។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
ខុទ្ទកនិកាយេ
ឥតិវុត្តក-អដ្ឋកថា
គន្ថារម្ភកថា
មហាការុណិកំ នាថំ, ញេយ្យសាគរបារគុំ;
វន្ទេ និបុណគម្ភីរ-វិចិត្រនយទេសនំ។
វិជ្ជាចរណសម្បន្នា, យេន និយ្យន្តិ លោកតោ;
វន្ទេ តមុត្តមំ ធម្មំ, សម្មាសម្ពុទ្ធបូជិតំ។
សីលាទិគុណសម្បន្នោ, ឋិតោ មគ្គផលេសុ យោ;
វន្ទេ អរិយសង្ឃំ តំ, បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរំ។
វន្ទនាជនិតំ បុញ្ញំ, ឥតិ យំ រតនត្តយេ;
ហតន្តរាយោ សព្ពត្ថ, ហុត្វាហំ តស្ស តេជសា។
ឯកកាទិប្បភេទេន
លោភាទីនំ បហានានិ, ទីបនានិ វិសេសតោ។
សុត្តានិ ឯកតោ កត្វា, ឥតិវុត្តបទក្ខរំ;
ធម្មសង្គាហកា ថេរា, សង្គាយិំសុ មហេសយោ។
ឥតិវុត្តកមិច្ចេវ, នាមេន វសិនោ បុរេ;
យំ ខុទ្ទកនិកាយស្មិំ, គម្ភីរត្ថបទក្កមំ។
តស្ស គម្ភីរញាណេហិ, ឱគាហេតព្ពភាវតោ;
កិញ្ចាបិ ទុក្ករា កាតុំ, អត្ថសំវណ្ណនា មយា។
សហសំវណ្ណនំ
បុព្ពាចរិយសីហានំ, តិដ្ឋតេវ វិនិច្ឆយោ។
តស្មា តំ អវលម្ពិត្វា, ឱគាហេត្វាន បញ្ចបិ;
និកាយេ ឧបនិស្សាយ, បោរាណដ្ឋកថានយំ។
និស្សិតំ វាចនាមគ្គំ, សុវិសុទ្ធំ អនាកុលំ;
មហាវិហារវាសីនំ, និបុណត្ថវិនិច្ឆយំ។
បុនប្បុនាគតំ អត្ថំ, វជ្ជយិត្វាន សាធុកំ;
យថាពលំ ករិស្សាមិ, ឥតិវុត្តកវណ្ណនំ។
ឥតិ អាកង្ខមានស្ស, សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិំ;
វិភជន្តស្ស តស្សត្ថំ, និសាមយថ សាធវោតិ។
តត្ថ ឥតិវុត្តកំ នាម ឯកកនិបាតោ, ទុកនិបាតោ, តិកនិបាតោ, ចតុក្កនិបាតោតិ ចតុនិបាតសង្គហំ។ តម្បិ វិនយបិដកំ, សុត្តន្តបិដកំ, អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នំ; ទីឃនិកាយោ មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ។ (ថេរគា. ១០២៧) –
ឯវំ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន បដិញ្ញាតេសុ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហំ។ សុត្តតោ ឯកកនិបាតេ តាវ សត្តវីសតិ សុត្តានិ, ទុកនិបាតេ ទ្វាវីសតិ, តិកនិបាតេ បញ្ញាស, ចតុក្កនិបាតេ តេរសាតិ ទ្វាទសាធិកសុត្តសតសង្គហំ។ តស្ស និបាតេសុ ឯកកនិបាតោ អាទិ, វគ្គេសុ បាដិភោគវគ្គោ, សុត្តេសុ លោភសុត្តំ។ តស្សាបិ ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទិ។ សា ទីឃនិកាយ-អដ្ឋកថាយ វិត្ថារតោ វុត្តោយេវាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
និទានវណ្ណនា
យំ វុត្តំ ភគវតាតិអាទីនិ នាមបទានិ។ ឥតីតិ និបាតបទំ។ បជហថាតិ ឯត្ថ ប-ឥតិ ឧបសគ្គបទំ, ជហថា-តិ អាខ្យាតបទំ។ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ។
អត្ថតោ បន វុត្តសទ្ទោ តាវ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ច វបនេ វាបសមករណេ កេសោហារណេ ជីវិតវុត្តិយំ បវុត្តភាវេ បាវចនភាវេន បវត្តិតេ អជ្ឈេសនេ កថនេតិ ឯវមាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស –
‘‘គាវោ តស្ស បជាយន្តិ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតិ;
វុត្តានំ ផលមស្នាតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតី’’តិ។ –
អាទីសុ (ជា. ២.២២.១៩) វបនេ អាគតោ។ ‘‘នោ ច ខោ បដិវុត្ត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ២៨៩) អដ្ឋទន្តកាទីហិ វាបសមករណេ។ ‘‘កាបដិកោ មាណវោ ទហរោ វុត្តសិរោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៤២៦) កេសោហារណេ។ ‘‘បន្នលោមោ បរទត្តវុត្តោ មិគភូតេន ចេតសា វិហរតី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣៣២) ជីវិតវុត្តិយំ។ ‘‘សេយ្យថាបិ នាម បណ្ឌុបលាសោ ពន្ធនា បវុត្តោ អភព្ពោ ហរិតត្ថាយា’’តិអាទីសុ (បារា. ៩២; បាចិ. ៦៦៦; មហាវ. ១២៩) ពន្ធនតោ បវុត្តភាវេ។ ‘‘យេសមិទំ ឯតរហិ, ព្រាហ្មណា, បោរាណំ មន្តបទំ គីតំ បវុត្តំ សមិហិត’’ន្តិអាទីសុ បាវចនភាវេន បវត្តិតេ។ លោកេ បន – ‘‘វុត្តោ គណោ វុត្តោ បារាយនោ’’តិអាទីសុ អជ្ឈេនេ។ ‘‘វុត្តំ ខោ បនេតំ ភគវតា ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០) កថនេ។ ឥធាបិ កថនេ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា វុត្តំ កថិតំ ភាសិតន្តិ អត្ថោ។
ទុតិយោ វុត្តសទ្ទោ វចនេ ចិណ្ណភាវេ ច វេទិតព្ពោ។ ហិ-ឥតិ ជាតុ វិព្យត្តន្តិ ឯតស្មិំ ឯតន្តិ អយំ ឯតសទ្ទោ –
‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;
ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ។
‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;
អរិយញ្ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ។
‘‘ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;
ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៩០-១៩២) –
អាទីសុ យថាវុត្តេ អាសន្នបច្ចក្ខេ អាគតោ។ ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេតំ, ភិក្ខវេ, ឱរមត្តកំ សីលមត្តកំ, យេន បុថុជ្ជនោ តថាគតស្ស វណ្ណំ វទមានោ វទេយ្យា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៧) បន វក្ខមានេ អាសន្នបច្ចក្ខេ។ ឥធាបិ វក្ខមានេយេវ ទដ្ឋព្ពោ។ សង្គាយនវសេន វក្ខមានញ្ហិ សុត្តំ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ពុទ្ធិយំ ឋបេត្វា តទា ‘‘ឯត’’ន្តិ វុត្តំ។
ភគវតាតិ ឯត្ថ ភគវាតិ គរុវចនំ។ គរុំ ហិ លោកេ ភគវាតិ វទន្តិ។ តថាគតោ ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សត្តានំ គរុ, តស្មា ភគវាតិ វេទិតព្ពោ។ បោរាណេហិបិ វុត្តំ –
‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;
គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ។
សេដ្ឋវាចកញ្ហិ វចនំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ សេដ្ឋន្តិ វុត្តំ។ អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ។ តស្មា ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋន្តិ ភគវាតិ ឥមិនា វចនេន វចនីយោ ភគវាតិ វចនមុត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគតោ, គរុករណំ វា សាតិសយំ អរហតីតិ គារវយុត្តោ, គារវារហោតិ អត្ថោ។ ឯវំ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនមេតំ យទិទំ ភគវាតិ។ អបិច –
