៨. បាដលិគាមិយវគ្គោ
១. បឋមនិព្ពានបដិសំយុត្តសុត្តវណ្ណនា
៧១. បាដលិគាមិយវគ្គស្ស និព្ពានបដិសំយុត្តាយាតិ អមតធាតុសន្និស្សិតាយ អសង្ខតធាតុយា បវេទនវសេន បវត្តាយ។ ធម្មិយា កថាយាតិ ធម្មទេសនាយ។ សន្ទស្សេតីតិ សភាវសរសលក្ខណតោ និព្ពានំ ទស្សេតិ។ សមាទបេតីតិ តមេវ អត្ថំ តេ ភិក្ខូ គណ្ហាបេតិ។ សមុត្តេជេតីតិ តទត្ថគហណេ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ តេជេតិ ជោតេតិ។ សម្បហំសេតីតិ និព្ពានគុណេហិ សម្មទេវ សព្ពប្បការេហិ តោសេតិ។
អថ វា សន្ទស្សេតីតិ ‘‘សោ សព្ពសង្ខារសមថោ សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គា តណ្ហក្ខយោ វិរាគោ និរោធោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧; មហាវ. ៨) នយេនេវ សព្ពថា តេន តេន បរិយាយេន តេសំ តេសំ អជ្ឈាសយានុរូបំ សម្មា ទស្សេតិ។ សមាទបេតីតិ ‘‘ឥមិនា អរិយមគ្គេន តំ អធិគន្តព្ព’’ន្តិ អធិគមបដិបទាយ សទ្ធិំ តត្ថ ភិក្ខូ និន្នបោណបព្ភារេ ករោន្តោ សម្មា អាទបេតិ គណ្ហាបេតិ។ សមុត្តេជេតីតិ ឯតំ ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវន្តិ ‘‘មា សម្មាបដិបត្តិយំ បមាទំ អន្តរាវោសានំ អាបជ្ជថ, ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស វីរិយវតោ នយិទំ ទុក្ករំ, តស្មា សីលវិសុទ្ធិអាទិវិសុទ្ធិបដិបទាយ ឧដ្ឋហថ ឃដយថ វាយមេយ្យាថា’’តិ និព្ពានាធិគមាយ ឧស្សាហេតិ, តត្ថ វា ចិត្តំ វោទបេតិ។ សម្បហំសេតីតិ ‘‘មទនិម្មទនោ បិបាសវិនយោ អាលយសមុគ្ឃាតោ’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០), រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ (សំ. និ. ៤.៣៦៧; ឥតិវុ. ៤៤), អសង្ខតន្តិ (សំ. និ. ៤.៣៦៧), អមតញ្ច សន្តន្តិអាទិនា ច អនេកបរិយាយេន (សំ. និ. ៤.៤០៩) និព្ពានានិសំសប្បកាសនេន តេសំ ភិក្ខូនំ ចិត្តំ តោសេន្តោ ហាសេន្តោ សម្បហំសេតិ សមស្សាសេតិ។
តេធាតិ អដ្ឋិំ កត្វាតិ ‘‘អត្ថិ កិញ្ចិ អយំ នោ អត្ថោ អធិគន្តព្ពោ’’តិ ឯវំ សល្លក្ខេត្វា តាយ ទេសនាយ អត្ថិកា ហុត្វា។ មនសិ កត្វាតិ ចិត្តេ ឋបេត្វា អនញ្ញវិហិតា តំ ទេសនំ អត្តនោ ចិត្តគតមេវ សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វាតិ សព្ពេន ការកចិត្តេន សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វាតិ សព្ពស្មា ចិត្តតោ ទេសនំ សម្មា អនុ អនុ អាហរិត្វា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ទេសេន្តស្ស យេហិ ចិត្តេហិ ទេសនា កតា, សព្ពស្មា ចិត្តតោ បវត្តំ ទេសនំ ពហិ គន្តុំ អទេន្តោ សម្មា អវិបរីតំ អនុ អនុ អាហរិត្វា អត្តនោ ចិត្តសន្តានំ អាហរិត្វា យថាទេសិតទេសិតំ ទេសនំ សុដ្ឋុ ឧបធារេត្វា។ ឱហិតសោតាតិ អវហិតសោតា, សុដ្ឋុ ឧបិតសោតា។ ឱហិតសោតាតិ វា អវិក្ខិត្តសោតា។ តមេវ ឧបលព្ភមានោបិ ហិ សវនេ អវិក្ខេបោ សតិសំវរោ វិយ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីសុ សោតិន្ទ្រិយេបិ វត្តុមរហតីតិ។ ឯត្ថ ច ‘‘អដ្ឋិំ កត្វា’’តិអាទីហិ ចតូហិបិ បទេហិ តេសំ ភិក្ខូនំ តប្បរភាវតោ សវនេ អាទរទីបនេន សក្កច្ចសវនំ ទស្សេតិ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេសំ ភិក្ខូនំ តស្សា និព្ពានបដិសំយុត្តាយ ធម្មកថាយ សវនេ អាទរការិតំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ និព្ពានស្ស តព្ពិធុរធម្មទេសនាមុខេន បរមត្ថតោ វិជ្ជមានភាវវិភាវនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អត្ថីតិ វិជ្ជតិ, បរមត្ថតោ ឧបលព្ភតីតិ អត្ថោ។ ភិក្ខវេតិ តេសំ ភិក្ខូនំ អាលបនំ។ ននុ ច ឧទានំ នាម បីតិសោមនស្សសមុដ្ឋាបិតោ វា ធម្មសំវេគសមុដ្ឋាបិតោ វា ធម្មបដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារោ, តថា ចេវ ឯត្តកេសុ សុត្តេសុ អាគតំ, ឥធ កស្មា ភគវា ឧទានេន្តោ តេ ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ? តេសំ ភិក្ខូនំ សញ្ញាបនត្ថំ។ និព្ពានបដិសំយុត្តញ្ហិ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេត្វា និព្ពានគុណានុស្សរណេន ឧប្បន្នបីតិសោមនស្សា ឧទានំ ឧទានេសិ។ ឥធ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតន’’ន្តិអាទិមាហ, ន ឯកន្តតោវ តេ បដិគ្គាហកេ កត្វាតិ វេទិតព្ពំ។ តទាយតនន្តិ តំ ការណំ។ ទការោ បទសន្ធិករោ។ និព្ពានញ្ហិ
តត្រាយំ ធម្មន្វយោ – ឥធ សង្ខតធម្មានំ វិជ្ជមានត្តា អសង្ខតាយបិ ធាតុយា ភវិតព្ពំ តប្បដិបក្ខត្តា សភាវធម្មានំ។ យថា ហិ ទុក្ខេ វិជ្ជមានេ តប្បដិបក្ខភូតំ សុខម្បិ វិជ្ជតិយេវ
‘‘យថាបិ ទុក្ខេ វិជ្ជន្តេ, សុខំ នាមបិ វិជ្ជតិ;
ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោបិ ឥច្ឆិតព្ពកោ។
‘‘យថាបិ ឧណ្ហេ វិជ្ជន្តេ, អបរំ វិជ្ជតិ សីតលំ;
ឯវំ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេ, និព្ពានំ ឥច្ឆិតព្ពកំ។
‘‘យថាបិ បាបេ វិជ្ជន្តេ, កល្យាណមបិ វិជ្ជតិ;
ឯវមេវ ជាតិ វិជ្ជន្តេ, អជាតិមបិ ឥច្ឆិតព្ពក’’ន្តិអាទិ។ (ពុ. វំ. ២.១០-១២) –
អបិច និព្ពានស្ស បរមត្ថតោ អត្ថិភាវវិចារណំ បរតោ អាវិភវិស្សតិ។
ឯវំ ភគវា អសង្ខតាយ ធាតុយា បរមត្ថតោ អត្ថិភាវំ សម្មុខេន ទស្សេត្វា ឥទានិ តព្ពិធុរធម្មាបោហនមុខេនស្ស សភាវំ ទស្សេតុំ, ‘‘យត្ថ នេវ បថវី ន អាបោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យស្មា និព្ពានំ សព្ពសង្ខារវិធុរសភាវំ យថា សង្ខតធម្មេសុ កត្ថចិ នត្ថិ, តថា តត្ថបិ សព្ពេ សង្ខតធម្មា។ ន ហិ សង្ខតាសង្ខតធម្មានំ សមោធានំ សម្ភវតិ។ តត្រាយំ អត្ថវិភាវនា
ឥទានិ អរូបសភាវត្តេបិ និព្ពានស្ស អរូបភវបរិយាបន្នានំ ធម្មានំ តត្ថ អភាវំ ទស្សេតុំ, ‘‘ន អាកាសានញ្ចាយតនំ…បេ.… ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតន’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ ន អាកាសានញ្ចាយតនន្តិ សទ្ធិំ អារម្មណេន កុសលវិបាកកិរិយភេទោ តិវិធោបិ អាកាសានញ្ចាយតនចិត្តុប្បាទោ នត្ថីតិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ យទគ្គេន ច និព្ពានេ កាមលោកាទីនំ ‘‘នាយំ លោកោ ន បរលោកោ’’តិ។ តស្សត្ថោ – យ្វាយំ ‘‘ឥត្ថត្តំ ទិដ្ឋធម្មោ ឥធលោកោ’’តិ ច លទ្ធវោហារោ ខន្ធាទិលោកោ, យោ ច ‘‘តតោ អញ្ញថា បរោ អភិសម្បរាយោ’’តិ ច លទ្ធវោហារោ ខន្ធាទិលោកោ, តទុភយម្បិ តត្ថ នត្ថីតិ។ ន ឧភោ ចន្ទិមសូរិយាតិ យស្មា រូបគតេ សតិ តមោ នាម សិយា, តមស្ស ច វិធមនត្ថំ ចន្ទិមសូរិយេហិ វត្តិតព្ពំ។ សព្ពេន សព្ពំ បន យត្ថ រូបគតមេវ នត្ថិ, កុតោ តត្ថ តមោ។ តមស្ស វា វិធមនា ចន្ទិមសូរិយា, តស្មា ចន្ទិមា សូរិយោ ចាតិ ឧភោបិ តត្ថ និព្ពានេ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ឥមិនា អាលោកសភាវតំយេវ និព្ពានស្ស ទស្សេតិ។
ឯត្តាវតា ច អនភិសមេតាវីនំ ភិក្ខូនំ អនាទិមតិសំសារេ សុបិនន្តេបិ អននុភូតបុព្ពំ បរមគម្ភីរំ អតិទុទ្ទសំ សណ្ហសុខុមំ អតក្កាវចរំ អច្ចន្តសន្តំ បណ្ឌិតវេទនីយំ អតិបណីតំ អមតំ និព្ពានំ វិភាវេន្តោ បឋមំ តាវ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតន’’ន្តិ តស្ស អត្ថិភាវា តេសំ អញ្ញាណាទីនិ អបនេត្វា ‘‘យត្ថ នេវ បថវី ‘‘តត្រាបាហំ, ភិក្ខវេ, នេវ អាគតិំ វទាមី’’តិ។
តត្ថ តត្រាតិ តស្មិំ។ អបិសទ្ទោ សមុច្ចយេ។ អហំ, ភិក្ខវេ, យត្ថ សង្ខារបវត្តេ កុតោចិ កស្សចិ អាគតិំ ន វទាមិ យថាបច្ចយំ តត្ថ ធម្មមត្តស្ស ន គតិន្តិ កត្ថចិ គមនំ ន វទាមិ គន្តព្ពដ្ឋានតាយ អភាវតោ។ ន ហិ តត្ថ សត្តានំ ឋបេត្វា ញាណេន អារម្មណករណំ អាគតិគតិយោ សម្ភវន្តិ, នាបិ ឋិតិចុតូបបត្តិយោ វទាមិ។ ‘‘តទាបហ’’ន្តិបិ បាឡិ។ តស្សត្ថោ – តម្បិ អាយតនំ គាមន្តរតោ គាមន្តរំ វិយ ន អាគន្តព្ពតាយ ន អាគតិ, ន គន្តព្ពតាយ ន គតិ, បថវីបព្ពតាទិ វិយ អបតិដ្ឋានតាយ ន ឋិតិ, អបច្ចយត្តា វា ឧប្បាទាភាវោ, តតោ អមតសភាវត្តា ចវនាភាវោ, ឧប្បាទនិរោធាភាវតោ ចេវ តទុភយបរិច្ឆិន្នាយ ឋិតិយា ច អភាវតោ ន ឋិតិំ ន ចុតិំ ន ឧបបត្តិំ វទាមិ។ កេវលំ បន តំ អរូបសភាវត្តា អបច្ចយត្តា ច ន កត្ថចិ បតិដ្ឋិតន្តិ អប្បតិដ្ឋំ។ តត្ថ បវត្តាភាវតោ បវត្តប្បដិបក្ខតោ ច អប្បវត្តំ។ អរូបសភាវត្តេបិ វេទនាទយោ វិយ កស្សចិបិ អារម្មណស្ស អនាលម្ពនតោ ឧបត្ថម្ភនិរបេក្ខតោ ច អនារម្មណមេវ តំ ‘‘អាយតន’’ន្តិ វុត្តំ និព្ពានំ។ អយញ្ច ឯវសទ្ទោ អប្បតិដ្ឋមេវ អប្បវត្តមេវាតិ បទទ្វយេនបិ យោជេតព្ពោ ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សាតិ យទិទំ ‘‘អប្បតិដ្ឋ’’ន្តិអាទីហិ វចនេហិ វណ្ណិតំ ថោមិតំ យថាវុត្តលក្ខណំ និព្ពានំ, ឯសោ ឯវ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តោ បរិយោសានំ តទធិគមេ សតិ សព្ពទុក្ខាភាវតោ។ តស្មា ‘‘ទុក្ខស្ស អន្តោ’’តិ អយមេវ តស្ស សភាវោតិ ទស្សេតិ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ទុតិយនិព្ពានបដិសំយុត្តសុត្តវណ្ណនា
