំ វជ្ជេត្វា បិណ្ឌបាតាទិអត្ថំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានសង្ខាតេន គោចរេន ច សម្បន្នត្តា អាចារគោចរសម្បន្នោ។
អបិច យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ សគារវោ សប្បតិស្សោ សព្រហ្មចារីសុ សគារវោ សប្បតិស្សោ ហិរោត្តប្បសម្បន្នោ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេន អាលោកិតេន វិលោកិតេន សមិញ្ជិតេន បសារិតេន ឥរិយាបថសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយមនុយុត្តោ សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ អាភិសមាចារិកេសុ សក្កច្ចការី គរុចិត្តីការពហុលោ វិហរតិ, អយំ វុច្ចតិ អាចារសម្បន្នោ។
គោចរោ បន ឧបនិស្សយគោចរោ អារក្ខគោចរោ ឧបនិពន្ធគោចរោតិ តិវិធោ។ តត្ថ យោ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ វុត្តលក្ខណោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អសុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទាបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ, យញ្ច អនុសិក្ខន្តោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ ឧបនិស្សយគោចរោ។
យោ អារក្ខគោចរោ។
ឧបនិពន្ធគោចរោ
‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោ, យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧២)។
តត្ថ ឧបនិស្សយគោចរស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា ឥតរេសំ វសេនេត្ថ គោចរោ វេទិតព្ពោ។ ឥតិ យថាវុត្តាយ អាចារសម្បត្តិយា, ឥមាយ ច គោចរសម្បត្តិយា សមន្នាគតត្តា អាចារគោចរសម្បន្នោ។
អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ អប្បមត្តកត្តា អណុប្បមាណេសុ អស្សតិយា អសញ្ចិច្ច អាបន្នសេខិយអកុសលចិត្តុប្បាទាទិភេទេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សនសីលោ។ យោ ហិ ភិក្ខុ បរមាណុមត្តំ វជ្ជំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនបមាណាធិកយោជនសតសហស្សុព្ពេធសិនេរុបព្ពតរាជសទិសំ កត្វា បស្សតិ, យោបិ សព្ពលហុកំ ទុព្ភាសិតមត្តំ បារាជិកសទិសំ កត្វា បស្សតិ, អយម្បិ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី នាម។ សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិតព្ពំ, តំ សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ពំ អនវសេសំ សម្មា អាទិយិត្វា សិក្ខតិ, បវត្តតិ បរិបូរេតីតិ អត្ថោ។
អភិសល្លេខិកាតិ អតិវិយ កិលេសានំ សល្លេខនី, តេសំ តនុភាវាយ បហានាយ យុត្តរូបា។ ចេតោវិវរណសប្បាយាតិ ចេតសោ បដិច្ឆាទកានំ នីវរណានំ ទូរីភាវករណេន ចេតោវិវរណសង្ខាតានំ សមថវិបស្សនានំ សប្បាយា, សមថវិបស្សនាចិត្តស្សេវ វា វិវរណាយ បាកដីករណាយ វា សប្បាយា ឧបការិកាតិ ចេតោវិវរណសប្បាយា។
ឥទានិ ‘‘ឯកន្តនិព្ពិទាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិ ឯកំសេនេវ វដ្ដទុក្ខតោ និព្ពិន្ទនត្ថាយ។ វិរាគាយ និរោធាយាតិ តស្សេវ វិរជ្ជនត្ថាយ ច និរុជ្ឈនត្ថាយ ឧបសមាយាតិ សព្ពកិលេសូបសមាយ។ អភិញ្ញាយាតិ សព្ពស្សាបិ អភិញ្ញេយ្យស្ស អភិជាននាយ។ សម្ពោធាយាតិ ចតុមគ្គសម្ពោធាយ។ និព្ពានាយាតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានាយ។ ឯតេសុ ហិ អាទិតោ តីហិ បទេហិ វិបស្សនា វុត្តា, ទ្វីហិ មគ្គោ, ទ្វីហិ និព្ពានំ វុត្តំ។ សមថវិបស្សនា អាទិំ
ឥទានិ តំ កថំ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អប្បិច្ឆកថា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អប្បិច្ឆោតិ ន ឥច្ឆោ, តស្ស កថា អប្បិច្ឆកថា, អប្បិច្ឆភាវប្បដិសំយុត្តា កថា វា អប្បិច្ឆកថា។ ឯត្ថ ច អត្រិច្ឆោ បាបិច្ឆោ មហិច្ឆោ អប្បិច្ឆោតិ ឥច្ឆាវសេន ចត្តារោ បុគ្គលា។ តេសុ អត្តនា យថាលទ្ធេន លាភេន អតិត្តោ ឧបរូបរិ លាភំ ឥច្ឆន្តោ អត្រិច្ឆោ នាម។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋភិ ចាបិ សោឡស;
សោឡសភិ ច ទ្វត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;
ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ។ (ជា. ១.៥.១០៣);
‘‘អត្រិច្ឆា អតិលោភេន, អតិលោភមទេន ចា’’តិ ច។ (ជា. ១.២.១៦៨);
លាភសក្ការសិលោកនិកាមយតាយ អសន្តគុណសម្ភាវនាធិប្បាយោ បាបិច្ឆោ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘តត្ថ កតមា កុហនា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស បច្ចយប្បដិសេវនសង្ខាតេន វា សាមន្តជប្បិតេន វា ឥរិយាបថស្ស វា អឋបនា’’តិអាទិ (វិភ. ៨៦១)។
សន្តគុណសម្ភាវនាធិប្បាយោ មហិច្ឆោ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ឥធេកច្ចោ សទ្ធោ សមានោ ‘សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’តិ ឥច្ឆតិ, សីលវា សមានោ ‘សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’តិ ឥច្ឆតី’’តិអាទិ (វិភ. ៨៥១)។
ទុត្តប្បិយតាយ ហិស្ស វិជាតមាតាបិ ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘អគ្គិក្ខន្ធោ
សកដេហិ បច្ចយេ ទេន្តុ, តយោបេតេ អតប្បិយា’’តិ។
ឯតេ
ស្វាយំ បច្ចយប្បិច្ឆោ ធុតង្គប្បិច្ឆោ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ អធិគមប្បិច្ឆោតិ ចតុព្ពិធោ។ តត្ថ ចតូសុ បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆោ បច្ចយទាយកំ ទេយ្យធម្មំ អត្តនោ ថាមញ្ច ឱលោកេត្វា សចេបិ ហិ ទេយ្យធម្មោ ពហុ ហោតិ, ទាយកោ អប្បំ ទាតុកាមោ, ទាយកស្ស វសេន អប្បមេវ គណ្ហាតិ។ ទេយ្យធម្មោ ចេ អប្បោ, ទាយកោ ពហុំ ទាតុកាមោ, ទេយ្យធម្មស្ស វសេន អប្បមេវ គណ្ហាតិ។ ទេយ្យធម្មោបិ ចេ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុំ ទាតុកាមោ, អត្តនោ ថាមំ ញត្វា បមាណយុត្តមេវ គណ្ហាតិ។ ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ អនុប្បន្នំ លាភំ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នំ លាភំ ថាវរំ ករោតិ, ទាយកានំ ចិត្តំ អារាធេតិ។ ធុតង្គសមាទានស្ស បន អត្តនិ អត្ថិភាវំ ន ជានាបេតុកាមោ ធុតង្គប្បិច្ឆោ។ យោ អត្តនោ ពហុស្សុតភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ។ យោ បន សោតាបន្នាទីសុ អញ្ញតរោ ហុត្វា សព្រហ្មចារីនម្បិ អត្តនោ សោតាបន្នាទិភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ អធិគមប្បិច្ឆោ។ ឯវមេតេសំ អប្បិច្ឆានំ យា អប្បិច្ឆតា, តស្សា សទ្ធិំ សន្ទស្សនាទិវិធិនា អនេកាការវោការអានិសំសវិភាវនវសេន, តប្បដិបក្ខស្ស អត្រិច្ឆាទិភេទស្ស ឥច្ឆាចារស្ស អាទីនវវិភាវនវសេន ច បវត្តា កថា អប្បិច្ឆកថា។
សន្តុដ្ឋិកថាតិ សន្តុដ្ឋីតិ សកេន អត្តនា លទ្ធេន តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ។ អថ វា វិសមំ បច្ចយិច្ឆំ បហាយ សមំ តុដ្ឋិ, សន្តុដ្ឋិ។ សន្តេន វា វិជ្ជមានេន តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ។ វុត្តញ្ចេតំ –
‘‘អតីតំ នានុសោចន្តោ, នប្បជប្បមនាគតំ;
បច្ចុប្បន្នេន យាបេន្តោ, សន្តុដ្ឋោតិ បវុច្ចតី’’តិ។
សម្មា វា ញាយេន ភគវតា អនុញ្ញាតវិធិនា បច្ចយេហិ តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ។ អត្ថតោ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសោ
តត្រាយំ បភេទវណ្ណនា – ឥធ ភិក្ខុ ចីវរំ លភតិ សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ។ អថ បន បកតិទុព្ពលោ វា ហោតិ អាពាធជរាភិភូតោ វា, គរុំ ចីវរំ បារុបន្តោ កិលមតិ, សោ សភាគេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ តំ បរិវត្តេត្វា លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាពលសន្តោសោ។ អបរោ បដ្ដចីវរាទីនំ អញ្ញតរំ មហគ្ឃចីវរំ លភិត្វា ‘‘ឥទំ ថេរានំ ចិរបព្ពជិតានំ, ឥទំ ពហុស្សុតានំ អនុរូបំ, ឥទំ គិលានានំ ទុព្ពលានំ, ឥទំ អប្បលាភីនំ វា ហោតូ’’តិ តេសំ ទត្វា អត្តនា សង្ការកូដាទិតោ នន្តកានិ ឧច្ចិនិត្វា សង្ឃាដិំ កត្វា តេសំ វា បុរាណចីវរានិ គហេត្វា ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាសារុប្បសន្តោសោ។
ឥធ បន ភិក្ខុ បិណ្ឌបាតំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាលាភសន្តោសោ។ អថ បន អាពាធិកោ ហោតិ, លូខំ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា គាឡ្ហំ រោគាតង្កំ បាបុណាតិ, សោ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាពលសន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ។
ឥធ បន ភិក្ខុនោ សេនាសនំ បាបុណាតិ មនាបំ វា អមនាបំ វា អន្តមសោ តិណកុដិកាបិ តិណសន្ថារកម្បិ, សោ តេនេវ សន្តុស្សតិ, បុន អញ្ញំ សុន្ទរតរំ វា បាបុណាតិ, តំ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាលាភសន្តោសោ។ អថ បន អាពាធិកោ ហោតិ ទុព្ពលោ វា, សោ ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បកតិវិរុទ្ធំ វា សេនាសនំ លភតិ, យត្ថស្ស វសតោ អផាសុ ហោតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស សន្តកេ សប្បាយសេនាសនេ វសិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស យថាពលសន្តោសោ។ អបរោ សុន្ទរំ សេនាសនំ បត្តម្បិ ន សម្បដិច្ឆតិ ‘‘បណីតសេនាសនំ បមាទដ្ឋាន’’ន្តិ, មហាបុញ្ញតាយ វា លេណមណ្ឌបកូដាគារាទីនិ បណីតសេនាសនានិ លភតិ, សោ តានិ ចីវរាទីនិ វិយ ចិរបព្ពជិតាទីនំ យថាសារុប្បសន្តោសោ។
ឥធ បន ភិក្ខុ ភេសជ្ជំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ តុស្សតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាលាភសន្តោសោ។ អថ បន តេលេន អត្ថិកោ ផាណិតំ លភតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា, តស្ស ហត្ថតោ តេលំ គហេត្វា, ភេសជ្ជំ កត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាពលសន្តោសោ។ អបរោ មហាបុញ្ញោ ពហុំ តេលមធុផាណិតាទិបណីតភេសជ្ជំ លភតិ, សោ តំ ចីវរាទីនិ វិយ ចិរបព្ពជិតាទីនំ ទត្វា តេសំ អាភតេន យេន កេនចិ ភេសជ្ជំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ។ យោ បន ឯកស្មិំ ភាជនេ មុត្តហរីតកំ, ឯកស្មិំ ចតុមធុរំ ឋបេត្វា ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ, យទិច្ឆសី’’តិ វុច្ចមានោ សចស្ស តេសុ អញ្ញតរេនបិ រោគោ វូបសម្មតិ យថាសារុប្បសន្តោសោ។
សោ ឯវំបភេទោ សព្ពោបិ សន្តោសោ សន្តុដ្ឋីតិ បវុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អត្ថតោ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសោ’’តិ។ ឥតរីតរសន្តុដ្ឋិយា សទ្ធិំ សន្ទស្សនាទិវិធិនា អានិសំសវិភាវនវសេន, តប្បដិបក្ខស្ស អត្រិច្ឆតាទិភេទស្ស ឥច្ឆាបកតត្តស្ស អាទីនវវិភាវនវសេន ច បវត្តា កថា សន្តុដ្ឋិកថា។ ឥតោ បរាសុបិ កថាសុ ឯសេវ នយោ, វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម។
បវិវេកកថាតិ ឯត្ថ កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកោ ឧបធិវិវេកោតិ តយោ វិវេកា។ តេសុ ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯកោ កាយវិវេកោ នាម។ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បន ចិត្តវិវេកោ នាម។ និព្ពានំ ឧបធិវិវេកោ នាម។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘កាយវិវេកោ ច វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ, ចិត្តវិវេកោ ច បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តានំ, ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ វិសង្ខារគតាន’’ន្តិ (មហានិ. ៥៧)។
វិវេកោយេវ បវិវេកកថា។
អសំសគ្គកថាតិ ឯត្ថ សវនសំសគ្គោ ទស្សនសំសគ្គោ សមុល្លបនសំសគ្គោ សម្ភោគសំសគ្គោ កាយសំសគ្គោតិ បញ្ច សំសគ្គា។ តេសុ ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ សុណាតិ ‘‘អសុកស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា’’តិ, សោ តំ សុត្វា សវនសំសគ្គោ នាម។ ន ហេវ ខោ ភិក្ខុ សុណាតិ, អបិច ខោ សាមំ បស្សតិ ឥត្ថិំ អភិរូបំ ទស្សនីយំ បាសាទិកំ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតំ, សោ តំ ទិស្វា សំសីទតិ វិសីទតិ, ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តតិ, ឯវំ វិសភាគារម្មណទស្សនេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ ទស្សនសំសគ្គោ នាម។ ទិស្វា បន អញ្ញមញ្ញំ អាលាបសល្លាបវសេន ឧប្បន្នោ កិលេសសន្ថវោ សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម។ សហជគ្ឃនាទីនិបិ ឯតេនេវ សង្គណ្ហាតិ។ អត្តនោ បន សន្តកំ យំកិញ្ចិ មាតុគាមស្ស ទត្វា វា អទត្វា វា តេន ទិន្នស្ស វនភង្គិយាទិនោ បរិភោគវសេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម។ មាតុគាមស្ស ហត្ថគ្គាហាទិវសេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ កាយសំសគ្គោ នាម។ យោបិ ចេស –
‘‘គិហីហិ សំសដ្ឋោ វិហរតិ អននុលោមិកេន សំសគ្គេន សហសោកី សហនន្ទី សុខិតេសុ សុខិតោ, ទុក្ខិតេសុ ទុក្ខិតោ
ឯវំ វុត្តោ អននុលោមិកោ គិហិសំសគ្គោ, យោ ច សព្រហ្មចារីហិបិ កិលេសុប្បត្តិហេតុភូតោ សំសគ្គោ, តំ សព្ពំ បហាយ យ្វាយំ សំសារេ ថិរតរំ សំវេគំ, សង្ខារេសុ តិព្ពំ ភយសញ្ញំ, សរីរេ បដិកូលសញ្ញំ, សព្ពាកុសលេសុ ជិគុច្ឆាបុព្ពង្គមំ ហិរោត្តប្បំ, សព្ពកិរិយាសុ សតិសម្បជញ្ញន្តិ សព្ពំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា កមលទលេ ជលពិន្ទុ វិយ សព្ពត្ថ អលគ្គភាវោ, អយំ សព្ពសំសគ្គប្បដិបក្ខតាយ អសំសគ្គោ។ តប្បដិសំយុត្តា កថា អសំសគ្គកថា។
វីរិយារម្ភកថាតិ ឯត្ថ វីរស្ស ភាវោ, កម្មន្តិ វា វីរិយំ, វិធិនា ឦរយិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វា វីរិយំ, វីរិយញ្ច តំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ វីរិយារម្ភកថា។
សីលកថាទីសុ ទុវិធំ សីលំ លោកិយំ លោកុត្តរញ្ច។ តត្ថ លោកិយំ បាតិមោក្ខសំវរាទិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ, លោកុត្តរំ មគ្គសីលំ ផលសីលញ្ច។ តថា វិបស្សនាយ បាទកភូតា សហ ឧបចារេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ លោកិយោ សមាធិ, មគ្គសម្បយុត្តោ បនេត្ថ លោកុត្តរោ សមាធិ នាម។ តថា បញ្ញាបិ លោកិយា សុតមយា ចិន្តាមយា ឈានសម្បយុត្តា វិបស្សនាញាណញ្ច។ វិសេសតោ បនេត្ថ វិបស្សនាបញ្ញា គហេតព្ពា, លោកុត្តរា មគ្គបញ្ញា ផលបញ្ញា ច។ វិមុត្តីបិ អរិយផលវិមុត្តិ និព្ពានញ្ច។ អបរេ បន តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទវិមុត្តីនម្បិ វសេនេត្ថ អត្ថំ វណ្ណេន្តិ។ វិមុត្តិញាណទស្សនម្បិ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ។ ឥតិ ឥមេសំ សីលាទីនំ សីលាទិកថា នាម។
ឯត្ថ ច ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតិ, អប្បិច្ឆកថញ្ច បរេសំ កត្តា’’តិ (ម. និ. ១.២៥២; អ. និ. ១០.៧០) ‘‘សន្តុដ្ឋោ ហោតិ ឥតរីតរេន ចីវរេន, ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយា ច វណ្ណវាទី’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៤; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៨) ច អាទិវចនតោ សយញ្ច អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគតេន បរេសម្បិ តទត្ថាយ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តេតព្ពា តថារូបី កថា, យា ឥធ អភិសល្លេខិកាទិភាវេន វិសេសេត្វា វុត្តា អប្បិច្ឆកថាទីតិ វេទិតព្ពា។ ការកស្សេវ ហិ កថា វិសេសតោ អធិប្បេតត្ថសាធិនី។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កល្យាណមិត្តស្សេតំ, មេឃិយ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខំ…បេ.