‘‘ភគី
អកាសិ ភគ្គន្តិ គរូតិ ភាគ្យវា;
ពហូហិ ញាយេហិ សុភាវិតត្តនោ,
ភវន្តគោ សោ ភគវាតិ វុច្ចតី’’តិ។ –
និទ្ទេសេ អាគតនយេន –
‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;
ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ។
ឥមិស្សា គាថាយ ច វសេន ភគវាតិ បទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ។ សោ បនាយំ អត្ថោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វុត្តោតិ។ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
អបរោ នយោ – ភាគវាតិ ភគវា, ភតវាតិ ភគវា, ភាគេ វនីតិ ភគវា, ភគេ វនីតិ ភគវា, ភត្តវាតិ ភគវា, ភគេ វមីតិ ភគវា, ភាគេ វមីតិ ភគវា។
‘‘ភាគវា ភតវា ភាគេ, ភគេ ច វនិ ភត្តវា;
ភគេ វមិ តថា ភាគេ, វមីតិ ភគវា ជិនោ’’។
តត្ថ កថំ ភាគវាតិ ភគវា? យេ តេ សីលាទយោ ធម្មក្ខន្ធា គុណកោដ្ឋាសា, តេ អនញ្ញសាធារណា និរតិសយា តថាគតស្ស អត្ថិ ឧបលព្ភន្តិ។ តថា ហិស្ស សីលំ, សមាធិ, បញ្ញា, វិមុត្តិ, វិមុត្តិញាណទស្សនំ, ហិរី, ឱត្តប្បំ, សទ្ធា, វីរិយំ, សតិ, សម្បជញ្ញំ, សីលវិសុទ្ធិ, ចិត្តវិសុទ្ធិ, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ, សមថោ, វិបស្សនា, តីណិ កុសលមូលានិ, តីណិ សុចរិតានិ, តយោ សម្មាវិតក្កា, តិស្សោ អនវជ្ជសញ្ញា, តិស្សោ ធាតុយោ, ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, ចត្តារោ អរិយមគ្គា, ចត្តារិ អរិយផលានិ
‘‘យស្មា សីលាទយោ សព្ពេ, គុណភាគា អសេសតោ;
វិជ្ជន្តិ សុគតេ តស្មា, ភគវាតិ បវុច្ចតិ’’។
កថំ ភតវាតិ ភគវា? យេ តេ សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នេហិ មនុស្សត្តាទិកេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា សម្មាសម្ពោធិយា កតមហាភិនីហារេហិ មហាពោធិសត្តេហិ បរិបូរេតព្ពា ទានបារមី, សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចអធិដ្ឋានមេត្តាឧបេក្ខាបារមីតិ ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស
‘‘យស្មា សម្ពោធិយា សព្ពេ, ទានបារមិអាទិកេ;
សម្ភារេ ភតវា នាថោ, តស្មាបិ ភគវា មតោ’’។
កថំ ភាគេ វនីតិ ភគវា? យេ តេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខា ទេវសិកំ វឡញ្ជនកសមាបត្តិភាគា, តេ អនវសេសតោ លោកហិតត្ថំ អត្តនោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថញ្ច និច្ចកប្បំ វនិ ភជិ សេវិ ពហុលមកាសីតិ ភាគេ វនីតិ ភគវា។ អថ វា អភិញ្ញេយ្យេសុ ធម្មេសុ កុសលាទីសុ ខន្ធាទីសុ ច យេ តេ បរិញ្ញេយ្យាទិវសេន សង្ខេបតោ វា ចតុព្ពិធា អភិសមយភាគា, វិត្ថារតោ បន ‘‘ចក្ខុ បរិញ្ញេយ្យំ
‘‘យស្មា ញេយ្យសមាបត្តិ-គុណភាគេ តថាគតោ;
ភជិ បត្ថយិ សត្តានំ, ហិតាយ ភគវា តតោ’’។
កថំ ភគេ វនីតិ ភគវា? សមាសតោ តាវ កតបុញ្ញេហិ បយោគសម្បន្នេហិ យថាវិភវំ ភជីយន្តីតិ ភគា, លោកិយលោកុត្តរា សម្បត្តិយោ។ តត្ថ លោកិយេ តាវ តថាគតោ សម្ពោធិតោ បុព្ពេ ពោធិសត្តភូតោ បរមុក្កំសគតេ វនិ ភជិ សេវិ, យត្ថ បតិដ្ឋាយ និរវសេសតោ ពុទ្ធករធម្មេ សមន្នានេន្តោ ពុទ្ធធម្មេ បរិបាចេសិ។ ពុទ្ធភូតោ បន តេ និរវជ្ជសុខូបសំហិតេ អនញ្ញសាធារណេ លោកុត្តរេបិ
‘‘យា តា សម្បត្តិយោ លោកេ, យា ច លោកុត្តរា បុថូ;
សព្ពា តា ភជិ សម្ពុទ្ធោ, តស្មាបិ ភគវា មតោ’’។
កថំ ភត្តវាតិ ភគវា? ភត្តា ទឡ្ហភត្តិកា អស្ស ពហូ អត្ថីតិ ភគវា។ តថាគតោ ហិ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិភាវតោ សព្ពសត្តុត្តមោ, សព្ពានត្ថបរិហារបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តូបការិតាយ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាទិ- អនញ្ញសាធារណគុណវិសេសបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ, យថាភុច្ចគុណាធិគតេន ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនយប្បវត្តេន លោកត្តយព្យាបិនា សុវិបុលេន សុវិសុទ្ធេន ច ថុតិឃោសេន សមន្នាគតត្តា ឧក្កំសបារមិប្បត្តាសុ អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាទីសុ សុប្បតិដ្ឋិតភាវតោ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិនិរតិសយគុណវិសេសសមង្គិភាវតោ ច រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ, ឃោសប្បមាណោ ឃោសប្បសន្នោ, លូខប្បមាណោ លូខប្បសន្នោ, ធម្មប្បមាណោ ធម្មប្បសន្នោតិ
‘‘យោ វេ កតញ្ញូ កតវេទិ ធីរោ;
កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ច ហោតី’’តិ។ (ជា. ២.១៧.៧៨);
‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, មហាសមុទ្ទោ ឋិតធម្មោ វេលំ នាតិវត្តតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យំ មយា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មម សាវកា ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តី’’តិ (អ. និ. ៨.២០; ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៥) ច។
ឯវំ
‘‘គុណាតិសយយុត្តស្ស, យស្មា លោកហិតេសិនោ;
សម្ភត្តា ពហវោ សត្ថុ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ។
កថំ ភគេ វមីតិ ភគវា? យស្មា តថាគតោ ពោធិសត្តភូតោបិ បុរិមាសុ ជាតីសុ បារមិយោ បូរេន្តោ ភគសង្ខាតំ សិរិំ ឥស្សរិយំ យសញ្ច វមិ ឧគ្គិរិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយិ។ តថា ហិស្ស សោមនស្សកុមារកាលេ, ហត្ថិបាលកុមារកាលេ, អយោឃរបណ្ឌិតកាលេ, មូគបក្ខបណ្ឌិតកាលេ, ចូឡសុតសោមកាលេតិ ឯវមាទីសុ នេក្ខម្មបារមិបូរណវសេន ទេវរជ្ជសទិសាយ រជ្ជសិរិយា បរិច្ចត្តត្តភាវានំ បរិមាណំ នត្ថិ។ ចរិមត្តភាវេបិ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិសិរិំ ទេវលោកាធិបច្ចសទិសំ ចតុទ្ទីបិស្សរិយំ ចក្កវត្តិសម្បត្តិសន្និស្សយំ សត្តរតនសមុជ្ជលំ យសញ្ច តិណាយបិ អមញ្ញមានោ និរបេក្ខោ បហាយ អភិនិក្ខមិត្វា សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ។ តស្មា ឥមេ សិរិអាទិកេ ភគេ វមីតិ ភគវា។ អថ វា ភានិ នាម នក្ខត្តានិ, តេហិ សមំ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ ភគា