៧២. ទុតិយេ ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ និព្ពានស្ស បកតិយា គម្ភីរភាវតោ ទុទ្ទសភាវទីបនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។ តត្ថ ទុទ្ទសន្តិ សភាវគម្ភីរត្តា អតិសុខុមសណ្ហសភាវត្តា ច អនុបចិតញាណសម្ភារេហិ បស្សិតុំ ន សក្កាតិ ទុទ្ទសំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘តញ្ហិ តេ, មាគណ្ឌិយ, អរិយំ បញ្ញាចក្ខុ នត្ថិ, យេន ត្វំ អារោគ្យំ ជានេយ្យាសិ, និព្ពានម្បិ បស្សេយ្យាសី’’តិ (ម. និ. ២.២១៨)។ អបរម្បិ វុត្តំ – ‘‘ឥទម្បិ ខោ ឋានំ ទុទ្ទសំ, យទិទំ សព្ពសង្ខារសមថោ’’តិអាទិ (មហាវ. ៨; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧)។ អនតន្តិ ន ហិ សច្ចំ សុទស្សនន្តិ ឥមិនាបិ តមេវត្ថំ បាកដំ ករោតិ។ តត្ថ សច្ចន្តិ និព្ពានំ។ តញ្ហិ កេនចិ បរិយាយេន អសន្តសភាវាភាវតោ ឯកន្តេនេវ សន្តត្តា អវិបរីតដ្ឋេន សច្ចំ។ ន ហិ តំ សុទស្សនំ ន សុខេន បស្សិតព្ពំ, សុចិរម្បិ កាលំ បុញ្ញញាណសម្ភារេ សមានេន្តេហិបិ កសិរេនេវ សមធិគន្តព្ពតោ។ តថា ហិ វុត្តំ ភគវតា – ‘‘កិច្ឆេន មេ អធិគត’’ន្តិ (មហាវ. ៨; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧)។
បដិវិទ្ធា តណ្ហា ជានតោ បស្សតោ នត្ថិ កិញ្ចនន្តិ តញ្ច និរោធសច្ចំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន អភិសមេន្តេន វិសយតោ កិច្ចតោ ច អារម្មណតោ ច អារម្មណប្បដិវេធេន អសម្មោហប្បដិវេធេន ច បដិវិទ្ធំ, យថាបរិញ្ញាភិសមយវសេន ទុក្ខសច្ចំ, ភាវនាភិសមយវសេន
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. តតិយនិព្ពានបដិសំយុត្តសុត្តវណ្ណនា
៧៣. តតិយេ អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ តទា កិរ ភគវតា អនេកបរិយាយេន សំសារស្ស អាទីនវំ បកាសេត្វា សន្ទស្សនាទិវសេន ឥមំ ឧទានន្តិ តេសំ ភិក្ខូនំ វិមតិវិធមនត្ថញ្ចេវ ឥធ សមណព្រាហ្មណានំ ‘‘និព្ពានំ និព្ពានន្តិ វាចាវត្ថុមត្តមេវ, នត្ថិ ហិ បរមត្ថតោ និព្ពានំ នាម អនុបលព្ភមានសភាវត្តា’’តិ លោកាយតិកាទយោ វិយ វិប្បដិបន្នានំ ពហិទ្ធា ច បុថុទិដ្ឋិគតិកានំ មិច្ឆាវាទភញ្ជនត្ថញ្ច ឥមំ អមតមហានិព្ពានស្ស បរមត្ថតោ អត្ថិភាវទីបនំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អជាតំ អភូតំ អកតំ អសង្ខតន្តិ សព្ពានិបិ បទានិ អជាតំ, ការណេន វិនា, សយមេវ វា ន ភូតំ ន បាតុភូតំ ន ឧប្បន្នន្តិ អភូតំ, ឯវំ អជាតត្តា អភូតត្តា ច យេន កេនចិ ការណេន ន កតន្តិ អកតំ, ជាតភូតកតសភាវោ ច នាមរូបានំ សង្ខតធម្មានំ ហោតិ, ន អសង្ខតសភាវស្ស និព្ពានស្សាតិ ទស្សនត្ថំ អសង្ខតន្តិ វុត្តំ។ បដិលោមតោ វា សមេច្ច សម្ភូយ បច្ចយេហិ កតន្តិ សង្ខតំ, តថា ន សង្ខតំ សង្ខតលក្ខណរហិតន្តិ អសង្ខតន្តិ។ ឯវំ អនេកេហិ ការណេហិ និព្ពត្តិតភាវេ បដិសិទ្ធេ ‘‘សិយា
ឥតិ សត្ថា ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អជាតំ អភូតំ អកតំ អសង្ខត’’ន្តិ វត្វា តត្ថ ហេតុំ ទស្សេន្តោ ‘‘នោ ចេតំ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ តស្សាយំ
ឯវំ ព្យតិរេកវសេន និព្ពានស្ស អត្ថិភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អន្វយវសេនបិ តំ ទស្សេតុំ, ‘‘យស្មា ច ខោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តំ វុត្តត្ថមេវ។ ឯត្ថ
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ចតុត្ថនិព្ពានបដិសំយុត្តសុត្តវណ្ណនា
៧៤. ចតុត្ថេ អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ តទា កិរ ភគវតា អនេកបរិយាយេន សន្ទស្សនាទិវសេន និព្ពានបដិសំយុត្តាយ ធម្មទេសនាយ កតាយ តេសំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ តាវ ភគវតា អមតមហានិព្ពានធាតុយា អនេកាការវោការំ អានិសំសំ ទស្សេន្តេន អនញ្ញសាធារណោ អានុភាវោ បកាសិតោ, អធិគមូបាយោ បនស្សា ន ភាសិតោ, កថំ នុ ខោ បដិបជ្ជន្តេហិ អម្ហេហិ អយំ អធិគន្តព្ពា’’តិ។ អថ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ ឯតំ យថាវុត្តបរិវិតក្កសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា។ ឥមំ ឧទានន្តិ តណ្ហាវសេន កត្ថចិ អនិស្សិតស្ស បស្សទ្ធកាយចិត្តស្ស វីថិបដិបន្នវិបស្សនស្ស អរិយមគ្គេន អនវសេសតោ តណ្ហាបហានេន និព្ពានាធិគមវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ និស្សិតស្ស ចលិតន្តិ រូបាទិសង្ខារេ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ និស្សិតស្ស ចលិតំ ‘‘ឯតំ មម, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតំ ហោតិ។ អប្បហីនតណ្ហាទិដ្ឋិកស្ស ហិ បុគ្គលស្ស សុខាទីសុ ឧប្បន្នេសុ តានិ អភិភុយ្យ វិហរិតុំ អសក្កោន្តស្ស អនិស្សិតស្ស ចលិតំ នត្ថីតិ យោ បន វិសុទ្ធិបដិបទំ បដិបជ្ជន្តោ សមថវិបស្សនាហិ តណ្ហាទិដ្ឋិយោ វិក្ខម្ភេត្វា អនិច្ចាទិវសេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ វិហរតិ, តស្ស តំ អនិស្សិតស្ស យថាវុត្តំ ចលិតំ អវក្ខលិតំ, វិប្ផន្ទិតំ វា នត្ថិ ការណស្ស សុវិក្ខម្ភិតត្តា។
ចលិតេ អសតីតិ យថាវុត្តេ ចលិតេ អសតិ យថា តណ្ហាទិដ្ឋិគាហា នប្បវត្តន្តិ, តថា វីថិបដិបន្នាយ វិបស្សនាយ តំ ឧស្សុក្កន្តស្ស។ បស្សទ្ធីតិ វិបស្សនាចិត្តសហជាតានំ កាយចិត្តានំ សារម្ភករកិលេសវូបសមិនី ទុវិធាបិ បស្សទ្ធិ ហោតិ។ បស្សទ្ធិយា សតិ នតិ ន ហោតីតិ បុព្ពេនាបរំ វិសេសយុត្តាយ បស្សទ្ធិយា សតិ អនវជ្ជសុខាធិដ្ឋានំ សមាធិំ វឌ្ឍេត្វា តំ បញ្ញាយ សមវាយករណេន សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ យោជេត្វា មគ្គបរម្បរាយ កិលេសេ ខេបេន្តស្ស កាមភវាទីសុ នមនតោ ‘‘នតី’’តិ លទ្ធនាមា តណ្ហា អរហត្តមគ្គក្ខណេ អនវសេសតោ ន ហោតិ, អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទិតត្តា ន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។
នតិយា អសតីតិ អរហត្តមគ្គេន តណ្ហាយ សុប្បហីនត្តា ភវាទិអត្ថាយ អាលយនិកន្តិ បរិយុដ្ឋានេ អសតិ។ អាគតិគតិ ន ហោតីតិ បដិសន្ធិវសេន ឥធ អាគតិ អាគមនំ ចុតិវសេន គតិ ឥតោ បរលោកគមនំ បេច្ចភាវោ ន ហោតិ ន បវត្តតិ។ អាគតិគតិយា អសតីតិ វុត្តនយេន អាគតិយា ច គតិយា ច អសតិ។ ចុតូបបាតោ ន ហោតីតិ អបរាបរំ ចវនុបបជ្ជនំ ន ហោតិ ន បវត្តតិ។ អសតិ ហិ កិលេសវដ្ដេ កម្មវដ្ដំ បច្ឆិន្នមេវ, បច្ឆិន្នេ ច តស្មិំ កុតោ វិបាកវដ្ដស្ស សម្ភវោ។ តេនាហ – ‘‘ចុតូបបាតេ អសតិ នេវិធ ន ហុរ’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា ពាហិយសុត្តេ វិត្ថារតោ វុត្តមេវ។ តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ឥតិ
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ចុន្ទសុត្តវណ្ណនា
៧៥. បញ្ចមេ មល្លេសូតិ ឯវំនាមកេ ជនបទេ។ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេនាតិ គុណមហត្តសង្ខ្យាមហត្តេហិ មហតា។ សោ ហិ ភិក្ខុសង្ឃោ សីលាទិគុណវិសេសយោគេនបិ មហា តត្ថ សព្ពបច្ឆិមកស្ស សោតាបន្នភាវតោ, សង្ខ្យាមហត្តេនបិ មហា អបរិច្ឆិន្នគណនត្តា។ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនតោ បដ្ឋាយ ហិ អាគតាគតា ភិក្ខូ ន បក្កមិំសុ។ ចុន្ទស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស។ កម្មារបុត្តស្សាតិ សុវណ្ណការបុត្តស្ស។ សោ កិរ អឌ្ឍោ មហាកុដុម្ពិកោ ភគវតោ បឋមទស្សនេនេវ សោតាបន្នោ ហុត្វា អត្តនោ អម្ពវនេ សត្ថុវសនានុច្ឆវិកំ គន្ធកុដិំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានឧបដ្ឋានសាលាកុដិមណ្ឌបចង្កមនាទិកេ ច សម្បាទេត្វា បាការបរិក្ខិត្តំ ទ្វារកោដ្ឋកយុត្តំ វិហារំ កត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស និយ្យាទេសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘តត្រ សុទំ ភគវា បាវាយំ វិហរតិ ចុន្ទស្ស កម្មារបុត្តស្ស អម្ពវនេ’’តិ។
បដិយាទាបេត្វាតិ សម្បាទេត្វា។ ‘‘សូករមទ្ទវន្តិ សូករស្ស មុទុសិនិទ្ធំ បវត្តមំស’’ន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ កេចិ បន ‘‘សូករមទ្ទវន្តិ ន សូករមំសំ, សូករេហិ មទ្ទិតវំសកឡីរោ’’តិ វទន្តិ។ អញ្ញេ ‘‘សូករេហិ មទ្ទិតប្បទេសេ ជាតំ អហិឆត្តក’’ន្តិ។ អបរេ បន ‘‘សូករមទ្ទវំ នាម ឯកំ រសាយន’’ន្តិ ភណិំសុ
តេន មំ បរិវិសាតិ តេន មមំ ភោជេហិ។ កស្មា ភគវា ឯវមាហ? បរានុទ្ទយតាយ។ តញ្ច ការណំ បាឡិយំ វុត្តមេវ។ តេន អភិហដភិក្ខាយ បរេសំ អបរិភោគារហតោ ច តថា វត្តុំ វដ្ដតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ។ តស្មិំ កិរ សូករមទ្ទវេ ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ទេវតា ឱជំ បក្ខិបិំសុ។ តស្មា តំ អញ្ញោ កោចិ សម្មា ជីរាបេតុំ ន សក្កោតិ, តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា បរូបវាទមោចនត្ថំ ‘‘នាហំ តំ, ចុន្ទ, បស្សាមី’’តិអាទិនា សីហនាទំ នទិ។ យេ ហិ បរេ ឧបវទេយ្យុំ ‘‘អត្តនា បរិភុត្តាវសេសំ នេវ ភិក្ខូនំ, ន អញ្ញេសំ មនុស្សានំ អទាសិ, អាវាដេ និខណាបេត្វា វិនាសេសី’’តិ, ‘‘តេសំ វចនោកាសោ មា ហោតូ’’តិ បរូបវាទមោចនត្ថំ សីហនាទំ នទិ។
តត្ថ សទេវកេតិអាទីសុ សហ ទេវេហីតិ សទេវកោ, សហ មារេនាតិ សមារកោ, សហ ព្រហ្មុនាតិ សព្រហ្មកោ, សហ សមណព្រាហ្មណេហីតិ សស្សមណព្រាហ្មណី, បជាតត្តា បជា, សហ ទេវមនុស្សេហីតិ សទេវមនុស្សា។ តស្មិំ សទេវកេ លោកេ…បេ.… សទេវមនុស្សាយ។ តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ, សស្សមណព្រាហ្មណីវចនេន សាសនស្ស បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច, បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ, សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណំ។ ឯវមេត្ថ តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកវសេន, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ។ អបរោ