ឯវរូបាយាតិ ឦទិសាយ, យថាវុត្តាយ។ និកាមលាភីតិ យថិច្ឆិតលាភី យថារុចិលាភី, សព្ពកាលំ ឥមា កថា សោតុំ វិចារេតុញ្ច យថាសុខំ លភន្តោ។ អកិច្ឆលាភីតិ និទ្ទុក្ខលាភី។ អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី។
អារទ្ធវីរិយោតិ បគ្គហិតវីរិយោ។ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយាតិ អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន អកុសលានំ កុសលានំ ធម្មានន្តិ កុច្ឆិតានំ សលនាទិអត្ថេន អនវជ្ជដ្ឋេន ច កុសលានំ សហវិបស្សនានំ មគ្គផលធម្មានំ។ ឧបសម្បទាយាតិ សម្បាទនាយ, អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទនាយ។ ថាមវាតិ ឧស្សោឡ្ហិសង្ខាតេន វីរិយថាមេន សមន្នាគតោ។ ទឡ្ហបរក្កមោតិ ថិរបរក្កមោ អសិថិលវីរិយោ។ អនិក្ខិត្តធុរោតិ អនោរោហិតធុរោ អនោសក្កិតវីរិយោ។
បញ្ញវាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ បញ្ញវា។ ឧទយត្ថគាមិនិយាតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយញ្ច វយញ្ច បដិវិជ្ឈន្តិយា។ អរិយាយាតិ វិក្ខម្ភនវសេន កិលេសេហិ អារកា ទូរេ ឋិតាយ និទ្ទោសាយ។ និព្ពេធិកាយាតិ និព្ពេធភាគិយាយ។ សម្មា ទុក្ខក្ខយគាមិនិយាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស ខេបនតោ ‘‘ទុក្ខក្ខយោ’’តិ លទ្ធនាមំ អរិយមគ្គំ សម្មា ហេតុនា ញាយេន គច្ឆន្តិយា។
ឥមេសុ ច បន បញ្ចសុ ធម្មេសុ សីលំ វីរិយំ បញ្ញា ច យោគិនោ អជ្ឈត្តិកំ អង្គំ, ឥតរទ្វយំ ពាហិរំ អង្គំ។ តថាបិ កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេនេវ សេសំ ‘‘កល្យាណមិត្តស្សេតំ, មេឃិយ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខ’’ន្តិអាទិនា ទេសនំ វឌ្ឍេតិ។ តត្ថ បាដិកង្ខន្តិ ឯកំសេន ឥច្ឆិតព្ពំ, អវស្សំភាវីតិ អត្ថោ។ យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សីលវា ភវិស្សតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ កល្យាណមិត្តស្ស ភិក្ខុនោ សីលវន្តតាយ ភវនំ សីលសម្បន្នត្តំ, តស្ស ភិក្ខុនោ សីលសម្បន្នត្តា ឯតំ តស្ស បាដិកង្ខំ, អវស្សំភាវី ឯកំសេនេវ តស្ស តត្ថ និយោជនតោតិ អធិប្បាយោ។ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរិស្សតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
ឯវំ ‘‘តេន ច បន, មេឃិយ, ភិក្ខុនា ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ ចត្តារោ ធម្មា ឧត្តរិ ភាវេតព្ពា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តេនាតិ ឯវំ កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេន យថាវុត្តសីលាទិគុណសមន្នាគតេន។ តេនេវាហ ‘‘ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយា’’តិ។ ឧត្តរីតិ អារទ្ធតរុណវិបស្សនស្ស រាគាទិបរិស្សយា ចេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេសំ វិសោធនត្ថំ តតោ ឧទ្ធំ ចត្តារោ ធម្មា ភាវេតព្ពា ឧប្បាទេតព្ពា វឌ្ឍេតព្ពា ច។
អសុភាតិ រាគស្ស បហានាយាតិ កាមរាគស្ស បជហនត្ថាយ។ អយមត្ថោ សាលិលាយកោបមាយ វិភាវេតព្ពោ – ឯកោ ហិ បុរិសោ អសិតំ គហេត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ សាលិខេត្តេ សាលិយោ លាយតិ, អថស្ស វតិំ ភិន្ទិត្វា គាវោ បវិសិំសុ។ សោ អសិតំ ឋបេត្វា, យដ្ឋិំ អាទាយ, តេនេវ មគ្គេន គាវោ នីហរិត្វា, វតិំ បាកតិកំ កត្វា, បុន អសិតំ គហេត្វា សាលិយោ លាយិ។ តត្ថ សាលិខេត្តំ វិយ ពុទ្ធសាសនំ ទដ្ឋព្ពំ, សាលិលាយកោ វិយ យោគាវចរោ, អសិតំ វិយ បញ្ញា, លាយនកាលោ វិយ វិបស្សនាយ កម្មករណកាលោ, យដ្ឋិ វិយ អសុភកម្មដ្ឋានំ, វតិ វិយ សំវរោ
មេត្តាតិ ព្យាបាទស្ស បហានាយាតិ វុត្តនយេនេវ ឧប្បន្នកោបស្ស បជហនត្ថាយ។ អានាបានស្សតីតិ សោឡសវត្ថុកា អានាបានស្សតិ។ វិតក្កុបច្ឆេទាយាតិ វុត្តនយេនេវ ឧប្បន្នានំ វិតក្កានំ ឧបច្ឆេទនត្ថាយ។ អស្មិមានសមុគ្ឃាតាយាតិ អស្មីតិ ឧប្បជ្ជនកស្ស នវវិធស្ស មានស្ស សមុច្ឆេទនត្ថាយ។ អនិច្ចសញ្ញិនោតិ ហុត្វា អភាវតោ ឧទយព្ពយវន្តតោ បភង្គុតោ តាវកាលិកតោ និច្ចប្បដិបក្ខតោ ច ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ (ធ. ប. ២៧៧; ចូឡនិ. ហេមកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៥៦) បវត្តអនិច្ចានុបស្សនាវសេន អនិច្ចសញ្ញិនោ។ អនត្តសញ្ញា សណ្ឋាតីតិ អសារកតោ អវសវត្តនតោ បរតោ រិត្តតោ តុច្ឆតោ សុញ្ញតោ ច ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ (ធ. ប. ២៧៩; ចូឡនិ. ហេមកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៥៦) ឯវំ បវត្តា អនត្តានុបស្សនាសង្ខាតា អនត្តសញ្ញា ចិត្តេ សណ្ឋហតិ, អតិទឡ្ហំ បតិដ្ឋាតិ។ អនិច្ចលក្ខណេ ហិ ទិដ្ឋេ អនត្តលក្ខណំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ។ តីសុ ហិ លក្ខណេសុ ឯកស្មិំ ទិដ្ឋេ ឥតរទ្វយំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អនិច្ចសញ្ញិនោ ហិ, មេឃិយ, អនត្តសញ្ញា សណ្ឋាតី’’តិ។ អនត្តលក្ខណេ ទិដ្ឋេ អស្មីតិ ឧប្បជ្ជនកមានោ សុប្បជហោវ ហោតីតិ អាហ – ‘‘អនត្តសញ្ញី អស្មិមានសមុគ្ឃាតំ បាបុណាតី’’តិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានន្តិ ទិដ្ឋេយេវ ធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អបច្ចយបរិនិព្ពានំ បាបុណាតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន អសុភាទិភាវនានយោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១០២) វុត្តនយេន គហេតព្ពោ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ មេឃិយស្ស មិច្ឆាវិតក្កចោរេហិ កុសលភណ្ឌុបច្ឆេទសង្ខាតំ អត្ថំ ជានិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ កាមវិតក្កាទីនំ អវិនោទនេ វិនោទនេ ច អាទីនវានិសំសទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ ខុទ្ទាតិ ហីនា លាមកា។ វិតក្កាតិ កាមវិតក្កាទយោ តយោ បាបវិតក្កា។ តេ ហិ សព្ពវិតក្កេហិ បតិកិដ្ឋតាយ ឥធ ខុទ្ទាតិ វុត្តា ‘‘ន ច ខុទ្ទមាចរេ’’តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៩.៣; សុ. និ. ១៤៥) វិយ។ សុខុមាតិ ញាតិវិតក្កាទយោ អធិប្បេតា។ ញាតិវិតក្កោ ជនបទវិតក្កោ អមរាវិតក្កោ បរានុទ្ទយតាយ បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោ វិតក្កោតិ ឯតេ ហិ វិតក្កា កាមវិតក្កាទយោ វិយ អនុគតាតិ ចិត្តេន អនុវត្តិតា។ វិតក្កេ ហិ ឧប្បជ្ជមានេ ចិត្តំ តទនុគតមេវ ហោតិ តស្ស អារម្មណាភិនិរោបនតោ។ ‘‘អនុគ្គតា’’តិបិ បាឡិ, អនុឧដ្ឋិតាតិ អត្ថោ។ មនសោ ឧប្បិលាវាតិ ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តករា។
ឯតេ អវិទ្វា មនសោ វិតក្កេតិ ឯតេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ អស្សាទាទីនវនិស្សរណតោ ញាតតីរណបហានបរិញ្ញាហិ យថាភូតំ អជានន្តោ។ ហុរា ហុរំ ធាវតិ ភន្តចិត្តោតិ អប្បហីនមិច្ឆាវិតក្កត្តា អនវដ្ឋិតចិត្តោ ‘‘កទាចិ រូបេ, កទាចិ សទ្ទេ’’តិអាទិនា តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ អស្សាទាទិវសេន អបរាបរំ ធាវតិ បរិព្ភមតិ។ អថ វា ហុរា ហុរំ ធាវតិ ភន្តចិត្តោតិ អបរិញ្ញាតវិតក្កត្តា តន្និមិត្តានំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ វសេន បរិព្ភមនមានសោ ឥធលោកតោ បរលោកំ អាទាននិក្ខេបេហិ អបរាបរំ ធាវតិ សំសរតីតិ អត្ថោ។
ឯតេ ច វិទ្វា មនសោ វិតក្កេតិ ឯតេ យថាវុត្តប្បភេទេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ អស្សាទាទិតោ យថាភូតំ ជានន្តោ។ អាតាបិយោតិ វីរិយវា។ សំវរតីតិ បិទហតិ។ សតិមាតិ សតិសម្បន្នោ។ អនុគ្គតេតិ ទុល្លភវសេន អនុប្បន្នេ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯតេ វុត្តប្បការេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ ចិត្តស្ស ឧប្បិលាវិតហេតុតាយ មនសោ ឧប្បិលាវេ វិទ្វា វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ សម្មទេវ ជានន្តោ, តស្ស សហាយភូតានំ សម្មាវាយាមសតីនំ អត្ថិតាយ អាតាបិយោ សតិមា តេ អរិយមគ្គភាវនាយ អាយតិំ ឧប្បត្តិរហេ អនុគ្គតេ អនុប្បន្នេ ឯវ មគ្គក្ខណេ សំវរតិ, ញាណសំវរវសេន បិទហតិ, អាគមនបថំ ពុទ្ធោ អរិយសាវកោ អរហត្តាធិគមេន អសេសំ, អនវសេសំ ឯតេ កាមវិតក្កាទិកេ បជហាសិ សមុច្ឆិន្ទីតិ។ ឯត្ថាបិ ‘‘អនុគតេ’’តិបិ បឋន្តិ។ តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ឧទ្ធតសុត្តវណ្ណនា
៣២. ទុតិយេ កុសិនារាយន្តិ កុសិនារាយំ នាម មល្លរាជូនំ នគរេ។ ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ យថា ហិ អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ, ឯវំ កុសិនារាយ ឧយ្យានំ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយ ហោតិ។ យថា ថូបារាមតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរបវិសនមគ្គោ បាចីនមុខោ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តតិ, ឯវំ ឧយ្យានតោ សាលបន្តិ បាចីនមុខា គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តា, តស្មា ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ តស្មិំ ឧបវត្តនេ មល្លរាជូនំ សាលវនេ។ អរញ្ញកុដិកាយន្តិ សាលបន្តិយា អវិទូរេ រុក្ខគច្ឆសញ្ឆន្នដ្ឋានេ កតា កុដិកា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អរញ្ញកុដិកាយំ វិហរតី’’តិ។ តេ បន ភិក្ខូ បដិសង្ខានវិរហិតា ឱស្សដ្ឋវីរិយា បមត្តវិហារិនោ, តេន វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធតា’’តិអាទិ។