‘‘ចក្កវត្តិសិរិំ យស្មា, យសំ ឥស្សរិយំ សុខំ;
បហាសិ លោកចិត្តញ្ច, សុគតោ ភគវា តតោ’’។
កថំ ភាគេ វមីតិ ភគវា? ភាគា នាម កោដ្ឋាសា។ តេ ខន្ធាយតនធាតាទិវសេន, តត្ថាបិ រូបវេទនាទិវសេន, អតីតាទិវសេន ច អនេកវិធា។ តេ ច ភគវា សព្ពំ បបញ្ចំ, សព្ពំ យោគំ, សព្ពំ គន្ថំ, សព្ពំ សំយោជនំ, សមុច្ឆិន្ទិត្វា អមតធាតុំ សមធិគច្ឆន្តោ វមិ ឧគ្គិរិ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយិ, ន បច្ចាគមិ។ តថា ហេស សព្ពត្ថកមេវ បថវិំ, អាបំ, តេជំ, វាយំ, ចក្ខុំ, សោតំ, ឃានំ, ជីវ្ហំ, កាយំ, មនំ, រូបេ, សទ្ទេ, គន្ធេ, រសេ, ផោដ្ឋព្ពេ, ធម្មេ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណំ, ចក្ខុសម្ផស្សំ
‘‘យំ តំ, អានន្ទ, ចត្តំ វន្តំ មុត្តំ បហីនំ បដិនិស្សដ្ឋំ, តំ តថាគតោ បុន បច្ចាគមិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ។ (ទី. និ. ២.១៨៣) –
ឯវម្បិ ភាគេ វមីតិ ភគវា។ អថ វា ភាគេ វមីតិ សព្ពេបិ កុសលាកុសលេ សាវជ្ជានវជ្ជេ ហីនប្បណីតេ កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេ ធម្មេ អរិយមគ្គញាណមុខេន វមិ ឧគ្គិរិ អនបេក្ខោ បរិច្ចជិ បជហិ, បរេសញ្ច តថត្តាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘ធម្មាបិ វោ, ភិក្ខវេ, បហាតព្ពា បគេវ អធម្មា, កុល្លូបមំ, វោ ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, និត្ថរណត្ថាយ នោ គហណត្ថាយា’’តិអាទិ។ (ម. និ. ១.២៤០) –
ឯវម្បិ
‘‘ខន្ធាយតនធាតាទិ-ធម្មភេទា មហេសិនា;
កណ្ហសុក្កា យតោ វន្តា, តតោបិ ភគវា មតោ’’។
តេន វុត្តំ –
‘‘ភាគវា ភតវា ភាគេ, ភគេ ច វនិ ភត្តវា;
ភគេ វមិ តថា ភាគេ, វមីតិ ភគវា ជិនោ’’តិ។
តេន ភគវតា។ អរហតាតិ កិលេសេហិ អារកត្តា, អនវសេសានំ វា កិលេសារីនំ ហតត្តា, សំសារចក្កស្ស វា អរានំ ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ ការណេហិ អរហតា។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ។ វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ។
ឯត្ថ ភគវតាតិ ឥមិនាស្ស ភាគ្យវន្តតាទីបនេន កប្បានំ អនេកេសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ ឧបចិតបុញ្ញសម្ភារភាវតោ សតបុញ្ញលក្ខណធរស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជន- ព្យាមប្បភាកេតុមាលាទិបដិមណ្ឌិតា អរហតាតិ ឥមិនាស្ស អនវសេសកិលេសប្បហានទីបនេន អាសវក្ខយបទដ្ឋានសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាធិគមបរិទីបនតោ ទសពលចតុវេសារជ្ជឆអសាធារណញាណអដ្ឋារសាវេណិកពុទ្ធធម្មាទិ- អចិន្តេយ្យាបរិមេយ្យធម្មកាយសម្បត្តិ ទីបិតា ហោតិ។ តទុភយេនបិ លោកិយសរិក្ខកានំ ពហុមតភាវោ, គហដ្ឋបព្ពជិតេហិ អភិគមនីយតា, តថា អភិគតានញ្ច តេសំ កាយិកចេតសិកទុក្ខាបនយនេ បដិពលភាវោ, អាមិសទានធម្មទានេហិ ឧបការិតា, លោកិយលោកុត្តរេហិ គុណេហិ សំយោជនសមត្ថតា ច បកាសិតា ហោតិ។
តថា ភគវតាតិ ឥមិនា ចរណធម្មេសុ មុទ្ធភូតទិព្ពវិហារាទិវិហារវិសេសសមាយោគបរិទីបនេន ចរណសម្បទា ទីបិតា ហោតិ។ អរហតាតិ ឥមិនា សព្ពវិជ្ជាសុ សិខាប្បត្តអាសវក្ខយញាណាធិគមបរិទីបនេន វិជ្ជាសម្បទា ទីបិតា ហោតិ។ បុរិមេន វា អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មានំ អវិបរីតវិភត្តភាវទីបនេន បច្ឆិមវេសារជ្ជទ្វយសមាយោគោ, បច្ឆិមេន សវាសននិរវសេសកិលេសប្បហានទីបនេន
តថា បុរិមេន តថាគតស្ស បដិញ្ញាសច្ចវចីសច្ចញាណសច្ចបរិទីបនេន, កាមគុណលោកិយាធិបច្ចយសលាភសក្ការាទិបរិច្ចាគបរិទីបនេន, អនវសេសកិលេសាភិសង្ខារបរិច្ចាគបរិទីបនេន, ច សច្ចាធិដ្ឋានចាគាធិដ្ឋានបារិបូរិ បកាសិតា ហោតិ; ទុតិយេន សព្ពសង្ខារូបសមសមធិគមបរិទីបនេន, សម្មាសម្ពោធិបរិទីបនេន ច, ឧបសមាធិដ្ឋានបញ្ញាធិដ្ឋានបារិបូរិ បកាសិតា ហោតិ។ តថា ហិ ភគវតោ ពោធិសត្តភូតស្ស លោកុត្តរគុណេ កតាភិនីហារស្ស មហាករុណាយោគេន យថាបដិញ្ញំ សព្ពបារមិតានុដ្ឋានេន សច្ចាធិដ្ឋានំ, បារមិតាបដិបក្ខបរិច្ចាគេន ចាគាធិដ្ឋានំ, បារមិតាគុណេហិ ចិត្តវូបសមេន ឧបសមាធិដ្ឋានំ, បារមិតាហិ ឯវ បរហិតូបាយកោសល្លតោ បញ្ញាធិដ្ឋានំ បារិបូរិគតំ។
តថា ‘យាចកជនំ អវិសំវាទេត្វា
តថា សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អទុដ្ឋោ អធិវាសេតិ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អលុទ្ធោ បដិសេវតិ, ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អភីតោ បរិវជ្ជេតិ, បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អមូឡ្ហោ វិនោទេតិ។ តថា
តថា សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អរិយស្ស សីលក្ខន្ធស្ស អនុពោធប្បដិវេធសិទ្ធិ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អរិយស្ស សមាធិក្ខន្ធស្ស, បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អរិយស្ស បញ្ញាក្ខន្ធស្ស, ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អរិយស្ស វិមុត្តិក្ខន្ធស្ស អនុពោធប្បដិវេធសិទ្ធិ ទីបិតា ហោតិ។ សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ច តបសិទ្ធិ, ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណេន សព្ពនិស្សគ្គសិទ្ធិ, ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ឥន្ទ្រិយសំវរសិទ្ធិ, បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ពុទ្ធិសិទ្ធិ, តេន ច និព្ពានសិទ្ធិ។ តថា សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ចតុអរិយសច្ចាភិសមយប្បដិលាភោ, ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ចតុអរិយវំសប្បដិលាភោ, ០.ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ចតុអរិយវិហារប្បដិលាភោ, បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណេន ចតុអរិយវោហារប្បដិលាភោ ទីបិតោ ហោតិ។
អបរោ នយោ – ភគវតាតិ ឯតេន សត្តានំ លោកិយលោកុត្តរសម្បត្តិអភិកង្ខាទីបនេន តថាគតស្ស មហាករុណា បកាសិតា ហោតិ។ អរហតាតិ ឯតេន បហានសម្បត្តិទីបនេន បហានបញ្ញា បកាសិតា