ភុត្តាវិស្សាតិ ភុត្តវតោ។ ខរោតិ ផរុសោ។ អាពាធោតិ វិសភាគរោគោ។ បពាឡ្ហាតិ ពលវតិយោ។ មារណន្តិកាតិ មរណន្តា មរណសមីបបាបនសមត្ថា។ សតោ សម្បជានោ អធិវាសេសីតិ សតិំ ឧបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អធិវាសេសិ។ អវិហញ្ញមានោតិ វេទនានុវត្តនវសេន អសល្លក្ខិតធម្មោ វិយ អបរាបរំ បរិវត្តនំ អករោន្តោ អបីឡិយមានោ អទុក្ខិយមានោ វិយ អធិវាសេសិ។ ភគវតោ ហិ វេឡុវគាមកេយេវ តា វេទនា ឧប្បន្នា, សមាបត្តិពលេន បន វិក្ខម្ភិតា យាវ បរិនិព្ពានទិវសា ន ឧប្បជ្ជិំសុ ទិវសេ ទិវសេ សមាបត្តីហិ បដិបណាមនតោ។ តំ ទិវសំ បន បរិនិព្ពាយិតុកាមោ ‘‘កោដិសហស្សហត្ថីនំ ពលំ ធារេន្តានំ វជិរសង្ឃាតសមានកាយានំ អបរិមិតកាលំ ឧបចិតបុញ្ញសម្ភារានម្បិ ភវេ សតិ ឯវរូបា វេទនា បវត្តន្តិ, កិមង្គំ បន អញ្ញេស’’ន្តិ សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ សមាបត្តិំ ន សមាបជ្ជិ, តេន វេទនា ខរា វត្តិំសុ។ អាយាមាតិ ឯហិ យាម។
ចុន្ទស្ស ភត្តំ ភុញ្ជិត្វាតិអាទិកា អបរភាគេ ធម្មសង្គាហកេហិ ឋបិតា គាថា។ តត្ថ ភុត្តស្ស ច សូករមទ្ទវេនាតិ ភុត្តស្ស ឧទបាទិ, ន បន ភុត្តបច្ចយា។ យទិ ហិ អភុត្តស្ស ឧប្បជ្ជិស្សា, អតិខរោ អភវិស្សា, សិនិទ្ធភោជនំ វិរិច្ចមានោតិ អភិណ្ហំ បវត្តលោហិតវិរេចនោវ សមានោ។ អវោចាតិ អត្តនា ឥច្ឆិតដ្ឋានេ បរិនិព្ពានត្ថាយ ឯវមាហ។
កស្មា បន ភគវា ឯវំ រោគេ ឧប្បន្នេ កុសិនារំ អគមាសិ, កិំ អញ្ញត្ថ ន សក្កា បរិនិព្ពាយិតុន្តិ? បរិនិព្ពាយិតុំ នាម ន កត្ថចិ ន សក្កា, ឯវំ បន ចិន្តេសិ – មយិ កុសិនារំ គតេ មហាសុទស្សនសុត្តទេសនាយ (ទី. និ. ២.២៤១) អដ្ឋុប្បត្តិ ភវិស្សតិ, តាយ យា ទេវលោកេ អនុភវិតព្ពសទិសា សម្បត្តិ មនុស្សលោកេ មយា អនុភូតា, តំ ទ្វីហិ ភាណវារេហិ បដិមណ្ឌេត្វា ទេសេស្សាមិ, តំ សុត្វា ពហូ ជនា កុសលំ កត្តព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ។ សុភទ្ទោបិ កត្ថ មំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនបរិយោសានេ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា មយិ ធរន្តេយេវ អរហត្តំ បត្វា បច្ឆិមសាវកោ នាម ភវិស្សតិ។ អញ្ញត្ថ មយិ បរិនិព្ពុតេ ធាតុនិមិត្តំ មហាកលហោ ភវិស្សតិ, លោហិតំ នទី វិយ សន្ទិស្សតិ។ កុសិនារាយំ បន បរិនិព្ពុតេ ទោណព្រាហ្មណោ តំ វិវាទំ វូបសមេត្វា ធាតុយោ វិភជិត្វា ទស្សតីតិ ឥមានិ តីណិ ការណានិ បស្សន្តោ ភគវា មហតា ឧស្សាហេន កុសិនារំ អគមាសិ។
ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ។ កិលន្តោស្មីតិ បរិស្សន្តោ អស្មិ។ តេន យថាវុត្តវេទនានំ ពលវភាវំ ឯវ ទស្សេតិ។ ភគវា ហិ អត្តនោ អានុភាវេន តទា បទសា អគមាសិ, អញ្ញេសំ បន យថា បទុទ្ធារម្បិ កាតុំ ន សក្កា, តថា វេទនា តិខិណា ខរា កដុកា វត្តិំសុ។ តេនេវាហ ‘‘និសីទិស្សាមី’’តិ។
ឥទានីតិ អធុនា។ លុឡិតន្តិ មទ្ទិតំ វិយ អាកុលំ។ អាវិលន្តិ អាលុលំ។ អច្ឆោទកាតិ តនុបសន្នសលិលា។ សាតោទកាតិ មធុរតោយា។ សីតោទកាតិ សេតោទកាតិ និក្កទ្ទមា សុបតិត្ថាតិ សុន្ទរតិត្ថា។ រមណីយាតិ មនោហរភូមិភាគតាយ រមិតព្ពា យថាវុត្តឧទកសម្បត្តិយា ច មនោរមា។
កិលន្តោស្មិ ចុន្ទក, និបជ្ជិស្សាមីតិ តថាគតស្ស ហិ –
‘‘កាឡាវកញ្ច
គន្ធមង្គលហេមញ្ច, ឧបោសថឆទ្ទន្តិមេ ទសា’’តិ។ –
ឯវំ វុត្តេសុ ទសសុ ហត្ថិកុលេសុ កាឡាវកសង្ខាតានំ យំ ទសន្នំ បកតិហត្ថីនំ ពលំ, តំ ឯកស្ស គង្គេយ្យស្សាតិ ឯវំ ទសគុណិតាយ គណនាយ បកតិហត្ថីនំ កោដិសហស្សពលប្បមាណំ សរីរពលំ។ តំ សព្ពម្បិ តស្មិំ ទិវសេ បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ ចង្គវារេ បក្ខិត្តឧទកំ វិយ បរិក្ខយំ គតំ។ បាវាយ តិគាវុតេ កុសិនារា។ ឯតស្មិំ អន្តរេ បញ្ចវីសតិយា ឋានេសុ និសីទិត្វា មហន្តំ ឧស្សាហំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ សូរិយត្ថង្គមនវេលាយ ភគវា កុសិនារំ បាបុណីតិ ឯវំ ‘‘រោគោ នាម សព្ពំ អារោគ្យំ មទ្ទន្តោ អាគច្ឆតី’’តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស សំវេគករំ វាចំ ភាសន្តោ ‘‘កិលន្តោស្មិ, ចុន្ទក, និបជ្ជិស្សាមី’’តិ អាហ។
សីហសេយ្យន្តិ ឯត្ថ កាមភោគីសេយ្យា បេតសេយ្យា តថាគតសេយ្យា សីហសេយ្យាតិ ចតស្សោ សេយ្យា។ តត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, កាមភោគី វាមេន បស្សេន សេយ្យំ កប្បេន្តី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ កាមភោគីសេយ្យា។ ‘‘យេភុយ្យេន ‘‘ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ កប្បេសី’’តិ។ បាទេ បាទន្តិ ទក្ខិណបាទេ វាមបាទំ។ អច្ចាធាយាតិ អតិអាធាយ, គោប្ផកំ អតិក្កម្ម ឋបេត្វា។ គោប្ផកេន ហិ គោប្ផកេ, ជាណុនា ជាណុម្ហិ សង្ឃដ្ដិយមានេ អភិណ្ហំ វេទនា ឧប្បជ្ជន្តិ
គន្ត្វាន ពុទ្ធោតិ ឥមា គាថា អបរភាគេ ធម្មសង្គាហកេហិ ឋបិតា។ តត្ថ នទិកន្តិ នទិំ។ អប្បដិមោធ លោកេតិ អប្បដិមោ ឥធ ឥមស្មិំ សទេវកេ លោកេ។ ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ចុទតារីតិ គត្តានំ សីតិករណវសេន ន្ហត្វា ច បានីយំ បិវិត្វា ច នទិតោ ឧត្តរិ។ តទា កិរ ភគវតិ ន្ហាយន្តេ អន្តោនទិយំ មច្ឆកច្ឆបា, ឧទកំ, ឧភោសុ តីរេសុ វនសណ្ឌោ, សព្ពោ ច សោ ភូមិភាគោតិ សព្ពំ សុវណ្ណវណ្ណមេវ អហោសិ។ បុរក្ខតោតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុភាវតោ សទេវកេន លោកេន បូជាសម្មានវសេន បុរក្ខតោ។ ភិក្ខុគណស្ស មជ្ឈេតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ។ តទា ភិក្ខូ ភគវតោ វេទនានំ អធិមត្តភាវំ វិទិត្វា អាសន្នា ហុត្វា សមន្តតោ បរិវារេត្វាវ គច្ឆន្តិ។ សត្ថាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ សត្តានំ អនុសាសនតោ សត្ថា។ បវត្តា ភគវា ឥធ ធម្មេតិ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ភគវា ឥធ សីលាទិសាសនធម្មេ បវត្តា, ធម្មេ វា ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ បវត្តា បវត្តេតា។ អម្ពវនន្តិ តស្សា ឯវ នទិយា តីរេ អម្ពវនំ។ អាមន្តយិ ចុន្ទកន្តិ តស្មិំ កិរ ខណេ អាយស្មា អានន្ទោ ឧទកសាដិកំ បីឡេន្តោ ឱហីយិ, ចុន្ទកត្ថេរោ សមីបេ អហោសិ។ តស្មា បមុខេ និសីទីតិ វត្តសីសេន សត្ថុ បុរតោ និសីទិ ‘‘កិំ នុ ខោ សត្ថា អាណាបេតី’’តិ។ ឯត្តាវតា ធម្មភណ្ឌាគារិកោ អនុប្បត្តោ។ ឯវំ អនុប្បត្តំ អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ។
ឧបទហេយ្យាតិ ឧប្បាទេយ្យ, វិប្បដិសារស្ស ឧប្បាទកោ កោចិ បុរិសោ សិយា អបិ ភវេយ្យ។ អលាភាតិ យេ អញ្ញេសំ ទានំ ទទន្តានំ ទានានិសំសសង្ខាតា លាភា ហោន្តិ, តេ អលាភា។ ទុល្លទ្ធន្តិ បុញ្ញវិសេសេន លទ្ធម្បិ មនុស្សត្តំ ទុល្លទ្ធំ។ យស្ស តេតិ យស្ស តវ។ ឧត្តណ្ឌុលំ វា អតិកិលិន្នំ វា កោ តំ ជានាតិ, កីទិសម្បិ បច្ឆិមំ បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា តថាគតោ បរិនិព្ពុតោ, អទ្ធា តេន យំ វា តំ វា ទិន្នំ ភវិស្សតីតិ។ លាភាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា ទានានិសំសសង្ខាតា លាភា។ សុលទ្ធន្តិ តុយ្ហំ មនុស្សត្តំ សុលទ្ធំ។ សម្មុខាតិ សម្មុខតោ, ន អនុស្សវេន ន បរម្បរាយាតិ អត្ថោ។ មេតន្តិ មេ ឯតំ មយា ឯតំ។ ទ្វេមេតិ ទ្វេ ឥមេ។ សមសមផលាតិ សព្ពាការេន សមានផលា។
ននុ បរិនិព្ពានសមតាយបិ សមផលានិ។ អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ ច អគ្គមគ្គស្ស ហេតុភូតា ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ, បរិនិព្ពានទិវសេបិ សព្ពា តា សមាបជ្ជិ។ ឯវំ សមាបត្តិសមតាយបិ សមផលានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘យស្ស ចេតំ បិណ្ឌបាតំ
សុជាតា ច អបរភាគេ អស្សោសិ ‘‘ន កិរ សា រុក្ខទេវតា, ពោធិសត្តោ កិរេស, តំ កិរ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, សត្តសត្តាហំ កិរស្ស តេន យាបនា អនុស្សរណសមតាយបិ សមផលានិ ទ្វេបិ បិណ្ឌបាតទានានីតិ វេទិតព្ពានិ។
អាយុសំវត្តនិកន្តិ ទីឃាយុកសំវត្តនិកំ។ ឧបចិតន្តិ បសុតំ ឧប្បាទិតំ។ យសសំវត្តនិកន្តិ បរិវារសំវត្តនិកំ។ អាធិបតេយ្យសំវត្តនិកន្តិ សេដ្ឋភាវសំវត្តនិកំ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ ទានស្ស មហប្ផលតញ្ចេវ សីលាទិគុណេហិ អត្តនោ ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ អនុបាទាបរិនិព្ពានញ្ចាតិ តិវិធម្បិ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា តទត្ថទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ ទទតោ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ ទានំ ទេន្តស្ស ចិត្តសម្បត្តិយា ច ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិយា ច ទានមយំ បុញ្ញំ ឧបចីយតិ, មហប្ផលតរញ្ច មហានិសំសតរញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា ទទតោ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ ទេយ្យធម្មំ បរិច្ចជន្តោ បរិច្ចាគចេតនាយ ពហុលីកតាយ អនុក្កមេន សព្ពត្ថ អនាបត្តិពហុលោ សុវិសុទ្ធសីលំ រក្ខិត្វា សមថវិបស្សនញ្ច ភាវេតុំ សក្កោតីតិ តស្ស ទានាទិវសេន តិវិធម្បិ បុញ្ញំ អភិវឌ្ឍតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សំយមតោតិ វេរំ ន ចីយតីតិ បញ្ចវិធវេរំ ន បវឌ្ឍតិ, អទោសបធានត្តា វា អធិសីលស្ស កាយវាចាចិត្តេហិ សយំមន្តោ សុវិសុទ្ធសីលោ ខន្តិពហុលតាយ កេនចិ វេរំ ន ករោតិ, កុតោ តស្ស ឧបចយោ។ តស្មា តស្ស សំយមតោ សំយមន្តស្ស, សំយមហេតុ វា វេរំ ន ចីយតិ។ កុសលោ ច ជហាតិ បាបកន្តិ កុសលោ បន ញាណសម្បន្នោ សុវិសុទ្ធសីលេ បតិដ្ឋិតោ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ អត្តនោ អនុរូបំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឧបចារប្បនាភេទំ ឈានំ សម្បាទេន្តោ បាបកំ លាមកំ កាមច្ឆន្ទាទិអកុសលំ វិក្ខម្ភនវសេន ជហាតិ បរិច្ចជតិ។ សោ តមេវ ឈានំ បាទកំ កត្វា សង្ខារេសុ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គេន អនវសេសំ បាបកំ លាមកំ អកុសលំ សមុច្ឆេទវសេន ជហាតិ។ រាគទោសមោហក្ខយា ស និព្ពុតោតិ សោ ឯវំ បាបកំ បជហិត្វា រាគាទីនំ ខយា អនវសេសកិលេសនិព្ពានេន, តតោ បរំ ខន្ធនិព្ពានេន ច និព្ពុតោ