តត្ថ ឧទ្ធច្ចពហុលត្តា អវូបសន្តចិត្តតាយ ឧទ្ធតា។ តុច្ឆភាវេន មានោ នឡោ វិយាតិ នឡោ, មានសង្ខាតោ ឧគ្គតោ នឡោ ឯតេសន្តិ ឧន្នឡា, ឧគ្គតតុច្ឆមានាតិ អត្ថោ។ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិចាបល្លេន សមន្នាគតត្តា ពហុកតាយ វា ចបលា។ ផរុសវាចតាយ មុខេន ខរាតិ មុខរា។ តិរច្ឆានកថាពហុលតាយ វិកិណ្ណា ព្យាកុលា វាចា ឯតេសន្តិ វិកិណ្ណវាចា។ មុដ្ឋា នដ្ឋា សតិ ឯតេសន្តិ មុដ្ឋស្សតិនោ, សតិវិរហិតា បមាទវិហារិនោតិ អត្ថោ។ សព្ពេន សព្ពំ សម្បជញ្ញាភាវតោ អសម្បជានា។ គទ្ទូហនមត្តម្បិ អសមាហិតា។ លោលសភាវត្តា ភន្តមិគសប្បដិភាគតាយ វិព្ភន្តចិត្តា។ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ អសំវរណតោ អសញ្ញតិន្ទ្រិយតាយ បាកតិន្ទ្រិយា។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេសំ ភិក្ខូនំ ឧទ្ធច្ចាទិវសេន បមាទវិហារំ ជានិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ បមាទវិហារេ អប្បមាទវិហារេ ច យថាក្កមំ អាទីនវានិសំសវិភាវនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អរក្ខិតេនាតិ សតិអារក្ខាភាវេន អគុត្តេន។ កាយេនាតិ ឆវិញ្ញាណកាយេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន ហិ រូបំ ទិស្វា តត្ថ និមិត្តានុព្យញ្ជនគ្គហណវសេន អភិជ្ឈាទិបវត្តិតោ វិញ្ញាណទ្វារស្ស សតិយា អរក្ខិតភាវតោ។ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ ឆវិញ្ញាណកាយស្ស អរក្ខិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘អរក្ខិតេន កាយេនា’’តិ។ កេចិ បន ‘‘កាយេនា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តេសម្បិ វុត្តនយេនេវ អត្ថយោជនាយ សតិ យុជ្ជេយ្យ។ អបរេ បន ‘‘អរក្ខិតេន ចិត្តេនា’’តិ បឋន្តិ, តេសម្បិ វុត្តនយោ ឯវ អត្ថោ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតេនាតិ សស្សតាទិមិច្ឆាភិនិវេសទូសិតេន។ ថិនមិទ្ធាភិភូតេនាតិ ចិត្តស្ស អកល្យតាលក្ខណេន ថិនេន កាយស្ស អកល្យតាលក្ខណេន មិទ្ធេន ច អជ្ឈោត្ថដេន, តេន កាយេន ចិត្តេនាតិ វា សម្ពន្ធោ។ វសំ មារស្ស គច្ឆតីតិ កិលេសមារាទិកស្ស សព្ពស្សបិ មារស្ស វសំ យថាកាមករណីយតំ ឧបគច្ឆតិ, តេសំ វិសយំ នាតិក្កមតីតិ អត្ថោ។
ឥមាយ ហិ គាថាយ ភគវា យេ សតិអារក្ខាភាវេន សព្ពសោ អរក្ខិតចិត្តា, យោនិសោមនសិការស្ស ហេតុភូតាយ បញ្ញាយ អភាវតោ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជនេន និច្ចន្តិអាទិនា វិបរិយេសគាហិនោ, តតោ ឯវ កុសលកិរិយាយ វីរិយារម្ភាភាវតោ កោសជ្ជាភិភូតា សំសារវដ្ដតោ សីសំ ន ឧក្ខិបិស្សន្តីតិ តេសំ ភិក្ខូនំ បមាទវិហារគរហាមុខេន វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ, ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ ទុតិយគាថមាហ។
តត្ថ តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សាតិ យស្មា អរក្ខិតចិត្តោ មារស្ស យថាកាមករណីយោ ហុត្វា សំសារេយេវ ហោតិ, តស្មា សតិសំវរេន មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ រក្ខណេន បិទហនេន រក្ខិតចិត្តោ អស្ស។ ចិត្តេ ហិ រក្ខិតេ ចក្ខាទិឥន្ទ្រិយានិ សម្មាសង្កប្បគោចរោតិ យស្មា មិច្ឆាសង្កប្បគោចរោ តថា តថា អយោនិសោ វិតក្កេត្វា នានាវិធានិ មិច្ឆាទស្សនានិ គណ្ហន្តោ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតេន ចិត្តេន សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោតិ សម្មាសង្កប្បគោចរតាយ វិធូតមិច្ឆាទស្សនោ បុរេតរំយេវ កម្មស្សកតាលក្ខណំ, តតោ យថាភូតញាណលក្ខណញ្ច សម្មាទិដ្ឋិំ បុរតោ កត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សីលសមាធីសុ យុត្តោ បយុត្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តោ ញត្វាន ឧទយព្ពយំ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សមបញ្ញាសាយ អាការេហិ ឧប្បាទនិរោធំ វវត្ថបេត្វា ឧទយព្ពយញាណមធិគន្ត្វា តតោ បរំ ភង្គានុបស្សនាទិវសេន វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អនុក្កមេន អរិយមគ្គំ គណ្ហន្តោ អគ្គមគ្គេន, ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខុ សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេតិ, ឯវំ សោ ហេដ្ឋិមមគ្គវជ្ឈានំ កិលេសានំ បឋមមេវ ជហេ, បជហេយ្យ។ តាសំ បរភាគេ និព្ពានេ បតិដ្ឋេយ្យាតិ អត្ថោ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. គោបាលកសុត្តវណ្ណនា
៣៣. តតិយេ កោសលេសូតិ កោសលា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ ‘‘កោសលា’’ត្វេវ វុច្ចតិ, តេសុ កោសលេសុ ជនបទេ។ ចារិកំ ចរតីតិ អតុរិតចារិកាវសេន មហតាតិ គុណមហត្តេនបិ មហតា, អបរិច្ឆិន្នសង្ខ្យត្តា សង្ខ្យាមហត្តេនបិ មហតា។ ភិក្ខុសង្ឃេនាតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសំហតេន សមណគណេន។ សទ្ធិន្តិ ឯកតោ។ មគ្គា ឱក្កម្មាតិ មគ្គតោ អបក្កមិត្វា។ អញ្ញតរំ រុក្ខមូលន្តិ ឃនបត្តសាខាវិដបសម្បន្នស្ស សន្ទច្ឆាយស្ស មហតោ រុក្ខស្ស សមីបសង្ខាតំ មូលំ។
អញ្ញតរោ គោបាលកោតិ ឯកោ គោគណរក្ខកោ, នាមេន បន នន្ទោ នាម។ សោ កិរ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ, យថា កេណិយោ ‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នំ ខោ តំ គោបាលកំ ភគវា ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ…បេ.… ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមី’’តិ។
តត្ថ សន្ទស្សេសីតិ ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា, ឥមេ ធម្មា អកុសលា’’តិអាទិនា កុសលាទិធម្មេ កម្មវិបាកេ ឥធលោកបរលោកេ បច្ចក្ខតោ ទស្សេន្តោ អនុបុព្ពិកថាវសានេ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ សម្មា ទស្សេសិ។ សមាទបេសីតិ ‘‘សច្ចាធិគមាយ ឥមេ នាម ធម្មា អត្តនិ ឧប្បាទេតព្ពា’’តិ សីលាទិធម្មេ សម្មា គណ្ហាបេត្វា តេសុ តំ បតិដ្ឋបេសិ។ សមុត្តេជេសីតិ តេ ធម្មា សមាទិន្នា អនុក្កមេន ភាវិយមានា និព្ពេធភាគិយា ហុត្វា តិក្ខវិសទា យថា ខិប្បំ អរិយមគ្គំ អាវហន្តិ, តថា សម្មា ឧត្តេជេសិ សម្មទេវ តេជេសិ។ សម្បហំសេសីតិ ភាវនាយ បុព្ពេនាបរំ វិសេសភាវទស្សនេន ចិត្តស្ស បមោទាបនវសេន សុដ្ឋុ បហំសេសិ។ អបិចេត្ថ សាវជ្ជានវជ្ជធម្មេសុ ទុក្ខាទីសុ ច សម្មោហវិនោទនេន សន្ទស្សនំ, សម្មាបដិបត្តិយំ បមាទាបនោទនេន សមាទបនំ, ចិត្តស្សាលសិយាបត្តិវិនោទនេន សមុត្តេជនំ, សម្មាបដិបត្តិសិទ្ធិយា សម្បហំសនំ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ សោ ភគវតោ សាមុក្កំសិកាយ ធម្មទេសនាយ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ អធិវាសេសីតិ ‘‘តុណ្ហីភាវេនា’’តិ។
អប្បោទកបាយាសន្តិ និរុទកបាយាសំ។ បដិយាទាបេត្វាតិ សម្បាទេត្វា សជ្ជេត្វា។ នវញ្ច សប្បិន្តិ នវនីតំ គហេត្វា តាវទេវ វិលីនំ មណ្ឌសប្បិញ្ច បដិយាទាបេត្វា។ សហត្ថាតិ អាទរជាតោ សហត្ថេនេវ បរិវិសន្តោ។ សន្តប្បេសីតិ បដិយត្តំ ភោជនំ ភោជេសិ។ សម្បវារេសីតិ ‘‘អលំ អល’’ន្តិ វាចាយ បដិក្ខិបាបេសិ។ ភុត្តាវិន្តិ កតភត្តកិច្ចំ។ ឱនីតបត្តបាណិន្តិ បត្តតោ អបនីតបាណិំ, ‘‘ធោតបត្តបាណិ’’ន្តិបិ បាឋោ, ធោតបត្តហត្ថន្តិ អត្ថោ។ នីចន្តិ អនុច្ចំ អាសនំ គហេត្វា អាសនេយេវ និសីទនំ អរិយទេសវាសីនំ ចារិត្តំ, សោ បន សត្ថុ សន្តិកេ ឧបចារវសេន បញ្ញត្តស្ស ទារុផលកាសនស្ស សមីបេ និសីទិ។ ធម្មិយា កថាយាតិអាទិ សត្តមេ ទិវសេ កតំ អនុមោទនំ សន្ធាយ វុត្តំ
សីមន្តរិកាយាតិ សីមន្តរេ, តស្ស គាមស្ស អន្តរំ។ គាមវាសិនោ កិរ ឯកំ តឡាកំ និស្សាយ តេន សទ្ធិំ កលហំ អកំសុ។ សោ តេ អភិភវិត្វា តំ តឡាកំ គណ្ហិ។ តេន ពទ្ធាឃាតោ អចិរបក្កន្តស្ស…បេ.… វោរោបេសី’’តិ។ កេនចិទេវ ករណីយេន ឱហីយិត្វា បច្ឆា គច្ឆន្តា ភិក្ខូ តំ តថា មតំ ទិស្វា ភគវតោ តមត្ថំ អារោចេសុំ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ’’តិអាទិ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ យស្មា ទិដ្ឋិសម្បន្នំ អរិយសាវកំ នន្ទំ មារេន្តេន បុរិសេន អានន្តរិយកម្មំ ពហុលំ អបុញ្ញំ បសុតំ, តស្មា យំ ចោរេហិ ច វេរីហិ ច កត្តព្ពំ, តតោបិ ឃោរតរំ ឥមេសំ សត្តានំ មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តំ ករោតីតិ ឥមមត្ថំ ជានិត្វា តទត្ថទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ ទិសោ ទិសន្តិ ទូសកោ ទូសនីយំ ចោរោ ចោរំ, ទិស្វាតិ វចនសេសោ។ យំ តំ កយិរាតិ យំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ, ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកោ ឯកស្ស មិត្តទុព្ភី ចោរោ បុត្តទារខេត្តវត្ថុគោមហិំសាទីសុ អបរជ្ឈន្តោ យស្ស អបរជ្ឈតិ, តម្បិ តថេវ អត្តនិ អបរជ្ឈន្តំ ចោរំ ទិស្វា, វេរី វា បន កេនចិទេវ ការណេន ពទ្ធវេរំ វេរិំ ទិស្វា អត្តនោ កក្ខឡតាយ ទារុណតាយ យំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ, បុត្តទារំ វា បីឡេយ្យ, ខេត្តាទីនិ វា នាសេយ្យ, ជីវិតា វា វោរោបេយ្យ មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តំ បាបិយោ នំ តតោ ករេ, នំ បុរិសំ បាបតរំ តតោ ករេយ្យ។ វុត្តប្បការោ ហិ ទិសោ វា វេរី វា ទិសស្ស វា វេរិនោ វា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខំ វា ឧប្បាទេយ្យ, ជីវិតក្ខយំ វា ករេយ្យ។ ឥទំ បន អកុសលកម្មបថេសុ មិច្ឆាឋបិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អនយព្យសនំ បាបេតិ, អត្តភាវសតសហស្សេសុបិ ចតូសុ អបាយេសុ ខិបិត្វា សីសមស្ស ឧក្ខិបិតុំ ន ទេតីតិ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. យក្ខបហារសុត្តវណ្ណនា