តថា ករុណាយ លោកនាថតា, បញ្ញាយ អត្តនាថតា; ករុណាយ ចស្ស និន្នតាភាវោ, បញ្ញាយ ឧន្នតាភាវោ។ តថា ករុណាយ សព្ពសត្តេសុ ជនិតានុគ្គហោ, បញ្ញានុគតត្តា ន ច ន សព្ពត្ថ វិរត្តចិត្តោ; បញ្ញាយ សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តោ, ករុណានុគតត្តា ន ច ន សព្ពសត្តានុគ្គហាយ បវត្តោ។ យថា ហិ ករុណា តថាគតស្ស សិនេហសោកវិរហិតា, ឯវំ បញ្ញា អហំការមមំការវិនិមុត្តាតិ អញ្ញមញ្ញំ វិសោធិតា បរមវិសុទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពា។ តត្ថ បញ្ញាខេត្តំ ពលានិ, ករុណាខេត្តំ វេសារជ្ជានិ។ តេសុ ពលសមាយោគេន បរេហិ ន អភិភុយ្យតិ, វេសារជ្ជសមាយោគេន បរេ អភិភវតិ។ ពលេហិ សត្ថុសម្បទាសិទ្ធិ, វេសារជ្ជេហិ សាសនសម្បទាសិទ្ធិ។ តថា ពលេហិ ពុទ្ធរតនសិទ្ធិ, វេសារជ្ជេហិ ធម្មរតនសិទ្ធីតិ អយមេត្ថ ‘‘ភគវតា អរហតា’’តិ បទទ្វយស្ស អត្ថយោជនាយ មុខមត្តទស្សនំ។
កស្មា បនេត្ថ ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’តិ វត្វា បុន ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ? អនុស្សវបដិក្ខេបេន និយមទស្សនត្ថំ។ យថា ហិ កេនចិ បរតោ សុត្វា វុត្តំ យទិបិ ច ជានន្តេន វុត្តំ, ន តេនេវ វុត្តំ បរេនបិ វុត្តត្តា។ ន ច តំ តេន វុត្តមេវ, អបិច ខោ សុតម្បិ, ន ឯវមិធ។ ភគវតា ហិ បរតោ អសុត្វា សយម្ភុញាណេន អត្តនា អធិគតមេវ វុត្តន្តិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’ តញ្ច ខោ ភគវតាវ វុត្តំ, ន អញ្ញេន, វុត្តមេវ ច, ន សុតន្តិ។ អធិកវចនញ្ហិ អញ្ញមត្ថំ ពោធេតីតិ ន បុនរុត្តិទោសោ។ ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ។
តថា
អប្បដិវត្តិយវចនភាវទស្សនត្ថំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ យញ្ហិ ភគវតា វុត្តំ, វុត្តមេវ
‘‘ឯតំ ភគវតា ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ អប្បដិវត្តិយំ កេនចិ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៧)។
អបរម្បិ វុត្តំ –
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆេយ្យ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ‘ន យិទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, យំ សមណេន គោតមេន បញ្ញត្តំ, អហមិទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បញ្ញាបេស្សាមី’តិ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ។ –
តស្មា អប្បដិវត្តិយវចនភាវទស្សនត្ថម្បិ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។
អថ វា សោតូនំ អត្ថនិប្ផាទកភាវទស្សនត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ យញ្ហិ បរេសំ អាសយាទិំ អជានន្តេន អសព្ពញ្ញុនា អទេសេ អកាលេ វា វុត្តំ, តំ សច្ចម្បិ សមានំ សោតូនំ អត្ថនិប្ផាទនេ អសមត្ថតាយ អវុត្តំ នាម សិយា, បគេវ អសច្ចំ។ ភគវតា បន សម្មាសម្ពុទ្ធភាវតោ សម្មទេវ បរេសំ អាសយាទិំ ទេសកាលំ អត្ថសិទ្ធិញ្ច ជានន្តេន វុត្តំ ឯកន្តេន សោតូនំ យថាធិប្បេតត្ថនិប្ផាទនតោ វុត្តមេវ, នត្ថិ តស្ស អវុត្តតាបរិយាយោ។ តស្មា សោតូនំ អត្ថនិប្ផាទកភាវទស្សនត្ថម្បិ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ អបិច យថា ន តំ សុតំ នាម, យំ ន វិញ្ញាតត្ថំ យញ្ច ន តថត្តាយ បដិបន្នំ, ឯវំ ន តំ វុត្តំ នាម, យំ ន សម្មា បដិគ្គហិតំ។ ភគវតោ បន វចនំ ចតស្សោបិ បរិសា សម្មទេវ បដិគ្គហេត្វា
អថ វា អរិយេហិ អវិរុទ្ធវចនភាវទស្សនត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ យថា ហិ ភគវា វុត្តមរហតា តតោ បរភាគេ
អថ វា បុរិមេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ វុត្តនយភាវទស្សនត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ សតិបិ ហិ ជាតិគោត្តាយុប្បមាណាទិវិសេសេ ទសពលាទិគុណេហិ វិយ ធម្មទេសនាយ ពុទ្ធានំ វិសេសោ នត្ថិ, អញ្ញមញ្ញំ អត្តនា ច តេ បុព្ពេនាបរំ អវិរុទ្ធមេវ វទន្តិ។ តស្មា វុត្តញ្ហេតំ យថា ពុទ្ធេហិ អត្តនា ច បុព្ពេ, ឥទានិបិ អម្ហាកំ ភគវតា តថេវ វុត្តំ អរហតាតិ ឯវំ បុរិមពុទ្ធេហិ អត្តនា ច សុត្តន្តរេសុ វុត្តនយភាវទស្សនត្ថម្បិ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ តេន ពុទ្ធានំ ទេសនាយ សព្ពត្ថ អវិរោធោ ទីបិតោ ហោតិ។
អថ វា ‘‘វុត្ត’’ន្តិ យទេតំ ទុតិយំ បទំ, តំ អរហន្តវុត្តភាវវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា អរហតាបិ វុត្តំ – ‘‘ឯកធម្មំ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិកំ ឥទានិ វុច្ចមានំ វចនន្តិ។ អថ វា ‘‘វុត្ត’’ន្តិ យទេតំ ទុតិយំ បទំ, តំ ន វចនត្ថំ, អថ ខោ វបនត្ថំ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនេតំ ទស្សេតិ – ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា, តញ្ច ខោ ន វុត្តមត្តំ, ន កថិតមត្តំ; អថ ខោ វេនេយ្យានំ កុសលមូលំ វបិត’’ន្តិ អត្ថោ។ អថ វា យទេតំ វុត្តន្តិ ទុតិយំ បទំ, តំ វត្តនត្ថំ។ អយំ ហិស្ស អត្ថោ – វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា អរហតា, តញ្ច ខោ ន វុត្តមត្តំ, អបិច តទត្ថជាតំ វុត្តំ ចរិតន្តិ។ តេន ‘‘យថា វាទី ភគវា តថា ការី’’តិ ទស្សេតិ។ អថ វា វុត្តំ ភគវតា, វុត្តវចនំ អរហតា វត្តុំ យុត្តេនាតិ អត្ថោ។
អថ
ឥតិ មេ សុតន្តិ ឯត្ថ ឥតីតិ អយំ ឥតិសទ្ទោ ហេតុបរិសមាបនាទិបទត្ថវិបរិយាយបការនិទស្សនាវធារណាទិអនេកត្ថប្បភេទោ។ តថា ហេស – ‘‘រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៧៩) ហេតុអត្ថេ ទិស្សតិ។ ‘‘តស្មាតិហ មេ, ភិក្ខវេ, ធម្មទាយាទា ភវថ, មា អាមិសទាយាទា។ អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា – កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០) បរិសមាបនេ។ ‘‘ឥតិ វា ឥតិ ឯវរូបា វិសូកទស្សនា បដិវិរតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១០) អាទិអត្ថេ។ ‘‘មាគណ្ឌិយោតិ វា តស្ស ព្រាហ្មណស្ស សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ វោហារោ នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តិ ព្យញ្ជនំ អភិលាបោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ៧៥) បទត្ថវិបរិយាយេ។ ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, សប្បដិភយោ ពាលោ, អប្បដិភយោ បណ្ឌិតោ; សឧបទ្ទវោ ពាលោ, អនុបទ្ទវោ បណ្ឌិតោ; សឧបសគ្គោ ពាលោ