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. បាដលិគាមិយសុត្តវណ្ណនា
៧៦. ឆដ្ឋេ មគធេសូតិ មគធរដ្ឋេ។ មហតាតិ ឥធាបិ គុណមហត្តេនបិ អបរិច្ឆិន្នសង្ខ្យត្តា គណនមហត្តេនបិ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន។ បាដលិគាមោតិ ឯវំនាមកោ មគធរដ្ឋេ ឯកោ គាមោ។ តស្ស កិរ គាមស្ស មាបនទិវសេ តទវសរីតិ តំ បាដលិគាមំ អវសរិ អនុបាបុណិ។ កទា បន ភគវា បាដលិគាមំ អនុបាបុណិ? ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សាវត្ថិយំ ធម្មសេនាបតិនោ ចេតិយំ ការាបេត្វា តតោ និក្ខមិត្វា រាជគហេ វសន្តោ តត្ថ អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស ច ចេតិយំ ការាបេត្វា តតោ និក្ខមិត្វា អម្ពលដ្ឋិកាយំ វសិត្វា អតុរិតចារិកាវសេន ជនបទចារិកំ ចរន្តោ តត្ថ តត្ថ ឯករត្តិវាសេន វសិត្វា លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តោ អនុក្កមេន បាដលិគាមំ អនុបាបុណិ។
បាដលិគាមិយាតិ បាដលិគាមវាសិនោ ឧបាសកា។ តេ កិរ ភគវតោ បឋមទស្សនេន កេចិ សរណេសុ, កេចិ សីលេសុ, កេចិ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋិតា។ តេន វុត្តំ ‘‘ឧបាសកា’’តិ។ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ បាដលិគាមេ កិរ អជាតសត្តុនោ លិច្ឆវិរាជូនញ្ច មនុស្សា កាលេន កាលំ គន្ត្វា គេហសាមិកេ គេហតោ នីហរិត្វា មាសម្បិ អឌ្ឍមាសម្បិ វសន្តិ។ តេន បាដលិគាមវាសិនោ មនុស្សា និច្ចុបទ្ទុតា ‘‘ឯតេសញ្ចេវ អាគតកាលេ វសនដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ ឯកបស្សេ ឥស្សរានំ ភណ្ឌប្បដិសាមនដ្ឋានំ, ឯកបស្សេ វសនដ្ឋានំ, ឯកបស្សេ អាគន្តុកានំ អទ្ធិកមនុស្សានំ, ឯកបស្សេ ទលិទ្ទានំ កបណមនុស្សានំ, ឯកបស្សេ គិលានានំ វសនដ្ឋានំ ភវិស្សតីតិ សព្ពេសំ អញ្ញមញ្ញំ អឃដ្ដេត្វា វសនប្បហោនកំ នគរមជ្ឈេ មហាសាលំ ការេសុំ, តស្សា នាមំ អាវសថាគារន្តិ។ តំ ទិវសញ្ច និដ្ឋានំ អគមាសិ។ តេ តត្ថ គន្ត្វា ហត្ថកម្មសុធាកម្មចិត្តកម្មាទិវសេន សុបរិនិដ្ឋិតំ សុសជ្ជិតំ ទេវវិមានសទិសំ តំ ទ្វារកោដ្ឋកតោ បដ្ឋាយ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥទំ អាវសថាគារំ អតិវិយ មនោរមំ សស្សិរិកំ, កេន នុ ‘‘អធិវាសេតុ នោ, ភន្តេ ភគវា, អាវសថាគារ’’ន្តិ។
យេន អាវសថាគារំ តេនុបសង្កមិំសូតិ កិញ្ចាបិ តំ តំ ទិវសមេវ បរិនិដ្ឋិតត្តា ទេវវិមានំ វិយ សុសជ្ជិតំ សុបដិជគ្គិតំ, ពុទ្ធារហំ បន កត្វា ន បញ្ញត្តំ, ‘‘ពុទ្ធា នាម អរញ្ញជ្ឈាសយា អរញ្ញារាមា, អន្តោគាមេ វសេយ្យុំ វា នោ វា, តស្មា ភគវតោ រុចិំ ជានិត្វាវ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ, ឥទានិ ភគវតោ រុចិំ ជានិត្វា តថា បញ្ញាបេតុកាមា យេន អាវសថាគារំ តេនុបសង្កមិំសុ។ សព្ពសន្ថរិំ អាវសថាគារំ សន្ថរិត្វាតិ យថា សព្ពមេវ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវំ តំ សន្ថរិត្វា សព្ពបឋមំ តាវ ‘‘គោមយំ នាម សព្ពមង្គលេសុ វត្តតី’’តិ សុធាបរិកម្មកតម្បិ ភូមិំ អល្លគោមយេន ឱបុញ្ជាបេត្វា បរិសុក្ខភាវំ ញត្វា យថា អក្កន្តដ្ឋានេ បទំ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ ចតុជ្ជាតិយគន្ធេហិ លិម្បេត្វា ឧបរិ នានាវណ្ណកដសារកេ សន្ថរិត្វា តេសំ ឧបរិ មហាបិដ្ឋិកកោជវាទិំ កត្វា ហត្ថត្ថរណាទីហិ នានាវណ្ណេហិ អត្ថរណេហិ សន្ថរិតព្ពយុត្តកំ សព្ពោកាសំ សន្ថរាបេសុំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពសន្ថរិំ អាវសថាគារំ សន្ថរិត្វា’’តិ។
អាសនានញ្ហិ មជ្ឈដ្ឋានេ តាវ មង្គលថម្ភំ និស្សាយ មហារហំ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ យំ យំ មុទុកញ្ច មនោរមញ្ច បច្ចត្ថរណំ, តំ តំ បច្ចត្ថរិត្វា ឧភតោលោហិតកំ មនុញ្ញទស្សនំ ឧបធានំ ‘‘អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា’’តិ។
ឧទកមណិកន្តិ មហាកុច្ឆិកំ ឧទកចាដិំ។ ឯវំ ភគវា ភិក្ខុសង្ឃោ ច យថារុចិយា ហត្ថបាទេ
តេលប្បទីបំ អារោបេត្វាតិ រជតសុវណ្ណាទិមយទណ្ឌទីបិកាសុ យោធករូបវិលាសខចិតរូបកាទីនំ ហត្ថេ ឋបិតសុវណ្ណរជតាទិមយកបល្លិកាសុ តេលប្បទីបំ ជាលយិត្វា។ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ ឯត្ថ បន តេ បាដលិគាមិយា ឧបាសកា ន កេវលំ អាវសថាគារមេវ, អថ ខោ សកលស្មិម្បិ គាមេ វីថិយោ សជ្ជាបេត្វា ធជេ ឧស្សាបេត្វា គេហទ្វារេសុ បុណ្ណឃដេ កទលិយោ ច ឋបាបេត្វា សកលគាមំ ទីបមាលាហិ វិប្បកិណ្ណតារកំ វិយ កត្វា ‘‘ខីរបកេ ទារកេ ខីរំ បាយេថ, ទហរកុមារេ លហុំ លហុំ ភោជេត្វា សយាបេថ, ឧច្ចាសទ្ទំ មា ករិត្ថ, អជ្ជ ឯករត្តិំ សត្ថា អន្តោគាមេ វសិស្សតិ, ពុទ្ធា នាម អប្បសទ្ទកាមា ហោន្តី’’តិ ភេរិំ ចរាបេត្វា សយំ
អថ ខោ ភគវា និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន យេន អាវសថាគារំ តេនុបសង្កមីតិ ‘‘យស្ស ទានិ, ភន្តេ, ភគវា កាលំ មញ្ញតី’’តិ ឯវំ កិរ តេហិ កាលេ អារោចិតេ ភគវា លាខារសេន តិន្តរត្តកោវិឡារបុប្ផវណ្ណំ រត្តទុបដ្ដំ កត្តរិយា បទុមំ កន្តេន្តោ វិយ, សំវិធាយ តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តោ និវាសេត្វា សុវណ្ណបាមង្គេន បទុមកលាបំ បរិក្ខិបន្តោ វិយ, វិជ្ជុលតាសស្សិរិកំ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា រត្តកម្ពលេន គជកុម្ភំ បរិយោនន្ធន្តោ វិយ, រតនសតុព្ពេធេ សុវណ្ណគ្ឃិកេ បវាឡជាលំ ខិបមានោ វិយ, មហតិ សុវណ្ណចេតិយេ រត្តកម្ពលកញ្ចុកំ បដិមុញ្ចន្តោ វិយ, គច្ឆន្តំ បុណ្ណចន្ទំ រត្តវលាហកេន បដិច្ឆាទេន្តោ វិយ, កញ្ចនគិរិមត្ថកេ សុបក្កលាខារសំ បរិសិញ្ចន្តោ វិយ, ចិត្តកូដបព្ពតមត្ថកំ វិជ្ជុលតាជាលេន បរិក្ខិបន្តោ វិយ, សកលចក្កវាឡសិនេរុយុគន្ធរមហាបថវិំ ចាលេត្វា គហិតនិគ្រោធបល្លវសមានវណ្ណំ សុរត្តវរបំសុកូលំ បារុបិត្វា វនគហនតោ និក្ខន្តកេសរសីហោ វិយ, សមន្តតោ ឧទយបព្ពតកូដតោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ, ពាលសូរិយោ វិយ ច អត្តនា និសិន្នចារុមណ្ឌបតោ និក្ខមិ។
អថស្ស កាយតោ មេឃមុខតោ វិជ្ជុកលាបា វិយ រស្មិយោ និក្ខមិត្វា សុវណ្ណរសធារាបរិសេកបិញ្ជរបត្តបុប្ផផលសាខាវិដបេ វិយ សមន្តតោ រុក្ខេ ករិំសុ។ តាវទេវ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ មហាភិក្ខុសង្ឃោ ភគវន្តំ បរិវារេសិ។ តេ ច នំ បរិវារេត្វា ឋិតា ភិក្ខូ
ឥតិ ភគវា សយំ វីតរាគោ វីតរាគេហិ, វីតទោសោ វីតទោសេហិ, វីតមោហោ វីតមោហេហិ, និត្តណ្ហោ និត្តណ្ហេហិ, និក្កិលេសោ និក្កិលេសេហិ, សយំ ពុទ្ធោ អនុពុទ្ធេហិ បរិវារិតោ បត្តបរិវារិតំ វិយ កេសរំ, កេសរបរិវារិតា វិយ កណ្ណិកា, អដ្ឋនាគសហស្សបរិវារិតោ វិយ ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា, នវុតិហំសសហស្សបរិវារិតោ វិយ ធតរដ្ឋោ ហំសរាជា, សេនង្គបរិវារិតោ វិយ ចក្កវត្តិរាជា, មរុគណបរិវារិតោ វិយ សក្កោ ទេវរាជា, ព្រហ្មគណបរិវារិតោ វិយ ហារិតមហាព្រហ្មា, តារាគណបរិវារិតោ វិយ បុណ្ណចន្ទោ, អនុបមេន ពុទ្ធវេសេន អបរិមាណេន ពុទ្ធវិលាសេន បាដលិគាមិនំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ។
អថស្ស បុរត្ថិមកាយតោ សុវណ្ណវណ្ណា ឃនពុទ្ធរស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, តថា បច្ឆិមកាយតោ ទក្ខិណបស្សតោ វាមបស្សតោ សុវណ្ណវណ្ណា ឃនពុទ្ធរស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, ឧបរិកេសន្តតោ បដ្ឋាយ សព្ពកេសាវដ្ដេហិ មោរគីវរាជវណ្ណា អសិតា ឃនពុទ្ធរស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា គគនតលេ អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, ហេដ្ឋាបាទតលេហិ បវាឡវណ្ណា រស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា ឃនបថវិយំ អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, ទន្តតោ អក្ខីនំ សេតដ្ឋានតោ, នខានំ មំសវិមុត្តដ្ឋានតោ ឱទាតា ឃនពុទ្ធរស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, រត្តបីតវណ្ណានំ សម្ភិន្នដ្ឋានតោ មញ្ជេដ្ឋវណ្ណា រស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, សព្ពត្ថកមេវ បភស្សរា រស្មិយោ ឧដ្ឋហិំសុ។ ឯវំ សមន្តា អសីតិហត្ថដ្ឋានំ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ វិជ្ជោតមានា វិប្ផន្ទមានា វិធាវមានា កញ្ចនទណ្ឌទីបិកាទីហិ