៣៤. ចតុត្ថេ កបោតកន្ទរាយន្តិ ឯវំនាមកេ វិហារេ។ តស្មិំ កិរ បព្ពតកន្ទរេ បុព្ពេ ពហូ កបោតា វសិំសុ, តេន សា បព្ពតកន្ទរា ‘‘កបោតកន្ទរា’’តិ វុច្ចតិ។ អបរភាគេ តត្ថ កតវិហារោបិ ‘‘កបោតកន្ទរា’’ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ។ តេន វុត្តំ – ‘‘កបោតកន្ទរាយន្តិ ឯវំនាមកេ វិហារេ’’តិ។ ជុណ្ហាយ រត្តិយាតិ សុក្កបក្ខរត្តិយំ។ នវោរោបិតេហិ កេសេហីតិ អចិរឱហារិតេហិ កេសេហិ, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចេតំ ករណវចនំ។ អព្ភោកាសេតិ យត្ថ ឧបរិច្ឆទនំ បរិក្ខេបោ វា នត្ថិ, តាទិសេ អាកាសង្គណេ។
តត្ថ អាយស្មា សារិបុត្តោ សុវណ្ណវណ្ណោ, អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ នីលុប្បលវណ្ណោ។ ឧភោបិ បន តេ មហាថេរា ឧទិច្ចព្រាហ្មណជច្ចា កប្បានំ សតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អភិនីហារសម្បន្នា ឆឡភិញ្ញាបដិសម្ភិទាប្បត្តា មហាខីណាសវា សមាបត្តិលាភិនោ សត្តសដ្ឋិយា ‘‘អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ។
តត្ថ អញ្ញតរំ សមាធិន្តិ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារសមាបត្តិំ។ កេចិ ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិ’’ន្តិ វទន្តិ, អបរេ បនាហុ ‘‘អារុប្បបាទកំ ផលសមាបត្តិ’’ន្តិ។ ឥមា ឯវ ហិ តិស្សោ កាយរក្ខណសមត្ថា សមាបត្តិយោ។ តត្ថ និរោធសមាបត្តិយា សមាធិបរិយាយសម្ភវោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ, បច្ឆិមំយេវ បន អាចរិយា វណ្ណេន្តិ។ ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណំ ទិសំ គច្ឆន្តីតិ ឧត្តរាយ ទិសាយ យក្ខសមាគមំ គន្ត្វា អត្តនោ ភវនំ គន្តុំ ទក្ខិណំ ទិសំ គច្ឆន្តិ។ បដិភាតិ មន្តិ ឧបដ្ឋាតិ មម។ មន្តិ ហិ បដិសទ្ទយោគេន សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ឥមស្ស សីសេ បហារំ ទាតុំ ចិត្តំ មេ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។ សោ កិរ បុរិមជាតិយំ ថេរេ ពទ្ធាឃាតោ, តេនស្ស ថេរំ ទិស្វា បទុដ្ឋចិត្តស្ស ឯវំ អហោសិ។ ឥតរោ បន សប្បញ្ញជាតិកោ, តស្មា តំ បដិសេធេន្តោ ‘‘អលំ សម្មា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ មា អាសាទេសីតិ មា ឃដ្ដេសិ, មា បហារំ ទេហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឧឡារោតិ ឧឡារេហិ ឧត្តមេហិ សីលាទិគុណេហិ សមន្នាគតោ។
អនាទិយិត្វាតិ អាទរំ អកត្វា, តស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា។ យស្មា បន តស្ស វចនំ អគ្គណ្ហន្តោ តំ អនាទិយន្តោ នាម ហោតិ, តស្មា វុត្តំ – ‘‘តំ យក្ខំ អនាទិយិត្វា’’តិ។ សីសេ បហារំ អទាសីតិ សព្ពថាមេន ឧស្សាហំ ជនេត្វា អាកាសេ ឋិតោវ សីសេ ខដកំ អទាសិ, មុទ្ធនិ មុដ្ឋិឃាតំ អកាសីតិ អត្ថោ។ តាវ មហាតិ ថាមមហត្តេន តត្តកំ មហន្តោ បហារោ អហោសិ។ តេន បហារេនាតិ តេន បហារេន ករណភូតេន។ សត្តរតនន្តិ បមាណមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស រតនេន សត្តរតនំ។ នាគន្តិ ហត្ថិនាគំ។ ឱសាទេយ្យាតិ បថវិយំ អឌ្ឍដ្ឋមរតនន្តិ អឌ្ឍេន អដ្ឋន្នំ បូរណានិ អឌ្ឍដ្ឋមានិ, អឌ្ឍដ្ឋមានិ រតនានិ បមាណំ ឯតស្សាតិ អឌ្ឍដ្ឋមរតនោ, តំ អឌ្ឍដ្ឋមរតនំ។ មហន្តំ បព្ពតកូដន្តិ កេលាសកូដប្បមាណំ វិបុលំ គិរិកូដំ។ បទាលេយ្យាតិ សកលិកាការេន ភិន្ទេយ្យ។ អបិ ឱសាទេយ្យ, អបិ បទាលេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ។
តាវទេវ ចស្ស សរីរេ មហាបរិឡាហោ ឧប្បជ្ជិ, សោ វេទនាតុរោ អាកាសេ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ភូមិយំ បតិ, តង្ខណញ្ញេវ អដ្ឋសដ្ឋិសហស្សាធិកយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុម្បិ បព្ពតរាជានំ សន្ធារេន្តី ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា មហាបថវី តំ បាបសត្តំ ធារេតុំ អសក្កោន្តី វិយ វិវរមទាសិ។ អវីចិតោ ជាលា ឧដ្ឋហិត្វា កន្ទន្តំយេវ តំ គណ្ហិំសុ, សោ កន្ទន្តោ វិប្បលបន្តោ បតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ច បន សោ យក្ខោ ‘ឌយ្ហាមិ ឌយ្ហាមី’តិ វត្វា តត្ថេវ មហានិរយំ អបតាសីតិ។ តត្ថ អបតាសីតិ អបតិ។
កិំ បន សោ យក្ខត្តភាវេនេវ និរយំ ឧបគច្ឆីតិ? ន ឧបគច្ឆិ, យញ្ហេត្ថ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ បាបកម្មំ អហោសិ, តស្ស ពលេន យក្ខត្តភាវេ មហន្តំ ទុក្ខំ អនុភវិ។ យំ បន ឧបបជ្ជវេទនីយំ អានន្តរិយកម្មំ, តេន ចុតិអនន្តរំ និរយេ ឧប្បជ្ជីតិ។ ថេរស្ស បន សមាបត្តិពលេន ឧបត្ថម្ភិតសរីរស្ស ន កោចិ វិការោ អហោសិ។ សមាបត្តិតោ អវុដ្ឋិតកាលេ ហិ តំ យក្ខោ បហរិ, តថា បហរន្តំ ទិព្ពចក្ខុនា ទិស្វា អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ធម្មសេនាបតិំ ឧបសង្កមិ, ឧបសង្កមនសមកាលមេវ ច ធម្មសេនាបតិ សមាបត្តិតោ ឧដ្ឋាសិ។ អថ នំ មហាមោគ្គល្លានោ សរីរវុត្តិំ បុច្ឆិ, សោបិស្ស ព្យាកាសិ, តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទសា ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ…បេ.… អបិ ច មេ សីសំ ថោកំ ទុក្ខ’’ន្តិ។
តត្ថ ថោកំ ទុក្ខន្តិ ថោកំ អប្បមត្តកំ មធុរកជាតំ វិយ មេ សីសំ ទុក្ខិតំ, ទុក្ខប្បត្តន្តិ
‘‘មហាពលេន យក្ខេន តថា សព្ពុស្សាហេន បហដេ សរីរេបិ វិការោ នាម នត្ថី’’តិ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតេន អាយស្មតា មហាមោគ្គល្លានេន ‘‘អច្ឆរិយំ, អាវុសោ សារិបុត្តា’’តិអាទិនា ធម្មសេនាបតិនោ មហានុភាវតាយ វិភាវិតាយ សោបិស្ស ‘អច្ឆរិយំ, អាវុសោ មោគ្គល្លានា’’តិអាទិនា ឥទ្ធានុភាវមហន្តតាបកាសនាបទេសេន អត្តនោ ឥស្សាមច្ឆរិយាហង្ការាទិមលានំ សុប្បហីនតំ ទីបេតិ។ បំសុបិសាចកម្បិ ន បស្សាមាតិ សង្ការកូដាទីសុ វិចរណកខុទ្ទកបេតម្បិ ន បស្សាម។ ឥតិ អធិគមប្បិច្ឆានំ អគ្គភូតោ មហាថេរោ តស្មិំ កាលេ អនាវជ្ជនេន តេសំ អទស្សនំ សន្ធាយ វទតិ។ តេនេវាហ ‘‘ឯតរហី’’តិ។
ភគវា បន វេឡុវនេ ឋិតោ ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឥមំ កថាសល្លាបំ ទិព្ពសោតេន អស្សោសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អស្សោសិ ខោ ភគវា’’តិអាទិ, តំ វុត្តត្ថមេវ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សមាបត្តិពលូបគតំ ឥទ្ធានុភាវមហន្តតំ វិទិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ តស្សេវ តាទិភាវប្បត្តិទីបកំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ យស្ស សេលូបមំ ចិត្តំ, ឋិតំ នានុបកម្បតីតិ យស្ស ខីណាសវស្ស ចិត្តំ ឯកគ្ឃនសិលាមយបព្ពតូបមំ សព្ពេសំ ឥញ្ជនានំ អភាវតោ វសីភាវប្បត្តិយាវ ឋិតំ សព្ពេហិបិ លោកធម្មេហិ នានុបកម្បតិ ន បវេធតិ។ ឥទានិស្ស អកម្បនាការំ សទ្ធិំ ការណេន ទស្សេតុំ ‘‘វិរត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ វិរត្តំ រជនីយេសូតិ វិរាគសង្ខាតេន អរិយមគ្គេន រជនីយេសុ រាគុប្បត្តិហេតុភូតេសុ សព្ពេសុ តេភូមកធម្មេសុ វិរត្តំ, តត្ថ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នរាគន្តិ អត្ថោ។ កោបនេយ្យេតិ បដិឃដ្ឋានីយេ សព្ពស្មិម្បិ អាឃាតវត្ថុស្មិំ ន កុប្បតិ ន ទុស្សតិ ន វិការំ អាបជ្ជតិ។ យស្សេវំ ភាវិតំ ចិត្តន្តិ យស្ស យថាវុត្តស្ស អរិយបុគ្គលស្ស កុតោ តំ ទុក្ខមេស្សតីតិ តំ ឧត្តមបុគ្គលំ កុតោ សត្តតោ សង្ខារតោ វា ទុក្ខំ ឧបគមិស្សតិ, ន តាទិសស្ស ទុក្ខំ អត្ថីតិ អត្ថោ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. នាគសុត្តវណ្ណនា
៣៥. បញ្ចមេ កោសម្ពិយន្តិ កុសុម្ពេន នាម ឥសិនា វសិតដ្ឋានេ មាបិតត្តា ‘‘កោសម្ពី’’តិ ឯវំលទ្ធនាមកេ នគរេ។ ឃោសិតារាមេតិ ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ។ ភគវា អាកិណ្ណោ វិហរតីតិ ភគវា សម្ពាធប្បត្តោ វិហរតិ។ កិំ បន ភគវតោ សម្ពាធោ អត្ថិ, សំសគ្គោ វាតិ? នត្ថិ។ ន ហិ កោចិ ភគវន្តំ អនិច្ឆាយ ឧបសង្កមិតុំ សក្កោតិ។ ទុរាសទា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ សព្ពត្ថ ច អនុបលិត្តត្តា។ ហិតេសិតាយ បន សត្តេសុ អនុកម្បំ ឧបាទាយ ‘‘មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ បដិញ្ញានុរូបំ ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថំ អដ្ឋន្នំ បរិសានំ អត្តនោ សន្តិកំ កាលេន កាលំ ឧបសង្កមនំ អធិវាសេតិ, សយញ្ច មហាករុណាសមុស្សាហិតោ កាលញ្ញូ ហុត្វា តត្ថ ឧបសង្កមតិ, ឥទំ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណំ, អយមិធ អាកិណ្ណវិហារោតិ អធិប្បេតោ។