តត្ថ បការត្ថេន ឥតិសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណមនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឥតិ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេន បការេន សុតន្តិ។
ឯត្ថ នានានយនិបុណំ។
អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, សោ ច សស្សតាទិភេទេន អប្បរជក្ខតាទិភេទេន ច អនេកវិធោ។ អត្តជ្ឈាសយាទិកោ ឯវ វា អនេកោ អជ្ឈាសយោ អនេកជ្ឈាសយោ។ សោ សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ។
កុសលាទិអត្ថសម្បត្តិយា តព្ពិភាវនព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតត្តា អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ។
ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីភេទេន វិវិធបាដិហារិយំ។ តត្ថ បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បដិហារិយន្តិ អត្ថេ សតិ ភគវតោ បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ យេ ហរិតព្ពា, បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ។ តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ បាដិហារិយន្តិ វត្តុំ។ យស្មា បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តស្មា តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ។ អថ វា ភគវតោ សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ។ តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តិ។ បដីតិ វា បច្ឆាតិ អត្ថោ។ តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតូបក្កិលេសេ កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ។ អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ។ ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតូបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសន្តានេ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ។ បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ, បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ
យស្មា បន តន្តិអត្ថទេសនាតព្ពោហារាភិសមយសង្ខាតា ហេតុហេតុផលតទុភយបញ្ញត្តិបដិវេធសង្ខាតា វា ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា គម្ភីរា, អនុបចិតសម្ភារេហិ សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ ទុក្ខោគាឡ្ហា អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋា ច។ តស្មា តេហិ ចតូហិ គម្ភីរភាវេហិ យុត្តន្តិ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ។
ឯកោ ឯវ ភគវតោ ធម្មទេសនាឃោសោ ឯកស្មិំ ខណេ បវត្តមានោ នានាភាសានំ សត្តានំ អត្តនោ អត្តនោ ភាសាវសេន អបុព្ពំ អចរិមំ គហណូបគោ ហុត្វា អត្ថាធិគមាយ ហោតិ។ អចិន្តេយ្យោ ហិ
និទស្សនត្ថេន – ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ – ‘‘ឥតិ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ។
អវធារណត្ថេន – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, គតិមន្តានំ, សតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯវំ ភគវតា, ‘‘អាយស្មា អានន្ទោ អត្ថកុសលោ ធម្មកុសលោ ព្យញ្ជនកុសលោ និរុត្តិកុសលោ បុព្ពាបរកុសលោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦៩) ឯវំ ធម្មសេនាបតិនា ច បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ – ‘‘ឥតិ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ, ន អញ្ញថា, ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ។ អញ្ញថាតិ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ អញ្ញថា, ន បន ភគវតា ទេសិតាការតោ។ អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា, សា ន សព្ពាការេន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ សុតាការាវិរុជ្ឈនមេវ ហិ ធារណពលំ។ ន ហេត្ថ អត្ថន្តរតាបរិហារោ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ ឯកវិសយត្តា។ ឥតរថា ហិ ថេរោ ភគវតោ ទេសនាយ សព្ពថា បដិគ្គហណេ សមត្ថោ អសមត្ថោតិ វា អាបជ្ជេយ្យាតិ។
មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ តថា ហិស្ស – ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៩៤; សុ. និ. ៨១) មយាតិ អត្ថោ។ ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា
ឯត្ថ ច យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តាតិ ឯវំ វត្តព្ពេ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតេ សកសន្តានេ វត្តនតោ តិវិធោបិ មេ-សទ្ទោ យទិបិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ ទិស្សតិ, ករណសម្បទានាទិវិសេសសង្ខាតោ បនស្ស វិជ្ជតេវាយំ អត្ថភេទោតិ អាហ – ‘‘មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ។
សុតន្តិ សុត-សទ្ទោ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ច គមនវិស្សុតកិលិន្នូបចិតានុយោគសោតវិញ្ញេយ្យសោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតាទិអនេកត្ថប្បភេទោ។ កិញ្ចាបិ ហិ កិរិយាវិសេសកោ ឧបសគ្គោ, ជោតកភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុត-សទ្ទោ ឯវ តំ តំ អត្ថំ វទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុតសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គោបិ ឧទាហរីយតិ។