ភគវតោបិ
ឥមាយ ពុទ្ធសិរិយា ឱភាសមានស្សបិ ភគវតោ បុរតោ អនេកានិ ទណ្ឌទីបិកាសហស្សានិ ឧក្ខិបិំសុ។ តថា បច្ឆតោ វាមបស្សេ ទក្ខិណបស្សេ ជាតិកុសុមចម្បកវនមាលិការត្តុប្បលនីលុប្បលពកុលសិន្ទុវារាទិបុប្ផានិ ចេវ នីលបីតាទិវណ្ណសុគន្ធចុណ្ណានិ ច ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃវិស្សដ្ឋា សលិលវុដ្ឋិយោ វិយ វិប្បកិរិំសុ
‘‘ឯវំ
អហេឋយន្តោ បាណានិ, យាតិ លោកវិនាយកោ។
‘‘ទក្ខិណំ បឋមំ បាទំ, ឧទ្ធរន្តោ នរាសភោ;
គច្ឆន្តោ សិរិសម្បន្នោ, សោភតេ ទ្វិបទុត្តមោ។
‘‘គច្ឆតោ ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស, ហេដ្ឋា បាទតលំ មុទុ;
សមំ សម្ផុសតេ ភូមិំ, រជសានុបលិម្បតិ។
‘‘និន្នំ
ឧន្នតញ្ច សមំ ហោតិ, បថវី ច អចេតនា។
‘‘បាសាណា សក្ខរា ចេវ, កថលា ខាណុកណ្ដកា;
សព្ពេ មគ្គា វិវជ្ជន្តិ, គច្ឆន្តេ លោកនាយកេ។
‘‘នាតិទូរេ ឧទ្ធរតិ, នច្ចាសន្នេ ច និក្ខិបំ;
អឃដ្ដយន្តោ និយ្យាតិ, ឧភោ ជាណូ ច គោប្ផកេ។
‘‘នាតិសីឃំ បក្កមតិ, សម្បន្នចរណោ មុនិ;
ន ចាបិ សណិកំ យាតិ, គច្ឆមានោ សមាហិតោ។
‘‘ឧទ្ធំ អធោ ច តិរិយំ, ទិសញ្ច វិទិសំ តថា;
ន បេក្ខមានោ សោ យាតិ, យុគមត្តំវបេក្ខតិ។
‘‘នាគវិក្កន្តចារោ សោ, គមនេ សោភតេ ជិនោ;
ចារុំ គច្ឆតិ លោកគ្គោ, ហាសយន្តោ សទេវកេ។
‘‘ឧសភរាជាវ សោភន្តោ, ចារុចារីវ កេសរី;
តោសយន្តោ ពហូ សត្តេ, គាមំ សេដ្ឋោ ឧបាគមី’’តិ។ –
វណ្ណកាលោ
បាទេ បក្ខាលេត្វាតិ យទិបិ ភគវតោ បាទេ រជោជល្លំ ន ឧបលិម្បតិ, តេសំ បន ឧបាសកានំ កុសលាភិវុទ្ធិំ អាកង្ខន្តោ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជនត្ថញ្ច ភគវា បាទេ បក្ខាលេតិ។ អបិច ឧបាទិន្នកសរីរំ នាម សីតំ កាតព្ពម្បិ ហោតីតិ ឯតទត្ថម្បិ ភគវា ន្ហានបាទធោវនាទីនិ ករោតិយេវ។ ភគវន្តំយេវ បុរក្ខត្វាតិ ភគវន្តំ បុរតោ កត្វា។ តត្ថ ភគវា ភិក្ខូនញ្ចេវ ឧបាសកានញ្ច មជ្ឈេ និសិន្នោ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទុកូលចុម្ពដកេន វោទកំ កត្វា ជាតិហិង្គុលកេន មជ្ជិត្វា រត្តកម្ពលេន បលិវេឋេត្វា បីឋេ ឋបិតា រត្តសុវណ្ណឃនបដិមា វិយ អតិវិរោចិត្ថ។
អយំ បនេត្ថ បោរាណានំ វណ្ណភណនមគ្គោ –
‘‘គន្ត្វាន មណ្ឌលមាឡំ, នាគវិក្កន្តចារណោ;
ឱភាសយន្តោ លោកគ្គោ, និសីទិ វរមាសនេ។
‘‘តហិំ
ទេវាតិទេវោ សតបុញ្ញលក្ខណោ;
ពុទ្ធាសនេ មជ្ឈគតោ វិរោចតិ,
សុវណ្ណនិក្ខំ វិយ បណ្ឌុកម្ពលេ។
‘‘នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, និក្ខិត្តំ បណ្ឌុកម្ពលេ;
វិរោចតិ វីតមលោ, មណិវេរោចនោ យថា។
‘‘មហាសាលោវ សម្ផុល្លោ, មេរុរាជាវលង្កតោ;
សុវណ្ណយូបសង្កាសោ, បទុមោ កោកនទោ យថា។
‘‘ជលន្តោ ទីបរុក្ខោវ, បព្ពតគ្គេ យថា សិខី;
ទេវានំ បារិឆត្តោវ, សព្ពផុល្លោ វិរោចតី’’តិ។
បាដលិគាមិយេ ឧបាសកេ អាមន្តេសីតិ យស្មា តេសុ ឧបាសកេសុ ពហូ ជនា សីលេសុ បតិដ្ឋិតា, តស្មា បឋមំ តាវ សីលវិបត្តិយា អាទីនវំ បកាសេត្វា បច្ឆា សីលសម្បទាយ អានិសំសំ ទស្សេតុំ, ‘‘បញ្ចិមេ គហបតយោ’’តិអាទិនា ធម្មទេសនត្ថំ អាមន្តេសិ។
តត្ថ ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ។ សីលវិបន្នោតិ វិបន្នសីលោ ភិន្នសំវរោ។ ឯត្ថ ច ‘‘ទុស្សីលោ’’តិ បទេន បុគ្គលស្ស សីលាភាវោ វុត្តោ។ សោ បនស្ស សីលាភាវោ ទុវិធោ អសមាទានេន វា សមាទិន្នស្ស ភេទេន វាតិ។ តេសុ បុរិមោ ន តថា សាវជ្ជោ, យថា ទុតិយោ សាវជ្ជតរោ។ យថាធិប្បេតាទីនវនិមិត្តំ សីលាភាវំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ ទស្សេតុំ, ‘‘សីលវិបន្នោ’’តិ វុត្តំ។ តេន ‘‘ទុស្សីលោ’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ។ បមាទាធិករណន្តិ បមាទការណា។ ឥទញ្ច សុត្តំ គហដ្ឋានំ វសេន អាគតំ, បព្ពជិតានម្បិ បន លព្ភតេវ។ គហដ្ឋោ ហិ យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិកំ កប្បេតិ យទិ កសិយា យទិ វាណិជ្ជាយ យទិ គោរក្ខេន, បាណាតិបាតាទិវសេន បមត្តោ តំ តំ យថាកាលំ សម្បាទេតុំ ន សក្កោតិ, អថស្ស កម្មំ វិនស្សតិ។ មាឃាតកាលេ
បាបកោ កិត្តិសទ្ទោតិ គហដ្ឋស្ស ‘‘អសុកោ អមុកកុលេ ជាតោ ទុស្សីលោ បាបធម្មោ បរិច្ចត្តឥធលោកបរលោកោ សលាកភត្តមត្តម្បិ ន ទេតី’’តិ បរិសមជ្ឈេ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ។ បព្ពជិតស្ស ‘‘អសុកោ នាម ថេរោ សត្ថុ សាសនេ បព្ពជិត្វា នាសក្ខិ សីលានិ រក្ខិតុំ, ន ពុទ្ធវចនំ គហេតុំ, វេជ្ជកម្មាទីហិ ជីវតិ, ឆហិ អគារវេហិ សមន្នាគតោ’’តិ ឯវំ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ។
អវិសារទោតិ គហដ្ឋោ តាវ អវស្សំ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ ‘‘កោចិ មម កម្មំ ជានិស្សតិ, អថ មំ និន្ទិស្សតិ, រាជកុលស្ស វា ទស្សេស្សតី’’តិ សភយោ ឧបសង្កមតិ, មង្កុភូតោ បត្តក្ខន្ធោ អធោមុខោ និសីទតិ, វិសារទោ ហុត្វា កថេតុំ ន សក្កោតិ។ បព្ពជិតោបិ ពហុភិក្ខុសង្ឃេ សន្និបតិតេ ‘‘អវស្សំ កោចិ មម កម្មំ ជានិស្សតិ, អថ មេ ឧបោសថម្បិ បវារណម្បិ ឋបេត្វា សាមញ្ញតោ ចាវេត្វា និក្កឌ្ឍិស្សតី’’តិ សភយោ ឧបសង្កមតិ, វិសារទោ ហុត្វា កថេតុំ
សម្មូឡ្ហោ កាលំ ករោតីតិ ទុស្សីលស្ស ហិ មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស ទុស្សីលកម្មានិ សមាទាយ បវត្តិតដ្ឋានានិ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ។ សោ ឧម្មីលេត្វា ឥធលោកំ, និមីលេត្វា បរលោកំ បស្សតិ។ តស្ស ចត្តារោ អបាយា កម្មានុរូបំ ឧបដ្ឋហន្តិ, សត្តិសតេន បហរិយមានោ វិយ អគ្គិជាលាភិឃាតេន
កាយស្ស ភេទាតិ ឧបាទិន្នក្ខន្ធបរិច្ចាគា។ បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តក្ខន្ធគ្គហណា។ អថ វា កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទា។ បរំ មរណាតិ ចុតិតោ ឧទ្ធំ។ អបាយន្តិអាទិ សព្ពំ និរយវេវចនំ។ និរយោ ហិ សគ្គមោក្ខហេតុភូតា បុញ្ញសង្ខាតា អយា អបេតត្តា, សុខានំ វា អយស្ស, អាគមនស្ស វា អភាវា អបាយោ។ ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ, ទោសពហុលតាយ វា ទុដ្ឋេន កម្មុនា និព្ពត្តា គតីតិ ទុគ្គតិ។ វិវសា និបតន្តិ ឯត្ថ ទុក្កតការិនោតិ វិនិបាតោ, វិនស្សន្តា វា ឯត្ថ និបតន្តិ សម្ភិជ្ជមានង្គបច្ចង្គាតិ វិនិបាតោ។ នត្ថិ ឯត្ថ អស្សាទសញ្ញិតោ អយោតិ និរយោ។
អថ វា អបាយគ្គហណេន តិរច្ឆានយោនិំ ទីបេតិ។ តិរច្ឆានយោនិ ហិ អបាយោ សុគតិតោ អបេតត្តា, ន ទុគ្គតិ មហេសក្ខានំ នាគរាជាទីនំ សម្ភវតោ។ ទុគ្គតិគ្គហណេន បេត្តិវិសយំ ទីបេតិ។ សោ ហិ អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សុគតិតោ អបេតត្តា, ទុក្ខស្ស ច គតិភូតត្តា, ន តុ វិនិបាតោ អសុរសទិសំ អវិនិបតិតត្តា បេតមហិទ្ធិកានម្បិ វិជ្ជមានត្តា។ វិនិបាតគ្គហណេន អសុរកាយំ ទីបេតិ។ សោ ហិ យថាវុត្តេនដ្ឋេន ‘‘អបាយោ’’ ចេវ ‘‘ទុគ្គតិ’’ ច សព្ពសម្បត្តិសមុស្សយេហិ វិនិបតិតត្តា ‘‘វិនិបាតោ’’តិ ច វុច្ចតិ។ និរយគ្គហណេន អវីចិអាទិកំ អនេកប្បការំ និរយមេវ ទីបេតិ។ ឧបបជ្ជតីតិ និព្ពត្តតិ។
អានិសំសកថា វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពា។ អយំ បន វិសេសោ – សីលវាតិ សមាទានវសេន សីលវា។ សីលសម្បន្នោតិ បរិសុទ្ធំ បរិបុណ្ណញ្ច កត្វា ភោគក្ខន្ធន្តិ ភោគរាសិំ។ សុគតិំ សគ្គំ លោកន្តិ ឯត្ថ សុគតិគ្គហណេន មនុស្សគតិបិ សង្គយ្ហតិ, សគ្គគ្គហណេន ទេវគតិ ឯវ។ តត្ថ សុន្ទរា គតិ សុគតិ, រូបាទីហិ វិសយេហិ សុដ្ឋុ អគ្គោតិ សគ្គោ, សោ សព្ពោបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ។
បាដលិគាមិយេ ឧបាសកេ ពហុទេវ រត្តិំ ធម្មិយា កថាយាតិ អញ្ញាយបិ បាឡិមុត្តាយ ធម្មកថាយ ចេវ អាវសថានុមោទនកថាយ ច។ តទា ហិ ភគវា យស្មា អជាតសត្តុនា តត្ថ បាដលិបុត្តនគរំ មាបេន្តេន អញ្ញេសុ គាមនិគមជនបទរាជធានីសុ យេ សីលាចារសម្បន្នា កុដុម្ពិកា, តេ អានេត្វា ធនធញ្ញឃរវត្ថុខេត្តវត្ថាទីនិ ចេវ បរិហារញ្ច ទាបេត្វា និវេសិយន្តិ។ តស្មា បាដលិគាមិយា ឧបាសកា អានិសំសទស្សាវិតាយ វិសេសតោ សីលគរុកា សព្ពគុណានញ្ច សីលស្ស
‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;
សរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ។
‘‘តតោ វាតាតបោ ឃោរោ, សញ្ជាតោ បដិហញ្ញតិ;
លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ។
‘‘វិហារទានំ
តស្មា
‘‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;
តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច។
‘‘ទទេយ្យ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;
តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ;
យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ។ (ចូឡវ. ២៩៥) –
ឯវំ អយម្បិ អាវាសទានេ អានិសំសោតិ ពហុទេវ រត្តិំ អតិរេកតរំ ទិយឌ្ឍយាមំ អាវាសទានានិសំសកថំ សន្ទស្សេត្វាតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ។
អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា ទ្វេ យាមា គតា។ យស្ស ទានិ កាលំ មញ្ញថាតិ យស្ស គមនស្ស តុម្ហេ កាលំ មញ្ញថ, គមនកាលោ តុម្ហាកំ, គច្ឆថាតិ វុត្តំ ហោតិ។ កស្មា បន ភគវា តេ ឧយ្យោជេសីតិ? អនុកម្បាយ។ តិយាមរត្តិញ្ហិ តត្ថ និសីទិត្វា វីតិនាមេន្តានំ តេសំ សរីរេ អាពាធោ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ, ភិក្ខុសង្ឃេបិ ច វិប្បភាតសយននិសជ្ជាយ ឱកាសោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឥតិ ឧភយានុកម្បាយ ឧយ្យោជេសីតិ។ សុញ្ញាគារន្តិ បាដិយេក្កំ សុញ្ញាគារំ នាម តត្ថ នត្ថិ។ តេន កិរ គហបតយោ តស្សេវ អាវសថាគារស្ស ឯកបស្សេ បដសាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា កប្បិយមញ្ចំ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ កប្បិយបច្ចត្ថរណំ អត្ថរិត្វា ឧបរិ សុវណ្ណរជតតារកាគន្ធមាលាទិបដិមណ្ឌិតំ វិតានំ ពន្ធិត្វា តេលប្បទីបំ អារោបេសុំ ‘‘អប្បេវ នាម សត្ថា ធម្មាសនតោ វុដ្ឋាយ ថោកំ វិស្សមិតុកាមោ ឥធ និបជ្ជេយ្យ, ឯវំ នោ ឥទំ អាវសថាគារំ ភគវតា ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ បរិភុត្តំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតី’’តិ។ សត្ថាបិ តទេវ សន្ធាយ តត្ថ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វា សីហសេយ្យំ កប្បេសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សុញ្ញាគារំ បាវិសី’’តិ។ តត្ថ បាទធោវនដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ យាវ ធម្មាសនា អគមាសិ, ឯត្តកេ ឋានេ គមនំ និប្ផន្នំ។ ធម្មាសនំ បត្វា
សុនិធវស្សការាតិ សុនិធោ ច វស្សការោ ច ទ្វេ ព្រាហ្មណា។ មគធមហាមត្តាតិ មគធរញ្ញោ មហាអមច្ចា, មគធរដ្ឋេ វា មហាមត្តា មហតិយា ឥស្សរិយមត្តាយ សមន្នាគតាតិ មហាមត្តា។ បាដលិគាមេ នគរំ មាបេន្តីតិ បាដលិគាមសង្ខាតេ ភូមិបទេសេ នគរំ មាបេន្តិ។ វជ្ជីនំ បដិពាហាយាតិ លិច្ឆវិរាជូនំ អាយមុខប្បច្ឆិន្ទនត្ថំ។ សហស្សសហស្សេវាតិ ឯកេកវគ្គវសេន សហស្សំ សហស្សំ ហុត្វា។ វត្ថូនីតិ ឃរវត្ថូនិ។ ចិត្តានិ នមន្តិ និវេសនានិ មាបេតុន្តិ រញ្ញោ រាជមហាមត្តានញ្ច និវេសនានិ មាបេតុំ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ ចិត្តានិ នមន្តិ។ តេ កិរ អត្តនោ សិប្បានុភាវេន ហេដ្ឋាបថវិយំ តិំសហត្ថមត្តេ ឋានេ ‘‘ឥធ នាគគ្គាហោ, ឥធ យក្ខគ្គាហោ, ឥធ ភូតគ្គាហោ, ឥធ បាសាណោ វា ខាណុកោ វា អត្ថី’’តិ ជានន្តិ។ តេ តទា សិប្បំ ជប្បេត្វា ទេវតាហិ សទ្ធិំ សម្មន្តយមានា វិយ មាបេន្តិ។
អថ
តាវតិំសេហីតិ សេយ្យថាបីតិអាទិនា
យាវតា, អានន្ទ, អរិយំ អាយតនន្តិ យត្តកំ អរិយមនុស្សានំ ឱសរណដ្ឋានំ នាម អត្ថិ។ យាវតា វណិប្បថោតិ យត្តកំ វាណិជានំ អាហដភណ្ឌស្ស រាសិវសេន កយវិក្កយដ្ឋានំ នាម, វាណិជានំ វសនដ្ឋានំ វា អត្ថិ។ ឥទំ អគ្គនគរន្តិ តេសំ អរិយាយតនវណិប្បថានំ ឥទំ នគរំ អគ្គំ ភវិស្សតិ ជេដ្ឋកំ បាមោក្ខំ។ បុដភេទនន្តិ ភណ្ឌបុដភេទនដ្ឋានំ, ភណ្ឌភណ្ឌិកានំ មោចនដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ សកលជម្ពុទីបេ អលទ្ធភណ្ឌម្បិ ហិ ឥធេវ លភិស្សន្តិ, អញ្ញត្ថ វិក្កយំ អគច្ឆន្តាបិ ឥធេវ វិក្កយំ គច្ឆិស្សន្តិ, តស្មា ឥធេវ បុដំ ភិន្ទិស្សន្តីតិ អត្ថោ។ អាយានម្បិ ហិ ចតូសុ ទ្វារេសុ ចត្តារិ, សភាយំ ឯកន្តិ ឯវំ ទិវសេ ទិវសេ បញ្ចសតសហស្សានិ តត្ថ ឧដ្ឋហិស្សន្តិ។ តានិ សភាវានិ អាយានីតិ ទស្សេតិ។
អគ្គិតោ វាតិអាទីសុ សមុច្ចយត្ថោ វាសទ្ទោ, អគ្គិនា ច ឧទកេន ច មិថុភេទេន ច នស្សិស្សតីតិ អត្ថោ។ តស្ស ហិ ឯកោ កោដ្ឋាសោ អគ្គិនា នស្សិស្សតិ, និព្ពាបេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, ឯកំ កោដ្ឋាសំ គង្គា គហេត្វា គមិស្សតិ, ឯកោ ឥមិនា អកថិតំ អមុស្ស, អមុនា អកថិតំ ឥមស្ស វទន្តានំ បិសុណវាចានំ វសេន ភិន្នានំ មនុស្សានំ អញ្ញមញ្ញភេទេន វិនស្សិស្សតិ។ ឯវំ វត្វា ភគវា បច្ចូសកាលេ គង្គាតីរំ គន្ត្វា កតមុខធោវនោ ភិក្ខាចារវេលំ អាគមយមានោ និសីទិ។
សុនិធវស្សការាបិ ‘‘អថ ខោ សុនិធវស្សការា’’តិអាទិ។
បុព្ពណ្ហសមយន្តិ និវាសេត្វាតិ គាមបវេសននីហារេន និវាសនំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា។ បត្តចីវរមាទាយាតិ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ ហត្ថេន គហេត្វា។
សីលវន្តេត្ថាតិ សីលវន្តោ ឯត្ថ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ។ សញ្ញតេតិ កាយវាចាចិត្តេហិ សញ្ញតេ។ តាសំ ទក្ខិណមាទិសេតិ សង្ឃស្ស ទិន្នេ ចត្តារោ បច្ចយេ តាសំ ឃរទេវតានំ អាទិសេយ្យ បត្តិំ ទទេយ្យ។ បូជិតា បូជយន្តីតិ ‘‘ឥមេ មនុស្សា អម្ហាកំ ញាតកាបិ ន ហោន្តិ, ឯវម្បិ នោ បត្តិំ ទេន្តី’’តិ អារក្ខំ សុសំវិហិតំ ករោន្តិ សុដ្ឋុ អារក្ខំ ករោន្តិ។ មានិតា មានយន្តីតិ កាលានុកាលំ ពលិកម្មករណេន មានិតា ‘‘ឯតេ មនុស្សា អម្ហាកំ ញាតកាបិ ន ហោន្តិ, តថាបិ ចតុបញ្ចឆមាសន្តរំ នោ ពលិកម្មំ ករោន្តី’’តិ មានេន្តិ ឧប្បន្នបរិស្សយំ ហរន្តិ។ តតោ នន្តិ តតោ តំ បណ្ឌិតជាតិកំ បុរិសំ។ ឱរសន្តិ ឧរេ ឋបេត្វា វឌ្ឍិតំ, យថា មាតា ឱរសំ បុត្តំ អនុកម្បតិ, ឧប្បន្នបរិស្សយហរណត្ថមេវស្ស យថា វាយមតិ, ឯវំ អនុកម្បន្តីតិ អត្ថោ។ ភទ្រានិ បស្សតីតិ សុន្ទរានិ បស្សតិ។
អនុមោទិត្វាតិ តេហិ តទា បសុតបុញ្ញស្ស អនុមោទនវសេន តំ គោតមទ្វារំ នាម អហោសីតិ តស្ស នគរស្ស យេន ទ្វារេន ភគវា និក្ខមិ, តំ គោតមទ្វារំ នាម អហោសិ។ គង្គាយ បន ឧត្តរណត្ថំ អនោតិណ្ណត្តា គោតមតិត្ថំ នាម នាហោសិ។ បូរាតិ បុណ្ណា។ សមតិត្តិកាតិ តដសមំ ឧទកស្ស តិត្តា ភរិតា។ កាកបេយ្យាតិ តីរេ ឋិតកាកេហិ បាតុំ សក្កុណេយ្យឧទកា។ ទ្វីហិបិ បទេហិ ឧភតោកូលសមំ បរិបុណ្ណភាវមេវ ទស្សេតិ។ ឧឡុម្បន្តិ បារគមនត្ថាយ ទារូនិ សង្ឃាដេត្វា អាណិយោ កោដ្ដេត្វា កតំ។ កុល្លន្តិ វេឡុទណ្ឌាទិកេ វល្លិអាទីហិ ពន្ធិត្វា កតំ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ មហាជនស្ស គង្គោទកមត្តស្សបិ កេវលំ តរិតុំ អសមត្ថតំ, អត្តនោ បន ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច អតិគម្ភីរវិត្ថតំ សំសារមហណ្ណវំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អណ្ណវន្តិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន យោជនមត្តំ គម្ភីរស្ស ច វិត្ថតស្ស ច ឧទកដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ។ សរន្តិ សរិត្វា គមនតោ ឥធ នទី អធិប្បេតា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេ គម្ភីរវិត្ថតំ សំសារណ្ណវំ តណ្ហាសរិតញ្ច តរន្តិ, តេ អរិយមគ្គសង្ខាតំ សេតុំ កត្វាន វិសជ្ជ បល្លលានិ អនាមសិត្វាវ ឧទកភរិតានិ និន្នដ្ឋានានិ, អយំ បន ឥទំ អប្បមត្តកំ ឧទកំ តរិតុកាមោ កុល្លញ្ហិ ជនោ បពន្ធតិ កុល្លំ ពន្ធិតុំ អាយាសំ អាបជ្ជតិ។ តិណ្ណា មេធាវិនោ ជនាតិ អរិយមគ្គញាណសង្ខាតាយ មេធាយ សមន្នាគតត្តា មេធាវិនោ ពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ច វិនា ឯវ កុល្លេន តិណ្ណា បរតីរេ បតិដ្ឋិតាតិ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. ទ្វិធាបថសុត្តវណ្ណនា
៧៧. សត្តមេ អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោតិ អទ្ធានសង្ខាតំ ទីឃមគ្គំ បដិបន្នោ គច្ឆន្តោ ហោតិ។ នាគសមាលេនាតិ ឯវំនាមកេន ថេរេន។ បច្ឆាសមណេនាតិ អយំ តទា ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ។ តេន នំ បច្ឆាសមណំ កត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ។ ភគវតោ ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សានិ អនិពទ្ធា ឧបដ្ឋាកា អហេសុំ, តតោ បរំ យាវ បរិនិព្ពានា បញ្ចវីសតិវស្សានិ អាយស្មា អានន្ទោ ឆាយាវ ឧបដ្ឋាសិ។ អយំ បន អនិពទ្ធុបដ្ឋាកកាលោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អាយស្មតា នាគសមាលេន បច្ឆាសមណេនា’’តិ។ ទ្វិធាបថន្តិ ទ្វិធាភូតំ មគ្គំ។ ‘‘ទ្វេធាបថ’’ន្តិបិ បឋន្តិ អាយស្មា នាគសមាលោ អត្តនា បុព្ពេ តត្ថ កតបរិចយត្តា ឧជុភាវញ្ចស្ស សន្ធាយ វទតិ ‘‘អយំ, ភន្តេ ភគវា, បន្ថោ’’តិ។
ភគវា បន តទា តស្ស សបរិស្សយភាវំ ញត្វា តតោ អញ្ញំ មគ្គំ គន្តុកាមោ ‘‘អយំ, នាគសមាល, បន្ថោ’’តិ អាហ។ ‘‘សបរិស្សយោ’’តិ ច វុត្តេ អសទ្ទហិត្វា ‘‘ភគវា ន តត្ថ បរិស្សយោ’’តិ វទេយ្យ, តទស្ស ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយាតិ ‘‘សបរិស្សយោ’’តិ ន កថេសិ។ តិក្ខត្តុំ ‘‘អថ ខោ អាយស្មា នាគសមាលោ ភគវតោ បត្តចីវរំ តត្ថេវ ឆមាយំ និក្ខិបិត្វា បក្កាមី’’តិ។ តត្ថ ភគវតោ បត្តចីវរន្តិ អត្តនោ ហត្ថគតំ ភគវតោ បត្តចីវរំ។ តត្ថេវាតិ តស្មិំយេវ មគ្គេ ឆមាយំ បថវិយំ និក្ខិបិត្វា បក្កាមិ។ ឥទំ វោ ភគវា បត្តចីវរំ, សចេ ឥច្ឆថ, គណ្ហថ, យទិ អត្តនា ឥច្ឆិតមគ្គំយេវ គន្តុកាមត្ថាតិ អធិប្បាយោ។ ភគវាបិ អត្តនោ បត្តចីវរំ សយមេវ គហេត្វា យថាធិប្បេតំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ។
អន្តរាមគ្គេ ចោរា និក្ខមិត្វាតិ តទា កិរ បញ្ចសតា បុរិសា ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ…បេ.… វិប្ផាលេសុ’’ន្តិ។