ឥធ បន កោសម្ពិកានំ ភិក្ខូនំ កលហជាតានំ សត្ថា ទីឃីតិស្ស កោសលរញ្ញោ វត្ថុំ អាហរិត្វា, ‘‘ន ហិ វេរេន វេរានិ, សម្មន្តីធ កុទាចន’’ន្តិអាទិនា (ធ. ប. ៥; ម. និ. ៣.២៣៧; មហាវ. ៤៦៤) ឱវាទំ អទាសិ, តំ ទិវសំ តេសំ កលហំ ករោន្តានំយេវ រត្តិ វិភាតា។ ទុតិយទិវសេបិ ភគវា តមេវ វត្ថុំ កថេសិ, តំ ទិវសម្បិ តេសំ កលហំ ករោន្តានំយេវ រត្តិ វិភាតា។ តតិយទិវសេបិ ភគវា តមេវ វត្ថុំ កថេសិ, អថញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភគវន្តំ ឯវមាហ – ‘‘អប្បោស្សុក្កោ, ភន្តេ ភគវា, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុត្តោ វិហរតុ, មយមេតេន ភណ្ឌនេន កលហេន វិគ្គហេន វិវាទេន
តត្ថ ទុក្ខន្តិ ន សុខំ, អនារាធិតចិត្តតាយ ន ឥដ្ឋន្តិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘ន ផាសុ វិហរាមី’’តិ។ វូបកដ្ឋោតិ បវិវេកដ្ឋោ ទូរីភូតោ។ តថា ចិន្តេត្វាវ ភគវា បាតោវ សរីរប្បដិជគ្គនំ កត្វា កោសម្ពិយំ បិណ្ឌាយ ‘‘អថ ខោ ភគវា បុព្ពណ្ហសមយំ…បេ.… ភទ្ទសាលមូលេ’’តិ។ តត្ថ សាមន្តិ សយំ។ សំសាមេត្វាតិ បដិសាមេត្វា។ បត្តចីវរមាទាយាតិ ឧបដ្ឋាកេតិ កោសម្ពិនគរវាសិនោ ឃោសិតសេដ្ឋិអាទិកេ ឧបដ្ឋាកេ, វិហារេ ច អគ្គុបដ្ឋាកំ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អនាមន្តេត្វា។
ឯវំ គតេ សត្ថរិ បញ្ចសតា ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ អានន្ទ, សត្ថា ឯកកោវ គតោ, មយំ អនុពន្ធិស្សាមា’’តិ។ ‘‘អាវុសោ, យទា ភគវា សាមំ សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ អនាមន្តេត្វា ឧបដ្ឋាកេ ច អនបលោកេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ អទុតិយោ គច្ឆតិ, តទា ឯកចារំ ចរិតុំ ភគវតោ អជ្ឈាសយោ, សាវកេន នាម សត្ថុ អជ្ឈាសយានុរូបំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, តស្មា ន ឥមេសុ ទិវសេសុ ភគវា អនុគន្តព្ពោ’’តិ និវារេសិ, សយម្បិ នានុគច្ឆិ។
អនុបុព្ពេនាតិ អនុក្កមេន, គាមនិគមបដិបាដិយា ចារិកំ ចរមានោ ‘‘ឯកចារវាសំ តាវ វសមានំ ភិក្ខុំ បស្សិស្សាមី’’តិ ពាលកលោណការគាមំ គន្ត្វា តត្ថ ភគុត្ថេរស្ស សកលំ បច្ឆាភត្តញ្ចេវ តិយាមញ្ច រត្តិំ ឯកចារវាសេ អានិសំសំ កថេត្វា បុនទិវសេ តេន បច្ឆាសមណេន បិណ្ឌាយ ចរិត្វា តំ តត្ថេវ និវត្តេត្វា ‘‘សមគ្គវាសំ វសមានេ តយោ កុលបុត្តេ បស្សិស្សាមី’’តិ ភទ្ទសាលោតិ បន តត្ថេកោ មនាបោ ភទ្ទកោ សាលរុក្ខោ, ភគវា តំ គាមំ ឧបនិស្សាយ វនសណ្ឌេ បណ្ណសាលសមីបេ តស្មិំ រុក្ខមូលេ វិហាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បាលិលេយ្យកេ វិហរតិ រក្ខិតវនសណ្ឌេ ភទ្ទសាលមូលេ’’តិ។
ហត្ថិនាគោតិ មហាហត្ថី យូថបតិ។ ហត្ថិកលភេហីតិ ហត្ថិបោតកេហិ។ ហត្ថិច្ឆាបេហីតិ ខីរូបគេហិ ទហរហត្ថិបោតកេហិ, យេ ‘‘ភិង្កា’’តិបិ ឆិន្នគ្គានីតិ បុរតោ បុរតោ គច្ឆន្តេហិ តេហិ ហត្ថិអាទីហិ ឆិន្នគ្គានិ ខាទិតាវសេសានិ ខាណុសទិសានិ ខាទតិ។ ឱភគ្គោភគ្គន្តិ តេន ហត្ថិនាគេន ឧច្ចដ្ឋានតោ ភញ្ជិត្វា ភញ្ជិត្វា បាតិតំ។ អស្ស សាខាភង្គន្តិ ឯតស្ស សន្តកំ សាខាភង្គំ តេ ខាទន្តិ។ អាវិលានីតិ តេហិ បឋមតរំ ឱតរិត្វា បិវន្តេហិ អាលុឡិតត្តា អាវិលានិ កទ្ទមមិស្សានិ បានីយានិ បិវតិ។ ឱគាហាតិ តិត្ថតោ។ ‘‘ឱគាហ’’ន្តិបិ បាឡិ។ អស្សាតិ ហត្ថិនាគស្ស។ ឧបនិឃំសន្តិយោតិ ឃដ្ដេន្តិយោ, ឧបនិឃំសិយមានោបិ យូថាតិ ហត្ថិឃដា។
យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ សោ កិរ ហត្ថិនាគោ យូថវាសេ ឧក្កណ្ឋិតោ តំ វនសណ្ឌំ បវិដ្ឋោ តត្ថ ភគវន្តំ ទិស្វា ឃដសហស្សេន និព្ពាបិតសន្តាបោ វិយ និព្ពុតោ ហុត្វា បសន្នចិត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ អដ្ឋាសិ, តតោ បដ្ឋាយ វត្តសីសេ ឋត្វា ភទ្ទសាលស្ស បណ្ណសាលាយ ច សមន្តតោ អប្បហរិតកំ កត្វា សាខាភង្គេហិ សម្មជ្ជតិ, ភគវតោ មុខធោវនំ ទេតិ, ន្ហានោទកំ អាហរតិ, ទន្តកដ្ឋំ ទេតិ, អរញ្ញតោ មធុរានិ ផលានិ អាហរិត្វា សត្ថុ ឧបនេតិ, សត្ថា តានិ បរិភុញ្ជតិ ‘‘តត្រ សុទំ សោ ហត្ថិនាគោ យស្មិំ បទេសេ ភគវា វិហរតិ, តំ បទេសំ អប្បហរិតញ្ច ករោតិ, សោណ្ឌាយ ភគវតោ បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតី’’តិ។ សោណ្ឌាយ ទារូនិ អាហរិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឃំសិត្វា អគ្គិំ ឧដ្ឋាបេត្វា ទារូនិ ជាលាបេត្វា តត្ថ បាសាណខណ្ឌានិ តាបេត្វា តានិ ទណ្ឌកេហិ បវដ្ដេត្វា សោណ្ឌិយំ ខិបិត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ ញត្វា ភគវតោ សន្តិកំ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតិ, ភគវា ‘‘ហត្ថិនាគោ មម ន្ហានំ ឥច្ឆតី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា ន្ហានកិច្ចំ ករោតិ, បានីយេបិ ឯសេវ នយោ។ តស្មិំ បន សីតលេ សញ្ជាតេ ឧបសង្កមតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សោណ្ឌាយ ភគវតោ បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតី’’តិ។
អថ ខោ ភគវតោ រហោគតស្សាតិអាទិ ឧភិន្នំ មហានាគានំ វិវេកសុខបច្ចវេក្ខណទស្សនំ, តំ វុត្តត្ថមេវ។ អត្តនោ ច បវិវេកំ វិទិត្វាតិ កេហិចិ អនាកិណ្ណភាវលទ្ធំ កាយវិវេកំ ជានិត្វា, ឥតរេ បន វិវេកា ភគវតោ សព្ពកាលំ វិជ្ជន្តិយេវ។
ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ អត្តនោ ហត្ថិនាគស្ស ច បវិវេកាភិរតិយា សមានជ្ឈាសយភាវទីបនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ – ឯតំ ឦសាទន្តស្ស រថឦសាសទិសទន្តស្ស ហត្ថិនាគស្ស ចិត្តំ នាគេន ពុទ្ធនាគស្ស ចិត្តេន សមេតិ សំសន្ទតិ។ កថំ សមេតិ ចេ? យទេកោ រមតី វនេ យស្មា ពុទ្ធនាគោ ‘‘អហំ ខោ បុព្ពេ អាកិណ្ណោ វិហាសិ’’ន្តិ បុរិមំ អាកិណ្ណវិហារំ ជិគុច្ឆិត្វា វិវេកំ ឧបព្រូហយមានោ ឥទានិ យថា ឯកោ អទុតិយោ វនេ អរញ្ញេ រមតិ អភិរមតិ, ឯវំ អយម្បិ ហត្ថិនាគោ បុព្ពេ អត្តនោ ហត្ថិអាទីហិ អាកិណ្ណវិហារំ ជិគុច្ឆិត្វា វិវេកំ ឧបព្រូហយមានោ ឥទានិ ឯកោ អសហាយោ វនេ អរញ្ញេ រមតិ អភិរមតិ។ តស្មាស្ស ចិត្តំ នាគេន សមេតិ តស្ស ចិត្តេន សមេតីតិ កត្វា ឯកីភាវរតិយា ឯកសទិសំ ហោតីតិ អត្ថោ។
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. បិណ្ឌោលសុត្តវណ្ណនា
៣៦. ឆដ្ឋេ បិណ្ឌោលភារទ្វាជោតិ បិណ្ឌំ ឧលមានោ បរិយេសមានោ បព្ពជិតោតិ បិណ្ឌោលោ។ សោ កិរ បរិជិណ្ណភោគោ ព្រាហ្មណោ ហុត្វា មហន្តំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស លាភសក្ការំ ទិស្វា បិណ្ឌត្ថាយ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ។ សោ មហន្តំ កបល្លំ ‘‘បត្ត’’ន្តិ គហេត្វា ចរតិ, កបល្លបូរំ យាគុំ បិវតិ, ភត្តំ ភុញ្ជតិ, បូវខជ្ជកញ្ច ខាទតិ។ អថស្ស មហគ្ឃសភាវំ សត្ថុ អារោចេសុំ។ សត្ថា តស្ស បត្តត្ថវិកំ នានុជានិ, ហេដ្ឋាមញ្ចេ បត្តំ និក្កុជ្ជិត្វា ឋបេតិ, សោ ឋបេន្តោបិ ឃំសេន្តោវ បណាមេត្វា ឋបេតិ, គណ្ហន្តោបិ ឃំសេន្តោវ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហាតិ។ តំ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ឃំសនេន បរិក្ខីណំ, នាឡិកោទនមត្តស្សេវ គណ្ហនកំ ជាតំ។ តតោ សត្ថុ អារោចេសុំ, អថស្ស សត្ថា បត្តត្ថវិកំ អនុជានិ។ ថេរោ អបរេន សមយេន ឥន្ទ្រិយភាវនំ ភាវេន្តោ អគ្គផលេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ។ ឥតិ សោ បុព្ពេ សវិសេសំ បិណ្ឌត្ថាយ ឧលតីតិ បិណ្ឌោលោ, គោត្តេន បន ភារទ្វាជោតិ ឧភយំ ឯកតោ កត្វា ‘‘បិណ្ឌោលភារទ្វាជោ’’តិ វុច្ចតិ។
អារញ្ញកោតិ បិណ្ឌបាតិកោ, បិណ្ឌាយ វា បតិតុំ ចរិតុំ វតមេតស្សាតិ បិណ្ឌបាតី, បិណ្ឌបាតីយេវ បិណ្ឌបាតិកោ។ សង្ការកូដាទីសុ បំសូនំ ឧបរិ ឋិតត្តា អព្ភុគ្គតដ្ឋេន បំសុកូលំ វិយាតិ បំសុកូលំ, បំសុ វិយ វា កុច្ឆិតភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ បំសុកូលំ, បំសុកូលស្ស ធារណំ បំសុកូលំ, តំ សីលំ ឯតស្សាតិ បំសុកូលិកោ។ សង្ឃាដិឧត្តរាសង្គអន្តរវាសកសង្ខាតានិ តីណិ ចីវរានិ តិចីវរំ, តិចីវរស្ស ធារណំ តិចីវរំ, តំ សីលំ ឯតស្សាតិ តេចីវរិកោ។ អប្បិច្ឆោតិអាទីនំ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។
ធុតវាទោតិ ធុតោ វុច្ចតិ ធុតកិលេសោ បុគ្គលោ, កិលេសធុននកធម្មោ វា។ តត្ថ អត្ថិ ធុតោ, ន ធុតវាទោ, អត្ថិ ន ធុតោ, ធុតវាទោ, អត្ថិ នេវ ធុតោ, ន ធុតវាទោ, អត្ថិ ធុតោ ចេវ, ធុតវាទោ ចាតិ ឥទំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ។ តេសុ យោ សយំ ធុតធម្មេ សមាទាយ វត្តតិ, ន បរំ តទត្ថាយ សមាទបេតិ, អយំ បឋមោ។ យោ បន សយំ ន ធុតធម្មេ សមាទាយ វត្តតិ, បរំ សមាទបេតិ, អយំ ទុតិយោ។ យោ ឧភយរហិតោ, អយំ តតិយោ។ យោ បន ឧភយសម្បន្នោ, អយំ ចតុត្ថោ។ ឯវរូបោ ច អាយស្មា បិណ្ឌោលភារទ្វាជោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ធុតវាទោ’’តិ។ ឯកទេសសរូបេកសេសវសេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ យថា តំ ‘‘នាមរូប’’ន្តិ។
អធិចិត្តមនុយុត្តោតិ ឯត្ថ អដ្ឋសមាបត្តិសម្បយោគតោ អរហត្តផលសមាបត្តិសម្បយោគតោ វា ចិត្តស្ស អធិចិត្តភាវោ វេទិតព្ពោ, ឥធ បន ‘‘អរហត្តផលចិត្ត’’ន្តិ វទន្តិ។ តំតំសមាបត្តីសុ សមាធិ ឯវ អធិចិត្តំ, ឥធ បន អរហត្តផលសមាធិ វេទិតព្ពោ។ កេចិ បន ‘‘អធិចិត្តមនុយុត្តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា កាលេន កាលំ តីណិ និមិត្តានិ មនសិ កាតព្ពានីតិ ឯតស្មិំ អធិចិត្តសុត្តេ (អ. និ. ៣.១០៣) វិយ សមថវិបស្សនាចិត្តំ អធិចិត្តន្តិ ឥធាធិប្បេត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ។ បុរិមោយេវត្ថោ គហេតព្ពោ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ បិណ្ឌោលភារទ្វាជស្ស អធិដ្ឋានបរិក្ខារសម្បទាសម្បន្នំ អធិចិត្តានុយោគសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា។ ឯវំ ‘‘អធិចិត្តានុយោគោ មម សាសនានុដ្ឋាន’’ន្តិ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អនូបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិបិ អនុបវទនំ។ អនូបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតាករណំ។ បាតិមោក្ខេតិ ឯត្ថ បាតិមោក្ខបទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា នានប្បការេហិ វុត្តោ, តស្មិំ បាតិមោក្ខេ។ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមលក្ខណោ សំវរោ។ មត្តញ្ញុតាតិ បន្តញ្ច សយនាសនន្តិ វិវិត្តំ សង្ឃដ្ដនវិរហិតំ សេនាសនំ។ អធិចិត្តេ ច អាយោគោតិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ អធិគមាយ ភាវនានុយោគោ។
អបរោ នយោ – អនូបវាទោតិ កស្សចិបិ ឧបរុជ្ឈនវចនស្ស អវទនំ។ តេន សព្ពម្បិ វាចសិកំ សីលំ សង្គណ្ហាតិ។ អនូបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតស្ស បរវិហេឋនស្ស អករណំ។ តេន សព្ពម្បិ កាយិកំ សីលំ សង្គណ្ហាតិ។ យាទិសំ បនិទំ ឧភយំ ពុទ្ធានំ សាសនន្តោគធំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ – ‘‘បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ’’តិ វុត្តំ។ ចសទ្ទោ និបាតមត្តំ។ បាតិមោក្ខេ ច សំវរោតិ បាតិមោក្ខសំវរភូតោ អនូបវាទោ អនូបឃាតោ ចាតិ អត្ថោ។
អថ បាតិមោក្ខេតិ អធិករណេ ភុម្មំ។ បាតិមោក្ខេ និស្សយភូតេ សំវរោ។ កោ បន សោតិ? អនូបវាទោ អនូបឃាតោ។ ឧបសម្បទវេលាយញ្ហិ អវិសេសេន បាតិមោក្ខសីលំ សមាទិន្នំ នាម ហោតិ, តស្មិំ បាតិមោក្ខេ ឋិតស្ស តតោ បរំ ឧបវាទូបឃាតានំ អករណវសេន សំវរោ, សោ អនូបវាទោ អនូបឃាតោ ចាតិ វុត្តោ។
អថ វា បាតិមោក្ខេតិ និប្ផាទេតព្ពេ ភុម្មំ យថា ‘‘ចេតសោ អវូបសមោ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.២៣២)។ តេន បាតិមោក្ខេន សាធេតព្ពោ អនូបវាទោ អនូបឃាតោ, បាតិមោក្ខសំវរសង្គហិតោ អនូបវាទោ អនូបឃាតោឥច្ចេវ អត្ថោ។ សំវរោតិ ឥមិនា បន សតិសំវរោ
មត្តញ្ញុតា ច ភត្តស្មិន្តិ បរិយេសនបដិគ្គហណបរិភោគវិស្សជ្ជនានំ វសេន ភោជនេ បមាណញ្ញុតា។ បន្តញ្ច សយនាសនន្តិ ភាវនានុកូលំ អរញ្ញរុក្ខមូលាទិវិវិត្តសេនាសនំ។ អធិចិត្តេ ច អាយោគោតិ សព្ពចិត្តានំ អធិកត្តា ឧត្តមត្តា អធិចិត្តសង្ខាតេ អរហត្តផលចិត្តេ សាធេតព្ពេ តស្ស និប្ផាទនត្ថំ សមថវិបស្សនាភាវនាវសេន អាយោគោ។ ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនន្តិ ឯតំ បរស្ស អនូបវទនំ, អនូបឃាតនំ, បាតិមោក្ខសំវរោ
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. សារិបុត្តសុត្តវណ្ណនា
៣៧. សត្តមេ អបុព្ពំ នត្ថិ។ គាថាយ អធិចេតសោតិ អធិចិត្តវតោ, សព្ពចិត្តានំ អធិកេន អរហត្តផលចិត្តេន សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ។ អប្បមជ្ជតោតិ ន បមជ្ជតោ, អប្បមាទេន អនវជ្ជធម្មេសុ សាតច្ចកិរិយាយ សមន្នាគតស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ មុនិនោតិ ‘‘យោ មុនាតិ ឧភោ លោកេ, មុនិ តេន បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៩; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២១) ឯវំ ឧភយលោកមុននេន មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន អរហត្តផលញាណសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតត្តា មោនបថេសុ សិក្ខតោតិ អរហត្តញាណសង្ខាតស្ស មោនស្ស បថេសុ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេសុ តីសុ វា សិក្ខាសុ សិក្ខតោ។ ឥទញ្ច បុព្ពភាគប្បដិបទំ គហេត្វា វុត្តំ។ បរិនិដ្ឋិតសិក្ខោ ហិ អរហា, តស្មា ឯវំ សិក្ខតោ, ឥមាយ សិក្ខាយ មុនិភាវំ បត្តស្ស មុនិនោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ យស្មា ច ឯតទេវ, តស្មា ហេដ្ឋិមមគ្គផលចិត្តានំ វសេន អធិចេតសោ, ចតុសច្ចសម្ពោធបដិបត្តិយំ អប្បមាទវសេន អប្បមជ្ជតោ, មគ្គញាណសមន្នាគមេន មុនិនោតិ ឯវមេតេសំ តិណ្ណំ បទានំ អត្ថោ យុជ្ជតិយេវ។ អថ វា ‘‘អប្បមជ្ជតោ សិក្ខតោ’’តិ
សោកា ន ភវន្តិ តាទិនោតិ តាទិសស្ស ខីណាសវមុនិនោ អព្ភន្តរេ ឥដ្ឋវិយោគាទិវត្ថុកា សោកា ចិត្តសន្តាបា ន ហោន្តិ។ អថ វា តាទិនោតិ តាទិលក្ខណសមន្នាគតស្ស ឯវរូបស្ស មុនិនោ សោកា ន ភវន្តីតិ ឧបសន្តស្សាតិ រាគាទីនំ អច្ចន្តូបសមេន ឧបសន្តស្ស។ សទា សតីមតោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តិយា និច្ចកាលំ សតិយា អវិរហិតស្ស។
ឯត្ថ ច ‘‘អធិចេតសោ’’តិ ឥមិនា អធិចិត្តសិក្ខា, ‘‘អប្បមជ្ជតោ’’តិ ឯតេន អធិសីលសិក្ខា, ‘‘មុនិនោ មោនបថេសុ សិក្ខតោ’’តិ ឯតេហិ អធិបញ្ញាសិក្ខា។ ‘‘មុនិនោ’’តិ វា ឯតេន អធិបញ្ញាសិក្ខា, ‘‘មោនបថេសុ សិក្ខតោ’’តិ ឯតេន តាសំ លោកុត្តរសិក្ខានំ បុព្ពភាគបដិបទា, ‘‘សោកា ន ភវន្តី’’តិអាទីហិ សិក្ខាបារិបូរិយា អានិសំសោ បកាសិតោតិ វេទិតព្ពំ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. សុន្ទរីសុត្តវណ្ណនា
៣៨. អដ្ឋមេ សក្កតោតិអាទីនំ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វណ្ណិតោយេវ។ អសហមានាតិ ន សហមានា, ឧសូយន្តាតិ អត្ថោ។ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច សក្ការំ អសហមានាតិ សម្ពន្ធោ។
សុន្ទរីតិ
តំ សុត្វា ឥតរេ ‘‘ឥទំ សុដ្ឋុ តយា ចិន្តិតំ, ឯវញ្ហិ កតេ សមណោ គោតមោ អយសកេន ឧបទ្ទុតោ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តោ យេន វា តេន វា បលាយិស្សតី’’តិ សព្ពេវ ឯកជ្ឈាសយា ហុត្វា តថា ឧយ្យោជេតុំ សុន្ទរិយា សន្តិកំ អគមំសុ។ សា តេ ទិស្វា ‘‘កិំ តុម្ហេ ឯកតោ អាគតត្ថា’’តិ អាហ។ តិត្ថិយា អនាលបន្តា អារាមបរិយន្តេ បដិច្ឆន្នេ ឋានេ និសីទិំសុ។ សា តត្ថ គន្ត្វា បុនប្បុនំ អាលបន្តី បដិវចនំ អលភិត្វា កិំ តុម្ហាកំ អបរជ្ឈំ? កស្មា មេ បដិវចនំ ន ទេថាតិ? តថា ហិ បន ត្វំ អម្ហេ ‘‘អញ្ញតិត្ថិយា បរិព្ពាជកា ភគវតោ សក្ការំ អសហមានា’’តិអាទិ។
តត្ថ ឧស្សហសីតិ សក្កោសិ។ អត្ថន្តិ ហិតំ កិច្ចំ វា។ ក្យាហន្តិ កិំ អហំ។ យស្មា តេ តិត្ថិយា តស្សា អញ្ញាតកាបិ សមានា បព្ពជ្ជសម្ពន្ធមត្តេន សង្គណ្ហិតុំ ញាតកា វិយ ហុត្វា ‘‘ឧស្សហសិ ត្វំ ភគិនិ ញាតីនំ អត្ថំ កាតុ’’ន្តិ អាហំសុ។ តស្មា សាបិ មិគំ វល្លិ វិយ បាទេ លគ្គា ជីវិតម្បិ មេ បរិច្ចត្តំ ញាតីនំ អត្ថាយាតិ អាហ។
តេន ហីតិ ‘‘យស្មា ត្វំ ‘ជីវិតម្បិ មេ តុម្ហាកំ អត្ថាយ បរិច្ចត្ត’ន្តិ វទសិ, ត្វញ្ច បឋមវយេ ឋិតា អភិរូបា សោភគ្គប្បត្តា ច, តស្មា យថា តំ និស្សាយ សមណស្ស គោតមស្ស អយសោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តថា ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា ‘‘អភិក្ខណំ ជេតវនំ គច្ឆាហី’’តិ ឧយ្យោជេសុំ។ សាបិ ខោ ពាលា កកចទន្តបន្តិយា បុប្ផាវលិកីឡំ កីឡិតុកាមា វិយ, បភិន្នមទំ ចណ្ឌហត្ថិំ សោណ្ឌាយ បរាមសន្តី វិយ, នលាដេន មច្ចុំ គណ្ហន្តី វិយ តិត្ថិយានំ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា មាលាគន្ធវិលេបនតម្ពូលមុខវាសាទីនិ គហេត្វា មហាជនស្ស សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា នគរំ បវិសនកាលេ ជេតវនាភិមុខី គច្ឆន្តី ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ ច បុដ្ឋា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ, អហញ្ហិ តេន សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសាមី’’តិ វត្វា អញ្ញតរស្មិំ តិត្ថិយារាមេ វសិត្វា បាតោវ ជេតវនមគ្គំ ឱតរិត្វា នគរាភិមុខី អាគច្ឆន្តី ‘‘ឯវំ អយ្យាតិ ខោ សុន្ទរី បរិព្ពាជិកា តេសំ អញ្ញតិត្ថិយានំ បរិព្ពាជកានំ បដិស្សុត្វា អភិក្ខណំ ជេតវនំ អគមាសី’’តិ។
តិត្ថិយា កតិបាហស្ស អច្ចយេន ធុត្តានំ កហាបណេ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, សុន្ទរិំ មារេត្វា សមណស្ស គោតមស្ស គន្ធកុដិយា អវិទូរេ មាលាកចវរន្តរេ និក្ខិបិត្វា ឯថា’’តិ វទិំសុ។ តេ តថា អកំសុ។ តតោ តិត្ថិយា ‘‘សុន្ទរិំ ន បស្សាមា’’តិ កោលាហលំ កត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘យទា តេ អញ្ញិំសុ តិត្ថិយា បរិព្ពាជកា ‘វោទិដ្ឋា ខោ សុន្ទរី’’’តិអាទិ។
តត្ថ អញ្ញិំសូតិ ជានិំសុ។ វោទិដ្ឋាតិ ព្យបទិដ្ឋា, ជេតវនំ អាគច្ឆន្តី ច គច្ឆន្តី ច វិសេសតោ ទិដ្ឋា, ពហុលំ ទិដ្ឋាតិ អត្ថោ។ បរិខាកូបេតិ ទីឃិកាវាដេ យា សា, មហារាជ, សុន្ទរីតិ, មហារាជ, យា សា ឥមស្មិំ នគរេ រូបសុន្ទរតាយ ‘‘សុន្ទរី’’តិ បាកដា អភិញ្ញាតា បរិព្ពាជិកា។ សា នោ ន ទិស្សតីតិ សា អម្ហាកំ ចក្ខុ វិយ ជីវិតំ វិយ ច បិយាយិតព្ពា, ឥទានិ ន ទិស្សតិ។ យថានិក្ខិត្តន្តិ បុរិសេ អាណាបេត្វា មាលាកចវរន្តរេ អត្តនា យថាឋបិតំ។ ‘‘យថានិខាត’’ន្តិបិ បាឋោ, បថវិយំ និខាតប្បការន្តិ អត្ថោ។