តត្ថ ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ។ ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ។ ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) កិលិន្នា កិលិន្នស្សាតិ អត្ថោ។ ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧.១២) ឧបចិតន្តិ អត្ថោ។ ‘‘យេ ឈានប្បសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) ឈានានុយុត្តាតិ អត្ថោ។ ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថោ។ ‘‘សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ។ ឥធ បនស្ស ‘‘សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ វា ‘‘ឧបធារណ’’ន្តិ វា អត្ថោ។ មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឥតិ មេ សុតំ, មយា សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ អត្ថោ។ មមាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឥតិ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ អត្ថោ។
ឯវមេតេសុ តីសុ បទេសុ យស្មា សុតសទ្ទសន្និធានេ បយុត្តេន ឥតិសទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេន ភវិតព្ពំ។ តស្មា ឥតីតិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សនំ។ មេតិ វុត្តវិញ្ញាណសមង្គិបុគ្គលនិទស្សនំ។ សព្ពានិបិ វាក្យានិ ឯវការត្ថសហិតានិយេវ អវធារណផលត្តា។ តេន សុតន្តិ អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ អនូនាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ។ យថា ហិ សុតំ សុតមេវាតិ វត្តព្ពតំ
តថា ឥតីតិ សោតទ្វារានុសារេន បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណតោ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិភាវប្បកាសនំ អាការត្ថោ ឥតិសទ្ទោតិ កត្វា។ មេតិ អត្តប្បកាសនំ។ សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនំ យថាវុត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា បរិយត្តិធម្មារម្មណត្តា។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា ការណភូតាយ មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន កតំ, អយំ ធម្មោ សុតោតិ។
តថា ឥតីតិ និទស្សិតព្ពប្បកាសនំ និទស្សនត្ថោ ឥតិ-សទ្ទោតិ កត្វា និទស្សេតព្ពស្ស និទស្សិតព្ពត្តាភាវាភាវតោ។ តស្មា ឥតិសទ្ទេន សកលម្បិ សុតំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ។ មេតិ បុគ្គលប្បកាសនំ។ សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសនំ។ សុត-សទ្ទេន ហិ លព្ភមានា សវនកិរិយា សវនវិញ្ញាណប្បពន្ធប្បដិពទ្ធា, តត្ថ ច បុគ្គលវោហារោ។ ន ហិ បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតិ។ តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – យំ សុត្តំ និទ្ទិសិស្សាមិ, តំ មយា ឥតិ សុតន្តិ។
តថា ឥតីតិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានារម្មណប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ អាការត្ថោ ឥតិសទ្ទោតិ កត្វា។ ឥតីតិ ហិ អយំ អាការបញ្ញត្តិ ធម្មានំ តំ តំ បវត្តិអាការំ ឧបាទាយ បញ្ញាបេតព្ពសភាវត្តា។ មេតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ។ សោតព្ពោ ហិ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុបុគ្គលស្ស សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានំ ហោតិ។ ឯត្តាវតា នានប្បការប្បវត្តេន ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ កត្តុ វិសយេ គហណសន្និដ្ឋានំ ទស្សិតំ ហោតិ។
អថ វា ឥតីតិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ។ សុតានញ្ហិ ធម្មានំ គហិតាការស្ស និទស្សនស្ស អវធារណស្ស វា បកាសនភាវេន ឥតិសទ្ទេន តទាការាទិធារណស្ស បុគ្គលវោហារូបាទានធម្មព្យាបារភាវតោ សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ។ បុគ្គលវាទិនោបិ ហិ សវនកិរិយា វិញ្ញាណនិរបេក្ខា ន ហោតីតិ។ មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ មេតិ ហិ សទ្ទប្បវត្តិ ឯកន្តេនេវ សត្តវិសេសវិសយា, វិញ្ញាណកិច្ចញ្ច តត្ថេវ សមោទហិតព្ពន្តិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – មយា សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន វិញ្ញាណវសេន លទ្ធស្សវនកិច្ចវោហារេន សុតន្តិ។
តថា ឥតីតិ ច មេតិ ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ សព្ពស្ស ហិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា សព្ពបញ្ញត្តីនញ្ច វិជ្ជមានាទីសុ ឆស្វេវ បញ្ញត្តីសុ អវរោធោ, តស្មា យោ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតត្ថោ, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោ ច ន ហោតិ។ សោ រូបសទ្ទាទិកោ រុប្បនានុភវនាទិកោ ច បរមត្ថសភាវោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន វិជ្ជតិ។ យោ បន ឥតីតិ ច មេតិ ច វុច្ចមានោ អាការាទិអបរមត្ថសភាវោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អនុបលព្ភមានោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម, កិមេត្ថ តំ បរមត្ថតោ អត្ថិ, យំ ឥតីតិ វា មេតិ វា និទ្ទេសំ លភេថ។ សុតន្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ យញ្ហិ តំ សោតេន ឧបលទ្ធំ, តំ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានន្តិ។
តថា ឥតីតិ សោតបថមាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការាទីនំ បច្ចាមសនវសេន។ មេតិ សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ករណាទិវិសេសវិសិដ្ឋេ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោ ឧបាទាបញ្ញត្តិ។ សុតន្តិ ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ។ ទិដ្ឋាទិសភាវរហិតេ សទ្ទាយតនេ បវត្តមានោបិ សុតវោហារោ ទុតិយំ, តតិយន្តិ អាទិកោ វិយ បឋមាទិំ និស្សាយ ‘‘យំ ន ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតនិរបេក្ខំ, តំ សុត’’ន្តិ វិញ្ញេយ្យត្តា ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពោ ហោតិ។ អសុតំ ន ហោតីតិ ហិ សុតន្តិ បកាសិតោយមត្ថោតិ។