ភគវាបិ ‘‘អយំ តេន មគ្គេន គតោ ចោរេហិ ពាធិតោ មំ បរិយេសិត្វា ឥទានេវ អាគមិស្សតី’’តិ ញត្វា ថោកំ គន្ត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ។ អាយស្មាបិ ខោ នាគសមាលោ បច្ចាគន្ត្វា សត្ថារា គតមគ្គមេវ គហេត្វា គច្ឆន្តោ តស្មិំ រុក្ខមូលេ ភគវន្តំ បស្សិត្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា តំ បវត្តិំ សព្ពំ អារោចេសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា នាគសមាលោ…បេ.… សង្ឃាដិញ្ច វិប្ផាលេសុ’’ន្តិ។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ នាគសមាលស្ស អត្តនោ វចនំ អនាទិយិត្វា អខេមន្តមគ្គគមនំ, អត្តនោ ច ខេមន្តមគ្គគមនំ វិទិត្វា តទត្ថទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ សទ្ធិំ ចរន្តិ សហ ចរន្តោ។ ឯកតោ វសន្តិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ, សហ វសន្តោតិ អត្ថោ មិស្សោ អញ្ញជនេន វេទគូតិ វេទិតព្ពដ្ឋេន វេទសង្ខាតេន ចតុសច្ចអរិយមគ្គញាណេន គតត្តា អធិគតត្តា, វេទស្ស វា សកលស្ស ញេយ្យស្ស បារំ គតត្តា វេទគូ។ អត្តនោ ហិតាហិតំ ន ជានាតីតិ អញ្ញោ, អវិទ្វា ពាលោតិ អត្ថោ។ តេន អញ្ញេន ជនេន មិស្សោ សហចរណមត្តេន មិស្សោ។ វិទ្វា បជហាតិ បាបកន្តិ តេន វេទគូភាវេន វិទ្វា ជានន្តោ បាបកំ អភទ្ទកំ អត្តនោ ទុក្ខាវហំ បជហាតិ, បាបកំ វា អកល្យាណបុគ្គលំ បជហាតិ។ យថា កិំ? កោញ្ចោ ខីរបកោវ និន្នគន្តិ
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. វិសាខាសុត្តវណ្ណនា
៧៨. អដ្ឋមេ វិសាខាយ មិគារមាតុយា នត្តា កាលង្កតា ហោតីតិ វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ បុត្តស្ស ធីតា កុមារិកា កាលង្កតា ហោតិ។ សា កិរ វត្តសម្បន្នា សាសនេ អភិប្បសន្នា មហាឧបាសិកាយ គេហំ បវិដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច អត្តនា កាតព្ពវេយ្យាវច្ចំ បុរេភត្តំ បច្ឆាភត្តញ្ច អប្បមត្តា អកាសិ, អត្តនោ បិតាមហិយា ចិត្តានុកូលំ បដិបជ្ជិ។ តេន វិសាខា គេហតោ ពហិ គច្ឆន្តី សព្ពំ តស្សាយេវ ភារំ កត្វា គច្ឆតិ, រូបេន ច ទស្សនីយា បាសាទិកា, ឥតិ សា តស្សា វិសេសតោ បិយា មនាបា អហោសិ។ សា រោគាភិភូតា កាលមកាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វិសាខាយ មិគារមាតុយា នត្តា កាលង្កតា ហោតិ បិយា មនាបា’’តិ។ អថ មហាឧបាសិកា តស្សា មរណេន សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ទុក្ខី ទុម្មនា សរីរនិក្ខេបំ ការេត្វា ‘‘អបិ នាម សត្ថុ សន្តិកំ គតកាលេ ចិត្តស្សាទំ លភេយ្យ’’ន្តិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ វិសាខា មិគារមាតា’’តិអាទិ។ តត្ថ ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្សាបិ ទិវា, មជ្ឈន្ហិកេ កាលេតិ អត្ថោ។
ភគវា ‘‘ឥច្ឆេយ្យាសិ ត្វំ វិសាខេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យាវតិកាតិ យត្តកា។ តទា កិរ សត្ត ជនកោដិយោ សាវត្ថិយំ បដិវសន្តិ ‘‘កីវពហុកា បន វិសាខេ សាវត្ថិយា មនុស្សា ទេវសិកំ កាលំ ករោន្តី’’តិ បុច្ឆិ។ វិសាខា ‘‘ទសបិ, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តីណីតិ តយោ។ អយមេវ វា បាឋោ។ អវិវិត្តាតិ អសុញ្ញា។
អថ ‘‘អបិ នុ ត្វំ កទាចិ ករហចិ អនល្លវត្ថា វា ភវេយ្យាសិ អនល្លកេសា វា’’តិ អាហ។ ននុ ឯវំ សន្តេ តយា សព្ពកាលំ សោកាភិភូតាយ មតានំ បុត្តាទីនំ អមង្គលូបចារវសេន ឧទកោរោហណេន អល្លវត្ថាយ អល្លកេសាយ ឯវ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ តំ សុត្វា ឧបាសិកា សំវេគជាតា ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា បិយវត្ថុំ វិប្បដិសារតោ អត្តនោ ចិត្តស្ស និវត្តភាវំ សត្ថុ អារោចេន្តី ‘‘អលំ មេ, ភន្តេ, តាវពហុកេហិ បុត្តេហិ ច នត្តារេហិ ចា’’តិ អាហ។
អថស្សា ភគវា ‘‘ទុក្ខំ នាមេតំ បិយវត្ថុនិមិត្តំ, យត្តកានិ បិយវត្ថូនិ, តត្តកានិ ទុក្ខានិ។ តស្មា សុខកាមេន ទុក្ខប្បដិកូលេន សព្ពសោ បិយវត្ថុតោ ចិត្តំ វិវេចេតព្ព’’ន្តិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ‘‘យេសំ ខោ វិសាខេ សតំ បិយានិ, សតំ តេសំ ទុក្ខានី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សតំ បិយានីតិ សតំ បិយាយិតព្ពវត្ថូនិ។ ‘‘សតំ បិយ’’ន្តិបិ កេចិ បឋន្តិ។ ឯត្ថ ច យស្មា ឯកតោ បដ្ឋាយ យាវ ទស, តាវ សង្ខ្យា សង្ខ្យេយ្យប្បធានា, តស្មា ‘‘យេសំ ទស បិយានិ, ទស តេសំ ទុក្ខានី’’តិអាទិនា បាឡិ អាគតា។ កេចិ បន ‘‘យេសំ ទស បិយានំ, ទស នេសំ ទុក្ខាន’’ន្តិអាទិនា បឋន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ។ យស្មា បន វីសតិតោ បដ្ឋាយ យាវ សតំ, តាវ សង្ខ្យា សង្ខ្យេយ្យប្បធានាវ, តស្មា តត្ថាបិ សង្ខ្យេយ្យប្បធានតំយេវ គហេត្វា ‘‘យេសំ ខោ វិសាខេ សតំ បិយានិ, សតំ តេសំ ទុក្ខានី’’តិអាទិនា បាឡិ អាគតា។ សព្ពេសម្បិ ច ‘‘យេសំ ឯកំ បិយំ, ឯកំ តេសំ ទុក្ខ’’ន្តិ បាឋោ, ន បន ទុក្ខស្សាតិ។ ឯតស្មិញ្ហិ បក្ខេ ឯករសា ឯកជ្ឈាសយា ច ភគវតោ ទេសនា ហោតិ។ តស្មា យថាវុត្តនយាវ បាឡិ វេទិតព្ពា។
ឯតមត្ថំ វិទិត្វា សោកបរិទេវាទិកំ ចេតសិកំ កាយិកញ្ច ទុក្ខំ បិយវត្ថុនិមិត្តំ បិយវត្ថុម្ហិ សតិ ហោតិ, អសតិ ន ហោតីតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ ជានិត្វា តទត្ថបរិទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តស្សត្ថោ – ញាតិភោគរោគសីលទិដ្ឋិព្យសនេហិ ផុដ្ឋស្ស អន្តោ និជ្ឈាយន្តស្ស ពាលស្ស ចិត្តសន្តាបលក្ខណា យេ កេចិ មុទុមជ្ឈាទិភេទេន យាទិសា តាទិសា សោកា វា តេហិយេវ ផុដ្ឋស្ស បរិទេវិតា វា អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពបដិហតកាយស្ស ទុក្ខា វា តថា អវុត្តត្ថស្ស វិកប្បនត្ថេន វាសទ្ទេន គហិតា ទោមនស្សូបាយាសាទយោ វា និស្សយភេទេន ច អនេករូបា នានាវិធា ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ទិស្សន្តិ ឧបលព្ភន្តិ, សព្ពេបិ ឯតេ បិយំ បិយជាតិកំ សត្តំ សង្ខារញ្ច បដិច្ច និស្សាយ អាគម្ម បច្ចយំ កត្វា បភវន្តិ និព្ពត្តន្តិ។ តស្មិំ បន យថាវុត្តេ បិយវត្ថុម្ហិ បិយេ អសន្តេ បិយភាវករេ ឆន្ទរាគេ បហីនេ ន កទាចិបិ ឯតេ ភវន្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘បិយតោ ជាយតី សោកោ…បេ.… បេមតោ ជាយតី សោកោ’’តិ ច អាទិ (ធ. ប. ២១២-២១៣)។ តថា ‘‘បិយប្បភូតា កលហា វិវាទា, បរិទេវសោកា សហមច្ឆរេហី’’តិ ច អាទិ (សុ. និ. ៨៦៩)។ ឯត្ថ ច ‘‘បរិទេវិតា វា ទុក្ខា វា’’តិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ, ‘‘បរិទេវិតានិ វា ទុក្ខានិ វា’’តិ វត្តព្ពេ វិភត្តិលោបោ វា កតោតិ វេទិតព្ពោ។
តស្មា ហិ តេ សុខិនោ វីតសោកាតិ យស្មា បិយប្បភូតា សោកាទយោ យេសំ នត្ថិ, តស្មា តេ ឯវ សុខិនោ វីតសោកា នាម។ កេ បន តេ? យេសំ បិយំ នត្ថិ កុហិញ្ចិ លោកេ យេសំ អរិយានំ សព្ពសោ វីតរាគត្តា កត្ថចិបិ សត្តលោកេ សង្ខារលោកេ ច បិយំ បិយភាវោ ‘‘បុត្តោ’’តិ វា ‘‘ភាតា’’តិ វា ‘‘ភគិនី’’តិ វា ‘‘ភរិយា’’តិ វា បិយំ បិយាយនំ បិយភាវោ នត្ថិ, សង្ខារលោកេបិ ‘‘ឯតំ មម សន្តកំ, ឥមិនាហំ ឥមំ នាម សុខំ លភាមិ លភិស្សាមី’’តិ បិយំ បិយាយនំ បិយភាវោ នត្ថិ។ តស្មា អសោកំ វិរជំ បត្ថយានោ, បិយំ ន កយិរាថ កុហិញ្ចិ លោកេតិ យស្មា ច សុខិនោ នាម វីតសោកា, វីតសោកត្តាវ កត្ថចិបិ វិសយេ បិយភាវោ នត្ថិ, តស្មា អត្តនោ យថាវុត្តសោកាភាវេន ច អសោកំ អសោកភាវំ រាគរជាទិវិគមនេន វិរជំ
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. បឋមទព្ពសុត្តវណ្ណនា
៧៩. នវមេ អាយស្មាតិ បិយវចនំ។ ទព្ពោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ។ មល្លបុត្តោតិ មល្លរាជស្ស បុត្តោ។ សោ ហិ អាយស្មា បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ បាទមូលេ កតាភិនីហារោ កប្បសតសហស្សំ ឧបចិតបុញ្ញសញ្ចយោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ មល្លរាជស្ស ទេវិកា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តោ កតាធិការត្តា ជាតិយា សត្តវស្សិកកាលេយេវ មាតាបិតរោ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ។ តេ ច ‘‘បព្ពជិត្វាបិ អាចារំ តាវ សិក្ខតុ, សចេ តំ នាភិរមិស្សតិ, ឥធេវ អាគមិស្សតី’’តិ អនុជានិំសុ។ សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ។ សត្ថាបិស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា បព្ពជ្ជំ អនុជានិ។ តស្ស បព្ពជ្ជាសមយេ ទិន្នឱវាទេន ភវត្តយំ អាទិត្តំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ។ សោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិ។ យំកិញ្ចិ សាវកេន បត្តព្ពំ, ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ឆឡភិញ្ញា នវ លោកុត្តរធម្មា’’តិ ឯវមាទិកំ សព្ពំ អធិគន្ត្វា អសីតិយា មហាសាវកេសុ អព្ភន្តរោ អហោសិ។ វុត្តញ្ហេតំ តេន អាយស្មតា –
‘‘មយា ខោ ជាតិយា សត្តវស្សេន អរហត្តំ សច្ឆិកតំ, យំកិញ្ចិ សាវកេន បត្តព្ពំ, សព្ពំ តំ អនុប្បត្តំ មយា’’តិអាទិ (បារា. ៣៨០)។
យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ សោ កិរាយស្មា ឯកទិវសំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ ភគវតោ វត្តំ ទស្សេត្វា ទិវាដ្ឋានំ គន្ត្វា ‘‘អថ ខោ អាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិអាទិ។
តត្ថ បរិនិព្ពានកាលោ មេតិ ‘‘ភគវា មយ្ហំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពានកាលោ ឧបដ្ឋិតោ, តមហំ ភគវតោ អារោចេត្វា បរិនិព្ពាយិតុកាមោម្ហី’’តិ ទស្សេតិ។ កេចិ បនាហុ ‘‘ន តាវ ថេរោ ជិណ្ណោ, ន ច គិលានោ, បរិនិព្ពានាយ ច សត្ថារំ អាបុច្ឆតិ, កិំ តត្ថ ការណំ? ‘មេត្តិយភូមជកា ភិក្ខូ បុព្ពេ មំ អមូលកេន បារាជិកេន អនុទ្ធំសេសុំ, តស្មិំ អធិករណេ វូបសន្តេបិ អក្កោសន្តិយេវ។ តេសំ សទ្ទហិត្វា អញ្ញេបិ បុថុជ្ជនា មយិ អគារវំ បរិភវញ្ច ករោន្តិ។ ឥមញ្ច ទុក្ខភារំ និរត្ថកំ វហិត្វា កិំ បយោជនំ, តស្មាហំ ឥទានេវ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា សត្ថារំ អាបុច្ឆី’’តិ។ តំ អការណំ។ ន ហិ ខីណាសវា អបរិក្ខីណេ អាយុសង្ខារេ បរេសំ ឧបវាទាទិភយេន បរិនិព្ពានាយ ចេតេន្តិ ឃដយន្តិ វាយមន្តិ, ន ច បរេសំ