រថិយាយ រថិយន្តិ វីថិតោ វីថិំ។ វីថីតិ ហិ វិនិវិជ្ឈនករច្ឆា។ សិង្ឃាដកន្តិ តិកោណរច្ឆា។ អលជ្ជិនោតិ ន លជ្ជិនោ, បាបជិគុច្ឆាវិរហិតាតិ អត្ថោ។ ទុស្សីលាតិ និស្សីលា។ បាបធម្មាតិ លាមកសភាវា និហីនាចារា។ មុសាវាទិនោតិ ទុស្សីលា សមានា ‘‘សីលវន្តោ មយ’’ន្តិ អលិកវាទិតាយ មុសាវាទិនោ។ អព្រហ្មចារិនោតិ ‘‘មេថុនប្បដិសេវិតាយ អសេដ្ឋចារិនោ ឥមេ ហិ នាមា’’តិ ហីឡេន្តា វទន្តិ។ ធម្មចារិនោតិ កុសលធម្មចារិនោ។ សមចារិនោតិ កាយកម្មាទិសមចារិនោ។ កល្យាណធម្មាតិ សាមញ្ញន្តិ សមណភាវោ សមិតបាបតា។ ព្រហ្មញ្ញន្តិ សេដ្ឋភាវោ ពាហិតបាបតា។ កុតោតិ កេន ការណេន។ អបគតាតិ អបេតា បរិភដ្ឋា។ បុរិសកិច្ចន្តិ មេថុនប្បដិសេវនំ សន្ធាយ វទន្តិ។
អថ ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសុំ។ សត្ថា ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេបិ តេ មនុស្សេ ឥមាយ គាថាយ បដិចោទេថា’’តិ វត្វា ‘‘អភូតវាទី’’តិ គាថមាហ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា…បេ.… និហីនកម្មា មនុជា បរត្ថា’’តិ។ តត្ថ នេសោ, ភិក្ខវេ, សទ្ទោ ចិរំ ភវិស្សតីតិ ឥទំ សត្ថា តស្ស អយសស្ស និប្ផត្តិំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានិត្វា ភិក្ខូ សមស្សាសេន្តោ អាហ។
គាថាយំ អភូតវាទីតិ បរស្ស ទោសំ អទិស្វាវ មុសាវាទំ កត្វា អភូតេន អតច្ឆេន បរំ អព្ភាចិក្ខន្តោ។ យោ វាបិ កត្វាតិ យោ វា បន បាបកម្មំ កត្វា ‘‘នាហំ ឯតំ ករោមី’’តិ អាហ។ បេច្ច សមា ភវន្តីតិ តេ ឧភោបិ ជនា ឥតោ បរលោកំ គន្ត្វា និហីនកម្មា មនុជា បរត្ថាតិ។ ‘‘បរត្ថា’’តិ ឥមស្ស បន បទស្ស បុរតោ ‘‘បេច្ចា’’តិបទេន សម្ពន្ធោ, បេច្ច បរត្ថ ឥតោ គន្ត្វា តេ និហីនកម្មា បរលោកេ សមា ភវន្តីតិ អត្ថោ។
បរិយាបុណិត្វាតិ ឧគ្គហេត្វា។ អការកាតិ អបរាធស្ស ន ការកា។ នយិមេហិ កតន្តិ ឯវំ កិរ នេសមហោសិ – ឥមេហិ សមណេហិ សក្យបុត្តិយេហិ អទ្ធា តំ បាបកម្មំ ន កតំ, យំ អញ្ញតិត្ថិយា ឧគ្ឃោសិត្វា សកលនគរំ អាហិណ្ឌិំសុ, យស្មា ឥមេ អម្ហេសុ ឯវំ អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អព្ភាចិក្ខន្តេសុបិ ន កិញ្ចិ វិការំ ទស្សេន្តិ, ខន្តិសោរច្ចញ្ច ន វិជហន្តិ, កេវលំ បន ‘‘អភូតវាទី និរយំ ឧបេតី’’តិ ធម្មំយេវ វទន្តា សបន្តិយេវ, ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា អម្ហេ អនុបធារេត្វា អព្ភាចិក្ខន្តេ សបន្តិ, សបថំ ករោន្តា វិយ វទន្តិ
តេសញ្ហិ មនុស្សានំ ភគវតា ភាសិតគាថាយ សវនសមនន្តរមេវ ពុទ្ធានុភាវេន សារជ្ជំ ឱក្កមិ, សំវេគោ ឧប្បជ្ជិ ‘‘នយិទំ អម្ហេហិ បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋំ, សុតំ នាម តថាបិ ហោតិ, អញ្ញថាបិ ហោតិ, ឯតេ ច អញ្ញតិត្ថិយា ឥមេសំ អនត្ថកាមា អហិតកាមា, តស្មា តេ សទ្ធាយ នយិទំ អម្ហេហិ វត្តព្ពំ, ទុជ្ជានា ហិ សមណា’’តិ។ តេ តតោ បដ្ឋាយ តតោ ឱរមិំសុ។
រាជាបិ យេហិ សុន្ទរី មារិតា, តេសំ ជាននត្ថំ បុរិសេ អាណាបេសិ។ អថ តេ ធុត្តា តេហិ កហាបណេហិ សុរំ បិវន្តា អញ្ញមញ្ញំ កលហំ ករិំសុ។ តេសុ ហិ ឯកោ ឯកំ អាហ – ‘‘ត្វំ សុន្ទរិំ ឯកប្បហារេន មារេត្វា មាលាកចវរន្តរេ ខិបិត្វា តតោ លទ្ធកហាបណេហិ សុរំ បិវសិ, ហោតុ ហោតូ’’តិ។ រាជបុរិសា តំ សុត្វា តេ ធុត្តេ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ។ រាជា ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ…បេ.… អន្តរហិតោ សោ, ភន្តេ, សទ្ទោ’’តិ។
កស្មា បន ភគវា ‘‘តិត្ថិយានំ ឥទំ កម្ម’’ន្តិ ភិក្ខូនំ នារោចេសិ? អរិយានំ តាវ អារោចនេន បយោជនំ នត្ថិ, បុថុជ្ជនេសុ បន ‘‘យេ ន សទ្ទហេយ្យុំ, តេសំ តំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តេយ្យា’’តិ នារោចេសិ។ អបិចេតំ ពុទ្ធានំ អនាចិណ្ណំ, យំ អនាគតស្ស ឦទិសស្ស វត្ថុស្ស អាចិក្ខនំ។ បរានុទ្ទេសិកមេវ ហិ ភគវា សំកិលេសបក្ខំ វិភាវេតិ
‘‘ន អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ,
ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;
ន វិជ្ជតី សោ ជគតិប្បទេសោ,
យត្ថដ្ឋិតោ មុច្ចេយ្យ បាបកម្មា’’តិ។ (ធ. ប. ១២៧; មិ. ប. ៤.២.៤);
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ មម្មច្ឆេទនវសេនាបិ ពាលជនេហិ បវត្តិតំ ទុរុត្តវចនំ ខន្តិពលសមន្នាគតស្ស ធីរស្ស ទុត្តិតិក្ខា នាម នត្ថីតិ ឥមមត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ អធិវាសនខន្តិពលវិភាវនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ តុទន្តិ វាចាយ ជនា អសញ្ញតា, សរេហិ សង្គាមគតំវ កុញ្ជរន្តិ កាយិកសំវរាទីសុ កស្សចិបិ សំវរស្ស អភាវេន អសំយតា អវិនីតា ពាលជនា សរេហិ សាយកេហិ សង្គាមគតំ យុទ្ធគតំ កុញ្ជរំវ ហត្ថិនាគំ បដិយោធា វិយ វាចាសត្តីហិ តុទន្តិ វិជ្ឈន្តិ, អយំ តេសំ សភាវោ សុត្វាន វាក្យំ ផរុសំ ឧទីរិតំ, អធិវាសយេ ភិក្ខុ អទុដ្ឋចិត្តោតិ តំ បន តេហិ ពាលជនេហិ ឧទីរិតំ ភាសិតំ មម្មឃដ្ដនវសេន បវត្តិតំ ផរុសំ វាក្យំ វចនំ អភូតំ ភូតតោ និព្ពេឋេន្តោ មម កកចូបមឱវាទំ (ម. និ. ១.២២២ អាទយោ) អនុស្សរន្តោ ឦសកម្បិ អទុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា ‘‘សំសារសភាវោ ឯសោ’’តិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខណសីលោ ភិក្ខុ អធិវាសយេ, អធិវាសនខន្តិយំ ឋត្វា ខមេយ្យាតិ អត្ថោ។
ឯត្ថាហ – កិំ បន តំ កម្មំ, យំ អបរិមាណកាលំ សក្កច្ចំ ឧបចិតវិបុលបុញ្ញសម្ភារោ សត្ថា ឯវំ ទារុណំ អភូតព្ភក្ខានំ បាបុណីតិ? វុច្ចតេ – អយំ សោ ភគវា ពោធិសត្តភូតោ អតីតជាតិយំ មុនាឡិ នាម ធុត្តោ ហុត្វា បាបជនសេវី អយោនិសោមនសិការពហុលោ វិចរតិ។ សោ ឯកទិវសំ សុរភិំ នាម បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ នគរំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ ចីវរំ បារុបន្តំ បស្សិ។ តស្មិញ្ច សមយេ អញ្ញតរា ឥត្ថី តស្ស អវិទូរេន គច្ឆតិ។ ធុត្តោ ‘‘អព្រហ្មចារី អយំ សមណោ’’តិ អព្ភាចិក្ខិ។ សោ តេន កម្មេន ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន ឥទានិ ពុទ្ធោ ហុត្វាបិ សុន្ទរិយា ការណា អភូតព្ភក្ខានំ
‘‘អនោតត្តសរាសន្នេ, រមណីយេ សិលាតលេ;
នានារតនបជ្ជោតេ, នានាគន្ធវនន្តរេ។
‘‘មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន, បរេតោ លោកនាយកោ;
អាសីនោ ព្យាករី តត្ថ, បុព្ពកម្មានិ អត្តនោ។
‘‘សុណាថ ភិក្ខវោ មយ្ហំ, យំ កម្មំ បកតំ មយា;
បិលោតិកស្ស កម្មស្ស, ពុទ្ធត្តេបិ វិបច្ចតិ។
១.
‘‘មុនាឡិ
បច្ចេកពុទ្ធំ សុរភិំ, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ។
‘‘តេន
ពហូ វស្សសហស្សានិ, ទុក្ខំ វេទេមិ វេទនំ។
‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ឥធ បច្ឆិមកេ ភវេ;
អព្ភក្ខានំ មយា លទ្ធំ, សុន្ទរិកាយ ការណា។
២.
‘‘សព្ពាភិភុស្ស ពុទ្ធស្ស, នន្ទោ នាមាសិ សាវកោ;
តំ អព្ភក្ខាយ និរយេ, ចិរំ សំសរិតំ មយា។
‘‘ទស វស្សសហស្សានិ, និរយេ សំសរិំ ចិរំ;
មនុស្សភាវំ លទ្ធាហំ, អព្ភក្ខានំ ពហុំ លភិំ។
‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ចិញ្ចមាណវិកា មមំ;
អព្ភាចិក្ខិ អភូតេន, ជនកាយស្ស អគ្គតោ។
៣.
‘‘ព្រាហ្មណោ សុតវា អាសិំ, អហំ សក្កតបូជិតោ;
មហាវនេ បញ្ចសតេ, មន្តេ វាចេមិ មាណវេ។
‘‘តត្ថាគតោ
តញ្ចាហំ អាគតំ ទិស្វា, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ។
‘‘តតោហំ អវចំ សិស្សេ, កាមភោគី អយំ ឥសិ;
មយ្ហម្បិ ភាសមានស្ស, អនុមោទិំសុ មាណវា។
‘‘តតោ មាណវកា សព្ពេ, ភិក្ខមានំ កុលេ កុលេ;
មហាជនស្ស អាហំសុ, កាមភោគី អយំ ឥសិ។
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, បញ្ច ភិក្ខុសតា ឥមេ;
អព្ភក្ខានំ លភុំ សព្ពេ, សុន្ទរិកាយ ការណា។
៤.
‘‘វេមាតុភាតិកំ បុព្ពេ, ធនហេតុ ហនិំ អហំ;
បក្ខិបិំគិរិទុគ្គស្មិំ, សិលាយ ច អបិំសយិំ។
‘‘តេន
អង្គុដ្ឋំ បិំសយី បាទេ, មម បាសាណសក្ខរា។
៥.
‘‘បុរេហំ ទារកោ ហុត្វា, កីឡមានោ មហាបថេ;
បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វាន, មគ្គេ សកលិកំ ខិបិំ។
‘‘តេន
វធត្ថំ មំ ទេវទត្តោ, អភិមារេ បយោជយិ។
៦.
‘‘ហត្ថារោហោ បុរេ អាសិំ, បច្ចេកមុនិមុត្តមំ;
បិណ្ឌាយ វិចរន្តំ តំ, អាសាទេសិំ គជេនហំ។
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ភន្តោ នាឡាគិរី គជោ;
គិរិព្ពជេ បុរវរេ, ទារុណោ សមុបាគមិ។
៧.
‘‘រាជាហំ បត្ថិវោ អាសិំ, សត្តិយា បុរិសេ ហនិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, និរយេ បច្ចិសំ ភុសំ។
‘‘កម្មុនោ តស្ស សេសេន, សោទានិ សកលំ មម;
បាទេ ឆវិំ បកប្បេសិ, ន ហិ កម្មំ វិនស្សតិ។
៨.
‘‘អហំ
មច្ឆកេ ឃាតិតេ ទិស្វា, ជនយិំ សោមនស្សកំ។
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, សីសទុក្ខំ អហូ មម;
សក្កា ច សព្ពេ ហញ្ញិំសុ, យទា ហនិ វិដដូភោ។
៩.
‘‘ផុស្សស្សាហំ បាវចនេ, សាវកេ បរិភាសយិំ;
យវំ ខាទថ ភុញ្ជថ, មា ច ភុញ្ជថ សាលយោ។
‘‘តេន
និមន្តិតោ ព្រាហ្មណេន, វេរញ្ជាយំ វសិំ តទា។
១០.
‘‘និព្ពុទ្ធេ វត្តមានម្ហិ, មល្លបុត្តំ និហេឋយិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, បិដ្ឋិទុក្ខំ អហូ មម។
១១.
‘‘តិកិច្ឆកោ អហំ អាសិំ, សេដ្ឋិបុត្តំ វិរេចយិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, ហោតិ បក្ខន្ទិកា មម។
១២.