ឯត្ថ ឥតីតិ វចនេន អសម្មោហំ ទីបេតិ។ បដិវិទ្ធា ហិ អត្ថស្ស បការវិសេសា ឥតីតិ ឥធ អាយស្មតា អានន្ទេន បច្ចាមដ្ឋា, តេនស្ស អសម្មោហោ ទីបិតោ។ ន ហិ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការប្បដិវេធសមត្ថោ ហោតិ, លោភប្បហានាទិវសេន នានប្បការា ទុប្បដិវិទ្ធា ច សុត្តត្ថា និទ្ទិសីយន្តិ សុតន្តិ វចនេន អសម្មោសំ ទីបេតិ សុតាការស្ស យាថាវតោ ទស្សិយមានត្តា យស្ស ហិ សុតំ សម្មុដ្ឋំ ហោតិ, ន សោ កាលន្តរេ មយា សុតន្តិ បដិជានាតិ។ ឥច្ចស្ស អសម្មោហេន សម្មោហាភាវេន បញ្ញាយ ឯវ វា សវនកាលសម្ភូតាយ តទុត្តរិកាលបញ្ញាសិទ្ធិ, តថា អសម្មោសេន សតិសិទ្ធិ។ តត្ថ បញ្ញាបុព្ពង្គមាយ សតិយា ព្យញ្ជនាវធារណសមត្ថតា។ ព្យញ្ជនានញ្ហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ, យថាសុតធារណមេវ តត្ថ ករណីយន្តិ សតិយា
អបរោ នយោ – ឥតីតិ វចនេន យោនិសោមនសិការំ ទីបេតិ។ តេន វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ ឧបរិ វក្ខមានានំ នានប្បការប្បដិវេធជោតកានំ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយត្តា។ ន ហិ អយោនិសោ មនសិករោតោ នានប្បការប្បដិវេធោ សម្ភវតិ។ សុតន្តិ វចនេន អវិក្ខេបំ ទីបេតិ, និទានបុច្ឆាវសេន បករណប្បត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស សវនំ ន សមាធានមន្តរេន សម្ភវតិ វិក្ខិត្តចិត្តស្ស សវនាភាវតោ។ តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ, បុន ភណថា’’តិ វទតិ។ យោនិសោមនសិការេន ចេត្ថ អត្តសម្មាបណិធិំ បុព្ពេកតបុញ្ញតញ្ច សាធេតិ, សម្មា អប្បណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា តទភាវតោ។ អវិក្ខេបេន សទ្ធម្មស្សវនំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច សាធេតិ, អស្សុតវតោ សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស
អបរោ នយោ – ‘‘យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ។ យស្មា ច សោ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនប្បភេទបរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បតិឱគាហនេន និរវសេសបរហិតបារិបូរិការណភូតោ ឯវំភទ្ទកោ ឥតីតិ ឥមិនា ភទ្ទកេន អាការេន បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិមត្តនោ ទីបេតិ, សុតន្តិ សវនយោគេន បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ។ ន ហិ អប្បតិរូបេ ទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស វា សវនំ អត្ថិ។ ឥច្ចស្ស បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតិ, សម្មា បណិហិតត្តោ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ វិសុទ្ធាសយោ ហោតិ, តទវិសុទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ ទូរីភាវតោ។ តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘សម្មា បណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ (ធ. ប. ៤៣) ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ, អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ, ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៧) ច។ បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា បយោគសុទ្ធិ។ បតិរូបទេសវាសេន ហិ សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច សាធូនំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេនបិ វិសុទ្ធប្បយោគោ ហោតិ។ តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិ, បុព្ពេ ឯវ តណ្ហាទិដ្ឋិសំកិលេសានំ វិសោធិតត្តា បយោគសុទ្ធិយា ឥតិ មេ សុតន្តិអាទិមាហ។
អបរោ នយោ – ឥតីតិ ឥមិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន នានប្បការប្បដិវេធទីបកេន អត្តនោ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ សុតន្តិ ឥមិនា ឥតិសទ្ទសន្និធានតោ វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សោតព្ពភេទប្បដិវេធទីបកេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ។ ឥតីតិ ច ឥទំ វុត្តនយេនេវ យោនិសោមនសិការទីបកំ វចនំ ភាសមានោ ‘‘ឯតេ មយា ធម្មា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ទីបេតិ។ បរិយត្តិធម្មា ហិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកា ឯត្ថ អនុសន្ធិយោ’’តិអាទិនា នយេន មនសា អនុបេក្ខិតា អនុស្សវាការបរិវិតក្កសហិតាយ ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិភូតាយ ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា នយេន សុដ្ឋុ វវត្ថបេត្វា បដិវិទ្ធា អត្តនោ បរេសញ្ច ហិតសុខាវហា ហោន្តីតិ។ សុត្តន្តិ ឥទំ សវនយោគបរិទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ពហូ
ឥតិ មេ សុតន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ អត្តនោ អទហន្តោ អសប្បុរិសភូមិំ អតិក្កមតិ, សាវកត្តំ បដិជានន្តោ សប្បុរិសភូមិំ ឱក្កមតិ។ តថា អសទ្ធម្មា ចិត្តំ វុដ្ឋាបេតិ, សទ្ធម្មេ ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតិ។ ‘‘កេវលំ សុតមេវេតំ មយា, តស្សេវ បន ភគវតោ វចន’’ន្តិ ទីបេន្តោ អត្តានំ បរិមោចេតិ, សត្ថារំ អបទិសតិ, ជិនវចនំ អប្បេតិ, ធម្មនេត្តិំ បតិដ្ឋាបេតិ។
អបិច ឥតិ មេ សុតន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមស្សវនំ វិវរន្តោ សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស
‘‘វិនាសយតិ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;
ឥតិ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ។
ឯត្ថាហ – ‘‘កស្មា បនេត្ថ យថា អញ្ញេសុ សុត្តេសុ ‘ឯវំ មេ សុតំ, ឯកំ សមយំ ភគវា’តិអាទិនា កាលទេសេ អបទិសិត្វាវ និទានំ ភាសិតំ, ឯវំ ន ភាសិត’’ន្តិ? អបរេ តាវ អាហុ – ន បន ថេរេន ភាសិតត្តា។ ឥទញ្ហិ និទានំ ន អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមំ ភាសិតំ ខុជ្ជុត្តរាយ បន ភគវតា ឧបាសិកាសុ ពហុស្សុតភាវេន ឯតទគ្គេ ឋបិតាយ សេក្ខប្បដិសម្ភិទាប្បត្តាយ អរិយសាវិកាយ សាមាវតិប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ បឋមំ ភាសិតំ។