‘‘នាភិកង្ខាមិ មរណំ, នាភិកង្ខាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា’’តិ។ (ថេរគា. ១៩៦, ៦០៦; មិ. ប. ២.២.៤) –
ភគវាបិស្ស អាយុសង្ខារំ ឱលោកេត្វា បរិក្ខីណភាវំ ញត្វា ‘‘យស្សទានិ ត្វំ, ទព្ព, កាលំ មញ្ញសី’’តិ អាហ។
វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វាតិ អាកាសំ អភិឧគ្គន្ត្វា, វេហាសំ គន្ត្វាតិ អត្ថោ។ អភិសទ្ទយោគេន ហិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ, អត្ថោ បន ភុម្មវសេន វេទិតព្ពោ។ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា កិំ អកាសីតិ អាហ – ‘‘អាកាសេ អន្តលិក្ខេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា’’តិអាទិ។ តត្ថ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វាតិ តេជោកសិណចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា។ ថេរោ ហិ តទា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ ‘‘ភគវា កប្បសតសហស្សំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ តត្ថ តត្ថ វសន្តោ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ឥមមេវត្ថំ សន្ធាយ អកាសិំ, ស្វាយមត្ថោ អជ្ជ មត្ថកំ បត្តោ, ឥទំ បច្ឆិមទស្សន’’ន្តិ អាហ។ យេ តត្ថ បុថុជ្ជនភិក្ខូ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ច, តេសុ ឯកច្ចានំ មហន្តំ ការុញ្ញំ អហោសិ, ឯកច្ចេ អារោទនប្បត្តា អហេសុំ។ អថស្ស ភគវា ចិត្តាចារំ ញត្វា ‘‘តេន ហិ, ទព្ព, មយ្ហំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេហី’’តិ អាហ។ តាវទេវ សព្ពោ ភិក្ខុសង្ឃោ សន្និបតិ។ អថាយស្មា ទព្ពោ ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១០២; ទី. និ. ១.៤៨៤) នយេន អាគតានិ សាវកសាធារណានិ សព្ពានិ បាដិហារិយានិ ទស្សេត្វា បុន ច ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ‘‘អថ ខោ អាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ’’តិអាទិ។ តត្ថ វុដ្ឋហិត្វា បរិនិព្ពាយីតិ ឥទ្ធិចិត្តតោ វុដ្ឋហិត្វា ភវង្គចិត្តេន
ឈាយមានស្សាតិ ជាលិយមានស្ស។ ឌយ្ហមានស្សាតិ តស្សេវ វេវចនំ។ អថ វា ឈាយមានស្សាតិ ជាលាបវត្តិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឌយ្ហមានស្សាតិ វីតច្ចិតង្គារក្ខណំ។ ឆារិកាតិ ភស្មំ។ មសីតិ កជ្ជលំ។ ន បញ្ញាយិត្ថាតិ ន បស្សិត្ថ, អធិដ្ឋានពលេន សព្ពំ ខណេនេវ អន្តរធាយិត្ថាតិ អត្ថោ។ កស្មា បន ថេរោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេសិ, ននុ ភគវតា ឥទ្ធិបាដិហារិយករណំ បដិក្ខិត្តន្តិ
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស អនុបាទាបរិនិព្ពានំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា តទត្ថបរិទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ។
តត្ថ អភេទិ កាយោតិ សព្ពោ ភូតុបាទាយបភេទោ ចតុសន្តតិរូបកាយោ ភិជ្ជិ, អនវសេសតោ ឌយ្ហិ, អន្តរធាយិ, អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបជ្ជិ។ និរោធិ សញ្ញាតិ រូបាយតនាទិគោចរតាយ រូបសញ្ញាទិភេទា សព្ពាបិ សញ្ញា អប្បដិសន្ធិកេន និរោធេន និរុជ្ឈិ។ វេទនា សីតិភវិំសុ សព្ពាតិ វិបាកវេទនា កិរិយវេទនាតិ សព្ពាបិ វេទនា អប្បដិសន្ធិកនិរោធេន និរុទ្ធត្តា អណុមត្តម្បិ វេទនាទរថស្ស អភាវតោ សីតិភូតា អហេសុំ, កុសលាកុសលវេទនា បន អរហត្តផលក្ខណេយេវ និរោធំ គតា។ ‘‘សីតិរហិំសូ’’តិបិ បឋន្តិ, សន្តា និរុទ្ធា អហេសុន្តិ អត្ថោ។ វូបសមិំសុ សង្ខារាតិ វិបាកកិរិយប្បភេទា សព្ពេបិ ផស្សាទយោ សង្ខារក្ខន្ធធម្មា អប្បដិសន្ធិកនិរោធេនេវ និរុទ្ធត្តា វិសេសេន ឧបសមិំសុ។ វិញ្ញាណំ អត្ថមាគមាតិ វិញ្ញាណម្បិ វិបាកកិរិយប្បភេទំ សព្ពំ អប្បដិសន្ធិកនិរោធេនេវ អត្ថំ វិនាសំ ឧបច្ឆេទំ អគមា អគច្ឆិ។
ឥតិ
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ទុតិយទព្ពសុត្តវណ្ណនា
៨០. ទសមេ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ភគវា រាជគហេ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា ជនបទចារិកំ ចរន្តោ អនុក្កមេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនេ វិហរន្តោយេវ យេសំ ភិក្ខូនំ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស បរិនិព្ពានំ អបច្ចក្ខំ, តេសំ តំ បច្ចក្ខំ កត្វា ទស្សេតុំ, យេបិ តត្រាតិ វចនសញ្ញាបនេ និបាតមត្តំ។ ខោតិ អវធារណេ។ តេសុ ‘‘តត្រា’’តិ ឥមិនា ‘‘ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសី’’តិ ឯតេសំ បទានំ វុច្ចមានតំយេវ ជោតេតិ។ ‘‘ខោ’’តិ បន ឥមិនា អាមន្តេសិយេវ, នាស្ស អាមន្តនេ កោចិ អន្តរាយោ អហោសីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ។ អថ វា តត្រាតិ តស្មិំ អារាមេ។ ខោតិ វចនាលង្ការេ និបាតោ។ អាមន្តេសីតិ អភាសិ។ កស្មា បន ភគវា ភិក្ខូយេវ អាមន្តេសីតិ? ជេដ្ឋត្តា សេដ្ឋត្តា អាសន្នត្តា សព្ពកាលំ សន្និហិតត្តា ធម្មទេសនាយ វិសេសតោ ភាជនភូតត្តា ច។
ភិក្ខវោតិ តេសំ អាមន្តនាការទស្សនំ។ ភទន្តេតិ អាមន្តិតានំ ភិក្ខូនំ គារវេន សត្ថុ បដិវចនទានំ។ តត្ថ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វទន្តោ ភគវា តេ ភិក្ខូ អាលបតិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ វទន្តា តេ បច្ចាលបន្តិ។ អបិច ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ ឥមិនា ករុណាវិប្ផារសោម្មហទយនិស្សិតបុព្ពង្គមេន វចនេន តេ ភិក្ខូ កម្មដ្ឋានមនសិការធម្មបច្ចវេក្ខណាទិតោ និវត្តេត្វា អត្តនោ មុខាភិមុខេ ករោតិ។ ‘‘ភទន្តេ’’តិ ឥមិនា សត្ថរិ អាទរពហុមានគារវទីបនវចនេន តេ ភិក្ខូ អត្តនោ សុស្សូសតំ ឱវាទប្បដិគ្គហគារវភាវញ្ច បដិវេទេន្តិ។ ភគវតោ បច្ចស្សោសុន្តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ វចនំ បតិអស្សោសុំ សោតុកាមតំ ជនេសុំ ឯតទវោចាតិ ភគវា ឯតំ ឥទានិ វក្ខមានំ សកលំ សុត្តំ អភាសិ។ ទព្ពស្ស, ភិក្ខវេ, មល្លបុត្តស្សាតិអាទិ ឯតមត្ថន្តិអាទីសុបិ អបុព្ពំ នត្ថិ, អនន្តរសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
គាថាសុ បន អយោឃនហតស្សាតិ អយោ ហញ្ញតិ ឯតេនាតិ អយោឃនំ, កម្មារានំ អយោកូដំ អយោមុដ្ឋិ ច។ តេន អយោឃនេន ហតស្ស បហតស្ស។ កេចិ បន ‘‘អយោឃនហតស្សាតិ ឃនអយោបិណ្ឌំ ហតស្សា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ។ ឯវ-សទ្ទោ ចេត្ថ និបាតមត្តំ។ ជលតោ ជាតវេទសោតិ ឈាយមានស្ស អគ្គិស្ស។ អនាទរេ ឯតំ សាមិវចនំ។ អនុបុព្ពូបសន្តស្សាតិ អនុក្កមេន ឧបសន្តស្ស វិជ្ឈាតស្ស និរុទ្ធស្ស។ យថា ន ញាយតេ គតីតិ យថា តស្ស គតិ ន ញាយតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយោមុដ្ឋិកូដាទិនា មហតា អយោឃនេន ហតស្ស សំហតស្ស, កំសភាជនាទិគតស្ស វា ជលមានស្ស អគ្គិស្ស, តថា ឧប្បន្នស្ស
ឯវំ សម្មាវិមុត្តានន្តិ ឯវំ សម្មា ហេតុនា ញាយេន តទង្គវិក្ខម្ភនវិមុត្តិបុព្ពង្គមេន អរិយមគ្គេន ចតូហិបិ ឧបាទានេហិ អាសវេហិ ច វិមុត្តត្តា សម្មា វិមុត្តានំ, តតោ ឯវ កាមបពន្ធសង្ខាតំ កាមោឃំ ភវោឃាទិភេទំ អវសិដ្ឋំ ឱឃញ្ច តរិត្វា ឋិតត្តា កាមពន្ធោឃតារិនំ សុដ្ឋុ បដិបស្សម្ភិតសព្ពកិលេសវិប្ផន្ទិតត្តា កិលេសាភិសង្ខារវាតេហិ ច អកម្បនីយតាយ អចលំ អនុបាទិសេសនិព្ពានសង្ខាតំ សព្ពសង្ខារូបសមំ សុខំ បត្តានំ អធិគតានំ ខីណាសវានំ គតិ ទេវមនុស្សាទិភេទាសុ គតីសុ អយំ នាមាតិ បញ្ញបេតព្ពតាយ អភាវត្តា បញ្ញាបេតុំ នត្ថិ ន ឧបលព្ភតិ, យថាវុត្តជាតវេទោ វិយ អបញ្ញត្តិកភាវមេវ ហិ សោ គតោតិ អត្ថោ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតា ច បាដលិគាមិយវគ្គវណ្ណនា។
និគមនកថា
ឯត្តាវតា ច –
សុវិមុត្តភវាទានោ, ទេវទានវមានិតោ;
បច្ឆិន្នតណ្ហាសន្តានោ, បីតិសំវេគទីបនោ។
សទ្ធម្មទាននិរតោ, ឧបាទានក្ខយាវហោ;
តត្ថ តត្ថ ឧទានេ យេ, ឧទានេសិ វិនាយកោ។
តេ សព្ពេ ឯកតោ កត្វា, អារោបេន្តេហិ សង្គហំ;
ឧទានមិតិ សង្គីតំ, ធម្មសង្គាហកេហិ យំ។
តស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ, បោរាណដ្ឋកថានយំ;
និស្សាយ យា សមារទ្ធា, អត្ថសំវណ្ណនា មយា។
សា តត្ថ បរមត្ថានំ, សុត្តន្តេសុ យថារហំ;
បកាសនា បរមត្ថទីបនី នាម នាមតោ។
សម្បត្តា បរិនិដ្ឋានំ, អនាកុលវិនិច្ឆយា;
ចតុត្តិំសប្បមាណាយ, បាឡិយា ភាណវារតោ។
ឥតិ តំ សង្ខរោន្តេន, យំ តំ អធិគតំ មយា;
បុញ្ញំ តស្សានុភាវេន, លោកនាថស្ស សាសនំ។
ឱគាហិត្វា វិសុទ្ធាយ, សីលាទិបដិបត្តិយា;
សព្ពេបិ ទេហិនោ ហោន្តុ, វិមុត្តិរសភាគិនោ។
ចិរំ តិដ្ឋតុ លោកស្មិំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនំ;
តស្មិំ សគារវា និច្ចំ, ហោន្តុ សព្ពេបិ បាណិនោ។
សម្មា
សទ្ធម្មនិរតោ លោកំ, ធម្មេនេវ បសាសតូតិ។
ពទរតិត្ថវិហារវាសិនា អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន
កតាឧទានស្ស អដ្ឋកថា សមត្តា។