‘‘អវចាហំ ជោតិបាលោ, កស្សបំ សុគតំ តទា;
កុតោ នុ ពោធិ មុណ្ឌស្ស, ពោធិ បរមទុល្លភា។
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, អចរិំ ទុក្ករំ ពហុំ;
ឆព្ពស្សានុរុវេលាយំ, តតោ ពោធិំ អបាបុណិំ។
‘‘នាហំ
កុម្មគ្គេន គវេសិស្សំ, បុព្ពកម្មេន វារិតោ។
‘‘បុញ្ញបាបបរិក្ខីណោ, សព្ពសន្តាបវជ្ជិតោ;
អសោកោ អនុបាយាសោ, និព្ពាយិស្សមនាសវោ។
‘‘ឯវំ ជិនោ វិយាកាសិ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អគ្គតោ;
សព្ពាភិញ្ញាពលប្បត្តោ, អនោតត្តមហាសរេ’’តិ។ (អប. ថេរ ១.៣៩.៦៤-៩៦);
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ឧបសេនសុត្តវណ្ណនា
៣៩. នវមេ ឧបសេនស្សាតិ ឯត្ថ ឧបសេនោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ, វង្គន្តព្រាហ្មណស្ស បន បុត្តត្តា ‘‘វង្គន្តបុត្តោ’’តិ ច នំ វោហរន្តិ។
អយញ្ហិ ថេរោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស កនិដ្ឋភាតា, សាសនេ បព្ពជិត្វា អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ ឧបសម្បទាយ ទ្វិវស្សោ ឧបជ្ឈាយោ ហុត្វា ឯកំ ភិក្ខុំ ឧបសម្បាទេត្វា តេន សទ្ធិំ ភគវតោ ឧបដ្ឋានំ គតោ, តស្ស ភិក្ខុនោ ភគវតា តស្ស សទ្ធិវិហារិកភាវំ បុច្ឆិត្វា ខន្ធកេ អាគតនយេន ‘‘អតិលហុំ ខោ ត្វំ, មោឃបុរិស, អាវត្តោ ពាហុល្លាយ, យទិទំ គណពន្ធិយ’’ន្តិ (មហាវ. ៧៥) វិគរហិតោ បតោទាភិតុន្នោ វិយ អាជានីយោ សំវិគ្គមានសោ ‘‘យទិបាហំ ឥទានិ បរិសំ និស្សាយ ភគវតា វិគរហិតោ, បរិសំយេវ បន និស្សាយ បាសំសិយោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឧស្សាហជាតោ សព្ពេ ធុតធម្មេ សមាទាយ វត្តមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា ន ចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ បដិសម្ភិទាប្បត្តោ មហាខីណាសវោ ហុត្វា អត្តនោ និស្សិតកេ ធុតង្គធរេ ឯវ កត្វា តេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា សន្ថតសិក្ខាបទេ (បារា. ៥៦៥ អាទយោ) អាគតនយេន ‘‘បាសាទិកា ខោ ត្យាយំ, ឧបសេន, បរិសា’’តិ បរិសវសេន ភគវតោ សន្តិកា លទ្ធបសំសោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សមន្តបាសាទិកានំ យទិទំ ឧបសេនោ
សោ ឯកទិវសំ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ អន្តេវាសិកេសុ អត្តនោ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានំ គតេសុ ឧទកកុម្ភតោ ឧទកំ គហេត្វា បាទេ បក្ខាលេត្វា គត្តានិ សីតិំ កត្វា ចម្មក្ខណ្ឌំ អត្ថរិត្វា ទិវាដ្ឋានេ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ អត្តនោ គុណេ អាវជ្ជេសិ។ តស្ស តេ អនេកសតា អនេកសហស្សា បោង្ខានុបោង្ខំ ឧបដ្ឋហិំសុ។ សោ ‘‘មយ្ហំ តាវ សាវកស្ស សតោ ឥមេ ឯវរូបា គុណា, កីទិសា នុ ខោ មយ្ហំ សត្ថុ គុណា’’តិ ភគវតោ គុណាភិមុខំ មនសិការំ បេសេសិ។ តេ តស្ស ញាណពលានុរូបំ អនេកកោដិសហស្សា ឧបដ្ឋហិំសុ។ សោ ‘‘ឯវំសីលោ មេ សត្ថា ឯវំធម្មោ ឯវំបញ្ញោ ឯវំវិមុត្តី’’តិអាទិនា ច ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា ច អាវិភាវានុរូបំ សត្ថុ គុណេ អនុស្សរិត្វា ‘‘អាយស្មតោ ឧបសេនស្ស វង្គន្តបុត្តស្ស រហោគតស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។
តត្ថ រហោគតស្សាតិ រហសិ គតស្ស។ បដិសល្លីនស្សាតិ ឯកីភូតស្ស។ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទីតិ ឯវំ ឥទានិ វុច្ចមានាការោ ចិត្តស្ស វិតក្កោ ឧប្បជ្ជិ។ លាភា វត មេតិ យេ ឥមេ មនុស្សត្តពុទ្ធុប្បាទសទ្ធាសមធិគមាទយោ, អហោ វត មេ ឯតេ លាភា។ សុលទ្ធំ វត មេតិ យញ្ចិទំ មយា ភគវតោ សាសនេ បព្ពជ្ជូបសម្បទារតនត្តយបយិរុបាសនាទិ បដិលទ្ធំ, តំ មេ អហោ វត សុដ្ឋុ លទ្ធំ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘សត្ថា ច មេ’’តិអាទិនា។
តត្ថ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ សត្តេ អនុសាសតីតិ សត្ថា។ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវា។ អារកត្តា កិលេសេហិ, កិលេសារីនំ ហតត្តា, សំសារចក្កស្ស វា អរានំ ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣ អាទយោ) ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសតោ គហេតព្ពោ។
ស្វាក្ខាតេតិ សុដ្ឋុ អក្ខាតេ, ឯកន្តនិយ្យានិកំ កត្វា ភាសិតេ។ ធម្មវិនយេតិ បាវចនេ។ តញ្ហិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានានំ សំសារទុក្ខបាតតោ ធារណេន, រាគាទិកិលេសេ វិនយនេន ច ធម្មវិនយោតិ វុច្ចតិ។ សព្រហ្មចារិនោតិ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មសង្ខាតំ ភគវតោ សាសនំ អរិយមគ្គំ សហ ចរន្តិ បដិបជ្ជន្តីតិ សព្រហ្មចារិនោ។ សីលវន្តោតិ មគ្គផលសីលវសេន សីលវន្តោ។ កល្យាណធម្មាតិ សមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនាទយោ កល្យាណា សុន្ទរា ធម្មា ឯតេសំ អត្ថីតិ កល្យាណធម្មា។ ឯតេន សង្ឃស្ស សុប្បដិបត្តិំ ទស្សេតិ។ សីលេសុ ចម្ហិ បរិបូរការីតិ ‘‘អហម្បិ បព្ពជិត្វា ន តិរច្ឆានកថាកថិកោ កាយទឡ្ហិពហុលោ ហុត្វា វិហាសិំ, អថ ខោ បាតិមោក្ខសំវរាទិំ ចតុព្ពិធម្បិ សីលំ អខណ្ឌំ អឆិទ្ទំ អសពលំ អកម្មាសំ សុសមាហិតោ ចម្ហិ ឯកគ្គចិត្តោតិ ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា សព្ពថាបិ សមាហិតោ ច អម្ហិ អវិក្ខិត្តចិត្តោ។ ឥមិនា សមាធិស្មិំ បរិបូរការិតាវចនេន តតិយផលសម្បត្តិមត្តនោ ទីបេតិ។ អនាគាមិនោ ហិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការិនោ។ អរហា ចម្ហិ ខីណាសវោតិ កាមាសវាទីនំ សព្ពសោ ខីណត្តា ខីណាសវោ, តតោ ឯវ បរិក្ខីណភវសំយោជនោ សទេវកេ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យតាយ អរហា ចម្ហិ។ ឯតេន អត្តនោ កតករណីយតំ ទស្សេតិ។ មហិទ្ធិកោ ចម្ហិ មហានុភាវោតិ អធិដ្ឋានវិកុព្ពនាទិឥទ្ធីសុ មហតា វសីភាវេន សមន្នាគតត្តា មហិទ្ធិកោ ឧឡារស្ស បុញ្ញានុភាវស្ស
ភទ្ទកំ មេ ជីវិតន្តិ ឯវំវិធសីលាទិគុណសមន្នាគតស្ស មេ យាវាយំ កាយោ ធរតិ, តាវ សត្តានំ ហិតសុខមេវ វឌ្ឍតិ, បុញ្ញក្ខេត្តភាវតោ ជីវិតម្បិ មេ ភទ្ទកំ សុន្ទរំ។ ភទ្ទកំ មរណន្តិ សចេ បនិទំ ខន្ធបញ្ចកំ អជ្ជ វា ឥមស្មិំយេវ វា ខណេ អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ និព្ពាយតិ, តំ អប្បដិសន្ធិកំ បរិនិព្ពានសង្ខាតំ មរណម្បិ មេ ភទ្ទកន្តិ ឧភយត្ថ តាទិភាវំ ទីបេតិ។ ឯវំ មហាថេរោ អប្បហីនសោមនស្សុប្បិលាវិតវាសនុស្សន្នត្តា ឧឡារសោមនស្សិតោ ធម្មពហុមានេន ធម្មបីតិបដិសំវេទនេន បរិវិតក្កេសិ។
តំ សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានិត្វា ជីវិតេ មរណេ ច តស្ស តាទិភាវវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា…បេ.… ឧទានេសី’’តិ។
តត្ថ យំ ជីវិតំ ន តបតីតិ យំ ខីណាសវបុគ្គលំ ជីវិតំ អាយតិំ ខន្ធប្បវត្តិយា សព្ពេន សព្ពំ អភាវតោ ន តបតិ ន ពាធតិ, វត្តមានមេវ វា
មរណន្តេ ន សោចតីតិ មរណសង្ខាតេ អន្តេ បរិយោសានេ, មរណសមីបេ វា ន សោចតិ អនាគាមិមគ្គេនេវ សោកស្ស សមុគ្ឃាតិតត្តា។ ស វេ ទិដ្ឋបទោ ធីរោ, សោកមជ្ឈេ ន សោចតីតិ សោ អនភិជ្ឈាទីនំ
ឥទានិស្ស សព្ពសោ សោកហេតូនំ អភាវំ ទីបេតុំ ‘‘ឧច្ឆិន្នភវតណ្ហស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យស្ស អគ្គមគ្គេន សព្ពសោ ឧច្ឆិន្នា ភវតណ្ហា, សោ ឧច្ឆិន្នភវតណ្ហោ។ តស្ស អវសេសកិលេសានំ អនវសេសវូបសមេន សន្តចិត្តស្ស ខីណាសវភិក្ខុនោ។ វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោតិ ជាតិអាទិកោ –
‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;
អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, ‘សំសារោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ។ –
វុត្តលក្ខណោ សំសារោ វិសេសតោ ខីណោ។ តស្មា នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោតិ យស្មា តស្ស ឯវរូបស្ស អរិយបុគ្គលស្ស អាយតិំ បុនព្ភវោ នត្ថិ, តស្មា តស្ស ជាតិសំសារោ ខីណោ។ កស្មា បនស្ស បុនព្ភវោ នត្ថិ? យស្មា ឧច្ឆិន្នភវតណ្ហោ សន្តចិត្តោ ច ហោតិ, តស្មាតិ អាវត្តេត្វា វត្តព្ពំ។ អថ វា វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, តតោ ឯវ នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោតិ អត្ថោ យោជេតព្ពោ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. សារិបុត្តឧបសមសុត្តវណ្ណនា
៤០. ទសមេ អត្តនោ ឧបសមន្តិ សាវកបារមីមត្ថកប្បត្តិយា ហេតុភូតំ អគ្គមគ្គេន អត្តនោ អនវសេសកិលេសវូបសមំ។
អាយស្មា ហិ សារិបុត្តោ អនុបសន្តកិលេសានំ សត្តានំ រាគាទិកិលេសជនិតសន្តាបទរថបរិឡាហទុក្ខញ្ចេវ កិលេសាភិសង្ខារនិមិត្តំ ជាតិជរាព្យាធិមរណសោកបរិទេវាទិទុក្ខញ្ច បច្ចក្ខតោ ទិស្វា ‘‘អត្តនោ ឧបសមំ បច្ចវេក្ខមានោ’’តិ។
អបរេ ‘‘ថេរោ អរហត្តផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តំ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘ឥមស្ស វតាយំ សន្តបណីតភាវោ អច្ចន្តសន្តាយ អសង្ខតាយ ធាតុយា អារម្មណតោ, សយញ្ច សម្មទេវ កិលេសវូបសមតោ’តិ ឯវំ អភិណ្ហំ ឧបសមំ បច្ចវេក្ខតី’’តិ វទន្តិ។ អញ្ញេ បន ‘‘អនវសេសកិលេសានំ ឧបសមបរិយោសានេ ជាតំ អគ្គផលមេវេត្ថ ឧបសមោ នាម, តំ បច្ចវេក្ខមានោ និសិន្នោ’’តិ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ យទិទំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស មហាបញ្ញតាទិហេតុភូតំ សាវកេសុ អនញ្ញសាធារណំ កិលេសប្បហានំ អគ្គផលំ វា ឧបសមបរិយាយេន វុត្តំ, តស្ស បច្ចវេក្ខណសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា តទនុភាវទីបកំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ ឧបសន្តសន្តចិត្តស្សាតិ ឧបសន្តមេវ ហុត្វា សន្តំ ចិត្តំ ឯតស្សាតិ ឧបសន្តសន្តចិត្តោ។ សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនេន ហិ ឧបសន្តកិលេសត្តា ឧបសន្តចិត្តំ ន សព្ពថា ‘‘ឧបសន្តសន្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ តស្ស ឧបសមស្ស អនច្ចន្តិកភាវតោ, ន តថា អគ្គមគ្គេន។ តេន បន អច្ចន្តមេវ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា អរហតោ ចិត្តំ បុន កិលេសានំ អនុបសមេតព្ពតាយ សមថវិបស្សនាហេដ្ឋិមមគ្គេហិ ឧបសន្តកិលេសំ ហុត្វា អច្ចន្តសន្តភាវតោវ ឧបសន្តន្តិ វា ឧបសមោ វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘ឧបសន្តសន្តចិត្តស្សា’’តិ អច្ចន្តូបសមេន សន្តចិត្តស្សាតិ អត្ថោ។
អថ វា សតិបិ សព្ពេសំ ខីណាសវានំ អនវសេសកិលេសវូបសមេ សាវកបារមីញាណស្ស បន មត្ថកប្បត្តិហេតុភូតោ សាវកេសុ អនញ្ញសាធារណោ សវិសេសោ ធម្មសេនាបតិនោ
តត្រាយមត្ថោ – ភុសំ ទឡ្ហំ វា សន្តំ ឧបសន្តំ, តេន ឧបសន្តេន ឧបសន្តមេវ ហុត្វា សន្តំ ឧបសន្តសន្តំ នេត្តិច្ឆិន្នស្សាតិ នេត្តិ វុច្ចតិ ភវតណ្ហា សំសារស្ស នយនតោ, សា នេត្តិ ឆិន្នា ឯតស្សាតិ នេត្តិច្ឆិន្នោ។ តស្ស នេត្តិច្ឆិន្នស្ស, បហីនតណ្ហស្សាតិ អត្ថោ។ មុត្តោ សោ មារពន្ធនាតិ សោ ឯវំវិធោ បរិក្ខីណភវសំយោជនោ សព្ពស្មា មារពន្ធនតោ មុត្តោ, ន តស្ស មារពន្ធនមោចនាយ ករណីយំ អត្ថិ, តស្មា ធម្មសេនាបតិ អត្តនោ ឧបសមំ បច្ចវេក្ខតីតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតា ច មេឃិយវគ្គវណ្ណនា។