តត្រាយំ ឧត្តរាតិស្សា នាមំ អកំសុ។ សា ជាតកាលេ ខុជ្ជា អហោសីតិ ខុជ្ជុត្តរាត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ។ សា អបរភាគេ ឃោសកសេដ្ឋិនា រញ្ញោ ឧតេនស្ស សាមាវតិយា ទិន្នកាលេ តស្សា បរិចារិកភាវេន ទិន្នា រញ្ញោ ឧតេនស្ស អន្តេបុរេ វសតិ។
តេន ច សមយេន កោសម្ពិយំ ឃោសកសេដ្ឋិកុក្កុដសេដ្ឋិបាវារិកសេដ្ឋិនោ
សា
កស្មា បនេសា ទាសី ហុត្វា និព្ពត្តាតិ? សា កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ សេដ្ឋិធីតា ហុត្វា និព្ពត្តា។ ឯកាយ ខីណាសវត្ថេរិយា ឧបដ្ឋាកកុលំ គតាយ ‘‘ឯតំ មេ អយ្យេ, បសាធនបេឡិកំ ទេថា’’តិ វេយ្យាវច្ចំ ការេសិ។ ថេរីបិ ‘‘អទេន្តិយា មយិ អាឃាតំ ឧប្បាទេត្វា និរយេ និព្ពត្តិស្សតិ, ទេន្តិយា បរេសំ ទាសី ហុត្វា និព្ពត្តិស្សតិ, និរយសន្តាបតោ ទាសិភាវោ
កស្មា បន ខុជ្ជា អហោសិ? អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ អយំ ពារាណសិរញ្ញោ គេហេ វសន្តី ឯកំ រាជកុលូបកំ បច្ចេកពុទ្ធំ ថោកំ ខុជ្ជធាតុកំ ទិស្វា អត្តនា
កិំ បន កត្វា បញ្ញវន្តី ជាតាតិ? អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ អយំ ពារាណសិរញ្ញោ គេហេ វសន្តី អដ្ឋ បច្ចេកពុទ្ធេ រាជគេហតោ ឧណ្ហបាយាសស្ស បូរិតេ បត្តេ បរិវត្តិត្វា បរិវត្តិត្វា គណ្ហន្តេ ទិស្វា អត្តនោ សន្តកានិ អដ្ឋ ទន្តវលយានិ ‘‘ឥធ ឋបេត្វា គណ្ហថា’’តិ អទាសិ។ តេ តថា កត្វា ឱលោកេសុំ។ ‘‘តុម្ហាកញ្ញេវ តានិ បរិច្ចត្តានិ, គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ អាហ។ តេ នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ។ អជ្ជាបិ តានិ វលយានិ អរោគានេវ។ សា តស្ស និស្សន្ទេន បញ្ញវន្តី ជាតា។
អថ នំ សាមាវតិប្បមុខានិ បញ្ច ឥត្ថិសតានិ ‘‘អម្ម, ត្វំ ទិវសេ ទិវសេ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភគវតា ទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា អម្ហាកំ ទេសេហី’’តិ វទិំសុ។ សា តថា ករោន្តី អបរភាគេ តិបិដកធរា ជាតា។ តស្មា នំ ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា វុត្តមរហតាតិ មេ សុត’’ន្តិ និទានំ អារោបេសិ។
យស្មា បន តស្មិំយេវ នគរេ ភគវតោ សម្មុខា សុត្វា តទហេវ តាយ តាសំ ភាសិតំ, តស្មា ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា កោសម្ពិយំ វិហរតី’’តិ កាលទេសំ អបទិសិតុំ បយោជនសម្ភវោវ នត្ថិ សុបាកដភាវតោ។ ភិក្ខុនិយោ ចស្សា សន្តិកេ ឥមានិ សុត្តានិ គណ្ហិំសុ។ ឯវំ បរម្បរាយ ភិក្ខូសុបិ តាយ អារោបិតំ និទានំ បាកដំ អហោសិ។ អថ អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ អបរភាគេ សត្តបណ្ណិគុហាយំ អជាតសត្តុនា ការាបិតេ សទ្ធម្មមណ្ឌបេ មហាកស្សបប្បមុខស្ស
កេចិ បនេត្ថ ពហុប្បការេ បបញ្ចេន្តិ។ កិំ តេហិ? អបិច នានានយេហិ សង្គីតិការា ធម្មវិនយំ សង្គាយិំសុ។ អនុពុទ្ធា ហិ ធម្មសង្គាហកមហាថេរា, តេ សម្មទេវ ធម្មវិនយស្ស សង្គាយនាការំ ជានន្តា កត្ថចិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា, កត្ថចិ ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិនា, កត្ថចិ គាថាពន្ធវសេន និទានំ ឋបេន្តា, កត្ថចិ សព្ពេន សព្ពំ និទានំ អដ្ឋបេន្តា វគ្គសង្គហាទិវសេន ធម្មវិនយំ សង្គាយិំសុ។ តត្ថ ឥធ វុត្តញ្ហេតន្តិអាទិនា និទានំ ឋបេត្វា សង្គាយិំសុ, កិញ្ចិ សុត្តគេយ្យាទិវសេន នវង្គមិទំ ពុទ្ធវចនំ។ យថា ចេតំ, ឯវំ សព្ពេសម្បិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អប្បកញ្ច នេសំ អហោសិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ ឥតិវុត្តកង្គស្ស
កិមត្ថំ បន ធម្មវិនយសង្គហេ កយិរមានេ និទានវចនំ? ននុ ភគវតា ភាសិតវចនស្សេវ សង្គហោ កាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ទេសនាយ ឋិតិអសម្មោសសទ្ធេយ្យភាវសម្បាទនត្ថំ។ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសេហិ ឧបនិពន្ធិត្វា ឋបិតា ហិ ទេសនា ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ អសម្មោសធម្មា សទ្ធេយ្យា ច ទេសកាលកត្តុហេតុនិមិត្តេហិ ឧបនិពទ្ធោ វិយ វោហារវិនិច្ឆយោ។ តេនេវ ច អាយស្មតា មហាកស្សបេន ព្រហ្មជាលមូលបរិយាយសុត្តាទីនំ ទេសាទិបុច្ឆាសុ កតាសុ តាសំ វិស្សជ្ជនំ ករោន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា និទានំ ភាសិតំ។ ឥធ បន ទេសកាលស្ស អគ្គហណេ ការណំ វុត្តមេវ។
អបិច សត្ថុ សម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចនំ។ តថាគតស្ស ហិ ភគវតោ បុព្ពរចនានុមានាគមតក្កាភាវតោ សម្មាសម្ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ។ ន ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
តថា សាសនសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចនំ។ ញាណករុណាបរិគ្គហិតសព្ពកិរិយស្ស ហិ ភគវតោ នត្ថិ និរត្ថកា បដិបត្តិ អត្តហិតា វា។ តស្មា បរេសំយេវត្ថាយ បវត្តសព្ពកិរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សកលម្បិ កាយវចីមនោកម្មំ យថាបវត្តំ វុច្ចមានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ សត្តានំ អនុសាសនត្ថេន សាសនំ, ន កព្ពរចនា។ តយិទំ សត្ថុ ចរិតំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសេហិ តត្ថ តត្ថ និទានវចនេហិ យថារហំ បកាសិយតិ។ ឥធ បន ទេសកបរិសាបទេសេហីតិ យោជេតព្ពំ។ តេន វុត្តំ ‘‘សាសនសម្បត្តិប្បកាសនត្ថំ និទានវចន’’ន្តិ។
អបិច សត្ថុនោ បមាណភាវប្បកាសនេន សាសនស្ស បមាណភាវទស្សនត្ថំ និទានវចនំ។ តញ្ចស្ស បមាណភាវទស្សនំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន ‘‘ភគវតា អរហតា’’តិ ឥមេហិ បទេហិ វិភាវិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥទមេត្ថ និទានវចនប្បយោជនស្ស មុខមត្តនិទស្សនន្តិ។
និទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា។