៣. តិកនិបាតោ
១. បឋមវគ្គោ
១. មូលសុត្តវណ្ណនា
៥០. តិកនិបាតស្ស តីណីតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ ឥមានីតិ អភិមុខីករណំ។ អកុសលមូលានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ។ តត្ថ អកុសលានិ ច តានិ មូលានិ ចាតិ អកុសលមូលានិ។ អថ វា អកុសលានំ ហេតុបច្ចយបភវជនកសមុដ្ឋាបកនិព្ពត្តកដ្ឋេន មូលានិ ចាតិ អកុសលមូលានិ, អកុសលធម្មានំ ការណានីតិ អត្ថោ។ ការណញ្ហិ យថា ហិនោតិ ឯតស្មា ផលំ បវត្តតីតិ ហេតុ, បដិច្ច ឯតស្មា ឯតីតិ បច្ចយោ, បភវតិ ឯតស្មាតិ បភវោ, អត្តនោ ផលំ ជនេតីតិ ជនកំ, សមុដ្ឋាបេតីតិ សមុដ្ឋាបកំ, និព្ពត្តេតីតិ និព្ពត្តកន្តិ ច វុច្ចតិ។ ឯវំ បតិដ្ឋដ្ឋេន មូលន្តិ, តស្មា អកុសលមូលានីតិ អកុសលានំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនានិ, ការណានីតិ វុត្តំ ហោតិ។
កេចិ បន ‘‘សាលិអាទីនំ សាលិពីជាទីនិ វិយ មណិប្បភាទីនំ មណិវណ្ណាទយោ វិយ ច អកុសលានំ អកុសលភាវសាធកោ លោភាទីនំ មូលដ្ឋោ’’តិ វទន្តិ។ ឯវំ សន្តេ អកុសលចិត្តសមុដ្ឋានរូបេសុ តេសំ ហេតុបច្ចយភាវោ ន សិយា។ ន ហិ តានិ តេសំ អកុសលភាវំ សាធេន្តិ, ន ច បច្ចយា ន ហោន្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ហេតូ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.បច្ចយនិទ្ទេស.១)។
អហេតុកស្ស
តានិ អកុសលមូលានិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘លោភោ អកុសលមូល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ លោភាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ តត្ថ បន តតិយមគ្គវជ្ឈា លោភាទយោ អាគតា, ឥធ បន អនវសេសាតិ អយមេវ វិសេសោ។
គាថាយំ បាបចេតសន្តិ អកុសលធម្មសមាយោគតោ លាមកចិត្តំ។ ហិំសន្តីតិ អត្តនោ បវត្តិក្ខណេ អាយតិំ វិបាកក្ខណេ ច វិពាធេន្តិ។ អត្តសម្ភូតាតិ អត្តនិ ជាតា។ តចសារន្តិ គណ្ឋិតំ, វេឡុន្តិ អត្ថោ។ សម្ផលន្តិ អត្តនោ ផលំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ខទិរសីសបាទយោ វិយ អន្តោសារោ អហុត្វា ពហិសារតាយ តចសារន្តិ លទ្ធនាមំ វេឡុអាទិំ យថា អត្តសម្ភូតមេវ ផលំ ហិំសតិ វិនាសេតិ, ឯវមេវ អន្តោ សីលាទិសាររហិតំ លាមកចិត្តំ បុគ្គលំ អត្តសម្ភូតាយេវ លោភាទយោ វិនាសេន្តីតិ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ធាតុសុត្តវណ្ណនា
៥១. ទុតិយេ ធាតុយោតិ អត្តនោ ផលស្ស សភាវស្ស ច ធារណដ្ឋេន ធាតុយោ។ យញ្ចេត្ថ ផលនិព្ពត្តកំ, តំ អត្តនោ ផលស្ស សភាវស្ស ច, ឥតរំ សភាវស្សេវ ធារណដ្ឋេន ធាតុ។ រូបធាតូតិ
‘‘កតមេ
ឯវំ វុត្តា រូបាវចរធម្មា រូបធាតុ។ អរូបធាតូតិ អរូបភវោ។ ឥធាបិ ភវេន បរិច្ឆេទោ កថិតោតិ –
‘‘កតមេ ធម្មា អរូបាវចរា? ហេដ្ឋតោ អាកាសានញ្ចាយតនូបគេ ទេវេ អន្តោ ករិត្វា, ឧបរិតោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនូបគេ ទេវេ អន្តោ ករិត្វា, ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា, ឥមេ ធម្មា អរូបាវចរា’’តិ (ធ. ស. ១២៩១) –
ឯវំ វុត្តា អរូបាវចរធម្មា អរូបធាតុ។ និរោធធាតូតិ និព្ពានំ វេទិតព្ពំ។
អបរោ នយោ – រូបសហិតា, រូបបដិពទ្ធា, ធម្មប្បវត្តិ រូបធាតុ, បញ្ចវោការភវោ, ឯកវោការភវោ ច, តេន សកលោ កាមភវោ រូបភវោ ច សង្គហិតោ។ រូបរហិតា ធម្មប្បវត្តិ អរូបធាតុ, ចតុវោការភវោ, តេន អរូបភវោ សង្គហិតោ។ ឥតិ ទ្វីហិ បទេហិ តយោ ភវា សព្ពា សំសារប្បវត្តិ ទស្សិតា។ តតិយបទេន បន អសង្ខតធាតុយេវ សង្គហិតាតិ មគ្គផលានិ ឥធ តិកវិនិមុត្តធម្មា នាម ជាតា។ កេចិ បន ‘‘រូបធាតូតិ រូបសភាវា ធម្មា, អរូបធាតូតិ អរូបសភាវា ធម្មាតិ បទទ្វយេន អនវសេសតោ បញ្ចក្ខន្ធា គហិតា’’តិ។ ‘‘រូបតណ្ហាយ វិសយភូតា ធម្មា រូបធាតុ, អរូបតណ្ហាយ វិសយភូតា អរូបធាតូ’’តិ ច វទន្តិ, តំ សព្ពំ ឥធ នាធិប្បេតំ។ តស្មា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
គាថាសុ រូបធាតុំ បរិញ្ញាយាតិ រូបបដិពទ្ធធម្មបវត្តិំ ញាតបរិញ្ញាទីហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា។ អារុប្បេសុ អសណ្ឋិតាតិ អរូបាវចរធម្មេសុ ភវរាគវសេន ភវទិដ្ឋិវសេន ច ន បតិដ្ឋិតា អនល្លីនា។ ‘‘អរូបេសុ អសណ្ឋិតា’’តិ ច បឋន្តិ, សោ ឯវ អត្ថោ។ ឯត្តាវតា តេភូមកធម្មានំ បរិញ្ញា វុត្តា។ និរោធេ យេ វិមុច្ចន្តីតិ យេ និព្ពានេ អារម្មណភូតេ តេ ជនា មច្ចុហាយិនោតិ តេ ខីណាសវជនា មរណំ សមតីតា។
ឯវំ ធាតុត្តយសមតិក្កមេន អមតាធិគមំ ទស្សេត្វា ‘‘អយញ្ច បដិបទា មយា គតមគ្គោ ច តុម្ហាកំ ទស្សិតោ’’តិ តត្ថ នេសំ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ។ តត្ថ កាយេនាតិ នាមកាយេន មគ្គផលេហិ។ ផុសយិត្វាតិ បត្វា។ និរូបធិន្តិ ខន្ធាទិសព្ពូបធិរហិតំ។ ឧបធិប្បដិនិស្សគ្គន្តិ តេសំយេវ ច ឧបធីនំ បដិនិស្សជ្ជនការណំ។ និព្ពានស្ស ហិ មគ្គញាណេន សច្ឆិកិរិយាយ សព្ពេ ឧបធយោ បដិនិស្សដ្ឋា ហោន្តីតិ តំ តេសំ បដិនិស្សជ្ជនការណំ។ សច្ឆិកត្វាតិ កាលេន កាលំ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនេន អត្តបច្ចក្ខំ កត្វា អនាសវោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ តមេវ អសោកំ វិរជំ និព្ពានបទំ ទេសេតិ។ តស្មា តទធិគមាយ ឧស្សុក្កំ កាតព្ពន្តិ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. បឋមវេទនាសុត្តវណ្ណនា
៥២. តតិយេ វេទនាតិ អារម្មណរសំ វេទិយន្តិ អនុភវន្តីតិ វេទនា។ តា វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘សុខា វេទនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សុខ-សទ្ទោ អត្ថុទ្ធារវសេន ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។ ទុក្ខ-សទ្ទោ
វចនត្ថតោ បន សុខយតីតិ សុខា។ ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខា។ ន ទុក្ខា ន សុខាតិ អទុក្ខមសុខា, មការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ។ តាសុ ឥដ្ឋានុភវនលក្ខណា សុខា, អនិដ្ឋានុភវនលក្ខណា ទុក្ខា, ឧភយវិបរីតានុភវនលក្ខណា អទុក្ខមសុខា។ តស្មា សុខទុក្ខវេទនានំ ឧប្បត្តិ បាកដា,
អទុក្ខមសុខា បន ទុព្ពិជានា ទុទ្ទីបនា អន្ធការា អវិភូតា។ សា សុខទុក្ខានំ អបគមេ សាតាសាតបដិបក្ខវសេន មជ្ឈត្តាការភូតា នយតោ គណ្ហន្តស្សេវ បាកដា ហោតិ។ យថា កិំ? យថា បុព្ពាបរំ សបំសុកេ បទេសេ ឧបចរិតមគ្គវសេន បិដ្ឋិបាសាណេ មិគេន គតមគ្គោ, ឯវំ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណេសុ សុខទុក្ខានុភវនេនបិ មជ្ឈត្តារម្មណានុភវនភាវេន វិញ្ញាយតិ។ មជ្ឈត្តារម្មណគ្គហណំ បិដ្ឋិបាសាណគមនំ វិយ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណគ្គហណាភាវតោ
ឯវមេត្ថ សុខទុក្ខអទុក្ខមសុខភាវេន តិធា វុត្តាបិ កត្ថចិ សុខទុក្ខភាវេន ទ្វិធា វុត្តា។ យថាហ – ‘‘ទ្វេបិ មយា, អានន្ទ, វេទនា វុត្តា, បរិយាយេន សុខា វេទនា, ទុក្ខា វេទនា’’តិ (ម. និ. ២.៨៩)។ កត្ថចិ តិស្សោបិ វិសុំ វិសុំ សុខទុក្ខអទុក្ខមសុខភាវេន ‘‘សុខា វេទនា ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខា, ទុក្ខា វេទនា ឋិតិទុក្ខា វិបរិណាមសុខា, អទុក្ខមសុខា វេទនា ញាណសុខា អញ្ញាណទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥)។ កត្ថចិ សព្ពាបិ ទុក្ខភាវេន។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩)។
តត្ថ សិយា – យទិ តិស្សោ វេទនា យថា ឥធ វុត្តា, អញ្ញេសុ ច ឯទិសេសុ សុត្តេសុ អភិធម្មេ ច ឯវំ អវត្វា កស្មា ឯវំ វុត្តំ ‘‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ, ‘‘ទ្វេបិ មយា, អានន្ទ, វេទនា វុត្តា’’តិ ច? សន្ធាយភាសិតមេតំ, តស្មា សា បរិយាយទេសនា។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘សង្ខារានិច្ចតំ, អានន្ទ, មយា សន្ធាយ ភាសិតំ សង្ខារវិបរិណាមតំ, ‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិ’’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩)។
‘‘ទ្វេបិ
ឯត្ថ ហិ សុខា អទុក្ខមសុខាតិ ឥមាសំ ទ្វិន្នំ វេទនានំ និប្បរិយាយេន ទុក្ខភាវោ នត្ថិ, វេនេយ្យជ្ឈាសយេន បន តត្ថ និច្ឆន្ទទស្សនត្ថំ បរិយាយេន ទុក្ខភាវោ វុត្តោតិ សា តាទិសី បរិយាយទេសនា។ អយំ បន វេទនត្តយទេសនា សភាវកថាតិ កត្វា និប្បរិយាយទេសនាតិ អយមេត្ថ អាចរិយានំ សមានកថា។
វិតណ្ឌវាទី បនាហ ‘‘ទុក្ខតាទ្វយវចនតោ បរិយាយទេសនាវ វេទនត្តយទេសនា’’តិ។ សោ ‘‘មា ហេវ’’ន្តិស្ស វចនីយោ, យស្មា ភគវតា សព្ពាសំ វេទនានំ ទុក្ខភាវោ អធិប្បាយវសេន វុត្តោ ‘‘សង្ខារានិច្ចតំ, អានន្ទ, មយា សន្ធាយ ភាសិតំ សង្ខារវិបរិណាមតំ ‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិ’’’ន្តិ។ យទិ បនេត្ថ វេទនត្តយទេសនា បរិយាយទេសនា សិយា, ‘‘ឥទំ មយា សន្ធាយ ភាសិតំ
អបិចាយមេវ វត្តព្ពោ ‘‘កោ, បនាវុសោ, វេទនត្តយទេសនាយ អធិប្បាយោ’’តិ? សចេ វទេយ្យ ‘‘មុទុកា ទុក្ខា វេទនា សុខា, អធិមត្តា ទុក្ខា, មជ្ឈិមា អទុក្ខមសុខាតិ វេនេយ្យជ្ឈាសយេន វុត្តា។ តាសុ ហិ ន សត្តានំ សុខាទិវឌ្ឍី’’តិ។ សោ វត្តព្ពោ – កោ បនាវុសោ ទុក្ខវេទនាយ សភាវោ, យេន ‘‘សព្ពា វេទនា ទុក្ខា’’តិ វុច្ចេយ្យុំ? យទិ យាយ ឧប្បន្នាយ សត្តា វិយោគមេវ ឥច្ឆន្តិ, សោ ទុក្ខវេទនាយ សភាវោ។ យាយ ច បន ឧប្បន្នាយ សត្តា អវិយោគមេវ ឥច្ឆន្តិ, យាយ ន ឧភយំ ឥច្ឆន្តិ, សា កថំ ទុក្ខវេទនា សិយា? អថ យា អត្តនោ និស្សយស្ស ឧបឃាតការី, សា ទុក្ខា។ យា អនុគ្គហការី, សា កថំ ទុក្ខា សិយា។ អថ បន យទរិយា ទុក្ខតោ បស្សន្តិ, សោ ទុក្ខវេទនាយ សភាវោ, សង្ខារទុក្ខតាយ វេទនំ អរិយា ទុក្ខតោ បស្សន្តិ, សា ច អភិណ្ហសភាវាតិ កថំ តាសំ វេទនានំ មុទុមជ្ឈិមាធិមត្តទុក្ខភាវោ សិយា? យទិ ច សង្ខារទុក្ខតាយ ឯវ វេទនានំ ទុក្ខភាវោ សិយា, ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, ទុក្ខតាយោ ទុក្ខទុក្ខតា, វិបរិណាមទុក្ខតា, សង្ខារទុក្ខតា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥) អយំ ទុក្ខតានំ វិភាគទេសនា និប្បយោជនា សិយា។ តថា ច សតិ សុត្តមេវ បដិពាហិតំ សិយា, បុរិមេសុ ច តីសុ រូបាវចរជ្ឈានេសុ
យំ បន វុត្តំ ‘‘ទុក្ខេ សុខន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោ’’តិ (អ. និ. ៤.៤៩; បដិ. ម. ១.២៣៦), តំ កថន្តិ? វិបរិណាមទុក្ខតាយ សង្ខារទុក្ខតាយ ច យថាភូតានវពោធេន យា ឯកន្តតោ សុខសញ្ញា, យា ច ទុក្ខនិមិត្តេ សុខនិមិត្តសញ្ញា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឯវម្បិ ‘‘សុខា, ភិក្ខវេ, វេទនា ទុក្ខតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ (ឥតិវុ. ៥៣) ឥទំ បន កថន្តិ? ឥទំ
ឯវម្បិ នត្ថេវ សុខា វេទនា, សុខហេតូនំ និយមាភាវតោ។ យេ ហិ សុខវេទនាយ ហេតុសម្មតា ឃាសច្ឆាទនាទយោ, តេ ឯវ អធិមត្តំ អកាលេ ច បដិសេវិយមានា ទុក្ខវេទនាយ ហេតុភាវមាបជ្ជន្តិ។ ន ច យេនេវ ហេតុនា សុខំ, តេនេវ ទុក្ខន្តិ យុត្តំ វត្តុំ។ តស្មា ន តេ សុខហេតូ, ទុក្ខន្តរាបគមេ បន អវិញ្ញូនំ សុខសញ្ញា យថា ចិរតរំ ឋានាទិឥរិយាបថសមង្គី ហុត្វា តទញ្ញឥរិយាបថសមាយោគេ មហន្តញ្ច ភារំ វហតោ ភារនិក្ខេបេ ចេវ វូបសមេ ច, តស្មា នត្ថេវ សុខន្តិ? តយិទំ សម្មទេវ សុខហេតុំ អបរិញ្ញាយ តស្ស និយមាភាវបរិកប្បនំ។ អារម្មណមត្តមេវ ហិ កេវលំ សុខហេតុំ មនសិកត្វា ឯវំ វុត្តំ, អជ្ឈត្តិកសរីរស្ស អវត្ថាវិសេសំ សមុទិតំ បន ឯកជ្ឈំ តទុភយំ សុខាទិហេតូតិ វេទិតព្ពំ។ យាទិសញ្ច តទុភយំ សុខវេទនាយ ហេតុ, តាទិសំ ន កទាចិបិ ទុក្ខវេទនាយ ហេតុ ហោតីតិ វវត្ថិតា ឯវ សុខាទិហេតុ។ យថា នាម តេជោធាតុ សាលិយវឌាកសស្សាទីនំ យាទិសមវត្ថន្តរំ បត្វា សាតមធុរភាវហេតុ ហោតិ, ន តាទិសមេវ បត្វា កទាចិបិ អសាតអមធុរភាវហេតុ ហោតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ។
ទុក្ខាបគមេវ
ឯវមេតា អញ្ញមញ្ញបដិបក្ខសភាវវវត្ថិតលក្ខណា ឯវ តិស្សោ វេទនា ភគវតា ទេសិតា។ តញ្ច ខោ វិបស្សនាកម្មិកានំ យោគាវចរានំ វេទនាមុខេន អរូបកម្មដ្ឋានទស្សនត្ថំ។ ទុវិធញ្ហិ កម្មដ្ឋានំ រូបកម្មដ្ឋានំ, អរូបកម្មដ្ឋានន្តិ។ តត្ថ ភគវា រូបកម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ សង្ខេបមនសិការវសេន វា វិត្ថារមនសិការវសេន វា ចតុធាតុវវត្ថានាទិវសេន វា កថេតិ។ អរូបកម្មដ្ឋានំ បន កថេន្តោ ផស្សវសេន វា វេទនាវសេន វា ចិត្តវសេន វា កថេតិ។ ឯកច្ចស្ស ហិ អាបាថគតេ អារម្មណេ អាវជ្ជតោ តត្ថ ចិត្តចេតសិកានំ បឋមាភិនិបាតោ ផស្សោ តំ អារម្មណំ ផុសន្តោ ឧប្បជ្ជមានោ បាកដោ ហោតិ, ឯកច្ចស្ស តំ អារម្មណំ អនុភវន្តី ឧប្បជ្ជមានា វេទនា បាកដា ហោតិ, ឯកច្ចស្ស តំ អារម្មណំ វិជានន្តំ ឧប្បជ្ជមានំ វិញ្ញាណំ បាកដំ ហោតិ។ ឥតិ តេសំ តេសំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយេន យថាបាកដំ ផស្សាទិមុខេន តិធា អរូបកម្មដ្ឋានំ កថេតិ។
តត្ថ
សោ ‘‘ឥមេ ផស្សបញ្ចមកា ធម្មា កិំនិស្សិតា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘វត្ថុនិស្សិតា’’តិ បជានាតិ។ វត្ថុ នាម ករជកាយោ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឥទញ្ច បន មេ វិញ្ញាណំ ឯត្ថសិតំ ឯត្ថបដិពទ្ធ’’ន្តិ
‘‘លក្ខណញ្ច អធិដ្ឋានំ, ឧប្បត្តិ អនុសយោ តថា;
ឋានំ បវត្តិកាលោ ច, ឥន្ទ្រិយញ្ច ទ្វិធាទិតា’’តិ។ –
ឥទំ លក្ខណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ អធិដ្ឋានន្តិ ផស្សោ។ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ ហិ វចនតោ ផស្សោ វេទនាយ អធិដ្ឋានំ។ តថា ហិ សោ វេទនាធិដ្ឋានភាវតោ និច្ចម្មគាវីឧបមាយ
ឧប្បត្តីតិ ឧប្បត្តិការណំ។ ឥដ្ឋារម្មណភូតា ហិ សត្តសង្ខារា សុខវេទនាយ ឧប្បត្តិការណំ, តេ ឯវ អនិដ្ឋារម្មណភូតា ទុក្ខវេទនាយ, មជ្ឈត្តារម្មណភូតា អទុក្ខមសុខាយ។ វិបាកតោ តទាការគ្គហណតោ ចេត្ថ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា វេទិតព្ពា។
អនុសយោតិ
‘‘សុខាយ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.៤៦៥)។
ទិដ្ឋិមានានុសយា ចេត្ថ រាគបក្ខិយា កាតព្ពា។ សុខាភិនន្ទនេន ហិ ទិដ្ឋិគតិកា ‘‘សស្សត’’ន្តិអាទិនា សក្កាយេ អភិនិវិសន្តិ, មានជាតិកា ច មានំ ជប្បេន្តិ ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទិនា។ វិចិកិច្ឆានុសយោ បន អវិជ្ជាបក្ខិកោ កាតព្ពោ។ តថា ហិ វុត្តំ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ (វិភ. ២៨៨-២៨៩) ‘‘វេទនាបច្ចយា វិចិកិច្ឆា’’តិ។ អនុសយានញ្ច តត្ថ តត្ថ សន្តានេ អប្បហីនភាវេន ថាមគមនំ។ តស្មា ‘‘សុខាយ វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតី’’តិ មគ្គេន អប្បហីនត្តា អនុរូបការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហោ រាគោ, តត្ថ សយិតោ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។
ឋានន្តិ
បវត្តិកាលោតិ បវត្តិក្ខណោ, បវត្តនាកលនញ្ច។ បវត្តិក្ខណេន ហិ សុខទុក្ខវេទនានំ សុខទុក្ខភាវោ វវត្ថិតោ។ យថាហ –
‘‘សុខា ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វេទនា ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខា, ទុក្ខា ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វេទនា ឋិតិទុក្ខា វិបរិណាមសុខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥)។
សុខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ សុខំ, នត្ថិភាវោ ទុក្ខំ។ ទុក្ខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ ទុក្ខំ, នត្ថិភាវោ សុខន្តិ អត្ថោ។ អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ បវត្តនាកលនំ បវត្តិយា អាកលនំ អនាកលនញ្ច ជាននំ អជាននញ្ច សុខទុក្ខភាវវវត្ថានំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘អទុក្ខមសុខា
ឥន្ទ្រិយន្តិ ឯតា ហិ សុខាទយោ តិស្សោ វេទនា សុខិន្ទ្រិយំ, ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ឧបេក្ខិន្ទ្រិយន្តិ អធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយតោ បញ្ចធា វិភត្តា។ កាយិកញ្ហិ សាតំ សុខិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ, អសាតំ ទុក្ខិន្ទ្រិយន្តិ។ មានសំ បន សាតំ សោមនស្សិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ, អសាតំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយន្តិ។ ទុវិធម្បិ នេវ សាតំ នាសាតំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយន្តិ។ កិំ បនេត្ថ ការណំ – យថា កាយិកចេតសិកា សុខទុក្ខវេទនា ‘‘សុខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វិភជិត្វា វុត្តា, ន ឯវំ អទុក្ខមសុខាតិ? ភេទាភាវតោ។ យថេវ ហិ អនុគ្គហសភាវា ពាធកសភាវា ច សុខទុក្ខវេទនា អញ្ញថា កាយស្ស អនុគ្គហំ ពាធកញ្ច ករោន្តិ, ចិត្តស្ស ច អញ្ញថា, ន ឯវំ អទុក្ខមសុខា, តស្មា ភេទាភាវតោ វិភជិត្វា ន វុត្តា។
ទ្វិធាទិតាតិ សព្ពាបិ ហិ វេទនា វេទយិតដ្ឋេន ឯកវិធាបិ និស្សយភេទេន ទុវិធា – កាយិកា ចេតសិកាតិ, សុខា, ទុក្ខា, អទុក្ខមសុខាតិ តិវិធា, ចតុយោនិវសេន
‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា សោមនស្សដ្ឋានិយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានិយំ, ឧបេក្ខាដ្ឋានិយំ រូបំ ឧបវិចរតិ, សោតេន សទ្ទំ…បេ.… មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ សោមនស្សដ្ឋានិយំ ធម្មំ ឧបវិចរតិ, ទោមនស្សដ្ឋានិយំ, ឧបេក្ខាដ្ឋានិយំ ធម្មំ ឧបវិចរតី’’តិ (អ. និ. ៣.៦២)។
ឯវំ អដ្ឋារសវិធា ហោន្តិ។ តថា ឆ គេហស្សិតានិ សោមនស្សានិ, ឆ គេហស្សិតានិ ទោមនស្សានិ, ឆ គេហស្សិតា ឧបេក្ខា, តថា នេក្ខម្មស្សិតា សោមនស្សាទយោតិ ឯវំ ឆត្តិំសវិធា
បកិណ្ណកកថា និដ្ឋិតា។
គាថាសុ សមាហិតោតិ ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា សមាហិតោ។ តេន សមថភាវនានុយោគំ ទស្សេតិ។ សម្បជានោតិ សាត្ថកសម្បជញ្ញាទិនា ចតុព្ពិធេន សម្បជញ្ញេន សម្បជានោ។ តេន វិបស្សនានុយោគំ ទស្សេតិ។ សតោតិ សតោការី។ តេន សមថវិបស្សនានយេន ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ។ តេន សមន្នាគតត្តំ ទស្សេតិ។ វេទនា ច បជានាតីតិ ‘‘ឥមា វេទនា, ឯត្តកា វេទនា’’តិ សភាវតោ វិភាគតោ ‘‘អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា’’តិ អនិច្ចាទិលក្ខណតោ ច បុព្ពភាគេ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរិយមគ្គេន បរិញ្ញាបដិវេធេន បជានាតិ។ វេទនានញ្ច សម្ភវន្តិ សមុទយសច្ចំ។ យត្ថ ចេតា និរុជ្ឈន្តីតិ ឯត្តាវតា វេទនា យត្ថ និរុជ្ឈន្តិ, តំ និរោធសច្ចំ។ ខយគាមិនន្តិ វេទនានំ ខយគាមិនំ អរិយមគ្គញ្ច បជានាតីតិ សម្ពន្ធោ។ វេទនានំ ខយាតិ ឯវំ ចត្តារិ សច្ចានិ និច្ឆាតោ បរិនិព្ពុតោតិ និត្តណ្ហោ, បហីនតណ្ហោ, កិលេសបរិនិព្ពានេន, ខន្ធបរិនិព្ពានេន ច បរិនិព្ពុតោ ហោតិ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ទុតិយវេទនាសុត្តវណ្ណនា
៥៣. ចតុត្ថេ ទុក្ខតោ ទដ្ឋព្ពាតិ សុខវេទនា វិបរិណាមទុក្ខវសេន ទុក្ខាតិ ញាណចក្ខុនា បស្សិតព្ពា។ សល្លតោ ទដ្ឋព្ពាតិ ទុន្នីហរណដ្ឋេន អន្តោតុទនដ្ឋេន បីឡនដ្ឋេន ទុក្ខទុក្ខភាវេន ទុក្ខវេទនា សល្លន្តិ បស្សិតព្ពា។ អនិច្ចតោតិ ហុត្វា អភាវតោ ឧទយព្ពយវន្តតោ តាវកាលិកតោ និច្ចបដិបក្ខតោ ច អទុក្ខមសុខា វេទនា អនិច្ចាតិ បស្សិតព្ពា។ កាមញ្ចេត្ថ សព្ពាបិ វេទនា អនិច្ចតោ បស្សិតព្ពា, អនិច្ចទស្សនតោ បន សាតិសយំ វិរាគនិមិត្តំ ទុក្ខទស្សនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ សត្ថា ‘‘សុខា, ភិក្ខវេ, វេទនា ទុក្ខតោ ទដ្ឋព្ពា, ទុក្ខា វេទនា សល្លតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ អាហ។ អថ វា យត្ថ បុថុជ្ជនា សុខាភិនិវេសិនោ, តត្ថ និព្ពេទជននត្ថំ តថា វុត្តំ។ តេនស្សា សង្ខារទុក្ខតាយ ទុក្ខភាវោ ទស្សិតោ។ យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខន្តិ វិបរិណាមទុក្ខតាយ ‘‘សុខា, ភិក្ខវេ, វេទនា ទុក្ខតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ
ឯត្ថ ច ‘‘សុខា វេទនា ទុក្ខតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ ឯតេន រាគស្ស សមុគ្ឃាតនូបាយោ ទស្សិតោ។ សុខវេទនាយ ហិ រាគានុសយោ អនុសេតិ។ ‘‘ទុក្ខា វេទនា សល្លតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ ឯតេន ទោសស្ស សមុគ្ឃាតនូបាយោ ទស្សិតោ។ ទុក្ខវេទនាយ ហិ បដិឃានុសយោ អនុសេតិ។ ‘‘អទុក្ខមសុខា វេទនា អនិច្ចតោ ទដ្ឋព្ពា’’តិ ឯតេន មោហស្ស សមុគ្ឃាតនូបាយោ ទស្សិតោ។ អទុក្ខមសុខវេទនាយ ហិ អវិជ្ជានុសយោ អនុសេតិ។
តថា
យតោតិ យទា, យស្មា វា។ អរិយោតិ កិលេសេហិ អារកា ឋិតោ បរិសុទ្ធោ។ សម្មទ្ទសោតិ សព្ពាសំ វេទនានំ ចតុន្នម្បិ វា សច្ចានំ អវិបរីតទស្សាវី។ អច្ឆេច្ឆិ តណ្ហន្តិ វេទនាមូលកំ តណ្ហំ អគ្គមគ្គេន ឆិន្ទិ, អនវសេសតោ សមុច្ឆិន្ទិ។ វិវត្តយិ សំយោជនន្តិ ទសវិធំ សំយោជនំ បរិវត្តយិ, និម្មូលមកាសិ។ សម្មាតិ ហេតុនា ការណេន។ មានាភិសមយាតិ មានស្ស ទស្សនាភិសមយា, បហានាភិសមយា វា។ អរហត្តមគ្គោ ហិ កិច្ចវសេន មានំ បស្សតិ, អយមស្ស ទស្សនាភិសមយោ។ តេន ទិដ្ឋោ បន សោ តាវទេវ បហីយតិ ទិដ្ឋវិសេន ទិដ្ឋសត្តានំ ជីវិតំ វិយ, អយមស្ស បហានាភិសមយោ។ អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សាតិ ឯវំ អរហត្តមគ្គេន មានស្ស ទិដ្ឋត្តា បហីនត្តា ច សព្ពស្សេវ វដ្ដទុក្ខស្ស កោដិសង្ខាតំ អន្តំ បរិច្ឆេទំ បរិវដុមំ អកាសិ, អន្តិមសមុស្សយមត្តាវសេសំ ទុក្ខមកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ។
គាថាសុ យោតិ យោ អរិយសាវកោ។ អទ្ទាតិ អទ្ទស, សុខវេទនំ ទុក្ខតោ បស្សីតិ អត្ថោ។ សុខវេទនា ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោតិ យថា សល្លំ សរីរំ អនុបវិសន្តម្បិ បវិដ្ឋម្បិ ឧទ្ធរិយមានម្បិ បីឡមេវ ជនេតិ, ឯវំ ទុក្ខវេទនា ឧប្បជ្ជមានាបិ ឋិតិប្បត្តាបិ ភិជ្ជមានាបិ វិពាធតិយេវាតិ តំ សល្លតោ វិបស្សីតិ វុត្តំ។ អទ្ទក្ខិ នំ អនិច្ចតោតិ សុខទុក្ខតោ សន្តសភាវតាយ សន្តតរជាតិកម្បិ នំ អទុក្ខមសុខំ អនិច្ចន្តិកតាយ អនិច្ចតោ បស្សិ។
ស វេ សម្មទ្ទសោតិ សោ ឯវំ តិស្សន្នំ វេទនានំ សម្មទេវ ទុក្ខាទិតោ ទស្សាវី។ យតោតិ យស្មា។ តត្ថាតិ វេទនាយំ។ វិមុច្ចតីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិវសេន វិមុច្ចតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា សុខាទីនិ ទុក្ខាទិតោ អទ្ទស, តស្មា តត្ថ វេទនាយ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន សមុច្ឆេទវសេន វិមុច្ចតិ។ យំសទ្ទេ ហិ វុត្តេ តំសទ្ទោ អាហរិត្វា វត្តព្ពោ។ អថ វា យតោតិ កាយវាចាចិត្តេហិ សំយតោ យតត្តោ, យតតិ បទហតីតិ វា យតោ, អាយតតីតិ អត្ថោ។ អភិញ្ញាវោសិតោតិ វេទនាមុខេន ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ បរិយោសិតោ កតកិច្ចោ។ សន្តោតិ រាគាទិកិលេសវូបសមេន សន្តោ។ យោគាតិគោតិ កាមយោគាទិំ ចតុព្ពិធម្បិ យោគំ អតិក្កន្តោ។ ឧភយហិតមុននតោ មុនីតិ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. បឋមឯសនាសុត្តវណ្ណនា
៥៤. បញ្ចមេ ឯសនាតិ គវេសនា បរិយេសនា មគ្គនា។ តា វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘កាមេសនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កាមេសនាតិ កាមានំ ឯសនា, កាមសង្ខាតា វា ឯសនា កាមេសនា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘តត្ថ កតមា កាមេសនា? យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ, កាមរាគោ, កាមនន្ទី, កាមស្នេហោ
តស្មា កាមរាគោ កាមេសនាតិ វេទិតព្ពោ។ ភវេសនាយបិ ឯសេវ នយោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘តត្ថ
តស្មា ភវេសនរាគោ រូបារូបភវបត្ថនា ភវេសនាតិ វេទិតព្ពា។ ព្រហ្មចរិយស្ស ឯសនា ព្រហ្មចរិយេសនា។ យថាហ –
‘‘តត្ថ
តស្មា ទិដ្ឋិគតសម្មតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស ឯសនា ទិដ្ឋិព្រហ្មចរិយេសនាតិ វេទិតព្ពាតិ។ ឯត្តាវតា រាគទិដ្ឋិយោ ឯសនាតិ ទស្សិតា ហោន្តិ។ ន កេវលញ្ច រាគទិដ្ឋិយោវ ឯសនា, តទេកដ្ឋំ កម្មម្បិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘តត្ថ កតមា កាមេសនា? កាមរាគោ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ កាមេសនា។ តត្ថ កតមា ភវេសនា? ភវរាគោ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ ភវេសនា។ តត្ថ កតមា ព្រហ្មចរិយេសនា? អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋិ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ ព្រហ្មចរិយេសនា’’តិ (វិភ. ៩១៩) –
ឯវមេតា តិស្សោ ឯសនា វេទិតព្ពា។
គាថាសុ សម្ភវន្តិ ឯត្ថ ឯសនានំ ឧប្បត្តិហេតុភូតា អវិជ្ជាទយោ តណ្ហា ចាតិ សម្ភវោ, សមុទយោតិ អត្ថោ។ យត្ថ ចេតា និរុជ្ឈន្តីតិ ព្រហ្មចរិយេសនា បឋមមគ្គេន និរុជ្ឈតិ, កាមេសនា
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. ទុតិយឯសនាសុត្តវណ្ណនា
៥៥. ឆដ្ឋេ ព្រហ្មចរិយេសនា សហាតិ ព្រហ្មចរិយេសនាយ សទ្ធិំ។ វិភត្តិលោបេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ, ករណត្ថេ វា ឯតំ បច្ចត្តវចនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ព្រហ្មចរិយេសនាយ សទ្ធិំ កាមេសនា, ភវេសនាតិ តិស្សោ ឯសនា’’តិ។ តាសុ ព្រហ្មចរិយេសនំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិសច្ចបរាមាសោ, ទិដ្ឋិដ្ឋានា សមុស្សយា’’តិ វុត្តំ។ តស្សត្ថោ – ឥតិ ឯវំ សច្ចន្តិ បរាមាសោ ឥតិសច្ចបរាមាសោ។ ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញន្តិ ទិដ្ឋិយា បវត្តិអាការំ ទស្សេតិ។ ទិដ្ឋិយោ ឯវ សព្ពានត្ថហេតុភាវតោ ទិដ្ឋិដ្ឋានា។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមាហំ, ភិក្ខវេ, វជ្ជំ វទាមី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០)។ តា ឯវ ច ឧបរូបរិ វឌ្ឍមានា លោភាទិកិលេសសមុស្សយេន ច សមុស្សយា, ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ មិច្ឆាភិនិវិសមានា សព្ពានត្ថហេតុភូតា កិលេសទុក្ខូបចយហេតុភូតា ច ទិដ្ឋិយោ ព្រហ្មចរិយេសនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯតេន បវត្តិអាការតោ និព្ពត្តិតោ ច ព្រហ្មចរិយេសនា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។
សព្ពរាគវិរត្តស្សាតិ សព្ពេហិ កាមរាគភវរាគេហិ វិរត្តស្ស។ តតោ ឯវ តណ្ហក្ខយសង្ខាតេ និព្ពានេ វិមុត្តត្តា តណ្ហក្ខយវិមុត្តិនោ អរហតោ។ ឯសនា បដិនិស្សដ្ឋាតិ កាមេសនា, ភវេសនា ច សព្ពសោ និស្សដ្ឋា បហីនា។ ទិដ្ឋិដ្ឋានា សមូហតាតិ ព្រហ្មចរិយេសនាសង្ខាតា ទិដ្ឋិដ្ឋានា ច បឋមមគ្គេនេវ សមុគ្ឃាតិតា។ ឯសនានំ ខយាតិ ឯវមេតាសំ តិស្សន្នំ ឯសនានំ ខយា អនុប្បាទនិរោធា ភិន្នកិលេសត្តា។ ភិក្ខូតិ ច សព្ពសោ អាសាភា វា។ និរាសោតិ ច ទិដ្ឋេកដ្ឋស្ស វិចិកិច្ឆាកថំកថាសល្លស្ស បហីនត្តា អកថំកថីតិ ច វុច្ចតីតិ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧-៨. អាសវសុត្តទ្វយវណ្ណនា
៥៦-៥៧. សត្តមេ កាមាសវោតិ កាមេសុ អាសវោ, កាមសង្ខាតោ វា អាសវោ កាមាសវោ ភវាសវោ។ អវិជ្ជាវ អវិជ្ជាសវោ។
អាសវានញ្ច សម្ភវន្តិ ឯត្ថ អយោនិសោមនសិការោ អវិជ្ជាទយោ ច កិលេសា អាសវានំ សម្ភវោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អយោនិសោ, ភិក្ខវេ, មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច អាសវា បវឌ្ឍន្តី’’តិ (ម. និ. ១.១៥)។
‘‘អវិជ្ជា, ភិក្ខវេ, បុព្ពង្គមា អកុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិយា អន្វទេវ អហិរិកំ អនោត្តប្ប’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៤០) ច។
មគ្គញ្ច ខយគាមិនន្តិ អាសវានំ ខយគាមិនំ អរិយមគ្គញ្ច។ តត្ថ កាមាសវោ អនាគាមិមគ្គេន បហីយតិ, ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោ ច អរហត្តមគ្គេន។ កាមុបាទានំ វិយ កាមាសវោបិ អគ្គមគ្គវជ្ឈោតិ ច វទន្តិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ អដ្ឋមេ អបុព្ពំ នត្ថិ។
សត្តមអដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. តណ្ហាសុត្តវណ្ណនា
៥៨. នវមេ តណ្ហាយនដ្ឋេន តណ្ហា, រូបាទិវិសយំ តសតីតិ វា តណ្ហា។ ឥទានិ តំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កាមតណ្ហា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមតណ្ហា។ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឈាននិកន្តិ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ ភវវសេន បត្ថនា ច ភវតណ្ហា។ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ វិភវតណ្ហា។ អបិច បច្ឆិមតណ្ហាទ្វយំ ឋបេត្វា សេសា សព្ពាបិ តណ្ហា កាមតណ្ហា ឯវ។ យថាហ –
‘‘តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ សារាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ – អយំ វុច្ចតិ ភវតណ្ហា។ តត្ថ កតមា វិភវតណ្ហា? ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ សារាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ វិភវតណ្ហា
ឥមា
គាថាសុ តណ្ហាយោគេនាតិ តណ្ហាសង្ខាតេន យោគេន, កាមយោគេន, ភវយោគេន ច។ សំយុត្តាតិ សម្ពន្ធា, ភវាទីសុ សំយោជិតា វា។ តេនេវាហ ‘‘រត្តចិត្តា ភវាភវេ’’តិ។ ខុទ្ទកេ ចេវ មហន្តេ ច ភវេ លគ្គចិត្តាតិ អត្ថោ។ អថ វា ភវោតិ សស្សតទិដ្ឋិ, អភវោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ។ តស្មា ភវាភវេ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋីសុ សត្តវិសត្តចិត្តាតិ។ ឯតេន ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហា ច ទស្សិតា។ ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘‘តណ្ហាយោគេនា’’តិ ឥមិនា កាមតណ្ហាវ ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។ តេ យោគយុត្តា មារស្សាតិ តេ ឯវំភូតា បុគ្គលា មារស្ស បាសសង្ខាតេន យោគេន យុត្តា ពទ្ធា។ រាគោ ហិ មារយោគោ មារបាសោតិ វុច្ចតិ។ យថាហ –
‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ;
តេន តំ ពាធយិស្សាមិ, ន មេ សមណ មោក្ខសី’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៥១; មហាវ. ៣៣);
ចតូហិ យោគេហិ អនុបទ្ទុតត្តា យោគក្ខេមំ, និព្ពានំ អរហត្តញ្ច, តស្ស អនធិគមេន អយោគក្ខេមិនោ។ ឧបរូបរិ កិលេសាភិសង្ខារានំ ជននតោ ជនា, បាណិនោ។ រូបាទីសុ សត្តា វិសត្តាតិ សត្តា។
‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;
អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ។ –
ឯវំ វុត្តំ ខន្ធាទីនំ អបរាបរុប្បត្តិសង្ខាតំ សំសារំ គច្ឆន្តិ, តតោ ន មុច្ចន្តិ។ កស្មា? តណ្ហាយោគយុត្តត្តា ជាតិមរណគាមិនោ បុនប្បុនំ ជននមរណស្សេវ ឧបគមនសីលាតិ។ ឯត្តាវតា វដ្ដំ ‘‘យេ ច តណ្ហំ បហន្ត្វានា’’តិ គាថមាហ។ សា ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យាវ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. មារធេយ្យសុត្តវណ្ណនា
៥៩. ទសមស្ស កា ឧប្បត្តិ? ឯកទិវសំ កិរ សត្ថា សេក្ខពហុលាយ បរិសាយ បរិវុតោ និសិន្នោ តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ឧបរិ វិសេសាធិគមាយ ឧស្សាហំ ជនេតុំ អសេក្ខភូមិំ ថោមេន្តោ ឥទំ សុត្តំ អភាសិ។ តត្ថ អតិក្កម្មាតិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – អតិក្កម្ម អតិក្កមិត្វា អភិភវិត្វា។ មារធេយ្យំ មារស្ស វិសយំ ឥស្សរិយដ្ឋានំ។ អាទិច្ចោវ យថា អាទិច្ចោ អព្ភាទិឧបក្កិលេសវិមុត្តោ អត្តនោ ឥទ្ធិយា អានុភាវេន តេជសាតិ តីហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ នភំ អព្ភុស្សក្កមានោ សព្ពំ អាកាសគតំ តមំ អតិក្កម្ម អតិក្កមិត្វា អភិភវិត្វា វិធមិត្វា វិរោចតិ, ឱភាសតិ, តបតិ; ឯវមេវ ខីណាសវោ ភិក្ខុ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ សព្ពុបក្កិលេសវិមុត្តោ មារធេយ្យសង្ខាតំ តេភូមកធម្មប្បវត្តំ អភិភវិត្វា វិរោចតីតិ។
អសេក្ខេនាតិ ឯត្ថ សិក្ខាសុ ជាតាតិ សេក្ខា, សត្តន្នំ សេក្ខានំ ឯតេតិ វា សេក្ខា, អបរិយោសិតសិក្ខត្តា សយមេវ សិក្ខន្តីតិ វា សេក្ខា មគ្គធម្មា ហេដ្ឋិមផលត្តយធម្មា ច។ អគ្គផលធម្មា បន ឧបរិ សិក្ខិតព្ពាភាវេន ន សេក្ខាតិ អសេក្ខា។ យត្ថ ហិ សេក្ខភាវាសង្កា អត្ថិ, តត្ថាយំ បដិសេធោតិ លោកិយធម្មេសុ និព្ពានេ ច អសេក្ខភាវានាបត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតា ហិ សិក្ខា អត្តនោ បដិបក្ខកិលេសេហិ វិប្បយុត្តា បរិសុទ្ធា ឧបក្កិលេសានំ អារម្មណភាវម្បិ អនុបគមនតោ សាតិសយំ សិក្ខាតិ វត្តុំ យុត្តា, អដ្ឋសុបិ មគ្គផលេសុ វិជ្ជន្តិ; តស្មា ចតុមគ្គហេដ្ឋិមផលត្តយធម្មា វិយ អរហត្តផលធម្មាបិ ‘‘តាសុ សិក្ខាសុ ជាតា’’តិ ច, តំសិក្ខាសមង្គិនោ អរហតោ ឥតរេសំ វិយ សេក្ខត្តេ
អថ វា សេក្ខាតិ អបរិយោសិតសិក្ខានំ វចនន្តិ, អសេក្ខាតិ បទំ បរិយោសិតសិក្ខានំ ទស្សនន្តិ ន លោកិយធម្មនិព្ពានានំ អសេក្ខភាវាបត្តិ។ វុឌ្ឍិប្បត្តា សេក្ខា អសេក្ខា ច សេក្ខធម្មេសុ ឯវ កេសញ្ចិ វុឌ្ឍិប្បត្តានំ អសេក្ខតា អាបជ្ជតីតិ អរហត្តមគ្គធម្មា វុឌ្ឍិប្បត្តា។ យថាវុត្តេហិ ច អត្ថេហិ សេក្ខាតិ កត្វា អសេក្ខា អាបន្នាតិ ចេ? តំ ន, សទិសេសុ តព្ពោហារតោ។ អរហត្តមគ្គតោ ហិ និន្នានាករណំ អរហត្តផលំ ឋបេត្វា បរិញ្ញាទិកិច្ចករណំ វិបាកភាវញ្ច, តស្មា តេ ឯវ សេក្ខា ធម្មា អរហត្តផលភាវំ អាបន្នាតិ សក្កា វត្តុំ។ កុសលសុខតោ ច វិបាកសុខំ សន្តតរតាយ បណីតតរន្តិ វុឌ្ឍិប្បត្តាវ តេ ធម្មា ហោន្តីតិ ‘‘អសេក្ខា’’តិ វុច្ចន្តិ។
តេ បន អសេក្ខធម្មេ ខន្ធវសេន ឥធ តិធា វិភជិត្វា តេហិ សមន្នាគមេន ខីណាសវស្ស អានុភាវំ វិភាវេន្តោ ភគវា ‘‘អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សីលសទ្ទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោ។ ខន្ធសទ្ទោ បន រាសិម្ហិ បញ្ញត្តិយំ រុឡ្ហិយំ គុណេតិ ពហូសុ អត្ថេសុ ទិដ្ឋប្បយោគោ។ តថា ហិ ‘‘អសង្ខេយ្យោ អប្បមេយ្យោ មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៥១; ៦.៣៧) រាសិម្ហិ អាគតោ។ ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធំ គង្គាយ នទិយា សោតេន វុយ្ហមាន’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤១) បញ្ញត្តិយំ។ ‘‘ចិត្តំ មនោ មានសំ ហទយំ បណ្ឌរំ សមន្នាគតោតិ សម្បយុត្តោ សមង្គីភូតោ។ សមាទហតិ ឯតេន, សយំ វា សមាទហតិ, សមាធានមេវ វាតិ សមាធិ។ បការេហិ ជានាតិ យថាសភាវំ បដិវិជ្ឈតីតិ បញ្ញា។ សីលមេវ ខន្ធោ សីលក្ខន្ធោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
តត្ថ អគ្គផលភូតា សម្មាវាចា, សម្មាកម្មន្តោ, សម្មាអាជីវោ ច សភាវេនេវ អសេក្ខោ សីលក្ខន្ធោ
យស្ស ឯតេ សុភាវិតាតិ យេន អរហតា ឯតេ សីលាទយោ អសេក្ខធម្មក្ខន្ធា សុភាវិតា សុដ្ឋុ វឌ្ឍិតា, សោ អាទិច្ចោវ វិរោចតីតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘យស្ស ចេតេ’’តិបិ បឋន្តិ។ តេសញ្ច សទ្ទោ និបាតមត្តំ។ ឯវមេតស្មិំ វគ្គេ បឋមសុត្តេ វដ្ដំ, បរិយោសានសុត្តេ វិវដ្ដំ, ឥតរេសុ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បឋមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ទុតិយវគ្គោ
១. បុញ្ញកិរិយវត្ថុសុត្តវណ្ណនា
៦០. ទុតិយវគ្គស្ស បុញ្ញកិរិយវត្ថូនីតិ បុជ្ជភវផលំ និព្ពត្តេន្តិ, អត្តនោ សន្តានំ បុនន្តីតិ វា បុញ្ញានិ, បុញ្ញានិ ច តានិ ហេតុបច្ចយេហិ កត្តព្ពតោ កិរិយា ចាតិ បុញ្ញកិរិយា។ តា ឯវ ច តេសំ តេសំ អានិសំសានំ ទានមយន្តិ
សីលមយន្តិ និច្ចសីលឧបោសថនិយមាទិវសេន បញ្ច, អដ្ឋ, ទស វា សីលានិ សមាទិយន្តស្ស សីលបូរណត្ថំ បព្ពជិស្សាមីតិ វិហារំ គច្ឆន្តស្ស បព្ពជន្តស្ស មនោរថំ មត្ថកំ បាបេត្វា ‘‘បព្ពជិតោ វតម្ហិ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស សទ្ធាយ បាតិមោក្ខំ បរិបូរេន្តស្ស បញ្ញាយ ចីវរាទិកេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សតិយា អាបាថគតេសុ រូបាទីសុ ចក្ខុទ្វារាទីនិ សំវរន្តស្ស វីរិយេន អាជីវំ សោធេន្តស្ស ច បវត្តា ចេតនា សីលតីតិ សីលមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម។
តថា បដិសម្ភិទាយំ (បដិ. ម. ១.៤៨) វុត្តេន វិបស្សនាមគ្គេន ចក្ខុំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សន្តស្ស សោតំ, ឃានំ, ជិវ្ហំ, កាយំ, មនំ។ រូបេ…បេ.… ធម្មេ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណំ។ ចក្ខុសម្ផស្សំ…បេ.… មនោសម្ផស្សំ, ចក្ខុសម្ផស្សជំ វេទនំ…បេ.… មនោសម្ផស្សជំ វេទនំ។ រូបសញ្ញំ…បេ.… ធម្មសញ្ញំ។ ជរាមរណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សន្តស្ស យា ចេតនា, យា ច បថវីកសិណាទីសុ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ បវត្តា ឈានចេតនា, យា ច អនវជ្ជេសុ កម្មាយតនសិប្បាយតនវិជ្ជាដ្ឋានេសុ បរិចយមនសិការាទិវសេន ភាវនាមយំ វុត្តនយេន បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ចាតិ។
ឯកមេកញ្ចេត្ថ យថារហំ បុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ កាយេន ករោន្តស្ស កាយកម្មំ ហោតិ, តទត្ថំ វាចំ និច្ឆារេន្តស្ស វចីកម្មំ, កាយង្គំ វាចង្គញ្ច អចោបេត្វា មនសា ចិន្តេន្តស្ស មនោកម្មំ។ អន្នាទីនិ ទេន្តស្ស
អបរានិបិ សត្ត បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ – អបចិតិសហគតំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ វេយ្យាវច្ចសហគតំ បត្តិអនុប្បទានំ អព្ភនុមោទនំ ទេសនាមយំ សវនមយំ ទិដ្ឋិជុគតំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូតិ។ សរណគមនម្បិ ហិ ទិដ្ឋិជុគតេនេវ សង្គយ្ហតិ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។
តត្ថ វុឌ្ឍតរំ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនបត្តចីវរបដិគ្គហណាភិវាទនមគ្គសម្បទានាទិវសេន អបចាយនសហគតំ វេទិតព្ពំ។ វុឌ្ឍតរានំ វត្តបដិបត្តិករណវសេន, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បត្តំ គហេត្វា គាមេ ភិក្ខំ សម្បាទេត្វា ឧបសំហរណវសេន ‘‘គច្ឆ ភិក្ខូនំ បត្តំ អាហរា’’តិ សុត្វា វេគេន គន្ត្វា បត្តាហរណាទិវសេន ច វេយ្យាវច្ចសហគតំ វេទិតព្ពំ។ ចត្តារោ បច្ចយេ ទត្វា បុប្ផគន្ធាទីហិ រតនត្តយស្ស បូជំ កត្វា អញ្ញំ វា តាទិសំ បុញ្ញំ កត្វា ‘‘សព្ពសត្តានំ បត្តិ ហោតូ’’តិ បរិណាមវសេន បត្តិអនុប្បទានំ វេទិតព្ពំ។ តថា បរេហិ ទិន្នាយ បត្តិយា កេវលំ វា បរេហិ កតំ បុញ្ញំ ‘‘សាធុ, សុដ្ឋូ’’តិ អនុមោទនវសេន អព្ភនុមោទនំ វេទិតព្ពំ។ អត្តនោ បគុណធម្មំ អបច្ចាសីសន្តោ ហិតជ្ឈាសយេន បរេសំ ទេសេតិ – ឥទំ ទេសនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម។ យំ បន ឯកោ ‘‘ឯវំ មំ ធម្មកថិកោតិ ជានិស្សន្តី’’តិ ឥច្ឆាយ ឋត្វា លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតោ ធម្មំ ទេសេតិ, តំ ន មហប្ផលំ ហោតិ។ ‘‘អទ្ធា អយំ អត្តហិតបរហិតានំ បដិបជ្ជនូបាយោ’’តិ យោនិសោមនសិការបុរេចារិកហិតផរណេន មុទុចិត្តេន ធម្មំ សុណាតិ, ឥទំ សវនមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ។ យំ បនេកោ ‘‘ឥតិ មំ សទ្ធោតិ ជានិស្សន្តី’’តិ សុណាតិ, តំ ន មហប្ផលំ ហោតិ។ ទិដ្ឋិយា ឧជុគមនំ ទិដ្ឋិជុគតំ, ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តស្ស សម្មាទស្សនស្ស ឯតំ អធិវចនំ។ ឥទញ្ហិ បុព្ពភាគេ
ឥមេសំ បន សត្តន្នំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ បុរិមេហិ តីហិ ទានមយាទីហិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូហិ សង្គហោ។ តត្ថ ហិ អបចាយនវេយ្យាវច្ចានិ សីលមយេ, បត្តិអនុប្បទានអព្ភនុមោទនានិ ទានមយេ, ធម្មទេសនាសវនានិ ភាវនាមយេ, ទិដ្ឋិជុគតំ តីសុបិ។ តេនាហ ភគវា –
‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ។ កតមានិ តីណិ? ទានមយំ…បេ.… ភាវនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូ’’តិ (អ. និ. ៨.៣៦)។
ឯត្ថ ច អដ្ឋន្នំ កាមាវចរកុសលចេតនានំ វសេន តិណ្ណម្បិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ បវត្តិ ហោតិ។ យថា ហិ បគុណំ ធម្មំ បរិវត្តេន្តស្ស ឯកច្ចេ អនុសន្ធិំ អសល្លក្ខេន្តស្សេវ គច្ឆន្តិ, ឯវំ បគុណំ សមថវិបស្សនាភាវនំ អនុយុញ្ជន្តស្ស អន្តរន្តរា ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេនាបិ មនសិការោ បវត្តតិ។ សព្ពំ តំ បន មហគ្គតកុសលចេតនានំ វសេន ភាវនាមយមេវ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ, ន ឥតរានិ។ គាថាយ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ចក្ខុសុត្តវណ្ណនា
៦១. ទុតិយេ ចក្ខូនីតិ ចក្ខន្តីតិ ចក្ខូនិ, សមវិសមំ អាចិក្ខន្តានិ វិយ បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។ អថ វា ចក្ខនដ្ឋេន ចក្ខូនិ។ កិមិទំ ចក្ខនំ នាម? អស្សាទនំ, តថា ហិ វទន្តិ ‘‘មធុំ ចក្ខតិ ព្យញ្ជនំ ចក្ខតី’’តិ ឥមានិ ច អារម្មណរសំ អនុភវន្តានិ អស្សាទេន្តានិ មំសចក្ខុ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ ញាណចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ, បញ្ញាចក្ខូតិ ឥធ ទ្វិធា កត្វា វុត្តំ។
តត្ថ ទិព្ពចក្ខូតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ។ ទេវតានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ
បជានាតីតិ បញ្ញា។ កិំ បជានាតិ? ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘បជានាតីតិ ខោ, អាវុសោ, តស្មា បញ្ញាតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច បជានាតិ? ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.៤៤៩)។
អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘បញ្ញាបនវសេន បញ្ញា។ កិន្តិ បញ្ញាបេតិ? អនិច្ចន្តិ បញ្ញាបេតិ, ទុក្ខន្តិ បញ្ញាបេតិ, អនត្តាតិ បញ្ញាបេតី’’តិ វុត្តំ។ សា បនាយំ លក្ខណាទិតោ យថាសភាវបដិវេធលក្ខណា, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណា វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសា បទីបោ វិយ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ។ វិសេសតោ បនេត្ថ អាសវក្ខយញាណសង្ខាតា បញ្ញា ចតុសច្ចទស្សនដ្ឋេន បញ្ញាចក្ខូតិ អធិប្បេតា។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទិ, បញ្ញា ឧទបាទិ, វិជ្ជា ឧទបាទិ, អាលោកោ ឧទបាទី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥)។
ឯតេសុ ច មំសចក្ខុ បរិត្តំ, ទិព្ពចក្ខុ មហគ្គតំ, ឥតរំ អប្បមាណំ។ មំសចក្ខុ រូបំ, ឥតរានិ អរូបានិ។ មំសចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ ច លោកិយានិ សាសវានិ រូបវិសយានិ, ឥតរំ លោកុត្តរំ អនាសវំ ចតុសច្ចវិសយំ។ មំសចក្ខុ អព្យាកតំ, ទិព្ពចក្ខុ សិយា កុសលំ
គាថាសុ អនុត្តរន្តិ បញ្ញាចក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តញ្ហិ អាសវក្ខយញាណភាវតោ អនុត្តរំ។ អក្ខាសិ បុរិសុត្តមោតិ បុរិសានំ ឧត្តមោ អគ្គោ ឧប្បាទោតិ មំសចក្ខុស្ស បវត្តិ។ មគ្គោតិ ឧបាយោ, ទិព្ពចក្ខុស្ស ការណំ។ បកតិចក្ខុមតោ ឯវ ហិ ទិព្ពចក្ខុ យតោតិ យទា។ ញាណន្តិ អាសវក្ខយញាណំ។ តេនេវាហ ‘‘បញ្ញាចក្ខុ អនុត្តរ’’ន្តិ។ យស្ស ចក្ខុស្ស បដិលាភាតិ យស្ស អរិយស្ស បញ្ញាចក្ខុស្ស ឧប្បត្តិយា ភាវនាយ សព្ពស្មា វដ្ដទុក្ខតោ បមុច្ចតិ បរិមុច្ចតីតិ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. ឥន្ទ្រិយសុត្តវណ្ណនា
៦២. តតិយេ ឥន្ទ្រិយានីតិ អធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយានិ។ យានិ ហិ សហជាតធម្មេសុ ឥស្សរា វិយ ហុត្វា តេហិ អនុវត្តិតព្ពានិ, តានិ ឥន្ទ្រិយានិ នាម។ អបិច ឥន្ទោ ភគវា ធម្មិស្សរោ បរមេន ចិត្តិស្សរិយេន សមន្នាគតោ។ តេន ឥន្ទេន សព្ពបឋមំ ទិដ្ឋត្តា អធិគតត្តា បរេសញ្ច ទិដ្ឋត្តា ទេសិតត្តា វិហិតត្តា គោចរភាវនាសេវនាហិ ទិដ្ឋត្តា ច ឥន្ទ្រិយានិ។ ឥន្ទំ វា មគ្គាធិគមស្ស ឧបនិស្សយភូតំ បុញ្ញកម្មំ, តស្ស លិង្គានីតិបិ ឥន្ទ្រិយានិ។ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយន្តិ ‘‘អនមតគ្គេ សំសារេ អនញ្ញាតំ អនធិគតំ អមតបទំ ចតុសច្ចធម្មមេវ វា អញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ អាជាននឥន្ទ្រិយំ។ តត្រាយំ វចនត្ថោ – អាជានាតិ បឋមមគ្គញាណេន ទិដ្ឋមរិយាទំ អនតិក្កមិត្វាវ ជានាតីតិ អញ្ញា។ យថេវ ហិ បឋមមគ្គបញ្ញា ទុក្ខាទីសុ បរិញ្ញាភិសមយាទិវសេន បវត្តតិ, តថេវ អយម្បិ បវត្តតីតិ អញ្ញា ច សា យថាវុត្តេនដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ ចាតិ អញ្ញិន្ទ្រិយំ។ អាជាននដ្ឋេនេវ អញ្ញស្ស វា អរិយបុគ្គលស្ស ឥន្ទ្រិយន្តិ អញ្ញិន្ទ្រិយំ, សោតាបត្តិផលតោ បដ្ឋាយ ឆសុ ឋានេសុ ញាណស្សេតំ អធិវចនំ។ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ អញ្ញាតាវិនោ ចតូសុ សច្ចេសុ និដ្ឋិតញាណកិច្ចស្ស ខីណាសវស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ។ ឯត្ថ ច បឋមបច្ឆិមានិ បឋមមគ្គចតុត្ថផលវសេន ឯកដ្ឋានិកានិ, ឥតរំ ឥតរមគ្គផលវសេន ឆដ្ឋានិកន្តិ វេទិតព្ពំ។
គាថាសុ សិក្ខមានស្សាតិ អធិសីលសិក្ខាទយោ សិក្ខមានស្ស ភាវេន្តស្ស។ ឧជុមគ្គានុសារិនោតិ ឧជុមគ្គោ វុច្ចតិ អរិយមគ្គោ, អន្តទ្វយវិវជ្ជិតត្តា តស្ស អនុស្សរណតោ ឧជុមគ្គានុសារិនោ, បដិបាដិយា មគ្គេ ឧប្បាទេន្តស្សាតិ អត្ថោ។ ខយស្មិន្តិ អនវសេសកិលេសានំ ខេបនតោ ខយសង្ខាតេ អគ្គមគ្គេ ញាណំ បឋមំ បុរេយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ តតោ អញ្ញា អនន្តរាតិ តតោ មគ្គញាណតោ អនន្តរា អរហត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ អថ វា ឧជុមគ្គានុសារិនោតិ តតោ អញ្ញា អនន្តរាតិ តតោ បឋមញាណតោ អនន្តរា អនន្តរតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គមគ្គា អញ្ញា អញ្ញិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ។
តតោ អញ្ញា វិមុត្តស្សាតិ តតោ អញ្ញា អញ្ញិន្ទ្រិយតោ បច្ឆា អរហត្តមគ្គញាណានន្តរា អរហត្តផលេន បញ្ញាវិមុត្តិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយេន វិមុត្តស្ស។ ញាណំ វេ ហោតិ តាទិនោតិ អរហត្តផលុប្បត្តិតោ ឧត្តរកាលេ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីសុ តាទិលក្ខណប្បត្តស្ស ខីណាសវស្ស បច្ចវេក្ខណញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ កថំ ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘អកុប្បា មេ វិមុត្តី’’តិ។ តស្ស អកុប្បភាវស្ស ការណំ ទស្សេតិ ‘‘ភវសំយោជនក្ខយា’’តិ។
ឥទានិ តាទិសំ ខីណាសវំ ថោមេន្តោ ‘‘ស វេ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោ’’តិ តតិយំ គាថមាហ។ តត្ថ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោតិ យថាវុត្តេហិ តីហិ លោកុត្តរិន្ទ្រិយេហិ សមន្នាគតោ, សុទ្ធេហិបិ វា បដិប្បស្សទ្ធិលទ្ធេហិ សទ្ធាទីហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សមន្នាគតោ បរិបុណ្ណោ, តតោ ឯវ ចក្ខាទីហិ សុដ្ឋុ វូបសន្តេហិ និព្ពិសេវនេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សមន្នាគតោ។ តេនាហ ‘‘សន្តោ’’តិ, សព្ពកិលេសបរិឡាហវូបសមេន ឧបសន្តោតិ អត្ថោ។ សន្តិបទេ រតោតិ និព្ពានេ អភិរតោ អធិមុត្តោ។ ឯត្ថ ច ‘‘ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោ’’តិ ឯតេន ភាវិតមគ្គតា, បរិញ្ញាតក្ខន្ធតា ចស្ស ទស្សិតា។ ‘‘សន្តោ’’តិ ឯតេន បហីនកិលេសតា, ‘‘សន្តិបទេ រតោ’’តិ ឯតេន សច្ឆិកតនិរោធតាតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. អទ្ធាសុត្តវណ្ណនា
៦៣. ចតុត្ថេ អទ្ធាតិ កាលា។ អតីតោ អទ្ធាតិអាទីសុ ទ្វេ បរិយាយា – សុត្តន្តបរិយាយោ, អភិធម្មបរិយាយោ ច។ តត្ថ សុត្តន្តបរិយាយេន បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ អតីតោ អទ្ធា នាម, ចុតិតោ បច្ឆា អនាគតោ អទ្ធា នាម, សហ ចុតិបដិសន្ធីហិ តទនន្តរំ បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា នាម។ អភិធម្មបរិយាយេន ឧប្បាទោ, ឋិតិ, ភង្គោតិ ឥមេ តយោ ខណេ បត្វា និរុទ្ធធម្មា អតីតោ អទ្ធា នាម, តយោបិ ខណេ
អបរោ
គាថាសុ អក្ខេយ្យសញ្ញិនោតិ ឯត្ថ អក្ខាយតិ, កថីយតិ, បញ្ញាបីយតីតិ អក្ខេយ្យំ, កថាវត្ថុ, អត្ថតោ រូបាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អតីតំ វា អទ្ធានំ អារព្ភ កថំ កថេយ្យ, អនាគតំ វា…បេ.… បច្ចុប្បន្នំ វា អទ្ធានំ អារព្ភ កថំ កថេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥)។
តថា –
‘‘យំ, ភិក្ខវេ
ឯវំ វុត្តេន និរុត្តិបថសុត្តេនបិ ឯត្ថ អត្ថោ ទីបេតព្ពោ។ ឯវំ កថាវត្ថុភាវេន អក្ខេយ្យសង្ខាតេ ខន្ធបញ្ចកេ អហន្តិ ច មមន្តិ ច ទេវោតិ ច មនុស្សោតិ ច ឥត្ថីតិ ច បុរិសោតិ ច អាទិនា អក្ខេយ្យស្មិំ តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គាហវសេន បតិដ្ឋិតា, រាគាទិវសេន វា អដ្ឋហាការេហិ បតិដ្ឋិតា។ រត្តោ ហិ រាគវសេន បតិដ្ឋិតោ ហោតិ, ទុដ្ឋោ ទោសវសេន, មូឡ្ហោ មោហវសេន, បរាមដ្ឋោ ទិដ្ឋិវសេន, ថាមគតោ អនុសយវសេន, វិនិពទ្ធោ មានវសេន, អនិដ្ឋង្គតោ វិចិកិច្ឆាវសេន, វិក្ខេបគតោ ឧទ្ធច្ចវសេន បតិដ្ឋិតោ ហោតីតិ។
អក្ខេយ្យំ អបរិញ្ញាយាតិ តំ អក្ខេយ្យំ តេភូមកធម្មេ តីហិ បរិញ្ញាហិ អបរិជានិត្វា តស្ស អបរិជាននហេតុ។ យោគមាយន្តិ មច្ចុនោតិ មរណស្ស យោគំ តេន សំយោគំ ឧបគច្ឆន្តិ, ន វិសំយោគន្តិ អត្ថោ។
អថ វា យោគន្តិ ឧបាយំ, តេន យោជិតំ បសារិតំ មារសេនដ្ឋានិយំ អនត្ថជាលំ កិលេសជាលញ្ច ឧបគច្ឆន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តថា ហិ វុត្តំ –
‘‘ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា’’តិ។ (ម. និ. ៣.២៧២; ជា. ២.២២.១២១; នេត្តិ. ១០៣);
ឯត្តាវតា វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ ‘‘អក្ខេយ្យញ្ច បរិញ្ញាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ, តេន អក្ខេយ្យបរិជាននេន លទ្ធព្ពំ វក្ខមានមេវ វិសេសំ ជោតេតិ។ បរិញ្ញាយាតិ វិបស្សនាសហិតាយ អក្ខាតារំ ន មញ្ញតីតិ សព្ពសោ មញ្ញនានំ បហីនត្តា ខីណាសវោ អក្ខាតារំ ន មញ្ញតិ, ការកាទិសភាវំ កិញ្ចិ អត្តានំ ន បច្ចេតីតិ អត្ថោ។ ផុដ្ឋោ វិមោក្ខោ មនសា, សន្តិបទមនុត្តរន្តិ យស្មា សព្ពសង្ខតវិមុត្តត្តា ‘‘វិមោក្ខោ’’តិ សព្ពកិលេសសន្តាបវូបសមនដ្ឋានតាយ ‘‘សន្តិបទ’’ន្តិ លទ្ធនាមោ និព្ពានធម្មោ ផុដ្ឋោ ផុសិតោ បត្តោ, តស្មា អក្ខាតារំ ន មញ្ញតីតិ។ អថ វា ‘‘បរិញ្ញាយា’’តិ បទេន ទុក្ខសច្ចស្ស បរិញ្ញាភិសមយំ សមុទយសច្ចស្ស បហានាភិសមយញ្ច វត្វា ឥទានិ ‘‘ផុដ្ឋោ វិមោក្ខោ មនសា, សន្តិបទមនុត្តរ’’ន្តិ ឥមិនា មគ្គនិរោធានំ ភាវនាសច្ឆិកិរិយាភិសមយំ វទតិ។ តស្សត្ថោ – សមុច្ឆេទវសេន សព្ពកិលេសេហិ វិមុច្ចតីតិ វិមោក្ខោ, អរិយមគ្គោ។ សោ បនស្ស មគ្គចិត្តេន ផុដ្ឋោ ផុសិតោ ភាវិតោ, តេនេវ អនុត្តរំ សន្តិបទំ និព្ពានំ ផុដ្ឋំ ផុសិតំ សច្ឆិកតន្តិ។
អក្ខេយ្យសម្បន្នោតិ សង្ខាយ សេវីតិ បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា ចីវរាទិបច្ចយេ សង្ខាយ បរិតុលេត្វាវ សេវនសីលោ, សង្ខាតធម្មត្តា ច អាបាថគតំ សព្ពម្បិ វិសយំ ឆឡង្គុបេក្ខាវសេន សង្ខាយ សេវនសីលោ។ ធម្មដ្ឋោតិ អសេក្ខធម្មេសុ និព្ពានធម្មេ ឯវ វា ឋិតោ។ វេទគូតិ វេទិតព្ពស្ស ចតុសច្ចស្ស បារង្គតត្តា វេទគូ។ ឯវំគុណោ អរហា ភវាទីសុ កត្ថចិ អាយតិំ បុនព្ភវាភាវតោ មនុស្សទេវាតិ សង្ខ្យំ ន ឧបេតិ, អបញ្ញត្តិកភាវមេវ គច្ឆតីតិ អនុបាទាបរិនិព្ពានេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ទុច្ចរិតសុត្តវណ្ណនា
៦៤. បញ្ចមេ ទុដ្ឋុ ចរិតានិ, ទុដ្ឋានិ វា ចរិតានិ ទុច្ចរិតានិ។ កាយេន ទុច្ចរិតំ, កាយតោ វា បវត្តំ ទុច្ចរិតំ កាយទុច្ចរិតំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ
គាថាយំ កម្មបថប្បត្តោយេវ បាបធម្មោ កាយទុច្ចរិតាទិភាវេន វុត្តោតិ តទញ្ញំ បាបធម្មំ សង្គណ្ហិតុំ ‘‘យញ្ចញ្ញំ ទោសសញ្ហិត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ ទោសសញ្ហិតន្តិ រាគាទិកិលេសសំហិតំ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. សុចរិតសុត្តវណ្ណនា
៦៥. ឆដ្ឋេ សុចរិតានិ។ កាយេន សុចរិតំ, កាយតោ វា បវត្តំ សុចរិតំ កាយសុចរិតំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥធាបិ បន បញ្ញត្តិវសេន, កម្មបថវសេន ចាតិ ទុវិធា កថា។ តត្ថ កាយទ្វារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទស្ស អវីតិក្កមោ កាយសុចរិតំ, វចីទ្វារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទស្ស អវីតិក្កមោ វចីសុចរិតំ, ឧភយត្ថ បញ្ញត្តស្ស អវីតិក្កមោ មនោសុចរិតន្តិ អយំ បញ្ញត្តិកថា។ បាណាតិបាតាទីហិ បន វិរមន្តស្ស ឧប្បន្នា តិស្សោ ចេតនាបិ វិរតិយោបិ កាយសុចរិតំ, មុសាវាទាទីហិ វិរមន្តស្ស ចតស្សោ ចេតនាបិ វិរតិយោបិ វចីសុចរិតំ, អនភិជ្ឈា, អព្យាបាទោ, សម្មាទិដ្ឋីតិ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា មនោសុចរិតន្តិ អយំ កម្មបថកថា។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. សោចេយ្យសុត្តវណ្ណនា
៦៦. សត្តមេ សោចេយ្យានីតិ សុចិភាវា។ កាយសោចេយ្យន្តិ កាយសុចរិតំ, វចីមនោសោចេយ្យានិបិ វចីមនោសុចរិតានេវ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តត្ថ កតមំ កាយសោចេយ្យំ? បាណាតិបាតា វេរមណី’’តិអាទិ (អ. និ. ៣.១២១-១២២)។
គាថាយំ សមុច្ឆេទវសេន បហីនសព្ពកាយទុច្ចរិតត្តា កាយេន សុចីតិ កាយសុចិ។ សោចេយ្យសម្បន្នន្តិ បដិប្បស្សទ្ធកិលេសត្តា សុបរិសុទ្ធាយ សោចេយ្យសម្បត្តិយា ឧបេតំ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. មោនេយ្យសុត្តវណ្ណនា
៦៧. អដ្ឋមេ មោនេយ្យានីតិ ឯត្ថ ឥធលោកបរលោកំ អត្តហិតបរហិតញ្ច មុនាតីតិ មុនិ, កល្យាណបុថុជ្ជនេន សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា អរហា ច។ ឥធ បន អរហាវ អធិប្បេតោ។ មុនិនោ ភាវាតិ មោនេយ្យានិ, អរហតោ កាយវចីមនោសមាចារា។
អថ
‘‘តត្ថ កតមំ កាយមោនេយ្យំ? តិវិធកាយទុច្ចរិតស្ស បហានំ កាយមោនេយ្យំ, តិវិធំ កាយសុចរិតំ កាយមោនេយ្យំ, កាយារម្មណេ ញាណំ កាយមោនេយ្យំ, កាយបរិញ្ញា កាយមោនេយ្យំ, បរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោ កាយមោនេយ្យំ, កាយស្មិំ ឆន្ទរាគប្បហានំ កាយមោនេយ្យំ, កាយសង្ខារនិរោធា ចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិ កាយមោនេយ្យំ។
‘‘តត្ថ កតមំ វចីមោនេយ្យំ? ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតស្ស បហានំ វចីមោនេយ្យំ, ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតំ, វាចារម្មណេ ញាណំ, វាចាបរិញ្ញា, បរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោ, វាចាយ ឆន្ទរាគប្បហានំ, វចីសង្ខារនិរោធា ទុតិយជ្ឈានសមាបត្តិ វចីមោនេយ្យំ។
‘‘តត្ថ
និន្ហាតបាបកន្តិ អគ្គមគ្គជលេន សុដ្ឋុ វិក្ខាលិតបាបមលំ។
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. បឋមរាគសុត្តវណ្ណនា
៦៨. នវមេ យស្ស កស្សចីតិ អនិយមិតវចនំ, តស្មា យស្ស កស្សចិ បុគ្គលស្ស គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា។ រាគោ អប្បហីនោតិ រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ សមុច្ឆេទវសេន ន បហីនោ, មគ្គេន អនុប្បត្តិធម្មតំ ន អាបាទិតោ។ ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ អបាយគមនីយា រាគទោសមោហា បឋមមគ្គេន, ឱឡារិកា កាមរាគទោសា ទុតិយមគ្គេន, តេយេវ អនវសេសា តតិយមគ្គេន, ភវរាគោ អវសិដ្ឋមោហោ ច ចតុត្ថមគ្គេន បហីយន្តិ។ ឯវមេតេសុ បហីយន្តេសុ តទេកដ្ឋតោ សព្ពេបិ កិលេសា បហីយន្តេវ។ ឯវមេតេ រាគាទយោ យស្ស កស្សចិ ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា ឧបាសកស្ស វា ឧបាសិកាយ វា មគ្គេន អប្បហីនា។ ពទ្ធោ មារស្សាតិ កិលេសមារេន ពទ្ធោតិ វុច្ចតិ។ យទគ្គេន ច កិលេសមារេន ពទ្ធោ, តទគ្គេន អភិសង្ខារមារាទីហិបិ បដិមុក្កស្ស មារបាសោតិ បដិមុក្កោ អស្ស អនេន អប្បហីនកិលេសេន បុគ្គលេន តាយេវ អប្បហីនកិលេសតាយ មារបាសសង្ខាតោ កិលេសោ អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ បដិមុក្កោ បវេសិតោ, តេន សយំ ពន្ធាបិតោតិ អត្ថោ។ អថ វា បដិមុក្កោ អស្ស ភវេយ្យ មារបាសោ។ សុក្កបក្ខេ ឱមុក្កស្សាតិ អវមុក្កោ មោចិតោ អបនីតោ អស្ស។ សេសំ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ។
ឥធ គាថា សុក្កបក្ខវសេនេវ អាគតា។ តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – យស្ស អរិយបុគ្គលស្ស រាគទោសាវិជ្ជា វិរាជិតា អគ្គមគ្គេន និរោធិតា, តំ ភាវិតកាយសីលចិត្តបញ្ញតាយ អញ្ញតរំ អព្ភន្តរំ ឯកំ ព្រហ្មភូតំ ព្រហ្មំ វា សេដ្ឋំ អរហត្តផលំ តថាគតំ, ចតុសច្ចពុទ្ធតាយ ពុទ្ធំ, បុគ្គលវេរំ កិលេសវេរំ អត្តានុវាទាទិភយញ្ច អតិក្កន្តន្តិ វេរភយាតីតំ។ សព្ពេសំ កិលេសាភិសង្ខារាទីនំ បហីនត្តា សព្ពប្បហាយិនំ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាហុ កថេន្តិ កិត្តេន្តីតិ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ទុតិយរាគសុត្តវណ្ណនា
៦៩. ទសមេ អតរីតិ តិណ្ណោ, ន តិណ្ណោ អតិណ្ណោ។ សមុទ្ទន្តិ សំសារសមុទ្ទំ, ចក្ខាយតនាទិសមុទ្ទំ វា។ តទុភយម្បិ ទុប្បូរណដ្ឋេន សមុទ្ទោ វិយាតិ សមុទ្ទំ។ អថ វា សមុទ្ទនដ្ឋេន សមុទ្ទំ, កិលេសវស្សនេន សត្តសន្តានស្ស កិលេសសទនតោតិ អត្ថោ។ សវីចិន្តិ កោធូបាយាសវីចីហិ សវីចិំ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘វីចិភយន្តិ ខោ, ភិក្ខុ, កោធូបាយាសស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១០៩; ម. និ. ២.១៦២)។ សាវដ្ដន្តិ បញ្ចកាមគុណាវដ្ដេហិ សហ អាវដ្ដំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អាវដ្ដភយន្តិ ខោ, ភិក្ខុ, បញ្ចន្នេតំ កាមគុណានំ អធិវចន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១០៩; ម. និ. ២.១៦៤; អ. និ. ៤.១២២)។ សគហំ សរក្ខសន្តិ អត្តនោ គោចរគតានំ អតរីតិ មគ្គបញ្ញានាវាយ យថាវុត្តំ សមុទ្ទំ ឧត្តរិ។ តិណ្ណោតិ និត្តិណ្ណោ។ បារង្គតោតិ ថលេ តិដ្ឋតីតិ តតោ ឯវ សំសារមហោឃំ កាមាទិមហោឃញ្ច អតិក្កមិត្វា ថលេ បរតីរេ និព្ពានេ ពាហិតបាបព្រាហ្មណោ តិដ្ឋតីតិ វុច្ចតិ។
ឥធាបិ គាថា សុក្កបក្ខវសេនេវ អាគតា។ តត្ថ ឩមិភយន្តិ យថាវុត្តឩមិភយំ, ភាយិតព្ពំ ឯតស្មាតិ តំ ឩមិ ភយំ។ ទុត្តរន្តិ ទុរតិក្កមំ។ អច្ចតារីតិ អតិក្កមិ។
សង្គាតិគោតិ រាគាទីនំ បញ្ចន្នំ សង្គានំ អតិក្កន្តត្តា បហីនត្តា សង្គាតិគោ។ អត្ថង្គតោ សោ ន បមាណមេតីតិ សោ ឯវំភូតោ អរហា រាគាទីនំ បមាណករធម្មានំ អច្ចន្តមេវ អត្ថំ គតត្តា អត្ថង្គតោ, តតោ ឯវ សីលាទិធម្មក្ខន្ធបារិបូរិយា ច ‘‘ឯទិសោ សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយា’’តិ កេនចិ បមិណិតុំ អសក្កុណេយ្យោ បមាណំ ន ឯតិ, អថ វា អនុបាទិសេសនិព្ពានសង្ខាតំ អត្ថំ គតោ សោ អរហា ‘‘ឥមាយ នាម គតិយា ឋិតោ, ឯទិសោ ច នាមគោត្តេនា’’តិ បមិណិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ បមាណំ ន ឯតិ ន ឧបគច្ឆតិ។ តតោ ឯវ អមោហយិ មច្ចុរាជំ, តេន អនុពន្ធិតុំ អសក្កុណេយ្យោតិ វទាមីតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុយាវ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។ ឥតិ ឥមស្មិំ វគ្គេ បឋមបញ្ចមឆដ្ឋេសុ វដ្ដំ កថិតំ, ទុតិយសត្តមអដ្ឋមេសុ វិវដ្ដំ, សេសេសុ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ទុតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. តតិយវគ្គោ
១. មិច្ឆាទិដ្ឋិកសុត្តវណ្ណនា
៧០. តតិយវគ្គស្ស ទិដ្ឋា មយាតិ មយា ទិដ្ឋា, មម សមន្តចក្ខុនា ទិព្ពចក្ខុនា ចាតិ ទ្វីហិបិ ចក្ខូហិ ទិដ្ឋា បច្ចក្ខតោ វិទិតា។ តេន អនុស្សវាទិំ បដិក្ខិបតិ, អយញ្ច អត្ថោ ឥទានេវ បាឡិយំ អាគមិស្សតិ។ កាយទុច្ចរិតេន សមន្នាគតាតិ កាយទុច្ចរិតេន សមង្គីភូតា។ អរិយានំ ឧបវាទកាតិ ពុទ្ធាទីនំ អរិយានំ អន្តមសោ គិហិសោតាបន្នានម្បិ គុណបរិធំសនេន អភូតព្ភក្ខានេន ឧបវាទកា អក្កោសកា គរហកា។ មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ មិច្ឆាទស្សនហេតុ សមាទិន្ននានាវិធកម្មា យេ ច, មិច្ឆាទិដ្ឋិមូលកេសុ កាយកម្មាទីសុ អញ្ញេបិ សមាទបេន្តិ។ ឯត្ថ ច វចីមនោទុច្ចរិតគ្គហណេនេវ អរិយូបវាទមិច្ឆាទិដ្ឋីសុ គហិតាសុ បុនវចនំ មហាសាវជ្ជភាវទស្សនត្ថំ នេសំ។ មហាសាវជ្ជោ ហិ អរិយូបវាទោ អានន្តរិយសទិសោ។ យថាហ –
‘‘សេយ្យថាបិ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុ សីលសម្បន្នោ, សមាធិសម្បន្នោ, បញ្ញាសម្បន្នោ, ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អញ្ញំ អារាធេយ្យ; ឯវំសម្បទមិទំ, សារិបុត្ត, វទាមិ តំ វាចំ អប្បហាយ, តំ ចិត្តំ អប្បហាយ, តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា យថាភតំ និក្ខិត្តោ ឯវំ និរយេ’’តិ (ម. និ. ១.១៤៩)។
មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ ច មហាសាវជ្ជតរំ នាម អញ្ញំ នត្ថិ។ យថាហ –
‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហាសាវជ្ជតរំ យថយិទំ, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, វជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០)។
តំ ខោ បនាតិអាទិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស អត្តបច្ចក្ខភាវំ ទឡ្ហតរំ កត្វា ទស្សេតុំ អារទ្ធំ។ តម្បិ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
គាថាសុ មិច្ឆា មនំ បណិធាយាតិ អភិជ្ឈាទីនំ វសេន ចិត្តំ អយោនិសោ ឋបេត្វា។ មិច្ឆា វាចញ្ច ភាសិយាតិ មិច្ឆា មុសាវាទាទិវសេន វាចំ ភាសិត្វា។ មិច្ឆា កម្មានិ កត្វានាតិ បាណាតិបាតាទិវសេន កាយកម្មានិ កត្វា។ អថ វា មិច្ឆា មនំ បណិធាយាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន ចិត្តំ វិបរីតំ ឋបេត្វា។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ឥទានិស្ស តថា ទុច្ចរិតចរណេ ការណំ ទស្សេតិ អប្បស្សុតោតិ, អត្តនោ បរេសញ្ច ហិតាវហេន សុតេន វិរហិតោតិ អត្ថោ។ អបុញ្ញករោតិ តតោ ឯវ អរិយធម្មស្ស អកោវិទតាយ កិព្ពិសការី បាបធម្មោ។ អប្បស្មិំ ឥធ ជីវិតេតិ ឥធ មនុស្សលោកេ ជីវិតេ អតិបរិត្តេ។ តថា ចាហ ‘‘យោ ចិរំ ជីវតិ, សោ វស្សសតំ អប្បំ វា ភិយ្យោ’’តិ (ទី. និ. ២.៩៣; សំ. និ. ១.១៤៥), ‘‘អប្បមាយុ មនុស្សាន’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៤៥; មហានិ. ១០) ច។ តស្មា ពហុស្សុតោ សប្បញ្ញោ សីឃំ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គូបគោ និព្ពានបតិដ្ឋោ
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. សម្មាទិដ្ឋិកសុត្តវណ្ណនា
៧១. ទុតិយេ បឋមសុត្តេ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. និស្សរណិយសុត្តវណ្ណនា
៧២. តតិយេ និស្សរណិយាតិ និស្សរណបដិសំយុត្តា។ ធាតុយោតិ សត្តសុញ្ញសភាវា។ កាមានន្តិ កិលេសកាមានញ្ចេវ វត្ថុកាមានញ្ច។ អថ វា កាមានន្តិ កិលេសកាមានំ។ កិលេសកាមតោ ហិ និស្សរណា វត្ថុកាមេហិបិ និស្សរណំយេវ ហោតិ, ន អញ្ញថា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ន
សង្កប្បរាគោ បុរិសស្ស កាមោ;
តិដ្ឋន្តិ ចិត្រានិ តថេវ លោកេ,
អថេត្ថ ធីរា វិនយន្តិ ឆន្ទ’’ន្តិ។ (អ. និ. ៦.៦៣);
និស្សរណន្តិ អបគមោ។ នេក្ខម្មន្តិ បឋមជ្ឈានំ, វិសេសតោ តំ អសុភារម្មណំ ទដ្ឋព្ពំ។ យោ បន តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា តតិយមគ្គំ បត្វា អនាគាមិមគ្គេន និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ, តស្ស ចិត្តំ អច្ចន្តមេវ កាមេហិ និស្សដន្តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋតោ កាមានំ និស្សរណំ វេទិតព្ពំ។ រូបានន្តិ រូបធម្មានំ, វិសេសេន សទ្ធិំ អារម្មណេហិ កុសលវិបាកកិរិយាភេទតោ សព្ពេសំ រូបាវចរធម្មានំ។ អារុប្បន្តិ អរូបាវចរជ្ឈានំ។ កេចិ បន ‘‘កាមាន’’ន្តិ បទស្ស ‘‘សព្ពេសំ កាមាវចរធម្មាន’’ន្តិ អត្ថំ វទន្តិ។ ‘‘នេក្ខម្ម’’ន្តិ ច ‘‘បញ្ច រូបាវចរជ្ឈានានី’’តិ។ តំ អដ្ឋកថាសុ ភូតន្តិ ជាតំ។ សង្ខតន្តិ សមេច្ច សម្ភុយ្យ បច្ចយេហិ កតំ។ បដិច្ចសមុប្បន្នន្តិ ការណតោ និព្ពត្តំ។ តីហិបិ បទេហិ តេភូមកេ ធម្មេ អនវសេសតោ បរិយាទិយតិ។ និរោធោតិ និព្ពានំ។ ឯត្ថ ច បឋមាយ ធាតុយា កាមបរិញ្ញា វុត្តា, ទុតិយាយ រូបបរិញ្ញា, តតិយាយ សព្ពសង្ខតបរិញ្ញា សព្ពភវសមតិក្កមោ វុត្តោ។
គាថាសុ កាមនិស្សរណំ ញត្វាតិ ‘‘ឥទំ កាមនិស្សរណំ – ឯវញ្ច កាមតោ និស្សរណ’’ន្តិ ជានិត្វា។ អតិក្កមតិ ឯតេនាតិ អតិក្កមោ, អតិក្កមនូបាយោ, តំ អតិក្កមំ អារុប្បំ ញត្វា។ សព្ពេ សង្ខារា សមន្តិ វូបសមន្តិ ឯត្ថាតិ សព្ពសង្ខារសមថោ, និព្ពានំ, តំ ផុសំ ផុសន្តោ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. សន្តតរសុត្តវណ្ណនា
៧៣. ចតុត្ថេ រូបេហីតិ រូបាវចរធម្មេហិ។ សន្តតរាតិ អតិសយេន សន្តា។ រូបាវចរធម្មា ហិ កិលេសវិក្ខម្ភនតោ វិតក្កាទិឱឡារិកង្គប្បហានតោ សមាធិភូមិភាវតោ ច សន្តា នាម, អារុប្បា បន តេហិបិ អង្គសន្តតាយ ចេវ អារម្មណសន្តតាយ ច អតិសយេន សន្តវុត្តិកា, តេន សន្តតរាតិ វុត្តា។ និរោធោតិ និព្ពានំ។ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិតោបិ ហិ
គាថាសុ រូបូបគាតិ រូបភវូបគា។ រូបភវោ ហិ ឥធ រូបន្តិ វុត្តោ, ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ វិយ។ អរូបដ្ឋាយិនោតិ អរូបាវចរា។ និរោធំ អប្បជានន្តា, អាគន្តារោ បុនព្ភវន្តិ ឯតេន រូបារូបាវចរធម្មេហិ និរោធស្ស សន្តភាវមេវ ទស្សេតិ។ អរូបេសុ អសណ្ឋិតាតិ អរូបរាគេន អរូបភវេសុ អប្បតិដ្ឋហន្តា, តេបិ បរិជានន្តាតិ អត្ថោ។ និរោធេ យេ វិមុច្ចន្តីតិ ឯត្ថ យេតិ និបាតមត្តំ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. បុត្តសុត្តវណ្ណនា
៧៤. បញ្ចមេ បុត្តាតិ អត្រជា ឱរសបុត្តា, ទិន្នកាទយោបិ វា។ សន្តោតិ ភវន្តា សំវិជ្ជមានា លោកស្មិន្តិ ឥមស្មិំ លោកេ ឧបលព្ភមានា។ អត្ថិភាវេន សន្តោ, បាកដភាវេន វិជ្ជមានា។ អតិជាតោតិ អត្តនោ គុណេហិ មាតាបិតរោ អតិក្កមិត្វា ជាតោ, តេហិ អធិកគុណោតិ អត្ថោ។ អនុជាតោតិ អវជាតោតិ គុណេហិ មាតាបិតូនំ អធមោ ហុត្វា ជាតោ, តេហិ ហីនគុណោតិ អត្ថោ។ យេហិ បន គុណេហិ យុត្តោ មាតាបិតូនំ អធិកោ សមោ ហីនោតិ ច អធិប្បេតោ, តេ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, បុត្តោ អតិជាតោ ហោតី’’តិ កថេតុកម្យតាយ បុច្ឆំ កត្វា ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, បុត្តស្សា’’តិអាទិនា និទ្ទេសោ អារទ្ធោ។
តត្ថ ន ពុទ្ធំ សរណំ គតាតិអាទីសុ ពុទ្ធោតិ សព្ពធម្មេសុ អប្បដិហតញាណនិមិត្តានុត្តរវិមោក្ខាធិគមបរិភាវិតំ ខន្ធសន្តានំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ វា សច្ចាភិសម្ពោធិំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តិកោ សត្តាតិសយោ ពុទ្ធោ។ យថាហ –
‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១) –
អយំ
ព្យញ្ជនតោ បន សវាសនាយ កិលេសនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមេន ពុទ្ធវា បដិពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវេន ពុទ្ធវា វិពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, ពុជ្ឈិតាតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតាតិ ពុទ្ធោតិ ឯវមាទិនា នយេន វេទិតព្ពោ។ យថាហ –
‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ, សព្ពញ្ញុតាយ ពុទ្ធោ, សព្ពទស្សាវិតាយ ពុទ្ធោ, អនញ្ញនេយ្យតាយ ពុទ្ធោ, វិសវិតាយ ពុទ្ធោ, ខីណាសវសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, និរុបក្កិលេសសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, ឯកន្តវីតរាគោតិ ពុទ្ធោ, ឯកន្តវីតទោសោតិ
ហិំសតីតិ សរណំ, សព្ពំ អនត្ថំ អបាយទុក្ខំ សព្ពំ សំសារទុក្ខំ ហិំសតិ វិនាសេតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ។ សរណំ គតាតិ ‘‘ពុទ្ធោ ភគវា អម្ហាកំ សរណំ គតិ បរាយណំ បដិសរណំ អឃស្ស ហន្តា ហិតស្ស វិធាតា’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ពុទ្ធំ ភគវន្តំ គច្ឆាម ភជាម សេវាម បយិរុបាសាម។ ឯវំ វា ជានាម ពុជ្ឈាមាតិ ឯវំ គតា ឧបគតា ពុទ្ធំ សរណំ គតា។ តប្បដិក្ខេបេន ន ពុទ្ធំ សរណំ គតា។
ធម្មំ សរណំ គតាតិ អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចតូសុ អបាយេសុ អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ។ សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ វិត្ថារោ (អ. និ. ៤.៣៤)។
ន
‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ,
ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;
មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ,
ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ។ (វិ. វ. ៨៨៧);
តត្ថ ហិ រាគវិរាគោតិ មគ្គោ កថិតោ, អនេជមសោកន្តិ ផលំ, ធម្មសង្ខតន្តិ និព្ពានំ, អប្បដិកូលំ មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តន្តិ បិដកត្តយេន វិភត្តា
ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន សំហតោតិ សង្ឃោ។ សោ អត្ថតោ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ។ វុត្តញ្ហេតំ តស្មិំ ឯវ វិមានេ –
‘‘យត្ថ ច ទិន្ន មហប្ផលមាហុ,
ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសុ;
អដ្ឋ ច បុគ្គល ធម្មទសា តេ,
សង្ឃមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ។ (វិ. វ. ៨៨៨);
តំ
ឯត្ថ ច សរណគមនកោសល្លត្ថំ សរណំ សរណគមនំ, យោ ច សរណំ គច្ឆតិ សរណគមនប្បភេទោ, ផលំ, សំកិលេសោ, ភេទោ, វោទានន្តិ អយំ វិធិ វេទិតព្ពោ។
តត្ថ បទត្ថតោ តាវ ហិំសតីតិ សរណំ, សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិំ បរិកិលេសំ ហនតិ វិនាសេតីតិ អត្ថោ, រតនត្តយស្សេតំ អធិវចនំ។ អថ វា ហិតេ បវត្តនេន អហិតា និវត្តនេន ច សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ ពុទ្ធោ សរណំ, ភវកន្តារតោ ឧត្តារណេន អស្សាសទានេន ច ធម្មោ, អប្បកានម្បិ ការានំ វិបុលផលបដិលាភករណេន សង្ឃោ។ តស្មា សរណគមនំ។ តំសមង្គិសត្តោ សរណំ គច្ឆតិ, វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេន ‘‘ឯតានិ មេ តីណិ រតនានិ សរណំ, ឯតានិ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ។ ឯវំ តាវ សរណំ សរណគមនំ, យោ ច សរណំ គច្ឆតីតិ ឥទំ តយំ វេទិតព្ពំ។
បភេទតោ បន ទុវិធំ សរណគមនំ – លោកិយំ, លោកុត្តរញ្ច។ តត្ថ លោកុត្តរំ ទិដ្ឋសច្ចានំ មគ្គក្ខណេ សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា កិច្ចតោ សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតិ, លោកិយំ បុថុជ្ជនានំ សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនេន អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វា ឥជ្ឈតិ។ តំ អត្ថតោ ពុទ្ធាទីសុ វត្ថូសុ សទ្ធាបដិលាភោ
តយិទំ ចតុធា បវត្តតិ – អត្តសន្និយ្យាតនេន, តប្បរាយណតាយ, សិស្សភាវូបគមនេន, បណិបាតេនាតិ។ តត្ថ អត្តសន្និយ្យាតនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស និយ្យាតេមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីនំ អត្តបរិច្ចជនំ។ តប្បរាយណំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធបរាយណោ, ធម្មបរាយណោ, សង្ឃបរាយណោ ឥតិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ តប្បដិសរណភាវោ សិស្សភាវូបគមនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធស្ស អន្តេវាសិកោ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស ឥតិ មំ ធារេតូ’’តិ ឯវំ សិស្សភាវស្ស ឧបគមនំ។ បណិបាតោ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មំ ពុទ្ធាទីនំ ឯវ តិណ្ណំ វត្ថូនំ ករោមិ ឥតិ មំ ធារេតូ’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីសុ បរមនិបច្ចការោ។ ឥមេសញ្ហិ ចតុន្នំ អាការានំ អញ្ញតរំ ករោន្តេន គហិតំ ឯវ ហោតិ សរណគមនំ។
អបិច ‘‘ភគវតោ អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ជីវិតំ បរិច្ចជាមិ, បរិច្ចត្តោ ឯវ មេ អត្តា ជីវិតញ្ច, ជីវិតបរិយន្តិកំ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមិ, ពុទ្ធោ មេ សរណំ តាណំ លេណ’’ន្តិ ឯវម្បិ អត្តសន្និយ្យាតនំ វេទិតព្ពំ។ ‘‘សត្ថារញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ; សុគតញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ; សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ; ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) ឯវំ មហាកស្សបត្ថេរស្ស សរណគមនំ វិយ សិស្សភាវូបគមនំ ទដ្ឋព្ពំ។
‘‘សោ
នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធំ, ធម្មស្ស ច សុធម្មត’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៩៤) –
ឯវំ អាឡវកាទីនំ សរណគមនំ វិយ តប្បរាយណតា វេទិតព្ពា។ ‘‘អថ ខោ, ព្រហ្មាយុ, ព្រាហ្មណោ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ភគវតោ បាទានិ មុខេន ច បរិចុម្ពតិ, បាណីហិ ច បរិសម្ពាហតិ, នាមញ្ច សាវេតិ ‘ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ, ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ’’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៤) ឯវំ បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ។
សោ
ឯត្ថ ច លោកុត្តរស្ស សរណគមនស្ស ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលំ, សព្ពទុក្ខក្ខយោ អានិសំសផលំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;
ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ។
‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;
អរិយំ ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ។
‘‘ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;
ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ។ (ធ. ប. ១៩០-១៩២);
អបិច
‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, កញ្ចិ ធម្មំ អត្តតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បិតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, អរហន្តំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, ទុដ្ឋចិត្តោ តថាគតស្ស លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ, សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យ, អញ្ញំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ៣.១២៧-១២៨; អ. និ. ១.២៦៨-២៧៦; វិភ. ៨០៩)។
លោកិយស្ស
‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ,
ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ,
ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ។ (សំ. និ. ១.៣៧);
អបរម្បិ
‘‘អថ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អសីតិយា ទេវតាសហស្សេហិ សទ្ធិំ យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តេនុបសង្កមិ…បេ.… ឯកមន្តំ ឋិតំ ខោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ឯតទវោច – ‘សាធុ ខោ, ទេវានមិន្ទ, ពុទ្ធំ សរណគមនំ ហោតិ។ ពុទ្ធំ សរណគមនហេតុ ខោ, ទេវានមិន្ទ, ឯវមិធេកច្ចេ សត្តា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តិ។ តេ អញ្ញេ ទេវេ ទសហិ ឋានេហិ អធិគណ្ហន្តិ – ទិព្ពេន អាយុនា, ទិព្ពេន វណ្ណេន, ទិព្ពេន សុខេន, ទិព្ពេន យសេន, ទិព្ពេន អាធិបតេយ្យេន, ទិព្ពេហិ រូបេហិ, ទិព្ពេហិ សទ្ទេហិ, ទិព្ពេហិ គន្ធេហិ, ទិព្ពេហិ រសេហិ, ទិព្ពេហិ ផោដ្ឋព្ពេហិ…បេ.… ធម្មំ, សង្ឃំ…បេ.… ផោដ្ឋព្ពេហី’’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១)។
វេលាមសុត្តាទិវសេនបិ (អ. និ. ៩.២០) សរណគមនស្ស ផលវិសេសោ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ សរណគមនស្ស ផលំ វេទិតព្ពំ។
លោកិយសរណគមនញ្ចេត្ថ
វោទានម្បិ
បាណាតិបាតាតិ ឯត្ថ បាណស្ស សរសេនេវ បតនសភាវស្ស អន្តរា ឯវ អតិបាតនំ អតិបាតោ, សណិកំ បតិតុំ អទត្វា សីឃំ បាតនន្តិ អត្ថោ។ អតិក្កម្ម វា សត្ថាទីហិ អភិភវិត្វា បាតនំ អតិបាតោ, បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ បាណោតិ ចេត្ថ ខន្ធសន្តានោ, យោ សត្តោតិ វោហរីយតិ, បរមត្ថតោ រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយំ។ រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ហិ វិកោបិតេ ឥតរម្បិ តំសម្ពន្ធតាយ វិនស្សតីតិ។ តស្មិំ បន បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា បាណាតិបាតោ។ យាយ ហិ ចេតនាយ បវត្តមានស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស និស្សយភូតេសុ ឧបក្កមករណហេតុកមហាភូតបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកមហាភូតា បុរិមសទិសា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, វិសទិសា ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, សា តាទិសប្បយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បាណាតិបាតោ។ លទ្ធូបក្កមានិ ហិ ភូតានិ បុរិមភូតានិ វិយ ន វិសទានីតិ សមានជាតិយានំ ការណានិ ន ហោន្តីតិ។ ‘‘កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា’’តិ ឥទំ មនោទ្វារេ បវត្តាយ វធកចេតនាយ បាណាតិបាតតាសម្ភវទស្សនំ។ កុលុម្ពសុត្តេបិ ហិ ‘‘ឥធេកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥទ្ធិមា ចេតោ វសិប្បត្តោ អញ្ញិស្សា កុច្ឆិគតំ គព្ភំ បាបកេន មនសា អនុបេក្ខិតា ហោតី’’តិ វិជ្ជាមយិទ្ធិ អធិប្បេតា។ សា ច វចីទ្វារំ មុញ្ចិត្វា ន សក្កា និព្ពត្តេតុន្តិ វចីទ្វារវសេនេវ និប្បជ្ជតិ។ យេ បន ‘‘ភាវនាមយិទ្ធិ តត្ថ អធិប្បេតា’’តិ វទន្តិ, តេសំ វាទោ កុសលត្តិកវេទនត្តិកវិតក្កត្តិកភូមន្តរេហិ វិរុជ្ឈតិ។
ស្វាយំ បាណាតិបាតោ គុណរហិតេសុ តិរច្ឆានគតាទីសុ ខុទ្ទកេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាសរីរេ មហាសាវជ្ជោ។ កស្មា? បយោគមហន្តតាយ។ បយោគសមត្តេបិ វត្ថុមហន្តតាទីហិ មហាសាវជ្ជោ, គុណវន្តេសុ មនុស្សាទីសុ អប្បគុណេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណេ មហាសាវជ្ជោ
ឯត្ថ ច បយោគវត្ថុមហន្តតាទីហិ មហាសាវជ្ជតា តេហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជមានាយ ចេតនាយ ពលវភាវតោ វេទិតព្ពា។ យថាធិប្បេតស្ស បយោគស្ស
តស្ស បាណោ, បាណសញ្ញិតា, វធកចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន មរណន្តិ បញ្ច សម្ភារា។ បញ្ចសម្ភារយុត្តោ បាណាតិបាតោតិ បញ្ចសម្ភារាវិនិមុត្តោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេសុ បាណសញ្ញិតាវធកចិត្តានិ បុព្ពភាគិយានិបិ ហោន្តិ, ឧបក្កមោ វធកចេតនាសមុដ្ឋាបិតោ។ តស្ស ឆ បយោគា – សាហត្ថិកោ, អាណត្តិកោ, និស្សគ្គិយោ, ថាវរោ, វិជ្ជាមយោ, ឥទ្ធិមយោតិ។ តេសុ សហត្ថេន និព្ពត្តោ សាហត្ថិកោ។ បរេសំ អាណាបនវសេន បវត្តោ អាណត្តិកោ។ ឧសុសត្តិអាទីនំ និស្សជ្ជនវសេន បវត្តោ និស្សគ្គិយោ។ ឱបាតខណនាទិវសេន បវត្តោ ថាវរោ។ អាថព្ពណិកាទីនំ វិយ មន្តបរិជប្បនបយោគោ វិជ្ជាមយោ។ ទាឋាកោដ្ដនាទីនំ វិយ កម្មវិបាកជិទ្ធិមយោ។
ឯត្ថាហ – ខណេ ខណេ និរុជ្ឈនសភាវេសុ សង្ខារេសុ, កោ ហន្តា, កោ វា ហញ្ញតិ? យទិ ចិត្តចេតសិកសន្តានោ, សោ អរូបិតាយ ន ឆេទនភេទនាទិវសេន វិកោបនសមត្ថោ, នាបិ វិកោបនីយោ, អថ រូបសន្តានោ, សោ អចេតនតាយ កដ្ឋកលិង្គរូបមោតិ ន តត្ថ ឆេទនាទិនា បាណាតិបាតោ លព្ភតិ, យថា មតសរីរេ។ បយោគោបិ បាណាតិបាតស្ស យថាវុត្តោ បហរណប្បហារាទិកោ អតីតេសុ សង្ខារេសុ ភវេយ្យ អនាគតេសុ បច្ចុប្បន្នេសុ វា។ តត្ថ ន តាវ អតីតេសុ អនាគតេសុ ច សម្ភវតិ តេសំ អវិជ្ជមានសភាវត្តា, បច្ចុប្បន្នេសុ
វុច្ចតេ – យថាវុត្តវធកចេតនាសមង្គី សង្ខារានំ បុញ្ជោ សត្តសង្ខាតោ ហន្តា។ តេន បវត្តិតវធប្បយោគនិមិត្តំ អបគតុស្មាវិញ្ញាណជីវិតិន្ទ្រិយោ មតោតិ វោហារស្ស វត្ថុភូតោ យថាវុត្តវធប្បយោគាករណេ បុព្ពេ វិយ ឧទ្ធំ បវត្តនារហោ រូបារូបធម្មបុញ្ជោ ហញ្ញតិ, ចិត្តចេតសិកសន្តានោ បាណាតិបាតា។ ន បដិវិរតាតិ អប្បដិវិរតា។
អទិន្នស្ស អាទានំ អទិន្នាទានំ, បរស្ស ហរណំ ថេយ្យំ ចោរិកាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្ថ អទិន្នន្តិ បរបរិគ្គហិតំ, យត្ថ បរោ យថាកាមការិតំ អាបជ្ជន្តោ អទណ្ឌារហោ អនុបវជ្ជោ ច ហោតិ។ តស្មិំ បរបរិគ្គហិតេ
តស្ស បញ្ច សម្ភារា – បរបរិគ្គហិតំ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា, ថេយ្យចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន
កាមេសូតិ មេថុនសមាចារេសុ។ មិច្ឆាចារោតិ ឯកន្តនិន្ទិតោ លាមកាចារោ។ លក្ខណតោ បន អសទ្ធម្មាធិប្បាយេន កាយទ្វារប្បវត្តា អគមនីយដ្ឋានវីតិក្កមចេតនា កាមេសុ មិច្ឆាចារោ។ តត្ថ អគមនីយដ្ឋានំ នាម បុរិសានំ តាវ មាតុរក្ខិតាទយោ ទស, ធនក្កីតាទយោ ទសាតិ វីសតិ ឥត្ថិយោ, ឥត្ថីសុ បន ទ្វិន្នំ សារក្ខសបរិទណ្ឌានំ, ទសន្នញ្ច ធនក្កីតាទីនន្តិ ទ្វាទសន្នំ ឥត្ថីនំ អញ្ញបុរិសា។ ស្វាយំ មិច្ឆាចារោ សីលាទិគុណរហិតេ អគមនីយដ្ឋានេ អប្បសាវជ្ជោ, សីលាទិគុណសម្បន្នេ មហាសាវជ្ជោ។ គុណរហិតេបិ ច អភិភវិត្វា មិច្ឆា ចរន្តស្ស មហាសាវជ្ជោ, ឧភិន្នំ សមានច្ឆន្ទតាយ អប្បសាវជ្ជោ។ សមានច្ឆន្ទភាវេបិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជោ, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជោ។ តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា – អគមនីយវត្ថុ, តស្មិំ សេវនចិត្តំ, សេវនបយោគោ, មគ្គេនមគ្គប្បដិបត្តិអធិវាសនន្តិ។ តត្ថ អត្តនោ រុចិយា បវត្តិតស្ស តយោ, ពលក្ការេន បវត្តិតស្ស តយោតិ អនវសេសគ្គហណេន ចត្តារោ ទដ្ឋព្ពា, អត្ថសិទ្ធិ បន តីហេវ។ ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោវ។
មុសាតិ មុសាវាទោ។ អបរោ នយោ មុសាតិ អភូតំ វត្ថុ, វាទោតិ តស្ស ភូតតោ តច្ឆតោ វិញ្ញាបនំ។ តស្មា អតថំ វត្ថុំ តថតោ បរំ វិញ្ញាបេតុកាមស្ស តថាវិញ្ញាបនបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ។
សោ យមត្ថំ ភញ្ជតិ, តស្ស អប្បតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ។ អបិច គហដ្ឋានំ អត្តនោ សន្តកំ អទាតុកាមតាយ នត្ថីតិ អាទិនយប្បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, សក្ខិនា
តស្ស
សុរាតិ បិដ្ឋសុរា, បូវសុរា, ឱទនសុរា, កិណ្ណបក្ខិត្តា, សម្ភារសំយុត្តាតិ បញ្ច សុរា។ មេរយន្តិ បុប្ផាសវោ, ផលាសវោ, មធ្វាសវោ, គុឡាសវោ សម្ភារសំយុត្តោតិ បញ្ច អាសវា។ តទុភយម្បិ មទនីយដ្ឋេន មជ្ជំ។ យាយ ចេតនាយ តំ បិវតិ, សា បមាទការណត្តា បមាទដ្ឋានំ។ លក្ខណតោ បន យថាវុត្តស្ស សុរាមេរយសង្ខាតស្ស មជ្ជស្ស ពីជតោ បដ្ឋាយ មទវសេន កាយទ្វារប្បវត្តា បមាទចេតនា សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានំ។ តស្ស មជ្ជភាវោ, បាតុកម្យតាចិត្តំ, តជ្ជោ វាយាមោ, អជ្ឈោហរណន្តិ ចត្តារោ សម្ភារា។ អកុសលចិត្តេនេវ ចស្ស បាតព្ពតោ ឯកន្តេន សាវជ្ជភាវោ
ឥទានិ ឯតេសុ សភាវតោ, អារម្មណតោ, វេទនតោ, មូលតោ, កម្មតោ, ផលតោតិ ឆហិ អាការេហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ សភាវតោ បាណាតិបាតាទយោ សព្ពេបិ ចេតនាសភាវាវ។ អារម្មណតោ បាណាតិបាតោ ជីវិតិន្ទ្រិយារម្មណតោ សង្ខារារម្មណោ, អទិន្នាទានំ សត្តារម្មណំ វា សង្ខារារម្មណំ វា, មិច្ឆាចារោ ផោដ្ឋព្ពវសេន សង្ខារារម្មណោ, សត្តារម្មណោតិ ឯកេ។ មុសាវាទោ សត្តារម្មណោ វា សង្ខារារម្មណោ វា, សុរាបានំ សង្ខារារម្មណំ។ វេទនតោ បាណាតិបាតោ ទុក្ខវេទនោ, អទិន្នាទានំ តិវេទនំ, មិច្ឆាចារោ សុខមជ្ឈត្តវសេន ទ្វិវេទនោ, តថា សុរាបានំ។ សន្និដ្ឋាបកចិត្តេន បន ឧភយម្បិ មជ្ឈត្តវេទនំ ន ហោតិ។ មុសាវាទោ តិវេទនោ។ មូលតោ បាណាតិបាតោ ទោសមោហវសេន ទ្វិមូលកោ, អទិន្នាទានំ មុសាវាទោ ច ទោសមោហវសេន វា លោភមោហវសេន កម្មតោ មុសាវាទោយេវេត្ថ វចីកម្មំ, សេសំ ចតុព្ពិធម្បិ កាយកម្មមេវ។ ផលតោ សព្ពេបិ អបាយូបបត្តិផលា ចេវ សុគតិយម្បិ អប្បាយុកតាទិនានាវិធអនិដ្ឋផលា ចាតិ ឯវមេត្ថ សភាវាទិតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
អប្បដិវិរតាតិ សមាទានវិរតិយា សម្បត្តវិរតិយា ច អភាវេន ន បដិវិរតា។ ទុស្សីលាតិ តតោ ឯវ បញ្ចសីលមត្តស្សាបិ អភាវេន និស្សីលា។ បាបធម្មាតិ លាមកធម្មា, ហីនាចារា។ បាណាតិបាតា បដិវិរតោតិ
ឥធាបិ បាណាតិបាតាវេរមណិអាទីនំ សភាវតោ អារម្មណតោ សភាវតោ បញ្ចបិ ចេតនាយោបិ ហោន្តិ វិរតិយោបិ, វិរតិវសេន បន ទេសនា អាគតា។ យា បាណាតិបាតា វិរមន្តស្ស ‘‘យា តស្មិំ សមយេ បាណាតិបាតា អារតិ វិរតី’’តិ ឯវំ វុត្តា កុសលចិត្តសម្បយុត្តា វិរតិ។ សា បភេទតោ តិវិធា – សម្បត្តវិរតិ, សមាទានវិរតិ, សមុច្ឆេទវិរតីតិ។ តត្ថ អសមាទិន្នសិក្ខាបទានំ អត្តនោ ជាតិវយពាហុសច្ចាទីនិ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘អយុត្តមេតំ អម្ហាកំ កាតុ’’ន្តិ សម្បត្តវត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សម្បត្តវិរតិ នាម។ សមាទិន្នសិក្ខាបទានំ សិក្ខាបទសមាទានេ តទុត្តរិ ច អត្តនោ ជីវិតម្បិ បរិច្ចជិត្វា វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សមាទានវិរតិ នាម។ អរិយមគ្គសម្បយុត្តា បន វិរតិ សមុច្ឆេទវិរតិ នាម, យស្សា ឧប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ អរិយបុគ្គលានំ ‘‘បាណំ ឃាតេស្សាមា’’តិ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ។ តាសុ សមាទានវិរតិ ឥធាធិប្បេតា។
អារម្មណតោ បាណាតិបាតាទីនំ អារម្មណានេវ ឯតេសំ អារម្មណានិ។ វីតិក្កមិតព្ពតោយេវ ហិ វិរតិ នាម ហោតិ។ យថា បន និព្ពានារម្មណោ អរិយមគ្គោ កិលេសេ បជហតិ, ឯវំ ជីវិតិន្ទ្រិយាទិអារម្មណាយេវ ឯតេ កុសលធម្មា បាណាតិបាតាទីនិ ទុស្សីល្យានិ បជហន្តិ។ វេទនតោ សព្ពាបិ សុខវេទនាវ។
មូលតោ ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អលោភអទោសអមោហវសេន តិមូលា ហោន្តិ, ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អលោភអទោសវសេន ទ្វិមូលា។ កម្មតោ មុសាវាទា វេរមណិ វចីកម្មំ សមាទានតោ អញ្ញស្ស គរុដ្ឋានិយស្ស សន្តិកេ តំ អលភន្តេន សយមេវ វា បញ្ច សីលានិ ឯកជ្ឈំ បាដិយេក្កំ វា សមាទិយន្តេន សមាទិន្នានិ ហោន្តិ។ ភេទតោ គហដ្ឋានំ យំ យំ វីតិក្កន្តំ, តំ តទេវ ភិជ្ជតិ, ឥតរំ ន ភិជ្ជតិ។ កស្មា? គហដ្ឋា ហិ អនិពទ្ធសីលា ហោន្តិ, យំ យំ សក្កោន្តិ, តំ តទេវ រក្ខន្តិ។ បព្ពជិតានំ បន ឯកស្មិំ វីតិក្កន្តេ សព្ពានិ ភិជ្ជន្តីតិ។
ផលតោតិ
អទិន្នាទានា វេរមណិយា មហាធនធញ្ញតា, អនន្តភោគតា, ថិរភោគតា, ឥច្ឆិតានំ ភោគានំ ខិប្បំ បដិលាភោ, រាជាទីហិ អសាធារណភោគតា, ឧឡារភោគតា, តត្ថ តត្ថ ជេដ្ឋកភាវោ, នត្ថិភាវស្ស អជាននតា, សុខវិហារិតាតិ ឯវមាទីនិ។
អព្រហ្មចរិយា វេរមណិយា វិគតបច្ចត្ថិកតា, សព្ពសត្តានំ បិយមនាបតា, អន្នបានវត្ថច្ឆាទនាទីនំ លាភិតា, សុខសុបនតា, សុខបដិពុជ្ឈនតា, អបាយភយវិមោក្ខោ, ឥត្ថិភាវនបុំសកភាវានំ អភព្ពតា, អក្កោធនតា, សច្ចការិតា, អមង្កុតា, អារាធនសុខតា, បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយតា, បរិបុណ្ណលក្ខណតា, និរាសង្កតា, អប្បោស្សុក្កតា, សុខវិហារិតា, អកុតោភយតា, បិយវិប្បយោគាភាវោតិ ឯវមាទីនិ។ យស្មា បន មិច្ឆាចារាវេរមណិយា ផលានិបិ ឯត្ថេវ អន្តោគធានិ, តស្មា (អព្រហ្មចរិយា វេរមណិយា)។
មុសាវាទា វេរមណិយា វិប្បសន្និន្ទ្រិយតា, វិស្សដ្ឋមធុរភាណិតា, សមសិតសុទ្ធទន្តតា, នាតិថូលតា, នាតិកិសតា, នាតិរស្សតា, នាតិទីឃតា, សុខសម្ផស្សតា, ឧប្បលគន្ធមុខតា, សុស្សូសកបរិសតា, អាទេយ្យវចនតា, កមលទលសទិសមុទុលោហិតតនុជិវ្ហតា, អលីនតា, អនុទ្ធតតាតិ ឯវមាទីនិ។
សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា វេរមណិយា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ អប្បមាទតា, ញាណវន្តតា, សទា ឧបដ្ឋិតស្សតិតា, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ ឋានុប្បត្តិកបដិភានវន្តតា
សីលវាតិ យថាវុត្តបញ្ចសីលវសេន សីលវា។ កល្យាណធម្មោតិ សុន្ទរធម្មោ, សរណគមនបរិទីបិតាយ ទិដ្ឋិសម្បត្តិយា សម្បន្នបញ្ញោតិ អត្ថោ។ យោ បន បុត្តោ មាតាបិតូសុ អស្សទ្ធេសុ ទុស្សីលេសុ ច សយម្បិ តាទិសោ, សោបិ អវជាតោយេវាតិ វេទិតព្ពោ។ អស្សទ្ធិយាទយោ ហិ ឥធ អវជាតភាវស្ស លក្ខណំ វុត្តា, តេ ច តស្មិំ សំវិជ្ជន្តិ។ មាតាបិតរោ បន ឧបាទាយ បុត្តស្ស អតិជាតាទិភាវោ វុច្ចតីតិ។
យោ ហោតិ កុលគន្ធនោតិ កុលច្ឆេទកោ កុលវិនាសកោ។ ឆេទនត្ថោ ហិ ឥធ គន្ធសទ្ទោ, ‘‘ឧប្បលគន្ធបច្ចត្ថិកា’’តិអាទីសុ (បារា. ៦៥) វិយ។ កេចិ បន ‘‘កុលធំសនោ’’តិ បឋន្តិ, សោ ឯវត្ថោ។
ឯតេ ខោ បុត្តា លោកស្មិន្តិ ឯតេ អតិជាតាទយោ តយោ បុត្តា ឯវ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ បុត្តា នាម, ន ឥតោ វិនិមុត្តា អត្ថិ។ ឥមេសុ បន យេ ភវន្តិ ឧបាសកា យេ សរណគមនសម្បត្តិយា ឧបាសកា ភវន្តិ កម្មស្សកតាញាណេន កម្មស្ស កោវិទា, តេ ច បណ្ឌិតា បញ្ញវន្តោ, បញ្ចសីលទសសីលេន សម្បន្នា បរិបុណ្ណា។ យាចកានំ វចនំ ជានន្តិ, តេសំ មុខាការទស្សនេនេវ អធិប្បាយបូរណតោតិ វទញ្ញូ, តេសំ វា ‘‘ទេហី’’តិ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមេ បុព្ពេ ទានំ អទត្វា ឯវំភូតា, មយា បន ឯវំ ន ភវិតព្ព’’ន្តិ តេសំ បរិច្ចាគេន តទត្ថំ ជានន្តីតិ វទញ្ញូ, បណ្ឌិតានំ វា កម្មស្សកតាទិទីបកំ វចនំ ជានន្តីតិ វទញ្ញូ។ ‘‘បទញ្ញូ’’តិ ច បឋន្តិ, បទានិយា បរិច្ចាគសីលាតិ អត្ថោ។ តតោ ឯវ វិគតមច្ឆេរមលត្តា វីតមច្ឆរា។ អព្ភឃនាតិ អព្ភសង្ខាតា ឃនា, ឃនមេឃបដលា វា មុត្តោ ចន្ទោវិយ, ឧបាសកាទិបរិសាសុ ខត្តិយាទិបរិសាសុ ច វិរោចរេ វិរោចន្តិ, សោភន្តីតិ អត្ថោ។
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. អវុដ្ឋិកសុត្តវណ្ណនា
៧៥. ឆដ្ឋេ អវុដ្ឋិកសមោតិ អវុដ្ឋិកមេឃសមោ។ ឯកច្ចោ ហិ មេឃោ សតបដលសហស្សបដលោ ហុត្វា ឧដ្ឋហិត្វា ថនន្តោ គជ្ជន្តោ វិជ្ជោតន្តោ ឯកំ ឧទកពិន្ទុម្បិ អបាតេត្វា វិគច្ឆតិ, តថូបមោ ឯកច្ចោ បុគ្គលោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវុដ្ឋិកសមោ’’តិ។ បទេសវស្សីតិ ឯកទេសវស្សិមេឃសមោ។ បទេសវស្សី វិយាតិ ហិ បទេសវស្សី។ ឯកច្ចោ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ឋិតេសុ មនុស្សេសុ យថា ឯកច្ចេ តេមេន្តិ, ឯកច្ចេ ន តេមេន្តិ, ឯវំ មន្ទំ វស្សតិ, តថូបមំ ឯកច្ចំ បុគ្គលំ ទស្សេតិ ‘‘បទេសវស្សី’’តិ។ សព្ពត្ថាភិវស្សីតិ សព្ពស្មិំ បថវីបព្ពតសមុទ្ទាទិកេ ជគតិប្បទេសេ អភិវស្សិមេឃសមោ។ ឯកច្ចោ ហិ សកលចក្កវាឡគព្ភំ បត្ថរិត្វា សព្ពត្ថកមេវ អភិវស្សតិ, តំ ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃំ ឯកច្ចស្ស បុគ្គលស្ស ឧបមំ កត្វា វុត្តំ ‘‘សព្ពត្ថាភិវស្សី’’តិ។
សព្ពេសានន្តិ សព្ពេសំ, អយមេវ វា បាឋោ។ ន ទាតា ហោតីតិ អទានសីលោ ហោតិ, ថទ្ធមច្ឆរិតាយ ន កស្សចិ កិញ្ចិ ទេតីតិ អត្ថោ។ ឥទានិ ទានស្ស ខេត្តំ ទេយ្យធម្មញ្ច វិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘សមណព្រាហ្មណា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សមិតបាបសមណា ចេវ បព្ពជ្ជមត្តសមណា ច ពាហិតបាបព្រាហ្មណា ចេវ ជាតិមត្តព្រាហ្មណា ច ឥធ ‘‘សមណព្រាហ្មណា’’តិ អធិប្បេតា។ កបណា នាម ទុគ្គតា ទលិទ្ទមនុស្សា។ អទ្ធិកា នាម បថាវិនោ បរិព្ពយវិហីនា។ វនិព្ពកា នាម យេ ‘‘ឥដ្ឋំ ទេថ កន្តំ មនាបំ កាលេន អនវជ្ជំ ឧទគ្គចិត្តា បសន្នចិត្តា, ឯវំ ទេន្តា គច្ឆថ សុគតិំ, គច្ឆថ ព្រហ្មលោក’’ន្តិអាទិនា នយេន ទានេ និយោជេន្តា ទានស្ស វណ្ណំ ថោមេន្តា វិចរន្តិ។ យាចកា នាម យេ កេវលំ ‘‘មុដ្ឋិមត្តំ ទេថ, បសតមត្តំ ទេថ, សរាវមត្តំ ទេថា’’តិ អប្បកម្បិ យាចមានា វិចរន្តិ។ តត្ថ សមណព្រាហ្មណគ្គហណេន គុណខេត្តំ ឧបការិខេត្តញ្ច ទស្សេតិ, កបណាទិគ្គហណេន ករុណាខេត្តំ។ អន្នន្តិ យំកិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ។ បានន្តិ វត្ថន្តិ និវាសនបារុបនាទិអច្ឆាទនំ។ យានន្តិ រថវយ្ហាទិ អន្តមសោ ឧបាហនំ ឧបាទាយ គមនសាធនំ។ មាលាតិ គន្ថិតាគន្ថិតភេទំ សព្ពំ បុប្ផំ។ គន្ធន្តិ យំកិញ្ចិ គន្ធជាតំ បិសិតំ អបិសិតំ គន្ធូបករណញ្ច។ វិលេបនន្តិ ឆវិរាគករណំ។ សេយ្យាតិ មញ្ចបីឋាទិ ចេវ បាវារកោជវាទិ ច សយិតព្ពវត្ថុ។ សេយ្យគ្គហណេន ចេត្ថ អាសនម្បិ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អាវសថន្តិ វាតាតបាទិបរិស្សយវិនោទនំ បតិស្សយំ។ បទីបេយ្យន្តិ ទីបកបល្លិកាទិបទីបូបករណំ។
ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេតិ វិជ្ជមានេបិ ទេយ្យធម្មេ បដិគ្គាហកានំ ឯវំ ទាតព្ពវត្ថុំ សព្ពេន សព្ពំ
គាថាសុ សមណេតិ ឧបយោគវសេន ពហុវចនំ តថា សេសេសុបិ។ លទ្ធានាតិ លភិត្វា, សមណេ ទក្ខិណេយ្យេ បវារេត្វា បុដ្ឋោ ន សំវិភជតិ។ អន្នំ បានញ្ច ភោជនន្តិ អន្នំ វា បានំ វា អញ្ញំ វា ភុញ្ជិតព្ពយុត្តកំ ភោជនំ, តំ ន សំវិភជតិ។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យោ អត្ថិកភាវេន ឧបគតេ សម្បដិគ្គាហកេ លភិត្វា អន្នាទិនា សំវិភាគមត្តម្បិ ន ករោតិ, កិំ សោ អញ្ញំ ទានំ ទស្សតិ, តំ ឯវរូបំ ថទ្ធមច្ឆរិយំ បុរិសាធមំ និហីនបុគ្គលំ បណ្ឌិតា អវុដ្ឋិកសមោតិ អាហុ កថយន្តីតិ។
ឯកច្ចានំ ន ទទាតីតិ វិជ្ជមានេបិ មហតិ ទាតព្ពធម្មេ ឯកេសំ សត្តានំ តេសុ កោធវសេន វា, ទេយ្យធម្មេ លោភវសេន វា ន ទទាតិ។ ឯកច្ចានំ បវេច្ឆតីតិ ឯកេសំយេវ បន ទទាតិ។ មេធាវិនោតិ បញ្ញវន្តោ បណ្ឌិតា ជនា។
សុភិក្ខវាចោតិ យោ ឧបគតានំ យាចកានំ ‘‘អន្នំ ទេថ, បានំ ទេថា’’តិអាទិនា តំ តំ ទាបេតិ, សោ សុលភភិក្ខតាយ សុភិក្ខា វាចា ឯតស្សាតិ សុភិក្ខវាចោ។ ‘‘សុភិក្ខវស្សី’’តិបិ បឋន្តិ។ យថា លោកោ សុភិក្ខោ ហោតិ, ឯវំ សព្ពត្ថាភិវស្សិតមហាមេឃោ សុភិក្ខវស្សី នាម ហោតិ។ ឯវមយម្បិ មហាទានេហិ សព្ពត្ថាភិវស្សី សុភិក្ខវស្សីតិ។ អាមោទមានោ បកិរេតីតិ តុដ្ឋហដ្ឋមានសោ សហត្ថេន ទានំ ទេន្តោ បដិគ្គាហកខេត្តេ ទេយ្យធម្មំ បកិរេន្តោ វិយ ហោតិ, វាចាយបិ ‘‘ទេថ ទេថា’’តិ ភាសតិ។
ឥទានិ ‘‘យថាបិ មេឃោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – យថា មហាមេឃោ បឋមំ មន្ទនិគ្ឃោសេន ថនយិត្វា បុន សកលនទីកន្ទរានិ ឯកនិន្នាទំ ករោន្តោ គជ្ជយិត្វា បវស្សតិ, សព្ពត្ថកមេវ វារិនា ឧទកេន ថលំ និន្នញ្ច អភិសន្ទន្តោ បូរេតិ ឯកោឃំ ករោតិ, ឯវមេវ ឥធ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ឯកច្ចោ ឧឡារបុគ្គលោ សព្ពសមតាយ តាទិសោ យថា ធនំ ឧដ្ឋានាធិគតំ អត្តនោ ឧដ្ឋានវីរិយាភិនិព្ពត្តំ ហោតិ, ឯវំ អនលសោ ហុត្វា តញ្ច ធម្មេន ញាយេន សំហរិត្វា តន្និព្ពត្តេន អន្នេន បានេន អញ្ញេន ច ទេយ្យធម្មេន បត្តេ សម្បត្តេ វនិព្ពកេ សម្មា សម្មទេវ ទេសកាលានុរូបញ្ចេវ ឥច្ឆានុរូបញ្ច តប្បេតិ សម្បវារេតីតិ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. សុខបត្ថនាសុត្តវណ្ណនា
៧៦. សត្តមេ សុខានីតិ សុខនិមិត្តានិ។ បត្ថយមានោតិ ឥច្ឆមានោ អាកង្ខមានោ។ សីលន្តិ គហដ្ឋសីលំ បព្ពជិតសីលញ្ច។ គហដ្ឋោ ចេ គហដ្ឋសីលំ, បព្ពជិតោ ចេ ចតុបារិសុទ្ធិសីលន្តិ អធិប្បាយោ។ រក្ខេយ្យាតិ បសំសា មេ អាគច្ឆតូតិ ‘‘មម កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អាគច្ឆតូ’’តិ ឥច្ឆន្តោ បណ្ឌិតោ សប្បញ្ញោ សីលំ រក្ខេយ្យ។ សីលវតោ ហិ គហដ្ឋស្ស តាវ ‘‘អសុកោ អសុកកុលស្ស បុត្តោ សីលវា កល្យាណធម្មោ សទ្ធោ បសន្នោ ទាយកោ ការកោ’’តិអាទិនា បរិសមជ្ឈេ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, បព្ពជិតស្ស ‘‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ សីលវា វត្តសម្បន្នោ សោរតោ សុខសំវាសោ សគារវោ សប្បតិស្សោ’’តិអាទិនា…បេ.… អព្ភុគ្គច្ឆតីតិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘បុន ចបរំ, គហបតយោ, សីលវតោ សីលសម្បន្នស្ស កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតី’’តិ (អ. និ. ៥.២១៣; ឧទា. ៧៦; មហាវ. ២៨៥)។
តថា
‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ – ‘សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ចស្សំ មនាបោ, គរុ ច ភាវនីយោ ចា’តិ, សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.៦៥)។
ភោគា មេ ឧប្បជ្ជន្តូតិ ឯត្ថ គហដ្ឋស្ស តាវ សីលវតោ កល្យាណធម្មស្ស យេន យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិកំ កប្បេតិ – យទិ កសិយា, យទិ វណិជ្ជាយ, យទិ រាជបោរិសេន, តំ តំ យថាកាលំ យថាវិធិញ្ច អតិវិយ អប្បមត្តភាវតោ អថស្ស អនុប្បន្នា ចេវ ភោគា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច ភោគា ផាតិំ គមិស្សន្តិ។ បព្ពជិតស្ស បន សីលាចារសម្បន្នស្ស អប្បមាទវិហារិស្ស
‘‘បុន ចបរំ, គហបតយោ, សីលវា សីលសម្បន្នោ អប្បមាទាធិករណំ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ អធិគច្ឆតី’’តិ (អ. និ. ៥.២១៣; ឧទា. ៧៦; មហាវ. ២៨៥)។
តថា –
‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ – ‘លាភី អស្ស ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’ន្តិ, សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិ (ម. និ. ១.៦៥) ច –
សេសំ វុត្តនយមេវ។
គាថាសុ បត្ថយានោតិ បត្ថយន្តោ។ តយោ សុខេតិ តីណិ សុខានិ។ វិត្តលាភន្តិ ធនលាភំ, ភោគុប្បត្តិន្តិ អត្ថោ។ វិសេសតោ
ឥទានិ បសំសាទិការណស្ស សីលស្ស វិយ បសំសាទីនម្បិ វិសេសការណំ បាបមិត្តបរិវជ្ជនំ កល្យាណមិត្តសេវនញ្ច អាទីនវានិសំសេហិ សទ្ធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អករោន្តោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សង្កិយោតិ បាបស្មិំ បរិសង្កិតព្ពោ ‘‘អទ្ធា ឥមិនា បាបំ កតំ វា ករិស្សតិ វា, តថា ហេស អស្សាតិ ឥមស្ស បាបជនសេវិនោ បុគ្គលស្ស ឧបរិ, អស្ស វា បុគ្គលស្ស អវណ្ណោ អភូតោបិ បាបជនសេវិតាយ រុហតិ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជតិ បត្ថរតិ។ អស្សាតិ វា ភុម្មត្ថេ សាមិវចនំ, តស្មិំ បុគ្គលេតិ អត្ថោ។ ស វេ តាទិសកោ ហោតីតិ យោ យាទិសំ បាបមិត្តំ វា កល្យាណមិត្តំ វា ភជតិ ឧបសេវតិ ច, សោ បុគ្គលោ ភូមិភាគវសេន ឧទកំ វិយ តាទិសោវ ហោតិ, បាបធម្មោ កល្យាណធម្មោ វា ហោតិ។ កស្មា? សហវាសោ ហិ តាទិសោ; យស្មា សហវាសោ សំសគ្គោ ឧបរាគោ វិយ ផលិកមណីសុ បុរិសឧបនិស្សយភូតំ
សេវមានោ សេវមានន្តិ បរំ បកតិសុទ្ធំ បុគ្គលំ កាលេន កាលំ អត្តានំ សេវមានំ សេវមានោ ភជមានោ បាបបុគ្គលោ, តេន វា សេវិយមានោ។ សម្ផុដ្ឋោ សម្ផុសន្តិ តេន បកតិសុទ្ធេន បុគ្គលេន សហវាសេន សំសគ្គេន សម្ផុដ្ឋោ បាបបុគ្គលោ សយម្បិ, តថា តំ ផុសន្តោ។ សរោ ទិទ្ធោ កលាបំ វាតិ យថា នាម សរោ វិសេន ទិទ្ធោ លិត្តោ សរកលាបគតោ សរសមូហសង្ខាតំ សរកលាបំ អត្តនា ផុដ្ឋំ អលិត្តម្បិ ឧបលិម្បតិ, ឯវំ បាបេន ឧបលេបភយា ធីរោតិ ធិតិសម្បន្នត្តា ធីរោ បណ្ឌិតបុរិសោ បាបសហាយោ ន ភវេយ្យ។
បូតិមច្ឆំ កុសគ្គេនាតិ យថា កុច្ឆិតភាវេន បូតិភូតំ មច្ឆំ កុសតិណគ្គេន យោ បុរិសោ ឧបនយ្ហតិ បុដពន្ធវសេន ឯវំ ពាលូបសេវនាតិ ឯវំសម្បទា ពាលជនូបសេវនា ទដ្ឋព្ពា។ ឯវំ ធីរូបសេវនាតិ យថា អសុរភិនោបិ បត្តា តគរសម្ពន្ធេន សុរភិំ វាយន្តិ, ឯវំ បណ្ឌិតូបសេវនា បកតិយា អសីលវតោ សីលសមាទានាទិវសេន សីលគន្ធវាយនស្ស ការណំ ហោតិ។
តស្មាតិ យស្មា អកល្យាណមិត្តសេវនាយ កល្យាណមិត្តសេវនាយ ច អយំ ឯទិសោ អាទីនវោ អានិសំសោ ច, តស្មា បត្តបុដស្សេវ បលាសបុដស្ស វិយ ទុគ្គន្ធសុគន្ធវត្ថុសំសគ្គេន អសាធុសាធុជនសន្និស្សយេន ច។ ញត្វា សម្បាកមត្តនោតិ អត្តនោ ទុក្ខុទ្រយំ សុខុទ្រយញ្ច ផលនិប្ផត្តិំ អសន្តេ បាបមិត្តេ ន ឧបសេវេយ្យ, សន្តេ ឧបសន្តេ វន្តទោសេ បសត្ថេ វា បណ្ឌិតេ សេវេយ្យ។ តថា ហិ អសន្តោ និរយំ នេន្តិ, សន្តោ បាបេន្តិ សុគ្គតិន្តិ។ ឥតិ ភគវា បឋមគាថាយ យថាវុត្តានិ តីណិ សុខនិមិត្តានិ ទស្សេត្វា តតោ បរាហិ បញ្ចហិ គាថាហិ បដិបក្ខបរិវជ្ជនេន សទ្ធិំ បសំសាសុខស្ស អាគមនំ ទស្សេត្វា ឱសានគាថាយ តិណ្ណម្បិ សុខានំ អាគមនការណេន សទ្ធិំ ឱសានសុខំ ទស្សេតិ។
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ភិទុរសុត្តវណ្ណនា
៧៧. អដ្ឋមេ ភិទុរាយន្តិ ភិទុរោ អយំ។ កាយោតិ រូបកាយោ។ សោ ហិ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច វិញ្ញាណន្តិ តេភូមកំ កុសលាទិចិត្តំ។ វចនត្ថោ បន – តំ តំ អារម្មណំ វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ។ យញ្ហិ សញ្ជាននបជាននវិធុរំ អារម្មណវិជាននំ ឧបលទ្ធិ, តំ វិញ្ញាណំ។ វិរាគធម្មន្តិ វិរជ្ជនធម្មំ, បលុជ្ជនសភាវន្តិ អត្ថោ។ សព្ពេ ឧបធីតិ ខន្ធូបធិ, កិលេសូបធិ, អភិសង្ខារូបធិ, បញ្ចកាមគុណូបធីតិ ឯតេ ‘‘ឧបធីយតិ ឯត្ថ ទុក្ខ’’ន្តិ ឧបធិសញ្ញិតា សព្ពេបិ ឧបាទានក្ខន្ធកិលេសាភិសង្ខារបញ្ចកាមគុណធម្មា ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា, ឧទយព្ពយប្បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខា, ជរាយ មរណេន ចាតិ ទ្វិធា វិបរិណាមេតព្ពសភាវតាយ បកតិវិជហនដ្ឋេន វិបរិណាមធម្មា។ ឯវមេត្ថ អនិច្ចទស្សនសុខតាយ រូបធម្មេ វិញ្ញាណញ្ច វិសុំ គហេត្វា បុន ឧបធិវិភាគេន សព្ពេបិ តេភូមកធម្មេ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អនិច្ចទុក្ខានុបស្សនាមុខេន តថាពុជ្ឈនកានំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយេន សម្មសនចារោ.កថិតោ។ កាមញ្ចេត្ថ
គាថាយំ ឧបធីសុ ភយំ ទិស្វាតិ ឧបធីសុ ភយតុបដ្ឋានញាណវសេន ភយំ ទិស្វា, តេសំ ភាយិតព្ពតំ បស្សិត្វា។ ឥមិនា ពលវវិបស្សនំ ទស្សេតិ។ ភយតុបដ្ឋានញាណមេវ ហិ វិភជិត្វា វិសេសវសេន អាទីនវានុបស្សនា និព្ពិទានុបស្សនាតិ ច វុច្ចតិ។ ជាតិមរណមច្ចគាតិ ឯវំ សម្មសន្តោ វិបស្សនាញាណំ មគ្គេន ឃដេត្វា មគ្គបរម្បរាយ អរហត្តំ បត្តោ ជាតិមរណំ អតីតោ នាម ហោតិ។ កថំ? សម្បត្វា បរមំ សន្តិន្តិ បរមំ ឧត្តមំ អនុត្តរំ សន្តិំ សព្ពសង្ខារូបសមំ និព្ពានំ អធិគន្ត្វា។ ឯវំភូតោ ច កាលំ កង្ខតិ ភាវិតត្តោតិ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ វសេន ភាវនាភិសមយនិប្ផត្តិយា ភាវិតកាយសីលចិត្តបញ្ញត្តា ភាវិតត្តោ មរណំ ជីវិតញ្ច អនភិនន្ទន្តោ កេវលំ អត្តនោ ខន្ធបរិនិព្ពានកាលំ កង្ខតិ ឧទិក្ខតិ, ន តស្ស កត្ថចិ បត្ថនា ហោតីតិ។ តេនាហ –
‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា’’តិ។ (ថេរគា. ៦០៦);
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ធាតុសោសំសន្ទនសុត្តវណ្ណនា
៧៨. នវមេ ធាតុសោតិ ធាតុតោ។ ធាតូតិ ច អជ្ឈាសយធាតុ អជ្ឈាសយសភាវោ អធិប្បេតោ, យោ អធិមុត្តីតិបិ វុច្ចតិ។ សំសន្ទន្តីតិ តាយ ធាតុសភាគតាយ យថាធាតុ យថាអជ្ឈាសយំ អល្លីយន្តិ ឯកតោ ហោន្តិ។ សមេន្តីតិ តាយ ឯវ សមានជ្ឈាសយតាយ ឯកចិត្តា ហុត្វា សមាគច្ឆន្តិ អញ្ញមញ្ញំ ភជន្តិ ឧបសង្កមន្តិ, អត្តនោ រុចិភាវខន្តិទិដ្ឋិយោ វា តត្ថ តត្ថ សមេ ករោន្តា បវត្តន្តិ។ ហីនាធិមុត្តិកាតិ ហីនេ កាមគុណាទិកេ អធិមុត្តិ ឯតេសន្តិ ហីនាធិមុត្តិកា, ហីនជ្ឈាសយា។ កល្យាណាធិមុត្តិកាតិ កល្យាណេ នេក្ខម្មាទិកេ អធិមុត្តិ ឯតេសន្តិ កល្យាណាធិមុត្តិកា, បណីតជ្ឈាសយា។ សចេ ហិ អាចរិយុបជ្ឈាយា ន សីលវន្តោ ‘‘អតីតម្បិ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ សង្ខេបតោ សំកិលេសធម្មេសុ អភិនិវិដ្ឋា ហីនាធិមុត្តិកា
ឥទំ បន ទុស្សីលានំ ទុស្សីលសេវនមេវ, សីលវន្តានំ សីលវន្តសេវនមេវ, ទុប្បញ្ញានំ ទុប្បញ្ញសេវនមេវ, បញ្ញវន្តានំ បញ្ញវន្តសេវនមេវ កោ និយាមេតីតិ? អជ្ឈាសយធាតុ និយាមេតិ។ សម្ពហុលា កិរ ភិក្ខូ ឯកស្មិំ គាមេ ភិក្ខាចារំ ចរន្តិ។ តេ មនុស្សា ពហុំ ភត្តំ អាហរិត្វា បត្តានិ បូរេត្វា ‘‘យថាសភាគំ បរិភុញ្ជថា’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសុំ។ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘អាវុសោ, មនុស្សា ធាតុសំយុត្តកម្មេ បយោជេន្តី’’តិ។ ឯវំ អជ្ឈាសយធាតុ និយាមេតីតិ។ ធាតុសំយុត្តេន អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ – គិជ្ឈកូដបព្ពតស្មិញ្ហិ គិលានសេយ្យាយ និបន្នោ ភគវា អារក្ខត្ថាយ បរិវារេត្វា វសន្តេសុ សារិបុត្តមោគ្គល្លានាទីសុ ឯកមេកំ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ចង្កមន្តំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តំ សម្ពហុលេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ចង្កមន្តន្តិ។ ឯវំ, ភន្តេ។ សព្ពេ ខោ ឯតេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ មហាបញ្ញា’’តិ (សំ. និ. ២.៩៩) សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ។
គាថាសុ សំសគ្គាតិ សំកិលេសតោ សហវាសាទិវសេន សមាយោគតោ, អថ វា ទស្សនសំសគ្គោ, សវនសំសគ្គោ, សមុល្លាបសំសគ្គោ, សម្ភោគសំសគ្គោ, កាយសំសគ្គោតិ ឯវំ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យតោ កុតោចិ វនថោ ជាតោតិ កិលេសោ ឧប្បន្នោ មគ្គេន អសមូហតោ។ អសំសគ្គេន ឆិជ្ជតីតិ សំសគ្គបដិក្ខេបេន កាយវិវេកាទិនា បុព្ពភាគេ ឆិជ្ជិត្វា បុន អច្ចន្តាសំសគ្គេន សមុច្ឆេទវិវេកេន ឆិជ្ជតិ បហីយតិ។ ឯត្តាវតា សង្ខេបតោ ហីនាធិមុត្តិយា សមុទយោ អត្ថង្គមោ ច ទស្សិតោ ហោតិ។
យស្មា ‘‘បរិត្តំ ទារុ’’ន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ បរិត្តំ ទារុន្តិ ខុទ្ទកំ កដ្ឋមយំ កុល្លំ។ យថា សីទេ មហណ្ណវេតិ យថា ខុទ្ទកំ កុល្លំ អារុហិត្វា មហាសមុទ្ទំ តរិតុកាមោ តីរំ អប្បត្វា សមុទ្ទមជ្ឈេយេវ ឯវំ កុសីតំ អាគម្ម, សាធុជីវីបិ សីទតីតិ ឯវមេវ កុសីតំ វីរិយារម្ភរហិតំ កិលេសវសិកំ បុគ្គលំ និស្សាយ តេន កតសំសគ្គោ សាធុជីវីបិ បរិសុទ្ធាជីវោ បរិសុទ្ធសីលោបិ សមានោ ហីនសំសគ្គតោ ឧប្បន្នេហិ កាមវិតក្កាទីហិ ខជ្ជមានោ បារំ គន្តុំ អសមត្ថោ សំសារណ្ណវេយេវ សីទតិ។ តស្មាតិ យស្មា ឯវំ អនត្ថាវហោ កុសីតសំសគ្គោ, តស្មា តំ អាគម្ម អាលសិយានុយោគេន កុច្ឆិតំ សីទតីតិ កុសីតំ។ តតោ ឯវ ហីនវីរិយំ និព្ពីរិយំ អកល្យាណមិត្តំ បរិវជ្ជេយ្យ។ ឯកន្តេនេវ បន កាយវិវេកាទីនញ្ចេវ តទង្គវិវេកាទីនញ្ច វសេន បវិវិត្តេហិ, តតោ ឯវ កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយេហិ បរិសុទ្ធេហិ និព្ពានំ បដិបេសិតត្តភាវតោ បហិតត្តេហិ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានានំ វសេន ឈាយនតោ ឈាយីហិ សព្ពកាលំ បគ្គហិតវីរិយតាយ អារទ្ធវីរិយេហិ បណ្ឌិតេហិ សប្បញ្ញេហិយេវ សហ អាវសេយ្យ សំវសេយ្យាតិ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. បរិហានសុត្តវណ្ណនា
៧៩. ទសមេ បរិហានាយ សំវត្តន្តីតិ អវុទ្ធិយា ភវន្តិ, មគ្គាធិគមស្ស បរិបន្ថាយ ហោន្តិ។ អធិគតស្ស បន មគ្គស្ស បរិហានិ នាម នត្ថិ។ ‘‘តយោ ធម្មា’’តិ ធម្មាធិដ្ឋានវសេន ឧទ្ទិដ្ឋធម្មេ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ វិភជន្តោ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, សេខោ ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ កម្មារាមោ។ កម្មេ រតោតិ កម្មរតោ។ កម្មារាមតំ កម្មាភិរតិំ អនុយុត្តោ បយុត្តោតិ កម្មារាមតមនុយុត្តោ។ តត្ថ កម្មំ នាម ឥតិកត្តព្ពំ កម្មំ, សេយ្យថិទំ – ចីវរវិចារណំ, ចីវរករណំ, ឧបត្ថម្ភនំ, បត្តត្ថវិកំ, អំសពន្ធនំ, កាយពន្ធនំ, ធមករណំ, អាធារកំ, បាទកថលិកំ, សម្មជ្ជនីតិ ឯវមាទីនំ ឧបករណានំ ករណំ, យញ្ច វិហារេ ខណ្ឌផុល្លាទិបដិសង្ខរណំ
‘‘យានិ ខោ បន តានិ សព្រហ្មចារីនំ ឧច្ចាវចានិ កិំករណីយានិ, តត្ថ ទក្ខោ ហោតិ អនលសោ, តត្រុបាយាយ វីមំសាយ សមន្នាគតោ, អលំ កាតុំ អលំ សំវិធាតុ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៥; អ. និ. ១០.១៨) –
អាទិនា សត្ថារា អនុញ្ញាតករណមេវ ហោតិ។
ភស្សារាមោតិ យោ ភគវតា បដិក្ខិត្តរាជកថាទិវសេន រត្តិន្ទិវំ វីតិនាមេតិ, អយំ ភស្សេ បរិយន្តការី ន ហោតីតិ ភស្សារាមោ នាម។ យោ បន រត្តិម្បិ ទិវាបិ ធម្មំ កថេតិ, បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតិ, អយំ អប្បភស្សោ ភស្សេ បរិយន្តការីយេវ។ កស្មា? ‘‘សន្និបតិតានំ វោ, ភិក្ខវេ, ទ្វយំ ករណីយំ – ធម្មី វា កថា, អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ’’តិ (ម. និ. ១.២៧៣) វុត្តវិធិំយេវ បដិបន្នោតិ។
និទ្ទារាមោតិ យោ យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខំ, បស្សសុខំ, មិទ្ធសុខំ អនុយុញ្ជតិ, យោ ច គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ ឋិតោបិ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ និទ្ទាយតិ, អយំ និទ្ទារាមោ នាម។ យស្ស បន ករជកាយគេលញ្ញេន ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតរតិ, នាយំ និទ្ទារាមោ, តេនេវាហ –
‘‘អភិជានាមិ ខោ បនាហំ, អគ្គិវេស្សន, គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ និទ្ទំ ឱក្កមិតា’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧)។
ឯត្ថ
គាថាសុ ឧទ្ធតោតិ ចិត្តវិក្ខេបករេន ឧទ្ធច្ចេន ឧទ្ធតោ អវូបសន្តោ។ អប្បកិច្ចស្សាតិ អនុញ្ញាតស្សបិ វុត្តប្បការស្ស កិច្ចស្ស យុត្តប្បយុត្តកាលេយេវ ករណតោ អប្បកិច្ចោ អស្ស ភវេយ្យ។ អប្បមិទ្ធោតិ អនុទ្ធតោតិ ភស្សារាមតាយ ឧប្បជ្ជនកចិត្តវិក្ខេបស្ស អភស្សារាមោ ហុត្វា បរិវជ្ជនេន ន ឧទ្ធតោ វូបសន្តចិត្តោ, សមាហិតោតិ អត្ថោ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ។ ឥតិ ឥមស្មិំ វគ្គេ បឋមទុតិយបញ្ចមឆដ្ឋសត្តមអដ្ឋមនវមេសុ សុត្តេសុ វដ្ដំ កថិតំ, ឥតរេសុ វដ្ដវិវដ្ដំ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ចតុត្ថវគ្គោ
១. វិតក្កសុត្តវណ្ណនា
៨០. ចតុត្ថវគ្គស្ស អកុសលវិតក្កាតិ អកោសល្លសម្ភូតា វិតក្កា, មិច្ឆាវិតក្កាតិ អត្ថោ។ អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោតិ ឯត្ថ អនវញ្ញត្តីតិ អនវញ្ញា បរេហិ អត្តនោ អហីឡិតតា អបរិភូតតា, ‘‘អហោ វត មំ បរេ ន អវជានេយ្យុ’’ន្តិ ឯវំ បវត្តោ ឥច្ឆាចារោ, តាយ អនវញ្ញត្តិយា បដិសំយុត្តោ សំសដ្ឋោ, តំ វា អារព្ភ បវត្តោ អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ។ តស្មា ‘‘កថំ នុ ខោ មំ បរេ គហដ្ឋា ចេវ បព្ពជិតា ច ន ឱរកតោ ទហេយ្យុ’’ន្តិ សម្ភាវនកម្យតាយ ឥច្ឆាចារេ, ឋត្វា បវត្តិតវិតក្កស្សេតំ អធិវចនំ។ លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោតិ ចីវរាទិលាភេន ចេវ សក្ការេន ច កិត្តិសទ្ទេន បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោតិ បរេសុ អនុទ្ទយតាបតិរូបកេន គេហសិតបេមេន បដិសំយុត្តោ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘សំសដ្ឋោ វិហរតិ រាជូហិ រាជមហាមត្តេហិ ព្រាហ្មណេហិ គហបតិកេហិ តិត្ថិយេហិ តិត្ថិយសាវកេហិ សហនន្ទី សហសោកី, សុខិតេសុ សុខិតោ, ទុក្ខិតេសុ ទុក្ខិតោ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ អត្តនាវ យោគំ អាបជ្ជតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៣; ៤.២៤១; វិភ. ៨៨៨)។
គាថាសុ អនវញ្ញត្តិយា បដិសំយុត្តោ បុគ្គលោ អនវញ្ញត្តិសំយុត្តោ។ លាភសក្ការេ លាភសក្ការគារវោ។ សុខទុក្ខេសុ អមា សហ ភវាតិ អមច្ចា, សហាយសទិសា ឧបដ្ឋាកា។ តេហិ គេហសិតបេមវសេន សហ នន្ទនសីលោ សហនន្ទី អមច្ចេហិ, ឥមិនា បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តំ វិតក្កំ ទស្សេតិ។ អារា សំយោជនក្ខយាតិ ឥមេហិ តីហិ វិតក្កេហិ អភិភូតោ បុគ្គលោ សំយោជនក្ខយតោ អរហត្តតោ ទូរេ, តស្ស តំ ទុល្លភន្តិ អត្ថោ។
បុត្តបសុន្តិ បុត្តេ ច បសវោ ច។ បុត្តសទ្ទេន ចេត្ថ ទារាទយោ; បសុសទ្ទេន អស្សមហិំសខេត្តវត្ថាទយោ វិវាហេតិ វិវាហការាបនេ។ ឥមិនា អាវាហោបិ សង្គហិតោ។ សំហរានីតិ បរិគ្គហានិ, បរិក្ខារសង្គហានីតិ អត្ថោ។ ‘‘សន្ថវានី’’តិ ច បឋន្តិ, មិត្តសន្ថវានីតិ អត្ថោ។ សព្ពត្ថ ហិត្វាតិ សម្ពន្ធោ។ ភព្ពោ សោ តាទិសោ ភិក្ខូតិ សោ យថាវុត្តំ សព្ពំ បបញ្ចំ បរិច្ចជិត្វា យថា សត្ថារា វុត្តាយ សម្មាបដិបត្តិយា, តថា បស្សិតព្ពតោ តាទិសោ សំសារេ ភយំ ឥក្ខតីតិ ភិក្ខុ ឧត្តមំ សម្ពោធិំ អរហត្តំ បត្តុំ អរហតិ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. សក្ការសុត្តវណ្ណនា
៨១. ទុតិយេ សក្ការេនាតិ សក្ការេន ហេតុភូតេន, អថ វា សក្ការេនាតិ សក្ការហេតុនា, សក្ការហេតុកេន វា។ សក្ការញ្ហិ និស្សាយ អភិភូតាតិ អជ្ឈោត្ថដា។ បរិយាទិន្នចិត្តាតិ ខេបិតចិត្តា, ឥច្ឆាចារេន មានមទាទិនា ច ខយំ បាបិតកុសលចិត្តា។ អថ វា បរិយាទិន្នចិត្តាតិ អសក្ការេនាតិ ហីឡេត្វា បរិភវិត្វា បរេហិ អត្តនិ បវត្តិតេន អសក្ការេន ហេតុនា, អសក្ការហេតុកេន វា មានាទិនា។ សក្ការេន ច អសក្ការេន ចាតិ កេហិចិ បវត្តិតេន សក្ការេន កេហិចិ បវត្តិតេន អសក្ការេន ច។ យេ ហិ កេហិចិ បឋមំ សក្កតា ហុត្វា តេហិយេវ អសារភាវំ ញត្វា បច្ឆា អសក្កតា ហោន្តិ, តាទិសេ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សក្ការេន ច អសក្ការេន ចា’’តិ។
ឯត្ថ សក្ការេន អភិភូតា ទេវទត្តាទយោ និទស្សេតព្ពា។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘ផលំ វេ កទលិំ ហន្តិ, ផលំ វេឡុំ ផលំ នឡំ;
សក្ការោ កាបុរិសំ ហន្តិ, គព្ភោ អស្សតរិំ យថា’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៨៣; អ. និ. ៤.៦៨; ចូឡវ. ៣៣៥);
សាធូនំ
‘‘កិសញ្ហិ វច្ឆំ អវកិរិយ ទណ្ឌកី,
ឧច្ឆិន្នមូលោ សជនោ សរដ្ឋោ;
កុក្កុឡនាមេ និរយម្ហិ បច្ចតិ,
តស្ស ផុលិង្គានិ បតន្តិ កាយេ។
‘‘យោ
ធម្មំ ភណន្តេ សមណេ អទូសកេ;
តំ នាឡិកេរំ សុនខា បរត្ថ,
សង្គម្ម ខាទន្តិ វិផន្ទមានំ’’។ (ជា. ២.១៧.៧០-៧១);
‘‘ឧបហច្ច មនំ មជ្ឈោ, មាតង្គស្មិំ យសស្សិនេ;
សបារិសជ្ជោ ឧច្ឆិន្នោ, មជ្ឈារញ្ញំ តទា អហូ’’តិ។ (ជា. ២.១៩.៩៦);
សក្ការេន ច អសក្ការេន ច អភិភូតា អញ្ញតិត្ថិយា នាដបុត្តាទយោ និទស្សេតព្ពា។
គាថាសុ ឧភយន្តិ ឧភយេន សក្ការេន ច អសក្ការេន ច។ សមាធិ ន វិកម្បតីតិ ន ចលតិ, ឯកគ្គភាវេន តិដ្ឋតិ។ កស្ស បន ន ចលតីតិ អាហ ‘‘អប្បមាទវិហារិនោ’’តិ។ យោ បមាទករធម្មានំ រាគាទីនំ សុដ្ឋុ បហីនត្តា អប្បមាទវិហារី អរហា, តស្ស។ សោ ហិ លោកធម្មេហិ ន វិកម្បតិ។ សុខុមទិដ្ឋិវិបស្សកន្តិ ផលសមាបត្តិអត្ថំ សុខុមាយ ទិដ្ឋិយា បញ្ញាយ អភិណ្ហំ បវត្តវិបស្សនត្តា សុខុមទិដ្ឋិវិបស្សកំ។ ឧបាទានក្ខយារាមន្តិ ចតុន្នំ ឧបាទានានំ ខយំ បរិយោសានភូតំ អរហត្តផលំ អារមិតព្ពំ ឯតស្សាតិ ឧបាទានក្ខយារាមំ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. ទេវសទ្ទសុត្តវណ្ណនា
៨២. តតិយេ ទេវេសូតិ ឋបេត្វា អរូបាវចរទេវេ ចេវ អសញ្ញទេវេ ច តទញ្ញេសុ ឧបបត្តិទេវេសុ។ ទេវសទ្ទាតិ ទេវានំ បីតិសមុទាហារសទ្ទា។ និច្ឆរន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ អាលាបសល្លាបវសេន បវត្តន្តិ។ សមយា សមយំ ឧបាទាយាតិ សមយតោ សមយំ បដិច្ច។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មិំ កាលេ ឋិតា តេ ទេវា តំ កាលំ អាគម្ម នំ បស្សិស្សន្តិ, តតោ តំ សមយំ សម្បត្តំ អាគម្មាតិ។ ‘‘សមយំ សមយំ ឧបាទាយា’’តិ ច កេចិ បឋន្តិ, តេសំ យស្មិំ សមយេតិ យទា ‘‘អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣៤; បាចិ. ៤១៧), ‘‘សម្ពាធោ ឃរាវាសោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៩១; សំ. និ. ២.១៥៤) ច កាមេសុ ឃរាវាសេ ច អាទីនវា, តប្បដិបក្ខតោ នេក្ខម្មេ អានិសំសា ច សុទិដ្ឋា ហោន្តិ, តស្មិំ សមយេ។ តទា ហិស្ស ឯកន្តេន បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមតិ។ អរិយសាវកោតិ អរិយស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាវកោ, សាវកភាវំ ឧបគន្តុកាមោ, អរិយសាវកោ វា អវស្សំភាវី កេសមស្សុំ ឱហារេត្វាតិ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា អបនេត្វា។ កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វាតិ កសាយេន រត្តតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ និវាសេត្វា ចេវ បារុបិត្វា ច។ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជ្ជាយ ចេតេតីតិ អគារស្មា ឃរា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជេយ្យន្តិ បព្ពជ្ជាយ ចេតេតិ បកប្បេតិ, បព្ពជតីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវណិជ្ជាទិកម្មំ អគារិយន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ, តស្មា បព្ពជ្ជា អនគារិយន្តិ ញាតព្ពា។
មារេនាតិ កិលេសមារេន។ សង្គាមាយ ចេតេតីតិ យុជ្ឈនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, មារំ អភិវិជេតុំ សន្នយ្ហតិ។ យស្មា បន ឯវរូបស្ស បដិបជ្ជនកបុគ្គលស្ស ទេវបុត្តមារោបិ អន្តរាយាយ ឧបក្កមតិ, តស្មា តស្សបិ វសេន មារេនាតិ ឯត្ថ ទេវបុត្តមារេនាតិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តស្សាបិ អយំ ឥច្ឆាវិឃាតំ ករិស្សតេវាតិ។ យស្មា បន បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ខុរគ្គតោ វា បដ្ឋាយ សីលានិ សមាទិយន្តោ បរិសោធេន្តោ សមថវិបស្សនាសុ កម្មំ ករោន្តោ យថារហំ តទង្គប្បហានវិក្ខម្ភនប្បហានានំ វសេន កិលេសមារំ បរិបាតេតិ នាម, ន យុជ្ឈតិ នាម សម្បហារស្ស អភាវតោ, តស្មា វុត្តំ ‘‘មារេន សទ្ធិំ សង្គាមាយ ចេតេតី’’តិ។
សត្តន្នន្តិ កោដ្ឋាសតោ សត្តន្នំ, បភេទតោ បន តេ សត្តតិំស ហោន្តិ។ កថំ? ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា ពោធិបក្ខិយានន្តិ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពោធីតិ លទ្ធនាមស្ស អរិយបុគ្គលស្ស មគ្គញាណស្សេវ វា បក្ខេ ភវានំ ភាវនានុយោគមនុយុត្តោតិ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គភាវនានុយោគមនុយុត្តោ។ វិបស្សនាក្ខណេ ហិ សតិបដ្ឋានាទយោ បរិយាយេន ពោធិបក្ខិយា នាម, មគ្គក្ខណេយេវ បន តេ និប្បរិយាយេន ពោធិបក្ខិយា នាម ហោន្តិ។
អាសវានំ ខយាតិ កាមាសវាទីនំ សព្ពេសំ អាសវានំ ខយា។ អាសវេសុ ហិ ខីណេសុ សព្ពេ កិលេសា ខីណាយេវ ហោន្តិ។ តេន អរហត្តមគ្គោ វុត្តោ ហោតិ។ អនាសវន្តិ អាសវវិរហិតំ។ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ឯត្ថ ចេតោវចនេន អរហត្តផលសមាធិ, បញ្ញាវចនេន តំសម្បយុត្តា ច បញ្ញា វុត្តា។ តត្ថ សមាធិ រាគតោ វិមុត្តត្តា ចេតោវិមុត្តិ, បញ្ញា អវិជ្ជាយ វិមុត្តត្តា បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘យោ ហិស្ស, ភិក្ខវេ, សមាធិ, តទស្ស សមាធិន្ទ្រិយំ។ យា ហិស្ស, ភិក្ខវេ, បញ្ញា, តទស្ស បញ្ញិន្ទ្រិយំ។ ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ, អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១៦)។
អបិចេត្ថ សមថផលំ ចេតោវិមុត្តិ, វិបស្សនាផលំ បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា។ ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ។ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាយេវ អភិវិសិដ្ឋាយ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា អបរប្បច្ចយេន ញត្វា។ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ បាបុណិត្វា សម្បាទេត្វា វិហរតិ។ តមេវ សង្គាមសីសំ អភិវិជិយ អជ្ឈាវសតីតិ មារំ អភិវិជិនិត្វា វិជិតវិជយត្តា តេន កតសង្គាមសង្ខាតស្ស អរិយមគ្គស្ស សីសភូតំ អរហត្តផលសមាបត្តិឥស្សរិយដ្ឋានំ, អភិភវន្តោ អាវសតិ, សមាបជ្ជតិ ឥច្ចេវ អត្ថោ។ ឥមេ ច ទេវសទ្ទា ទិដ្ឋសច្ចេសុ ទេវេសុ បវត្តន្តិ, វិសេសតោ សុទ្ធាវាសទេវេសូតិ វេទិតព្ពំ។
គាថាសុ មហន្តន្តិ សីលាទិគុណមហត្តេន មហន្តំ។ វីតសារទន្តិ បុរិសាជញ្ញាតិ អស្សាទីសុ អស្សាជានីយាទយោ វិយ បុរិសេសុ អាជានីយភូតា ទុជ្ជយមជ្ឈភូតិ បចុរជនេហិ ជេតុំ អសក្កុណេយ្យំ កិលេសវាហិនិំ អភិភវិ អជ្ឈោត្ថរិ។ ‘‘អជ្ជយី’’តិបិ បឋន្តិ, អជិនីតិ អត្ថោ។ ជេត្វាន មច្ចុនោ សេនំ, វិមោក្ខេន អនាវរន្តិ លោកត្តយាភិព្យាបនតោ ទិយឌ្ឍសហស្សាទិវិភាគតោ ច វិបុលត្តា អញ្ញេហិ អាវរិតុំ បដិសេធេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ច អនាវរំ, មច្ចុនោ មារស្ស សេនំ វិមោក្ខេន អរិយមគ្គេន ជេត្វា យោ ត្វំ ទុជ្ជយំ អជយិ, តស្ស នមោ, តេ បុរិសាជញ្ញាតិ សម្ពន្ធោ។
ឥតីតិ វុត្តប្បការេន។ ហិ-ឥតិ និបាតមត្តំ។ ឯតំ បត្តមានសំ អធិគតារហត្តំ ខីណាសវំ ទេវតា នមស្សន្តីតិ វុត្តមេវត្ថំ និគមនវសេន ទស្សេតិ។ អថ វា ឥតីតិ ឥមិនា ការណេន។ កិំ បន ឯតំ ការណំ? នមុចិសេនាវិជយេន បត្តមានសត្តំ។ ឥមិនា ការណេន តំ ទេវតា នមស្សន្តីតិ អត្ថោ។ ឥទានិ តំ ការណំ ផលតោ ទស្សេតុំ ‘‘តញ្ហិ តស្ស ន បស្សន្តិ, យេន មច្ចុវសំ វជេ’’តិ វុត្តំ។ តស្សត្ថោ – យស្មា តស្ស បុរិសាជញ្ញស្ស បណិធាយ គវេសន្តាបិ ទេវា អណុមត្តម្បិ តំ ការណំ ន បស្សន្តិ, យេន សោ មច្ចុនោ មរណស្ស វសំ វជេ ឧបគច្ឆេយ្យ។ តស្មា តំ វិសុទ្ធិទេវា នមស្សន្តីតិ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. បញ្ចបុព្ពនិមិត្តសុត្តវណ្ណនា
៨៣. ចតុត្ថេ យទាតិ យស្មិំ កាលេ។ ទេវោតិ ឧបបត្តិទេវោ។ តយោ ហិ ទេវា – សម្មុតិទេវា, ឧបបត្តិទេវា, វិសុទ្ធិទេវាតិ។ តេសុ សម្មុតិទេវា នាម រាជានោ ខត្តិយា។ ឧបបត្តិទេវា នាម ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ តទុបរិទេវា។ វិសុទ្ធិទេវា នាម ខីណាសវា។ ឥធ បន កាមាវចរទេវោ អធិប្បេតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ទេវោតិ ឧបបត្តិទេវោ’’តិ។ ទេវកាយាតិ ទេវសមូហតោ, ទេវដ្ឋានតោ វា, ទេវលោកតោតិ អត្ថោ។ សមូហនិវាសវាចកោ ហិ អយំ កាយសទ្ទោ។ ចវនធម្មោតិ
បញ្ចស្ស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុភវន្តីតិ អស្ស ឧបដ្ឋិតមរណស្ស ទេវបុត្តស្ស បញ្ច មរណស្ស បុព្ពនិមិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, បកាសានិ វា ហោន្តិ។ មាលា មិលាយន្តីតិ តេន បិឡន្ធិតមាលា មជ្ឈន្ហិកសមយេ អាតបេ ខិត្តា វិយ មិលាតា វិហតសោភា ហោន្តិ។
វត្ថានិ កិលិស្សន្តីតិ សរទសមយេ វិគតវលាហកេ អាកាសេ អព្ភុស្សក្កមានពាលសូរិយសទិសប្បភានិ
កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តីតិ សុបរិសុទ្ធជាតិមណិ វិយ សុសិក្ខិតសិប្បាចរិយរចិតសុវណ្ណបដិមា វិយ ច បុព្ពេ សេទមលជល្លិការហិតសរីរស្ស តស្មិំ ខណេ ឧភោហិ កច្ឆេហិ សេទធារា សន្ទន្តិ បគ្ឃរន្តិ។ ន កេវលញ្ច កច្ឆេហិយេវ, សកលសរីរតោបិ បនស្ស សេទជលកណ្ណិកា មុច្ចតិយេវ, យេន អាមុត្តមុត្តាជាលគវច្ឆិតោ វិយ តស្ស កាយោ ហោតិ។
កាយេ ទុព្ពណ្ណិយំ ឱក្កមតីតិ បុព្ពេ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យថានុភាវំ ឯកយោជនំ ទ្វិយោជនំ យាវ ទ្វាទសយោជនមត្តម្បិ បទេសំ អាភាយ ផរិត្វា វិជ្ជោតមានោ កាយោ ហោតិ ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចាទិវិរហិតោ, ន សីតំ ន ឧណ្ហំ ឧបឃាតកំ, ទេវធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា វិយ ហោតិ, ទេវបុត្តោ វីសតិវស្សុទ្ទេសិកោ វិយ, តំ ខណំយេវ និប្បភេ និត្តេជេ កាយេ វិរូបភាវោ អនុបវិសតិ សណ្ឋាតិ។
សកេ ទេវោ ទេវាសនេ នាភិរមតីតិ អត្តនោ អច្ឆរាគណេហិ សទ្ធិំ កីឡនបរិចរណកទិព្ពាសនេ ន រមតិ, ន ចិត្តស្សាទំ លភតិ។ តស្ស កិរ មនុស្សគណនាយ សត្តហិ ទិវសេហិ មរណំ ភវិស្សតីតិ ឥមានិ បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុភវន្តិ។ សោ តេសំ ឧប្បត្តិយា ‘‘ឯវរូបាយ នាម សម្បត្តិយា វិនា ភវិស្សាមី’’តិ ពលវសោកាភិភូតោ ហោតិ។ តេនស្ស កាយេ មហាបរិឡាហោ
ឥមានិ បន បុព្ពនិមិត្តានិ យថា លោកេ មហាបុញ្ញានំ រាជរាជមហាមត្តាទីនំយេវ ឧក្កាបាតភូមិចាលចន្ទគ្គាហាទីនិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, ន សព្ពេសំ; ឯវមេវ មហេសក្ខទេវានំយេវ បញ្ញាយតិ។ ឧប្បន្នានិ ច តានិ ‘‘ឥមានិ មរណស្ស បុព្ពនិមិត្តានិ នាមា’’តិ កេចិ ទេវា ជានន្តិ, ន សព្ពេ។ តត្ថ យោ មន្ទេន កុសលកម្មេន និព្ពត្តោ, សោ ‘‘ឥទានិ កោ ជានាតិ, ‘កុហិំ និព្ពត្តិស្សាមី’’’តិ ភាយតិ។ យោ បន មហាបុញ្ញោ, សោ ‘‘ពហុំ មយា ទានំ ទិន្នំ, សីលំ រក្ខិតំ, បុញ្ញំ ឧបចិតំ, ឥតោ ចុតស្ស មេ សុគតិយេវ បាដិកង្ខា’’តិ ន
តីហិ វាចាហិ អនុមោទេន្តីតិ ឥទានិ វុច្ចមានេហិ តីហិ វចនេហិ អនុមោទេន្តិ, មោទំ បមោទំ ឧប្បាទេន្តិ, អស្សាសេន្តិ, អភិវទនវសេន វា តំខណានុរូបំ បមោទំ ករោន្តិ។ កេចិ បន ‘‘អនុមោទេន្តី’’តិ បទស្ស ‘‘ឱវទន្តី’’តិ វទន្តិ។ ឥតោតិ ទេវលោកតោ។ ភោតិ អាលបនំ។ សុគតិន្តិ សុន្ទរគតិំ, មនុស្សលោកំ សន្ធាយ វទន្តិ។ គច្ឆាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ឧបេហិ។
ឯវំ វុត្តេតិ ឯវំ តទា តេហិ ទេវេហិ តស្ស ‘‘ឥតោ ភោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិអាទិនា វត្តព្ពវចនេ ភគវតា វុត្តេ អញ្ញតរោ នាមគោត្តេន អបាកដោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ អនុសន្ធិកុសលោ ឯកោ ភិក្ខុ ‘‘ឯតេ សុគតិអាទយោ ភគវតា អវិសេសតោ វុត្តា អវិភូតា, ហន្ទ តេ វិភូតតរេ ការាបេស្សាមី’’តិ ឯតំ ‘‘កិំនុ ខោ, ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច។ សទ្ធាទិគុណវិសេសបដិលាភការណតោ ទេវូបបត្តិហេតុតោ ច មនុស្សត្តំ ទេវានំ ‘‘មនុស្សត្តំ ខោ ភិក្ខុ ទេវានំ សុគតិគមនសង្ខាត’’ន្តិ។
សុគតិគមនសង្ខាតន្តិ ‘‘សុគតិគមន’’ន្តិ សម្មា កថិតំ, វណ្ណិតំ ថោមិតន្តិ អត្ថោ។ យំ មនុស្សភូតោតិ ឯត្ថ យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ, តេន បដិលភតីតិ ឯត្ថ បដិលភនកិរិយា អាមសីយតិ, យោ សទ្ធាបដិលាភោតិ អត្ថោ។ មនុស្សភូតោតិ មនុស្សេសុ ឧប្បន្នោ, មនុស្សភាវំ វា តថាគតប្បវេទិតេ ធម្មវិនយេតិ តថាគតេន ភគវតា ទេសិតេ សិក្ខត្តយសង្គហេ សាសនេ។ តញ្ហិ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មោ ច, អាសយានុរូបំ វិនេយ្យានំ វិនយនតោ វិនយោ ចាតិ ធម្មវិនយោ, ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា វា ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មំ អប្បរជក្ខជាតិកំ វិនេតីតិ ធម្មវិនយោ។ ធម្មេនេវ វា វិនយោ, ន ទណ្ឌសត្ថេហីតិ ធម្មវិនយោ, ធម្មយុត្តោ វា វិនយោតិ ធម្មវិនយោ, ធម្មាយ វា សហ មគ្គផលនិព្ពានាយ វិនយោតិ ធម្មវិនយោ, មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិធម្មតោ វា បវត្តោ វិនយោតិ ធម្មវិនយោ។ ធម្មោ វា ភគវា ធម្មភូតោ ធម្មកាយោ ធម្មស្សាមី, តស្ស ធម្មស្ស វិនយោ, ន តក្កិយានន្តិ ធម្មវិនយោ, ធម្មេ វា មគ្គផលេ និប្ផាទេតព្ពវិសយភូតេ វា បវត្តោ វិនយោតិ ធម្មវិនយោតិ វុច្ចតិ។ តស្មិំ ធម្មវិនយេ។
សទ្ធំ បដិលភតីតិ ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិនា សទ្ធំ ឧប្បាទេតិ។ សទ្ធោ ហិ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេ អារាធេស្សតិ។ សុលទ្ធលាភសង្ខាតន្តិ ឯត្ថ យថា ហិរញ្ញសុវណ្ណខេត្តវត្ថាទិលាភោ សត្តានំ ឧបភោគសុខំ អាវហតិ, ខុប្បិបាសាទិទុក្ខំ បដិពាហតិ, ធនទាលិទ្ទិយំ វូបសមេតិ, មុត្តាទិរតនបដិលាភហេតុ ហោតិ, លោកសន្តតិញ្ច អាវហតិ; ឯវំ លោកិយលោកុត្តរា សទ្ធាបិ យថាសម្ភវំ លោកិយលោកុត្តរំ វិបាកសុខមាវហតិ, សទ្ធាធុរេន បដិបន្នានំ
‘‘សទ្ធោ សីលេន សម្បន្នោ, យសោ ភោគសមប្បិតោ;
យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវ បូជិតោ’’តិ។ (ធ. ប. ៣០៣);
ឯវំ សទ្ធាបដិលាភស្ស សុលទ្ធលាភតា វេទិតព្ពា។ យស្មា បនាយំ សទ្ធាបដិលាភោ អនុគាមិកោ អនញ្ញសាធារណោ សព្ពសម្បត្តិហេតុ, លោកិយស្ស ច ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិធនលាភស្ស ការណំ។ សទ្ធោយេវ ហិ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា ឧឡារុឡារវិត្តូបករណានិ អធិគច្ឆតិ, តេហិ ច អត្តនោ
‘‘សទ្ធា ពន្ធតិ បាថេយ្យំ’’។ (សំ. និ. ១.៧៩)។
‘‘សទ្ធា ទុតិយា បុរិសស្ស ហោតី’’តិ ច។ (សំ. និ. ១.៣៦, ៥៩)។
‘‘សទ្ធីធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋ’’ន្តិ ច។ (សំ. និ. ១.៧៣; សុ. និ. ១៨៤)។
‘‘សទ្ធាហត្ថោ មហានាគោ’’តិ ច។ (អ. និ. ៦.៤៣; ថេរគា. ៦៩៤)។
‘‘សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិ ច។ (សំ. និ. ១.១៩៧; សុ. និ. ៧៧)។
‘‘សទ្ធេសិកោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ’’តិ (អ. និ. ៧.៦៧) ច។
‘‘សទ្ធាយ តរតិ ឱឃ’’ន្តិ ច។ (សំ. និ. ១.២៤៦) –
អនេកេសុ ឋានេសុ អនេកេហិ ការណេហិ សទ្ធា សំវណ្ណិតា។
ឥទានិ យាយ សទ្ធាយ សាសនេ កុសលធម្មេសុ សុប្បតិដ្ឋិតោ នាម ហោតិ និយាមោក្កន្តិយា, តំ សទ្ធំ ទស្សេតុំ ‘‘សា ខោ បនស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អស្សាតិ ឥមស្ស ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។ និវិដ្ឋាតិ អភិនិវិដ្ឋា ចិត្តសន្តានំ អនុបវិដ្ឋា។ មូលជាតាតិ ជាតមូលា។ កិំ បន សទ្ធាយ មូលំ បតិដ្ឋិតាតិ អរិយមគ្គាធិគមេន កេនចិ អកម្បនីយភាវេន អវដ្ឋិតា។ តេនេវាហ ‘‘ទឡ្ហា អសំហារិយា’’តិ។ ទឡ្ហាតិ ថិរា។ អសំហារិយាតិ កេនចិ សំហរិតុំ វា ហាបេតុំ វា អបនេតុំ វា អសក្កុណេយ្យា។ ឥតិ តេ ទេវា តស្ស សោតាបត្តិមគ្គសមធិគមំ អាសីសន្តា ឯវំ វទន្តិ។ អត្តនោ ទេវលោកេ កាមសុខូបភោគារហមេវ ហិ អរិយបុគ្គលំ តេ ឥច្ឆន្តិ។ តេនាហ
គាថាសុ បុញ្ញក្ខយមរណម្បិ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទេនេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ចវតិ អាយុសង្ខយា’’តិ។ អនុមោទតន្តិ អនុមោទន្តានំ។ មនុស្សានំ សហព្យតន្តិ និវិដ្ឋស្សាតិ និវិដ្ឋា ភវេយ្យ។ យាវជីវន្តិ យាវ ជីវិតប្បវត្តិយា, យាវ បរិនិព្ពានាតិ អត្ថោ។
អប្បមាណន្តិ សក្កច្ចំ ពហុំ ឧឡារំ ពហុក្ខត្តុញ្ច ករណវសេន បមាណរហិតំ។ និរូបធិន្តិ កិលេសូបធិរហិតំ, សុវិសុទ្ធំ និម្មលន្តិ អត្ថោ។ យស្មា បន តេ ទេវា មហគ្គតកុសលំ ន ឥច្ឆន្តិ កាមលោកសមតិក្កមនតោ, កាមាវចរបុញ្ញមេវ ឥច្ឆន្តិ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – ‘‘ឥតោ ទេវលោកតោ ចុតោ មនុស្សេសុ ឧប្បជ្ជិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ កាយទុច្ចរិតាទិំ សព្ពំ ទុច្ចរិតំ បហាយ កាយសុចរិតាទិំ សព្ពំ សុចរិតំ ឧឡារំ វិបុលំ ឧបចិនិត្វា អរិយមគ្គេន អាគតសទ្ធោ ភវាហី’’តិ។ យស្មា បន លោកុត្តរេសុ បឋមមគ្គំ ទុតិយមគ្គម្បិ វា ឥច្ឆន្តិ អត្តនោ ទេវលោកូបបត្តិយា អនតិវត្តនតោ, តស្មា តេសម្បិ វសេន ‘‘អប្បមាណំ និរូបធិ’’ន្តិបទានំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – បមាណករានំ ទិដ្ឋេកដ្ឋឱឡារិកកាមរាគាទិកិលេសានំ ឧបច្ឆេទេន អប្បមាណំ, សត្តមភវតោ វា ឧប្បជ្ជនារហស្ស ខន្ធូបធិស្ស តំនិព្ពត្តកអភិសង្ខារូបធិស្ស តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសូបធិស្ស ច បហានេន តេសំ អនិព្ពត្តនតោ និរុបធិសង្ខាតនិព្ពានសន្និស្សិតត្តា ច និរុបធីតិ។
ឯវំ អច្ចន្តមេវ អបាយទ្វារបិធាយកំ កម្មំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សគ្គសម្បត្តិនិព្ពត្តកកម្មំ ទស្សេតុំ ‘‘តតោ ឱបធិក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឱបធិកន្តិ ឧបធិវេបក្កំ អត្តភាវសម្បត្តិយា ចេវ ភោគសម្បត្តិយា ច និព្ពត្តកន្តិ អត្ថោ។ ឧបធីតិ ហិ អត្តភាវោ វុច្ចតិ។ យថាហ ‘‘សន្តេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ ឧបធិសម្បត្តិបដិពាហិតានិ ន វិបច្ចន្តី’’តិ ទានេន។ ទានញ្ហិ ឥតរេហិ សុករន្តិ ឯវំ វុត្តំ។ ទានេនាតិ វា បទេន អភយទានម្បិ វុត្តំ, ន អាមិសទានមេវាតិ សីលស្សាបិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ យស្មា បន តេ ទេវា អសុរកាយហានិំ ឯកន្តេនេវ ទេវកាយបារិបូរិញ្ច ឥច្ឆន្តិ, តស្មា តស្ស ឧបាយំ ‘‘អញ្ញេបិ មច្ចេ សទ្ធម្មេ, ព្រហ្មចរិយេ និវេសយា’’តិ ធម្មទានេ និយោជេន្តិ។ យទា វិទូតិ យស្មិំ កាលេ ទេវា ទេវំ ចវន្តំ វិទូ វិជានេយ្យុំ, តទា ឥមាយ យថាវុត្តាយ អនុកម្បាយ ទុក្ខាបនយនកម្យតាយ ‘‘ទេវ, ឥមេ ទេវកាយេ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនវសេន ឯហិ អាគច្ឆាហី’’តិ ច អនុមោទេន្តីតិ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ពហុជនហិតសុត្តវណ្ណនា
៨៤. បញ្ចមេ លោកេតិ ឯត្ថ តយោ លោកា – សត្តលោកោ, សង្ខារលោកោ, ឱកាសលោកោតិ។ តេសុ ឥន្ទ្រិយពទ្ធានំ រូបធម្មានំ អរូបធម្មានំ រូបារូបធម្មានញ្ច សន្តានវសេន វត្តមានានំ សមូហោ សត្តលោកោ, បថវីបព្ពតាទិភេទោ ឱកាសលោកោ, ឧភយេបិ ខន្ធា សង្ខារលោកោ។ តេសុ សត្តលោកោ ឥធ អធិប្បេតោ។ តស្មា លោកេតិ សត្តលោកេ។ តត្ថាបិ ន ទេវលោកេ, ន ព្រហ្មលោកេ, មនុស្សលោកេ។ មនុស្សលោកេបិ ន អញ្ញស្មិំ ចក្កវាឡេ, ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ។ តត្រាបិ ន សព្ពដ្ឋានេសុ, ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ, តស្ស អបរេន មហាសាលា, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ; បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ; ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា
ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឥទំ បន ឧភយម្បិ វិប្បកតវចនមេវ, ឧប្បជ្ជន្តា ពហុជនហិតត្ថាយ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អញ្ញេន ការណេនាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯវរូបញ្ហេត្ថ សទ្ទលក្ខណំ ន សក្កា អញ្ញេន សទ្ទលក្ខណេន បដិពាហិតុំ។
អបិច ឧប្បជ្ជមានោ នាម ឧប្បជ្ជតិ នាម ឧប្បន្នោ នាមាតិ អយំ បភេទោ វេទិតព្ពោ។ តថាគតោ ហិ មហាភិនីហារំ ករោន្តោ, ពុទ្ធករេ ធម្មេ បរិយេសន្តោ, បារមិយោ បូរេន្តោ, បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជន្តោ, ញាតត្ថចរិយំ ចរន្តោ, លោកត្ថចរិយំ, ពុទ្ធត្ថចរិយំ កោដិំ បាបេន្តោ, បារមិយោ បូរេត្វា តុសិតភវនេ តិដ្ឋន្តោ, តតោ ឱតរិត្វា ចរិមភវេ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោ, អគារមជ្ឈេ វសន្តោ, អភិនិក្ខមន្តោ, មហាបធានំ បទហន្តោ, បរិបក្កញាណោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ មារពលំ វិធមេន្តោ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេន្តោ, បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា អនេកាការំ សព្ពសង្ខារេ សម្មសិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោ យាវ អនាគាមិផលំ សច្ឆិករោន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ ឯវ នាម, អរហត្តមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ បន ឧប្បន្នោ នាម។ ពុទ្ធានញ្ហិ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនំ ឧប្បាទនកិច្ចំ អត្ថិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ ពុទ្ធគុណរាសិ អាគតោវ នាម ហោតិ។ តស្មា
សាវកោបិ ខីណាសវោ សាវកពោធិយា ហេតុភូតេ បុញ្ញសម្ភារេ សម្ភរន្តោ បុព្ពយោគំ បុព្ពចរិយំ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ចរិមភវេ និព្ពត្តន្តោ អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្វា សំសារេ អាទីនវំ ទិស្វា បព្ពជ្ជាយ ចេតយមានោ បព្ពជ្ជំ មត្ថកំ បាបេត្វា សីលាទីនិ បរិបូរេន្តោ ធុតធម្មេ សមាទាយ វត្តមានោ ជាគរិយំ អនុយុញ្ជន្តោ ញាណានិ និព្ពត្តេន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ហេដ្ឋិមមគ្គេ អធិគច្ឆន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ ឯវ នាម, អរហត្តមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ បន ឧប្បន្នោ នាម។ សេក្ខោ បន បុព្ពូបនិស្សយតោ បដ្ឋាយ យាវ គោត្រភុញាណា ឧប្បជ្ជមានោ នាម, បឋមមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាម, បឋមផលក្ខណតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នោ នាម។ ឯត្តាវតា ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា លោកេ ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ បទានំ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ។
ឥទានិ ពហុជនហិតាយាតិអាទីសុ ពហុជនហិតាយាតិ មហាជនស្ស ហិតត្ថាយ។ ពហុជនសុខាយាតិ មហាជនស្ស សុខត្ថាយ។ លោកានុកម្បាយាតិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច។ កតរសត្តលោកស្សាតិ
អបិច ពហុជនហិតាយាតិ ពហុជនស្ស ហិតត្ថាយ, នេសំ បញ្ញាសម្បត្តិយា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកហិតូបទេសកោតិ។ ពហុជនសុខាយាតិ ពហុជនស្ស សុខត្ថាយ, ចាគសម្បត្តិយា ឧបករណសុខសម្បទាយកោតិ។ លោកានុកម្បាយាតិ លោកស្ស អនុកម្បនត្ថាយ, មេត្តាករុណាសម្បត្តិយា មាតាបិតរោ វិយ លោកស្ស រក្ខិតា គោបិតាតិ។ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានន្តិ ឥធ ទេវមនុស្សគ្គហណេន ភព្ពបុគ្គលេ វេនេយ្យសត្តេ ឯវ គហេត្វា តេសំ និព្ពានមគ្គផលាធិគមាយ តថាគតស្ស ឧប្បត្តិ ទស្សិតា បឋមវារេ, ទុតិយតតិយវារេសុ បន អរហតោ សេក្ខស្ស ច វសេន យោជេតព្ពំ។ តត្ថ អត្ថាយាតិ ឥមិនា បរមត្ថាយ, និព្ពានាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ហិតាយាតិ តំសម្បាបកមគ្គត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។ និព្ពានសម្បាបកមគ្គតោ ហិ ឧត្តរិំ ហិតំ នាម នត្ថិ។ សុខាយាតិ ផលសមាបត្តិសុខត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, តតោ ឧត្តរិ សុខាភាវតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អយំ សមាធិ បច្ចុប្បន្នសុខោ ចេវ អាយតិញ្ច សុខវិបាកោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៥៥; អ. និ. ៥.២៧; វិភ. ៨០៤)។
តថាគតោតិអាទីនំ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោតិអាទីសុ តិស្សោបិ វិជ្ជា ភយភេរវេ (ម. និ. ១.៣៤ អាទយោ) អាគតនយេន, ឆបិ វិជ្ជា ឆឡភិញ្ញាវសេន, អដ្ឋបិ វិជ្ជា អម្ពដ្ឋសុត្តេ អាគតាតិ វិជ្ជាហិ, សីលសំវរាទីហិ, បន្នរសហិ ចរណធម្មេហិ ច, អនញ្ញសាធារណេហិ សម្បន្នោ សមន្នាគតោតិ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ។ សោភនគមនត្តា, សុន្ទរំ ឋានំ គតត្តា, សម្មា គតត្តា, សម្មា គទត្តា ច សុគតោ។ សព្ពថា វិទិតលោកត្តា លោកវិទូ។ នត្ថិ ឯតស្ស ឧត្តរោតិ អនុត្តរោ។ បុរិសទម្មេ បុរិសទម្មសារថិ។ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ អនុសាសតីតិ សត្ថា។ សព្ពស្សាបិ នេយ្យស្ស សព្ពប្បការេន ពុទ្ធោតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.១៣២-១៣៣) គហេតព្ពោ។
សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិ…បេ.… បរិយោសានកល្យាណន្តិ សោ ភគវា សត្តេសុ ការុញ្ញំ បដិច្ច ហិត្វាបិ អនុត្តរំ វិវេកសុខំ ធម្មំ ទេសេតិ។ តញ្ច ខោ អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ទេសេតិ។ កថំ? ឯកគាថាបិ ហិ សមន្តភទ្ទកត្តា ធម្មស្ស បឋមបាទេន អាទិកល្យាណា, ទុតិយតតិយេហិ មជ្ឈេកល្យាណា, បច្ឆិមេន បរិយោសានកល្យាណា។ ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ និទានេន អាទិកល្យាណំ, និគមនេន បរិយោសានកល្យាណំ, សេសេន មជ្ឈេកល្យាណំ។ នានានុសន្ធិកំ សុត្តំ បឋមេន អនុសន្ធិនា អាទិកល្យាណំ, បច្ឆិមេន បរិយោសានកល្យាណំ, សេសេហិ មជ្ឈេកល្យាណំ។ សកលោបិ វា សាសនធម្មោ អត្តនោ អត្ថភូតេន សីលេន អាទិកល្យាណោ, សមថវិបស្សនាមគ្គផលេហិ មជ្ឈេកល្យាណោ, និព្ពានេន បរិយោសានកល្យាណោ។ សីលសមាធីហិ វា អាទិកល្យាណោ, វិបស្សនាមគ្គេហិ មជ្ឈេកល្យាណោ, ផលនិព្ពានេហិ បរិយោសានកល្យាណោ។ ពុទ្ធសុពុទ្ធតាយ វា អាទិកល្យាណោ, ធម្មសុធម្មតាយ មជ្ឈេកល្យាណោ, សង្ឃសុប្បដិបត្តិយា បរិយោសានកល្យាណោ។ តំ សុត្វា តថត្តាយ បដិបន្នេន អធិគន្តព្ពាយ អភិសម្ពោធិយា វា អាទិកល្យាណោ, បច្ចេកពោធិយា មជ្ឈេកល្យាណោ, សាវកពោធិយា បរិយោសានកល្យាណោ។ សុយ្យមានោ ចេស នីវរណវិក្ខម្ភនតោ សវនេនបិ កល្យាណមេវ អាវហតីតិ អាទិកល្យាណោ, បដិបជ្ជិយមានោ សមថវិបស្សនាសុខាវហនតោ បដិបត្តិយាបិ
យំ បន ភគវា ធម្មំ ទេសេន្តោ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច បកាសេតិ, នានានយេហិ ទីបេតិ, តំ យថានុរូបំ អត្ថសម្បត្តិយា សាត្ថំ, ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនំ។ សង្កាសន, បកាសន, វិវរណ, វិភជន, ឧត្តានីករណ បញ្ញត្តិអត្ថបទសមាយោគតោ សាត្ថំ, អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនំ, អត្ថគម្ភីរតាបដិវេធគម្ភីរតាហិ វា សាត្ថំ, ធម្មគម្ភីរតាទេសនាគម្ភីរតាហិ សព្យញ្ជនំ។ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាវិសយតោ វា សាត្ថំ, ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាវិសយតោ សព្យញ្ជនំ។ បណ្ឌិតវេទនីយតោ បរិក្ខកជនប្បសាទកន្តិ សាត្ថំ, សទ្ធេយ្យតោ លោកិយជនប្បសាទកន្តិ សព្យញ្ជនំ។ គម្ភីរាធិប្បាយតោ សាត្ថំ, ឧត្តានបទតោ សព្យញ្ជនំ។ ឧបនេតព្ពស្ស អភាវតោ សកលបរិបុណ្ណភាវេន កេវលបរិបុណ្ណំ, អបនេតព្ពស្ស អភាវតោ បរិសុទ្ធំ, អបិច បដិបត្តិយា អធិគមព្យត្តិតោ សាត្ថំ, បរិយត្តិយា អាគមព្យត្តិតោ សព្យញ្ជនំ, សីលាទិបញ្ចធម្មក្ខន្ធបារិបូរិយា បរិបុណ្ណំ, និរុបក្កិលេសតោ និត្ថរណត្ថាយ បវត្តិតោ លោកាមិសនិរបេក្ខតោ ច បរិសុទ្ធំ, សិក្ខត្តយបរិគ្គហិតត្តា ព្រហ្មភូតេហិ សេដ្ឋេហិ ចរិតព្ពតោ តេសំ ចរិយភាវតោ ច ព្រហ្មចរិយំ។ តស្មា ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ…បេ.… បកាសេតី’’តិ វុច្ចតិ។ បឋមោតិ គណនានុបុព្ពតោ សព្ពលោកុត្តមភាវតោ ច បឋមោ បុគ្គលោ។
តស្សេវ សត្ថុ សាវកោតិ តស្សេវ យថាវុត្តគុណស្ស សត្ថុ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មទេសនាយ សវនន្តេ ជាតោ ធម្មសេនាបតិសទិសោ សាវកោ, ន បូរណាទិ វិយ បដិញ្ញាមត្តេន សត្ថុ សាវកោ។ បាដិបទោតិ បដិបទាសង្ខាតេន អរិយមគ្គេន អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ ភវោតិ បាដិបទោ, អនិដ្ឋិតបដិបត្តិកិច្ចោ បដិបជ្ជមានោតិ អត្ថោ។ សុត្តគេយ្យាទិ បរិយត្តិធម្មោ ពហុំ សុតោ ឯតេនាតិ ពហុស្សុតោ។ បាតិមោក្ខសំវរាទិសីលេន សីលវតូបបន្នោ។ ឥតិ ភគវា ‘‘លោកានុកម្បា នាម ហិតជ្ឈាសយេន ធម្មទេសនា, សា ច ឥមេសុ ឯវ តីសុ បុគ្គលេសុ បដិពទ្ធា’’តិ ទស្សេតិ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
គាថាសុ តស្សន្វយោតិ តស្សេវ សត្ថុ បដិបត្តិយា ធម្មទេសនាយ ច អនុគមនេន តស្សន្វយោ អនុជាតោ។ អវិជ្ជន្ធការំ វិធមិត្វា សបរសន្តានេសុ ធម្មាលោកសង្ខាតាយ បភាយ ករណតោ បភង្ករា។ ធម្មមុទីរយន្តាតិ ចតុសច្ចធម្មំ កថេន្តា។ អបាបុរន្តីតិ ឧគ្ឃាដេន្តិ។ អមតស្ស និព្ពានស្ស។ ទ្វារំ អរិយមគ្គំ។ យោគាតិ កាមយោគាទិតោ។ សត្ថវាហេនាតិ វេនេយ្យសត្ថវាហនតោ ភវកន្តារនិត្ថរណតោ សត្ថវាហោ, ភគវា, តេន សត្ថវាហេន។ សុទេសិតំ មគ្គមនុក្កមន្តីតិ តេន សម្មា ទេសិតំ អរិយមគ្គំ តស្ស ទេសនានុសារេន អនុគច្ឆន្តិ បដិបជ្ជន្តិ។ ឥធេវាតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ។ សេសំ ឧត្តានមេវ។
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. អសុភានុបស្សីសុត្តវណ្ណនា
៨៥. ឆដ្ឋេ អសុភានុបស្សីតិ អសុភំ អនុបស្សន្តា ទ្វត្តិំសាការវសេន ចេវ ឧទ្ធុមាតកាទីសុ គហិតនិមិត្តស្ស ឧបសំហរណវសេន ច កាយស្មិំ អសុភំ អសុភាការំ អនុបស្សកា ហុត្វា វិហរថ។ អានាបានស្សតីតិ អានាបានេ សតិ, តំ អារព្ភ បវត្តា សតិ, អស្សាសបស្សាសបរិគ្គាហិកា
វោតិ តុម្ហាកំ។ អជ្ឈត្តន្តិ ឥធ គោចរជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ។ បរិមុខន្តិ អភិមុខំ។ សូបដ្ឋិតាតិ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អានាបានស្សតិ ច តុម្ហាកំ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតា បរិមុខន្តិ បរិគ្គហិតនិយ្យានំ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ – ‘‘បរីតិ បរិគ្គហដ្ឋោ, មុខន្តិ និយ្យានដ្ឋោ
ឯវំ សង្ខេបេនេវ រាគចរិតវិតក្កចរិតានំ សប្បាយំ បដិកូលមនសិការកាយានុបស្សនាវសេន សមថកម្មដ្ឋានំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានញ្ច ឧបទិសិត្វា ឥទានិ សុទ្ធវិបស្សនាកម្មដ្ឋានមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចានុបស្សិនោ វិហរថា’’តិ អាហ។ តត្ថ អនិច្ចំ, អនិច្ចលក្ខណំ, អនិច្ចានុបស្សនា, អនិច្ចានុបស្សីតិ ឥទំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ។ ហុត្វា, អភាវតោ, ឧទយព្ពយយោគតោ, តាវកាលិកតោ, និច្ចបដិក្ខេបតោ ច ខន្ធបញ្ចកំ អនិច្ចំ នាម។ តស្ស យោ ហុត្វា អភាវាការោ, តំ អនិច្ចលក្ខណំ នាម។ តំ អារព្ភ បវត្តា វិបស្សនា អនិច្ចានុបស្សនា។ តំ អនិច្ចន្តិ វិបស្សកោ អនិច្ចានុបស្សី។ ឯត្ថ ច ឯកាទសវិធា អសុភកថា បឋមជ្ឈានំ បាបេត្វា, សោឡសវត្ថុកា ច អានាបានកថា ចតុត្ថជ្ឈានំ បាបេត្វា, វិបស្សនាកថា ច វិត្ថារតោ វត្តព្ពា, សា បន សព្ពាការតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៧-៧៤០) កថិតាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។
ឥទានិ អសុភានុបស្សនាទីហិ និប្ផាទេតព្ពំ ផលវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘អសុភានុបស្សីន’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុភាយ ធាតុយាតិ សុភភាវេ, សុភនិមិត្តេតិ អត្ថោ។ រាគានុសយោតិ សុភារម្មណេ ឧប្បជ្ជនារហោ កាមរាគានុសយោ។ សោ កេសាទីសុ ឧទ្ធុមាតកាទីសុ វា អសុភានុបស្សីនំ អសុភនិមិត្តំ គហេត្វា តត្ថ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អធិគតេន អនាគាមិមគ្គេន បហីយតិ, សព្ពសោ សមុច្ឆិន្ទីយតីតិ អត្ថោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អសុភា ភាវេតព្ពា កាមរាគស្ស បហានាយា’’តិ (អ. និ. ៩.៣; ឧទា. ៣១)។ ពាហិរាតិ ពហិទ្ធាវត្ថុកត្តា អនត្ថាវហត្តា ច ពាហិរា ពហិភូតា។ វិតក្កាសយាតិ កាមសង្កប្បាទិមិច្ឆាវិតក្កា។ តេ វិឃាតបក្ខិកាតិ ទុក្ខភាគិយា, ឥច្ឆាវិឃាតនិព្ពត្តនកា វា។ តេ ន ហោន្តីតិ
យា អវិជ្ជា, សា បហីយតីតិ យា សច្ចសភាវបដិច្ឆាទិនី សព្ពានត្ថការី សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស មូលភូតា អវិជ្ជា, សា អនិច្ចានុបស្សីនំ វិហរតំ សមុច្ឆិជ្ជតិ។ ឥទំ កិរ ភគវតា អនិច្ចាការតោ វុដ្ឋិតស្ស សុក្ខវិបស្សកខីណាសវស្ស វសេន វុត្តំ។ តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – តេភូមកេសុ សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចាទិតោ សម្មសនំ បដ្ឋបេត្វា វិបស្សន្តានំ យទា អនិច្ចន្តិ បវត្តមានា វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនា មគ្គេន ឃដីយតិ, អនុក្កមេន អរហត្តមគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ, តេសំ អនិច្ចានុបស្សីនំ វិហរតំ អវិជ្ជា អនវសេសតោ បហីយតិ, អរហត្តមគ្គវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតីតិ។ អនិច្ចានុបស្សីនំ វិហរតន្តិ ឥទំ អនិច្ចលក្ខណស្ស តេសំ បាកដភាវតោ ឥតរស្ស លក្ខណទ្វយស្ស គហណេ ឧបាយភាវតោ វា វុត្តំ, ន បន ឯកស្សេវ លក្ខណស្ស អនុបស្សិតព្ពតោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥)។ អបរម្បិ វុត្តំ ‘‘អនិច្ចសញ្ញិនោ ហិ, មេឃិយ, អនត្តសញ្ញា សណ្ឋាតិ, អនត្តសញ្ញី អស្មិមានសមុគ្ឃាតំ បាបុណាតី’’តិ។
គាថាសុ អានាបានេ បដិស្សតោតិ អានាបាននិមិត្តស្មិំ បដិ បដិ សតោ, ឧបដ្ឋិតស្សតីតិ អត្ថោ។ បស្សន្តិ អាតាបី សព្ពទាតិ អន្តរាវោសានំ អនាបជ្ជិត្វា អសុភានុបស្សនាទីសុ សតតំ អាតាបី យុត្តប្បយុត្តោ, តតោ ឯវ យតោ វាយមមានោ, និយតោ វា សម្មត្តនិយាមេន តត្ថ សព្ពសង្ខារសមថេ និព្ពានេ អរហត្តផលវិមុត្តិយា វិមុច្ចតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. ធម្មានុធម្មបដិបន្នសុត្តវណ្ណនា
៨៦. សត្តមេ ធម្មានុធម្មបដិបន្នស្សាតិ ឯត្ថ ធម្មោ នាម នវវិធោ លោកុត្តរធម្មោ, តស្ស ធម្មស្ស អនុធម្មោ សីលវិសុទ្ធិអាទិ បុព្ពភាគបដិបទាធម្មោ, តំ ធម្មានុធម្មំ បដិបន្នស្ស អធិគន្តុំ បដិបជ្ជមានស្ស។ អយមនុធម្មោ ហោតីតិ អយំ អនុច្ឆវិកសភាវោ បតិរូបសភាវោ ហោតិ។ វេយ្យាករណាយាតិ កថនាយ។ ធម្មានុធម្មបដិបន្នោយន្តិ យន្តិ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន អនុធម្មេន តំ ធម្មានុធម្មំ បដិបន្នោតិ ព្យាករមានោ សម្មទេវ ព្យាករោន្តោ នាម សិយា, ន តតោនិទានំ វិញ្ញូហិ គរហិតព្ពោ សិយាតិ។ យន្តិ វា កិរិយាបរាមសនំ, តេនេតំ ទស្សេតិ ‘‘យទិទំ ធម្មស្សេវ ភាសនំ, ធម្មវិតក្កស្សេវ ច វិតក្កនំ តទុភយាភាវេ ញាណុបេក្ខាយ, អយំ ធម្មានុធម្មបដិបន្នស្ស ភិក្ខុនោ តថារូបោ អយន្តិ កថនាយានុរូបហេតុ អនុច្ឆវិកការណំ។ ភាសមានោ ធម្មំយេវ ភាសេយ្យាតិ កថេន្តោ ចេ ទសកថាវត្ថុធម្មំយេវ កថេយ្យ, ន តប្បដិបក្ខមហិច្ឆតាទិអធម្មំ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យាយំ កថា អភិសល្លេខិកា ចេតោវិវរណសប្បាយា ឯកន្តនិព្ពិទាយ វិរាគាយ និរោធាយ ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ។ សេយ្យថិទំ – អប្បិច្ឆកថា, សន្តុដ្ឋិកថា, បវិវេកកថា, អសំសគ្គកថា, វីរិយារម្ភកថា, សីលកថា, សមាធិកថា, បញ្ញាកថា, វិមុត្តិកថា, វិមុត្តិញាណទស្សនកថា
អភិសល្លេខិកាយ កថាយ លាភី ឯវ ហិ តំ ភាសេយ្យ។ ឯតេន កល្យាណមិត្តសម្បទា ទស្សិតា។
ធម្មវិតក្កន្តិ នេក្ខម្មវិតក្កាទិំ ធម្មតោ អនបេតំ វិតក្កយតោ ‘‘សីលាទិបដិបទំ បរិបូរេស្សាមី’’តិ ឧបរូបរិ ឧស្សាហោ អភិវឌ្ឍិស្សតិ។ សោ បន វិតក្កោ សីលាទីនំ អនុបការធម្មេ វជ្ជេត្វា ឧបការធម្មេ អនុព្រូហនវសេន ហានភាគិយភាវំ អបនេត្វា ឋិតិភាគិយភាវេបិ អដ្ឋត្វា វិសេសភាគិយតំ និព្ពេធភាគិយតញ្ច បាបនវសេន បវត្តិយា អនេកប្បភេទោ វេទិតព្ពោ។ នោ អធម្មវិតក្កន្តិ កាមវិតក្កំ នោ វិតក្កេយ្យាតិ តទុភយំ វា បនាតិ យទេតំ បរេសំ អនុគ្គហណត្ថំ ធម្មភាសនំ អត្តនោ អនុគ្គហណត្ថំ ធម្មវិតក្កនញ្ច វុត្តំ។ អថ វា បន តំ ឧភយំ អភិនិវជ្ជេត្វា អប្បដិបជ្ជិត្វា អកត្វា។ ឧបេក្ខកោតិ
គាថាសុ សមថវិបស្សនាធម្មោ អារមិតព្ពដ្ឋេន អារាមោ ឯតស្សាតិ ធម្មារាមោ។ តស្មិំយេវ ធម្មេ រតោតិ ធម្មរតោ។ តស្សេវ ធម្មស្ស បុនប្បុនំ វិចិន្តនតោ ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ តំ ធម្មំ អាវជ្ជេន្តោ, មនសិ ករោន្តោតិ អត្ថោ។ អនុស្សរន្តិ តមេវ ធម្មំ ឧបរូបរិភាវនាវសេន អនុស្សរន្តោ។ អថ វា វិមុត្តាយតនសីសេ ឋត្វា បរេសំ ទេសនាវសេន សីលាទិធម្មោ អារមិតព្ពដ្ឋេន អារាមោ ឯតស្សាតិ ធម្មារាមោ។ តថេវ តស្មិំ ធម្មេ រតោ អភិរតោតិ ធម្មរតោ។ តេសំយេវ សីលាទិធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសន្តោ កាមវិតក្កាទីនំ ឱកាសំ អទត្វា នេក្ខម្មសង្កប្បាទិធម្មំយេវ អនុវិចិន្តនតោ ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ សទ្ធម្មាតិ សត្តតិំសប្បភេទា ពោធិបក្ខិយធម្មា នវវិធលោកុត្តរធម្មា ច ន បរិហាយតិ, ន ចិរស្សេវ តំ អធិគច្ឆតីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ តស្ស អនុស្សរណវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចរំ វា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចរំ វាតិ ភិក្ខាចារវសេន ចង្កមនវសេន ច ចរន្តោ វា។ យទិ វា តិដ្ឋន្តិ តិដ្ឋន្តោ វា និសិន្នោ វា, ឧទ វា សយន្តិ សយន្តោ វា។ ឯវំ ចតូសុបិ ឥរិយាបថេសុ។ អជ្ឈត្តំ សមយំ ចិត្តន្តិ យថាវុត្តេ កម្មដ្ឋានសង្ខាតេ គោចរជ្ឈត្តេ អត្តនោ ចិត្តំ រាគាទិកិលេសានំ វូបសមនវសេន បជហនវសេន សមយំ សមេន្តោ។ សន្តិមេវាធិគច្ឆតីតិ អច្ចន្តសន្តិំ និព្ពានមេវ បាបុណាតីតិ។
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. អន្ធករណសុត្តវណ្ណនា
៨៧. អដ្ឋមេ អកុសលវិតក្កាតិ អកោសល្លសម្ភូតា វិតក្កា។ អន្ធករណាតិអាទីសុ យស្ស សយំ ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ យថាភូតទស្សននិវារណេន អន្ធំ ករោន្តីតិ អន្ធករណា។ ន បញ្ញាចក្ខុំ ករោន្តីតិ អចក្ខុករណា។ អញ្ញាណំ ករោន្តីតិ អញ្ញាណករណា។ បញ្ញានិរោធិកាតិ វិឃាតបក្ខិកា។ កិលេសនិព្ពានំ ន សំវត្តយន្តីតិ អនិព្ពានសំវត្តនិកា។
កាមវិតក្កោតិ កាមបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ។ សោ ហិ កិលេសកាមសហិតោ ហុត្វា វត្ថុកាមេសុ បវត្តតិ។ ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ។ វិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិហិំសាវិតក្កោ។ ឥមេ ទ្វេ ច សត្តេសុបិ សង្ខារេសុបិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ កាមវិតក្កោ ហិ បិយមនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា វិតក្កេន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ព្យាបាទវិតក្កោ អប្បិយេ អមនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា កុជ្ឈិត្វា ឱលោកនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ នាសនា ឧប្បជ្ជតិ, វិហិំសាវិតក្កោ សង្ខារេសុ ន ឧប្បជ្ជតិ, សង្ខារា ទុក្ខាបេតព្ពា នាម នត្ថិ, ‘‘ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តុ វា ពជ្ឈន្តុ វា ឧច្ឆិជ្ជន្តុ វា វិនស្សន្តុ វា មា វា អហេសុ’’ន្តិ ចិន្តនកាលេ បន សត្តេសុ ឧប្បជ្ជតិ។
ឥមេយេវ បន កាមសង្កប្បាទយោ។ អត្ថតោ ហិ កាមវិតក្កាទីនំ កាមសង្កប្បាទីនញ្ច នានាករណំ នត្ថិ, តំសម្បយុត្តា បន សញ្ញាទយោ កាមសញ្ញាទយោ។ កាមធាតុអាទីនំ បន យស្មា បាឡិយំ –
‘‘កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ…បេ.… មិច្ឆាសង្កប្បោ, អយំ វុច្ចតិ កាមធាតុ, សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា កាមធាតុ។ ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ…បេ.… មិច្ឆាសង្កប្បោ, អយំ វុច្ចតិ ព្យាបាទធាតុ។ ទសសុ អាឃាតវត្ថូសុ ចិត្តស្ស អាឃាតោ បដិឃាតោ…បេ.… អនត្តមនតា ចិត្តស្ស, អយំ វុច្ចតិ ព្យាបាទធាតុ។ វិហិំសាបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ
អាគតត្តា វិសេសោ លព្ភតិ។
តត្ថ ទ្វេ កថា សព្ពសង្គាហិកា ច អសម្ភិន្នា ច។ តត្ថ កាមធាតុយា គហិតាយ ឥតរា ទ្វេបិ គហិតា នាម ហោន្តិ។ តតោ បន នីហរិត្វា អយំ ព្យាបាទធាតុ, អយំ វិហិំសាធាតូតិ ទស្សេតីតិ អយំ សព្ពសង្គាហិកា នាម។ កាមធាតុំ កថេន្តោ បន ភគវា ព្យាបាទធាតុំ ព្យាបាទធាតុដ្ឋានេ
សុក្កបក្ខេ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ នេក្ខម្មវិតក្កោ។ សោ អសុភបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ ហោតិ, អសុភជ្ឈានេ រូបាវចរោ, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរោ។ អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អព្យាបាទវិតក្កោ។ សោ មេត្តាបុព្ពភាគេ អវិហិំសាវិតក្កោ។ សោ ករុណាបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ, ករុណាជ្ឈានេ រូបាវចរោ, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរោ។ យទា បន អលោភោ សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ហោន្តិ។ យទា មេត្តា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ហោន្តិ។ យទា ករុណា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ហោន្តិ។
ឥមេយេវ បន នេក្ខម្មសង្កប្បាទយោ។ អត្ថតោ ហិ នេក្ខម្មវិតក្កាទីនំ នេក្ខម្មសង្កប្បាទីនញ្ច នានាករណំ នត្ថិ, តំសម្បយុត្តា បន សញ្ញាទយោ នេក្ខម្មសញ្ញាទយោ។ នេក្ខម្មធាតុអាទីនំ បន យស្មា បាឡិយំ –
‘‘នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ សង្កប្បោ, អយំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មធាតុ, សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតុ។ អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ សង្កប្បោ, អយំ វុច្ចតិ អព្យាបាទធាតុ។ យា សត្តេសុ មេត្តិ មេត្តាយនា មេត្តាចេតោវិមុត្តិ
អាគតត្តា វិសេសោ លព្ភតិ។ ឥធាបិ សព្ពសង្គាហិកា, អសម្ភិន្នាតិ ទ្វេ កថា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
គាថាសុ វិតក្កយេតិ វិតក្កេយ្យ។ និរាករេតិ អត្តនោ សន្តានតោ នីហរេយ្យ វិនោទេយ្យ, បជហេយ្យាតិ អត្ថោ។ សវេ វិតក្កានិ វិចារិតានិ, សមេតិ វុដ្ឋីវ រជំ សមូហតន្តិ យថា នាម គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ បថវិយំ សមូហតំ សមន្តតោ ឧដ្ឋិតំ រជំ មហតោ អកាលមេឃស្ស វស្សតោ វុដ្ឋិ វិតក្កូបសមេន ចេតសា សព្ពេសំ មិច្ឆាវិតក្កានំ ឧបសមនតោ វិតក្កូបសមេន ឥធេវ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ, សន្តិបទំ និព្ពានំ, សមជ្ឈគា សមធិគតោ ហោតីតិ។
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. អន្តរាមលសុត្តវណ្ណនា
៨៨. នវមេ អន្តរាមលាតិ ឯត្ថ អន្តរាសទ្ទោ –
‘‘នទីតីរេសុ សណ្ឋានេ, សភាសុ រថិយាសុ ច;
ជនា សង្គម្ម មន្តេន្តិ, មញ្ច តញ្ច កិមន្តរ’’ន្តិ។ –
អាទីសុ (សំ. និ. ១.២២៨) ការណេ អាគតោ។ ‘‘អទ្ទសា មំ, ភន្តេ, អញ្ញតរា ឥត្ថី វិជ្ជន្តរិកាយ ភាជនំ ធោវន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៤៩) ខណេ។ ‘‘អបិចាយំ តបោទា ទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតី’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣១) វិវរេ។
‘‘បីតវត្ថេ បីតធជេ, បីតាលង្ការភូសិតេ;
បីតន្តរាហិ វគ្គូហិ, អបិឡន្ធាវ សោភសី’’តិ។ –
អាទីសុ អន្តរា។ យស្មិំ សន្តានេ ឧប្បន្នា, តស្ស មលិនភាវករណតោ មលា។ តត្ថ មលំ នាម ទុវិធំ – សរីរមលំ, ចិត្តមលន្តិ។ តេសុ សរីរមលំ សេទជល្លិកាទិ សរីរេ និព្ពត្តំ, តត្ថ លគ្គំ អាគន្តុករជញ្ច, តំ ឧទកេនបិ នីហរណីយំ, ន តថា សំកិលេសិកំ។ ចិត្តមលំ បន រាគាទិសំកិលេសិកំ, តំ អរិយមគ្គេហេវ នីហរណីយំ។ វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –
‘‘រូបេន សំកិលិដ្ឋេន, សំកិលិស្សន្តិ មាណវា;
រូបេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, អនក្ខាតំ មហេសិនា។
‘‘ចិត្តេន
ចិត្តេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, ឥតិ វុត្តំ មហេសិនា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦);
តេនាហ ភគវា ‘‘ចិត្តសំកិលេសា, ភិក្ខវេ, សត្តា សំកិលិស្សន្តិ, ចិត្តវោទានា វិសុជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.១០០)។ តស្មា ភគវា ឥធាបិ
យថា ចេតេ លោភាទយោ សត្តានំ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជិត្វា មលិនភាវករា នានប្បការសំកិលេសវិធាយកាតិ អន្តរាមលា, ឯវំ ឯកតោ ភុញ្ជិត្វា, ឯកតោ សយិត្វា, ឱតារគវេសី អមិត្តសត្តុ វិយ ចិត្តេ ឯវ ឧប្បជ្ជិត្វា សត្តានំ នានាវិធអនត្ថាវហា, នានប្បការទុក្ខនិព្ពត្តកាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អន្តរាអមិត្តា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ មិត្តបដិបក្ខតោ អមិត្តា, សបត្តកិច្ចករណតោ សបត្តា, ហិំសនតោ វធកា, ឧជុវិបច្ចនីកតោ បច្ចត្ថិកា។
តត្ថ ទ្វីហិ អាការេហិ លោភាទីនំ អមិត្តាទិភាវោ វេទិតព្ពោ។ វេរីបុគ្គលោ ហិ អន្តរំ លភមានោ អត្តនោ វេរិស្ស សត្ថេន វា សីសំ បាតេតិ, ឧបាយេន វា មហន្តំ អនត្ថំ ឧប្បាទេតិ។ ឥមេ ច លោភាទយោ បញ្ញាសិរបាតនេន យោនិសម្បដិបាទនេន ច តាទិសំ តតោ ពលវតរំ អនត្ថំ និព្ពត្តេន្តិ។ កថំ? ចក្ខុទ្វារស្មិញ្ហិ ឥដ្ឋាទីសុ អារម្មណេសុ អាបាថគតេសុ យថារហំ តានិ អារព្ភ លោភាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯត្តាវតាស្ស បញ្ញាសិរំ
‘‘ទិសោ ទិសំ យន្តំ កយិរា, វេរី វា បន វេរិនំ;
មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តំ, បាបិយោ នំ តតោ ករេ’’តិ។ (ធ. ប. ៤២; ឧទា. ៣៣);
គាថាសុ អនត្ថជននោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យទបិ លុទ្ធោ អភិសង្ខរោតិ កាយេន វាចាយ មនសា តទបិ អកុសលំ; យទបិ លុទ្ធោ លោភេន អភិភូតោ
អបរម្បិ វុត្តំ –
‘‘រត្តោ ខោ, ព្រាហ្មណ, រាគេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, បរព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, ឧភយព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, ចេតសិកម្បិ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៣.៥៤)។
ចិត្តប្បកោបនោតិ ចិត្តសង្ខោភនោ។ លោភោ ហិ លោភនីយេ វត្ថុស្មិំ ឧប្បជ្ជមានោ ចិត្តំ ខោភេន្តោ បកោបេន្តោ វិបរិណាមេន្តោ វិការំ ភយមន្តរតោ ជាតំ, តំ ជនោ នាវពុជ្ឈតីតិ តំ លោភសង្ខាតំ អន្តរតោ អព្ភន្តរេ អត្តនោ ចិត្តេយេវ ជាតំ អនត្ថជននចិត្តប្បកោបនាទិំ ភយំ ភយហេតុំ អយំ ពាលមហាជនោ នាវពុជ្ឈតិ ន ជានាតីតិ។
លុទ្ធោ អត្ថំ ន ជានាតីតិ អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទំ អត្ថំ ហិតំ លុទ្ធបុគ្គលោ យថាភូតំ ន ជានាតិ។ ធម្មំ ន បស្សតីតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មម្បិ លុទ្ធោ លោភេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ ន បស្សតិ បច្ចក្ខតោ ន ជានាតិ, បគេវ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘រត្តោ ខោ, ព្រាហ្មណ, រាគេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តត្ថម្បិ យថាភូតំ ន បជានាតិ, បរត្ថម្បិ យថាភូតំ ន បជានាតិ, ឧភយត្ថម្បិ យថាភូតំ ន បជានាតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៣.៥៥)។
អន្ធតមន្តិ អន្ធភាវករំ តមំ។ យន្តិ យត្ថ។ ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ បច្ចត្តវចនំ។ យស្មិំ កាលេ លោភោ សហតេ អភិភវតិ នរំ, អន្ធតមំ តទា ហោតីតិ។ យន្តិ វា ការណវចនំ។ យស្មា យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ, ‘‘លោភោ សហតេ’’តិ ឯត្ថ យទេតំ លោភស្ស សហនំ អភិភវនំ វុត្តំ។ ឯតំ អន្ធភាវករស្ស តមស្ស គមនំ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ។ អថ
យោ ច លោភំ បហន្ត្វានាតិ យោ បុព្ពភាគេ តទង្គវសេន វិក្ខម្ភនវសេន ច យថារហំ សមថវិបស្សនាហិ លោភំ បជហិត្វា តថា បជហនហេតុ លោភនេយ្យេ ទិព្ពេបិ រូបាទិកេ ឧបដ្ឋិតេ ន លុព្ភតិ, ពលវវិបស្សនានុភាវេន លោភោ បហីយតេ តម្ហាតិ តស្មា អរិយបុគ្គលា អរិយមគ្គេន លោភោ បហីយតិ បជហីយតិ, អច្ចន្តមេវ បរិច្ចជីយតិ។ យថា កិំ? ឧទពិន្ទូវ បោក្ខរាតិ បទុមិនិបណ្ណតោ ឧទកពិន្ទុ វិយ។ សេសគាថានម្បិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
តថា
‘‘យទបិ ទុដ្ឋោ អភិសង្ខរោតិ កាយេន វាចាយ មនសា តទបិ អកុសលំ; យទបិ ទុដ្ឋោ ទោសេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ បរស្ស អសតា ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ វធេន វា ពន្ធេន វា ជានិយា វា គរហាយ វា បព្ពាជនាយ វា ពលវម្ហិ ពលត្ថោ ឥតិ, តទបិ អកុសលំ។ ឥតិស្សមេ ទោសជា ទោសនិទានា ទោសសមុទយា ទោសបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តី’’តិ (អ. និ. ៣.៧០)។
តថា –
‘‘ទុដ្ឋោ ខោ, ព្រាហ្មណ, ទោសេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, បរព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, ឧភយព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ ចេតសិកម្បិ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតី’’តិ (អ. និ. ៣.៥៥)។
តថា –
‘‘ទុដ្ឋោ ខោ, ព្រាហ្មណ, ទោសេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តត្ថម្បិ យថាភូតំ ន បជានាតិ
អាទិសុត្តបទានុសារេន អនត្ថជននតា អត្ថហានិហេតុតា ច វេទិតព្ពា។
តថា មោហស្ស ‘‘យទបិ មូឡ្ហោ អភិសង្ខរោតិ កាយេន វាចាយ មនសា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៣.៧០), ‘‘មូឡ្ហោ ខោ, ព្រាហ្មណ, មោហេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តព្យាពាធាយបិ ចេតេតី’’តិអាទិនា(អ. និ. ៣.៥៥), ‘‘អត្តត្ថម្បិ យថាភូតំ ន បជានាតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៣.៥៥) ច អាគតសុត្តបទានុសារេន វេទិតព្ពា។
តាលបក្កំវ ពន្ធនាតិ តាលផលំ វិយ ឧសុមុប្បាទេន វណ្ដតោ, តតិយមគ្គញាណុប្បាទេន តស្ស ចិត្តតោ ទោសោ បហីយតិ, បរិច្ចជីយតីតិ អត្ថោ។ មោហំ វិហន្តិ សោ សព្ពន្តិ សោ អរិយបុគ្គលោ សព្ពំ អាទិច្ចោវុទយំ តមន្តិ អាទិច្ចោ វិយ ឧទយំ ឧគ្គច្ឆន្តោ តមំ អន្ធការំ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ទេវទត្តសុត្តវណ្ណនា
៨៩. ទសមេ តីហិ, ភិក្ខវេ, អសទ្ធម្មេហិ អភិភូតោតិ កា ឧប្បត្តិ? ទេវទត្តេ ហិ អវីចិមហានិរយំ បវិដ្ឋេ ទេវទត្តបក្ខិយា អញ្ញតិត្ថិយា ច ‘‘សមណេន គោតមេន អភិសបិតោ ទេវទត្តោ បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ អព្ភាចិក្ខិំសុ។ តំ សុត្វា សាសនេ អនភិប្បសន្នា មនុស្សា ‘‘សិយា នុ ខោ ឯតទេវំ, យថា ឥមេ ភណន្តី’’តិ អាសង្កំ ឧប្បាទេសុំ។ តំ បវត្តិំ ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ។ អថ ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតា កស្សចិ អភិសបំ ទេន្តិ, តស្មា ន ទេវទត្តោ មយា អភិសបិតោ, អត្តនោ កម្មេនេវ និរយំ បវិដ្ឋោ’’តិ វត្វា តេសំ មិច្ឆាគាហំ បដិសេធេន្តោ ឥមាយ អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥទំ សុត្តំ អភាសិ។
តត្ថ អសទ្ធម្មេហីតិ អសតំ ធម្មេហិ, អសន្តេហិ វា ធម្មេហិ។ អតេកិច្ឆោតិ ពុទ្ធេហិបិ អនិវត្តនីយត្តា អវីចិនិព្ពត្តិយា តិកិច្ឆាភាវតោ អតេកិច្ឆោ, អតិកិច្ឆនីយោតិ អត្ថោ។ អសន្តគុណសម្ភាវនាធិប្បាយេន បវត្តា បាបា ឥច្ឆា ឯតស្សាតិ បាបិច្ឆោ, តស្ស ភាវោ បាបិច្ឆតា បាបមិត្តតា, តាយ។ ឧត្តរិករណីយេតិ ឈានាភិញ្ញាហិ ឧត្តរិករណីយេ អធិគន្តព្ពេ មគ្គផលេ អនធិគតេ សតិ ឯវ, តំ អនធិគន្ត្វាតិ អត្ថោ។ ឱរមត្តកេនាតិ អប្បមត្តកេន ឈានាភិញ្ញាមត្តេន។ វិសេសាធិគមេនាតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាធិគមេន។ អន្តរាតិ វោសានំ អាបាទីតិ អកតកិច្ចោវ សមានោ ‘‘កតកិច្ចោម្ហី’’តិ មញ្ញមានោ សមណធម្មតោ វិគមំ អាបជ្ជិ។ ឥតិ ភគវា ឥមិនា សុត្តេន វិសេសតោ បុថុជ្ជនភាវេ អាទីនវំ បកាសេសិ ភារិយោ បុថុជ្ជនភាវោ, យត្រ ហិ នាម ឈានាភិញ្ញាបរិយោសានា
គាថាសុ មាតិ បដិសេធេ និបាតោ។ ជាតូតិ ឯកំសេន។ កោចីតិ សព្ពសង្គាហកវចនំ។ លោកស្មិន្តិ សត្តលោកេ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ឥមស្មិំ សត្តលោកេ កោចិ បុគ្គលោ ឯកំសេន បាបិច្ឆោ មា ហោតូ’’តិ។ តទមិនាបិ ជានាថ, បាបិច្ឆានំ យថា គតីតិ បាបិច្ឆានំ បុគ្គលានំ យថា គតិ យាទិសី និប្ផត្តិ, យាទិសោ អភិសម្បរាយោ, តំ ឥមិនាបិ ការណេន ជានាថាតិ ទេវទត្តំ និទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ បណ្ឌិតោតិ សមញ្ញាតោតិ បរិយត្តិពាហុសច្ចេន បណ្ឌិតោតិ ញាតោ។ ភាវិតត្តោតិ សម្មតោតិ ឈានាភិញ្ញាហិ ភាវិតចិត្តោតិ សម្ភាវិតោ។ តថា ហិ សោ បុព្ពេ ‘‘មហិទ្ធិកោ គោធិបុត្តោ, មហានុភាវោ គោធិបុត្តោ’’តិ ធម្មសេនាបតិនាបិ បសំសិតោ អហោសិ។ ជលំវ យសសា អដ្ឋា, ទេវទត្តោតិ វិស្សុតោតិ អត្តនោ កិត្តិយា បរិវារេន ជលន្តោ វិយ ឱភាសេន្តោ វិយ ឋិតោ ទេវទត្តោតិ ឯវំ វិស្សុតោ បាកដោ អហោសិ។ ‘‘មេ សុត្ត’’ន្តិបិ បាឋោ, មយា សុតំ សុតមត្តំ, កតិបាហេនេវ អតថាភូតត្តា តស្ស តំ បណ្ឌិច្ចាទិ សវនមត្តមេវាតិ អត្ថោ។
សោ សមានមនុចិណ្ណោ, អាសជ្ជ នំ តថាគតន្តិ សោ ឯវំភូតោ ទេវទត្តោ ‘‘ពុទ្ធោបិ សក្យបុត្តោ, អហម្បិ សក្យបុត្តោ, ពុទ្ធោបិ សមណោ, អហម្បិ សមណោ, ពុទ្ធោបិ ឥទ្ធិមា, អហម្បិ ឥទ្ធិមា, ពុទ្ធោបិ ទិព្ពចក្ខុកោ, អហម្បិ ទិព្ពចក្ខុកោ, ពុទ្ធោបិ ទិព្ពសោតកោ, អហម្បិ ទិព្ពសោតកោ, ពុទ្ធោបិ អវីចិនិរយំ បត្តោ, ចតុទ្វារំ ភយានកន្តិ ជាលានំ តត្ថ ឧប្បន្នសត្តានំ វា និរន្តរតាយ ‘‘អវីចី’’តិ លទ្ធនាមំ ចតូសុ បស្សេសុ ចតុមហាទ្វារយោគេន ចតុទ្វារំ អតិភយានកំ មហានិរយំ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន បត្តោ។ តថា ហិ វុត្តំ –
‘‘ចតុក្កណ្ណោ ចតុទ្វារោ, វិភត្តោ ភាគសោ មិតោ;
អយោបាការបរិយន្តោ, អយសា បដិកុជ្ជិតោ។
‘‘តស្ស អយោមយា ភូមិ, ជលិតា តេជសា យុតា;
សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតិ សព្ពទា’’តិ។ (ម. និ. ៣.២៥០; អ. និ. ៣.៣៦; បេ. វ. ៦៩៣-៦៩៤; ជា. ២.១៩.៨៦-៨៧);
អទុដ្ឋស្សាតិ អទុដ្ឋចិត្តស្ស។ ទុព្ភេតិ ទូសេយ្យ។ តមេវ បាបំ ផុសតីតិ តមេវ អទុដ្ឋទុព្ភិំ បាបបុគ្គលំ បាបំ និហីនំ បាបផលំ ផុសតិ បាបុណាតិ អភិភវតិ។ ភេស្មាតិ វិបុលភាវេន គម្ភីរភាវេន ច ភិំសាបេន្តោ វិយ, វិបុលគម្ភីរោតិ អត្ថោ។ វាទេនាតិ ទោសេន។ វិហិំសតីតិ ពាធតិ អាសាទេតិ។ វាទោ តម្ហិ ន រូហតីតិ តស្មិំ តថាគតេ បរេន អារោបិយមានោ ទោសោ ន រុហតិ, ន តិដ្ឋតិ, វិសកុម្ភោ វិយ សមុទ្ទស្ស, ន តស្ស វិការំ ជនេតីតិ អត្ថោ។
ឯវំ ឆហិ គាថាហិ បាបិច្ឆតាទិសមន្នាគតស្ស និរយូបគភាវទស្សនេន ‘‘តាទិសំ មិត្ត’’ន្តិ ឱសានគាថមាហ។ តស្សត្ថោ – យស្ស សម្មា បដិបន្នស្ស មគ្គានុគោ បដិបត្តិមគ្គំ អនុគតោ សម្មា បដិបន្នោ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគមេន សកលវដ្ដទុក្ខស្ស ខយំ បរិយោសានំ បាបុណេយ្យ។ តាទិសំ ពុទ្ធំ វា ពុទ្ធសាវកំ វា បណ្ឌិតោ សប្បញ្ញោ, អត្តនោ មិត្តំ កុព្ពេថ តេន មេត្តិកំ ករេយ្យ, តញ្ច សេវេយ្យ តមេវ បយិរុបាសេយ្យាតិ។
ឥតិ ឥមស្មិំ វគ្គេ ឆដ្ឋសត្តមសុត្តេសុ វិវដ្ដំ កថិតំ, ឥតរេសុ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. បញ្ចមវគ្គោ
១. អគ្គប្បសាទសុត្តវណ្ណនា
៩០. បញ្ចមវគ្គស្ស អគ្គប្បសាទាតិ ឯត្ថ អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស ‘‘អជ្ជតគ្គេ, សម្ម ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីនំ (ម. និ. ២.៧០)។ អជ្ជតគ្គេ បាណុបេតំ សរណំ គត’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៥០; បារា. ១៥) ច អាទីសុ អាទិម្ហិ ទិស្សតិ។ ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ (កថា. ៤៤១)។ ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិ ច អាទីសុ កោដិយំ។ ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤)។ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨) ច អាទីសុ កោដ្ឋាសេ។ ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អគ្គោ ច សេដ្ឋោ ច ឧត្តមោ ច បវរោ ច (អ. និ. ៤.៩៥)។ អគ្គោហមស្មិ លោកស្សា’’តិ ច អាទីសុ (ទី. និ. ២.៣១; ម. និ. ៣.២០៧) សេដ្ឋេ។ ស្វាយមិធាបិ សេដ្ឋេយេវ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា អគ្គេសុ សេដ្ឋេសុ បសាទា, អគ្គភូតា សេដ្ឋភូតា វា បសាទា អគ្គប្បសាទាតិ អត្ថោ។
បុរិមស្មិញ្ច អត្ថេ អគ្គសទ្ទេន ពុទ្ធាទិរតនត្តយំ វុច្ចតិ។ តេសុ ភគវា តាវ អសទិសដ្ឋេន, គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេន, អសមសមដ្ឋេន ច អគ្គោ។ សោ ហិ មហាភិនីហារំ ទសន្នំ
‘‘ឯកបុគ្គលស្ស
‘‘ឯកបុគ្គលោ
‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជន…បេ.… សម្មាសម្ពុទ្ធោ។
‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ, អទុតិយោ អសហាយោ អប្បដិមោ អប្បដិសមោ អប្បដិភាគោ អប្បដិបុគ្គលោ អសមោ អសមសមោ ទ្វិបទានំ អគ្គោ។ កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០-១៧២, ១៧៤)។
ធម្មសង្ឃាបិ អញ្ញធម្មសង្ឃេហិ អសទិសដ្ឋេន វិសិដ្ឋគុណតាយ ទុល្លភបាតុភាវាទិនា ច អគ្គា។ តថា ហិ តេសំ ស្វាក្ខាតតាទិសុប្បដិបន្នតាទិគុណវិសេសេហិ អញ្ញធម្មសង្ឃា សទិសា អប្បតរនិហីនា វា នត្ថិ, កុតោ សេដ្ឋា។ សយមេវ ច បន តេហិ វិសិដ្ឋគុណតាយ សេដ្ឋា។ តថា ទុល្លភុប្បាទអច្ឆរិយភាវពហុជនហិតសុខាវហា អទុតិយអសហាយាទិសភាវា ច តេ។ យទគ្គេន ហិ ភគវា ទុល្លភបាតុភាវោ, តទគ្គេន ធម្មសង្ឃាបីតិ។ អច្ឆរិយាទិភាវេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ អគ្គេសុ សេដ្ឋេសុ ឧត្តមេសុ បវរេសុ គុណវិសិដ្ឋេសុ បសាទាតិ អគ្គប្បសាទា។
ទុតិយស្មិំ បន អត្ថេ យថាវុត្តេសុ អគ្គេសុ ពុទ្ធាទីសុ ឧប្បត្តិយា អគ្គភូតា បសាទា អគ្គប្បសាទា។ យេ បន អរិយមគ្គេន អាគតា អវេច្ចប្បសាទា, តេ ឯកន្តេនេវ អគ្គភូតា បសាទាតិ អគ្គប្បសាទា។ យថាហ ‘‘ឥធ
យាវតាតិ យត្តកា។ សត្តាតិ បាណិនោ។ អបទាតិ អបាទកា។ ទ្វិបទាតិ ទ្វិបាទកា។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, ន វិកប្បត្ថោ។ យថា ‘‘អនុប្បន្នោ វា កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ វា កាមាសវោ បវឌ្ឍតី’’តិ (ម. និ. ១.១៧) ឯត្ថ អនុប្បន្នោ ច ឧប្បន្នោ ចាតិ អត្ថោ។ យថា ច ‘‘ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយា’’តិ
រូបិនោតិ រូបវន្តោ។ ន រូបិនោតិ អរូបិនោ។ សញ្ញិនោតិ សញ្ញាវន្តោ។ ន សញ្ញិនោតិ អសញ្ញិនោ។ នេវសញ្ញិនាសញ្ញិនោ នាម ភវគ្គបរិយាបន្នា។ ឯត្តាវតា ច កាមភវោ, រូបភវោ, អរូបភវោ, ឯកវោការភវោ, ចតុវោការភវោ, បញ្ចវោការភវោ, សញ្ញីភវោ, អសញ្ញីភវោ, នេវសញ្ញីនាសញ្ញីភវោតិ នវវិធេបិ ភវេ សត្តេ អនវសេសតោ បរិយាទិយិត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។ ឯត្ថ ហិ រូបិគ្គហណេន កាមភវោ រូបភវោ បញ្ចវោការភវោ ឯកវោការភវោ ច ទស្សិតោ, អរូបិគ្គហណេន អរូបភវោ ចតុវោការភវោ ច ទស្សិតោ។ សញ្ញីភវាទយោ បន សរូបេនេវ ទស្សិតា។ អបទាទិគ្គហណេន កាមភវបញ្ចវោការភវសញ្ញីភវានំ ឯកទេសោ ទស្សិតោតិ។
កស្មា
អគ្គោ វិបាកោ ហោតីតិ អគ្គេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ បសន្នានំ យោ បសាទោ, សោ អគ្គោ សេដ្ឋោ ឧត្តមោ
‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
‘‘ពុទ្ធោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ;
វរមេវ ហិ សា បីតិ, កសិណេនបិ ជម្ពុទីបស្ស។
‘‘សតំ ហត្ថី សតំ អស្សា, សតំ អស្សតរី រថា;
សតំ កញ្ញាសហស្សានិ, អាមុក្កមណិកុណ្ឌលា;
ឯកស្ស បទវីតិហារស្ស, កលំ នាគ្ឃន្តិ សោឡសិំ’’។ (សំ. និ. ១.២៤២; ចូឡវ. ៣០៥);
‘‘សាធុ
ឯវមាទីនំ សុត្តបទានំ វសេន បសាទស្ស ផលវិសេសយោគោ វេទិតព្ពោ។ តស្មា សោ អបាយទុក្ខវិនិវត្តនេន សទ្ធិំ សម្បត្តិភវេសុ សុខវិបាកទាយកោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ លោកុត្តរោ បន សាមញ្ញផលវិបាកទាយកោ វដ្ដទុក្ខវិនិវត្តកោ ច។ សព្ពោបិ ចាយំ បសាទោ បរម្បរាយ វដ្ដទុក្ខំ វិនិវត្តេតិយេវ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យស្មិំ
ធម្មាតិ សភាវធម្មា។ សង្ខតាតិ សមេច្ច សម្ភុយ្យ បច្ចយេហិ កតាតិ សង្ខតា, សប្បច្ចយធម្មា។ ហេតូហិ បច្ចយេហិ ច ន កេហិចិ កតាតិ អសង្ខតា, អប្បច្ចយនិព្ពានំ។ សង្ខតានំ បដិយោគិភាវេន ‘‘អសង្ខតា’’តិ បុថុវចនំ។ វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតីតិ តេសំ សង្ខតាសង្ខតធម្មានំ យោ វិរាគសង្ខាតោ អសង្ខតធម្មោ, សោ សភាវេនេវ សណ្ហសុខុមភាវតោ សន្តតរបណីតតរភាវតោ គម្ភីរាទិភាវតោ មទនិម្មទនាទិភាវតោ ច អគ្គំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ បវរន្តិ វុច្ចតិ។ យទិទន្តិ និបាតោ, យោ អយន្តិ អត្ថោ។ មទនិម្មទនោតិអាទីនិ សព្ពានិ និព្ពានវេវចនានិយេវ។ តថា ហិ តំ អាគម្ម មានមទបុរិសមទាទិកោ សព្ពោ មទោ និម្មទីយតិ បមទ្ទីយតិ, កាមបិបាសាទិកា សព្ពា បិបាសា វិនីយតិ, កាមាលយាទិកា សព្ពេបិ អាលយា សមុគ្ឃាតីយន្តិ, សព្ពេបិ កម្មវដ្ដកិលេសវដ្ដវិបាកវដ្ដា ឧបច្ឆិជ្ជន្តិ, អដ្ឋសតភេទា និព្ពានំ។
អគ្គោ វិបាកោ ហោតីតិ ឯត្ថាបិ –
‘‘យេ កេចិ ធម្មំ សរណំ គតាសេ…បេ.…។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
‘‘ធម្មោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ…បេ.…។
‘‘សាធុ ខោ, ទេវានមិន្ទ, ធម្មំ សរណគមនំ ហោតិ។ ធម្មំ សរណគមនហេតុ ខោ, ទេវានមិន្ទ, ឯវមិធេកច្ចេ…បេ.… ទិព្ពេហិ ផោដ្ឋព្ពេហី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១) –
ឯវមាទីនំ
‘‘យាវតា
‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ’’តិ ច។ (ធ. ប. ២៧៣)។
សង្ឃា វា គណា វាតិ ជនសមូហសង្ខាតា យាវតា លោកេ សង្ឃា វា គណា វា។ តថាគតសាវកសង្ឃោតិ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហសង្ខាតោ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតោ តថាគតស្ស សាវកសង្ឃោ។ តេសំ អគ្គមក្ខាយតីតិ អត្តនោ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិអាទិគុណវិសេសេន តេសំ សង្ឃានំ អគ្គោ សេដ្ឋោ ឧត្តមោ បវរោតិ វុច្ចតិ។ យទិទន្តិ យានិ ឥមានិ។ ចត្តារិ បុរិសយុគានីតិ យុគឡវសេន បឋមមគ្គដ្ឋោ បឋមផលដ្ឋោតិ ឥទមេកំ យុគឡំ, យាវ ចតុត្ថមគ្គដ្ឋោ អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលាតិ បុរិសបុគ្គលវសេន ឯកោ បឋមមគ្គដ្ឋោ ឯកោ បឋមផលដ្ឋោតិ ឥមិនា នយេន អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលា។ ឯត្ថ ច បុរិសោតិ វា បុគ្គលោតិ វា ឯកត្ថានិ ឯតានិ បទានិ, វេនេយ្យវសេន បនេវំ វុត្តំ។ ឯស ភគវតោ សាវកសង្ឃោតិ យានិមានិ យុគវសេន ចត្តារិ បុរិសយុគានិ, បាដេក្កតោ អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលា, ឯស ភគវតោ សាវកសង្ឃោ។
អាហុនេយ្យោតិអាទីសុ អានេត្វា ហុនិតព្ពន្តិ អាហុនំ, ទូរតោបិ អាគន្ត្វា សីលវន្តេសុ ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ចតុន្នំ បច្ចយានមេតំ អធិវចនំ។ មហប្ផលភាវករណតោ តំ អាហុនំ បដិគ្គហេតុំ យុត្តោតិ អាហុនេយ្យោ។ អថ វា ទូរតោបិ អាគន្ត្វា សព្ពំ សាបតេយ្យម្បិ ឯត្ថ ហុនិតព្ពំ, សក្កាទីនម្បិ អាហវនំ អរហតីតិ វា អាហវនីយោ។ យោ ចាយំ ព្រាហ្មណានំ អាហវនីយោ នាម អគ្គិ, យត្ថ ហុតំ មហប្ផលន្តិ តេសំ លទ្ធិ, សោ ចេ ហុតស្ស មហប្ផលតាយ អាហវនីយោ, សង្ឃោវ អាហវនីយោ។ សង្ឃេ ហុតញ្ហិ មហប្ផលំ ហោតិ។ យថាហ –
‘‘យោ
ឯកញ្ច ភាវិតត្តានំ, មុហុត្តមបិ បូជយេ;
សា ឯវ បូជនា សេយ្យោ, យញ្ចេ វស្សសតំ ហុត’’ន្តិ។ (ធ. ប. ១០៧);
តយិទំ និកាយន្តរេ ‘‘អាហវនីយោ’’តិ បទំ ឥធ ‘‘អាហុនេយ្យោ’’តិ ឥមិនា បទេន អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនតោ បន កិញ្ចិមត្តមេវ នានំ, តស្មា ឯវមត្ថវណ្ណនា កតា។
បាហុនេយ្យោតិ
‘‘ទក្ខិណា’’តិ បរលោកំ សទ្ទហិត្វា ទាតព្ពទានំ, តំ ទក្ខិណំ អរហតិ ទក្ខិណាយ វា ហិតោ មហប្ផលភាវករណេន វិសោធនតោតិ ទក្ខិណេយ្យោ។ ឧភោ ហត្ថេ សិរសិ បតិដ្ឋបេត្វា សព្ពលោកេន ករិយមានំ អញ្ជលិកម្មំ អរហតីតិ អញ្ជលិករណីយោ។ អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សាតិ សព្ពលោកស្ស អសទិសំ បុញ្ញវិរូហនដ្ឋានំ។ យថា ហិ រត្តសាលីនំ វា យវានំ វា វិរូហនដ្ឋានំ ‘‘រត្តសាលិក្ខេត្តំ យវក្ខេត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ សង្ឃោ សទេវកស្ស លោកស្ស បុញ្ញវិរូហនដ្ឋានំ។ សង្ឃំ និស្សាយ ហិ លោកស្ស នានប្បការហិតសុខនិព្ពត្តកានិ បុញ្ញានិ វិរូហន្តិ, តស្មា សង្ឃោ អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្ស។ ឥធាបិ –
‘‘យេ កេចិ សង្ឃំ សរណំ គតាសេ…បេ.…។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
‘‘សង្ឃោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ…បេ.…’’។
‘‘សាធុ
អាទីនំ សុត្តបទានំ វសេន សង្ឃេ បសាទស្ស ផលវិសេសយោគោ, តេនស្ស អគ្គតា អគ្គវិបាកតា ច វេទិតព្ពា។ តថា អនុត្តរិយបដិលាភោ សត្តមភវាទិតោ បដ្ឋាយ វដ្ដទុក្ខសមុច្ឆេទោ អនុត្តរសុខាធិគមោតិ ឯវមាទិឧឡារផលនិប្ផាទនវសេន អគ្គវិបាកតា វេទិតព្ពា។
គាថាសុ អគ្គតោតិ អគ្គេ រតនត្តយេ, អគ្គភាវតោ វា បសន្នានំ។ អគ្គំ ធម្មន្តិ អគ្គសភាវំ ពុទ្ធសុពុទ្ធតំ ធម្មសុធម្មតំ វិជានតំ វិជានន្តានំ។ ឯវំ សាធារណតោ អគ្គប្បសាទវត្ថុំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អសាធារណតោ តំ វិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘អគ្គេ ពុទ្ធេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ បសន្នានន្តិ អវេច្ចប្បសាទេន ឥតរប្បសាទេន ច បសន្នានំ អធិមុត្តានំ។ វិរាគូបសមេតិ វិរាគេ ឧបសមេ ច, សព្ពស្ស រាគស្ស សព្ពេសំ កិលេសានំ អច្ចន្តវិរាគហេតុភូតេ អច្ចន្តឧបសមហេតុភូតេ ចាតិ អត្ថោ។ សុខេតិ វដ្ដទុក្ខក្ខយភាវេន សង្ខារូបសមសុខភាវេន ច សុខេ។
អគ្គស្មិំ ទានំ ទទតន្តិ អគ្គេ រតនត្តយេ ទានំ ទេន្តានំ ទេយ្យធម្មំ បរិច្ចជន្តានំ។ តត្ថ ធរមានំ ភគវន្តំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តា បូជេន្តា សក្ករោន្តា បរិនិព្ពុតញ្ច ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ធាតុចេតិយាទិកេ ឧបដ្ឋហន្តា បូជេន្តា សក្ករោន្តា ពុទ្ធេ ទានំ ទទន្តិ នាម។ ‘‘ធម្មំ បូជេស្សាមា’’តិ ធម្មធរេ បុគ្គលេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តា បូជេន្តា សក្ករោន្តា ធម្មញ្ច ចិរដ្ឋិតិកំ ករោន្តា ធម្មេ ទានំ ទទន្តិ នាម។ តថា អរិយសង្ឃំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តា បូជេន្តា សក្ករោន្តា តំ ឧទ្ទិស្ស ឥតរស្មិម្បិ តថា បដិបជ្ជន្តា សង្ឃេ ទានំ ទទន្តិ នាម។ អគ្គំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ ឯវំ រតនត្តយេ បសន្នេន ចេតសា ឧឡារំ បរិច្ចាគំ ឧឡារញ្ច បូជាសក្ការំ បវត្តេន្តានំ ទិវសេ ទិវសេ អគ្គំ ឧឡារំ កុសលំ ឧបចីយតិ។ ឥទានិ តស្ស បុញ្ញស្ស អគ្គវិបាកតាយ អគ្គភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អគ្គំ អាយូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អគ្គំ អាយូតិ ទិព្ពំ វា មានុសំ វា អគ្គំ ឧឡារតមំ អាយុ។ បវឌ្ឍតីតិ ឧបរូបរិ ព្រូហតិ។ វណ្ណោតិ រូបសម្បទា។ យសោតិ កិត្តីតិ ថុតិឃោសោ។ សុខន្តិ កាយិកំ ចេតសិកញ្ច សុខំ។ ពលន្តិ កាយពលំ ញាណពលញ្ច។
អគ្គស្ស ទាតាតិ អគ្គស្ស រតនត្តយស្ស ទាតា, អថ វា អគ្គស្ស ទេយ្យធម្មស្ស ទានំ ឧឡារំ កត្វា តត្ថ បុញ្ញំ បវត្តេតា។ អគ្គធម្មសមាហិតោតិ អគ្គេន បសាទធម្មេន ទានាទិធម្មេន ច សមាហិតោ សមន្នាគតោ អចលប្បសាទយុត្តោ, តស្ស វា វិបាកភូតេហិ ពហុជនស្ស បិយមនាបតាទិធម្មេហិ យុត្តោ។ អគ្គប្បត្តោ បមោទតីតិ យត្ថ យត្ថ សត្តនិកាយេ ឧប្បន្នោ, តត្ថ តត្ថ អគ្គភាវំ សេដ្ឋភាវំ អធិគតោ, អគ្គភាវំ វា លោកុត្តរមគ្គផលំ អធិគតោ បមោទតិ អភិរមតិ បរិតុស្សតីតិ។
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ជីវិកសុត្តវណ្ណនា
៩១. ទុតិយំ ‘‘អន្តមិទំ, ភិក្ខវេ’’តិ ឥមំ ទេសនំ ទេសេសិ។
តត្រាយំ អន្តសទ្ទោ ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, ឯកេ សមណព្រាហ្មណា បុព្ពន្តកប្បិកា បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិនោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៩) កោដ្ឋាសេ អាគតោ។ ‘‘អន្តមកាសិ ទុក្ខស្ស, អន្តវា អយំ លោកោ បរិវដុមោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៥៥) បរិច្ឆេទេ។ ‘‘ហរិតន្តំ វា បថន្តំ វា សេលន្តំ វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០៤) មរិយាទាយំ។ ‘‘អន្តំ អន្តគុណ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ខុ. បា. ៣.ទ្វត្តិំសាការ) សរីរាវយវេ ‘‘ចរន្តិ លោកេ បរិវារឆន្នា, អន្តោ អសុទ្ធា ពហិ សោភមានា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១២២; មហានិ. ១៩១) ចិត្តេ។ ‘‘អប្បេកច្ចានិ ឧប្បលានិ វា បទុមានិ វា បុណ្ឌរីកានិ វា ឧទកេ ជាតានិ ឧទកេ សំវឌ្ឍានិ ឧទកានុគ្គតានិ អន្តោ និមុគ្គបោសីនី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៦៩; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៩) អព្ភន្តរេ។
‘‘មិគានំ កោដ្ឋុកោ អន្តោ, បក្ខីនំ បន វាយសោ;
ឯរណ្ឌោ អន្តោ រុក្ខានំ, តយោ អន្តា សមាគតា’’តិ។ (ជា. ១.៣.១៣៥) –
អាទីសុ លាមកេ។ ឥធាបិ លាមកេ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា អន្តមិទំ ភិក្ខវេ ជីវិកានន្តិ ភិក្ខវេ យទិទំ បិណ្ឌោល្យន្តិ យំ ឥទំ បិណ្ឌបរិយេសនេន ភិក្ខាចរិយាយ ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស ជីវិតំ។ អយំ បនេត្ថ បទត្ថោ – បិណ្ឌាយ ឧលតីតិ បិណ្ឌោលោ, តស្ស កម្មំ បិណ្ឌោល្យំ, បិណ្ឌបរិយេសនេន ជីវិកាតិ អត្ថោ។
អភិសាបោតិ អក្កោសោ។ កុបិតា ហិ មនុស្សា អត្តនោ បច្ចត្ថិកំ ‘‘បិលោតិកខណ្ឌំ និវាសេត្វា កបាលហត្ថោ បិណ្ឌំ បរិយេសមានោ ចរេយ្យាសី’’តិ អក្កោសន្តិ។ អថ វា ‘‘កិំ តុយ្ហំ អកាតព្ពំ អត្ថិ, យោ ត្វំ ឯវំ ពលវីរិយូបបន្នោបិ ហិរោត្តប្បំ បហាយ កបណោ បិណ្ឌោលោ វិចរសិ បត្តបាណី’’តិ ឯវម្បិ អក្កោសន្តិយេវ។ តញ្ច ខោ ឯតន្តិ តំ ឯតំ អភិសបម្បិ សមានំ បិណ្ឌោល្យំ។ កុលបុត្តា ឧបេន្តិ អត្ថវសិកាតិ មម សាសនេ ជាតិកុលបុត្តា ច អាចារកុលបុត្តា ច អត្ថវសិកា ការណវសិកា ហុត្វា ការណវសំ បដិច្ច ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ។
រាជាភិនីតាតិអាទីសុ យេ រញ្ញោ សន្តកំ ខាទិត្វា រញ្ញា ពន្ធនាគារេ ពន្ធាបិតា បលាយិត្វា បព្ពជន្តិ, តេ រញ្ញា ពន្ធនំ អភិនីតត្តា រាជាភិនីតា នាម។ យេ បន ចោរេហិ អដវិយំ គហេត្វា ឯកច្ចេសុ មារិយមានេសុ ចោរាភិនីតា នាម ចោរេហិ មារេតព្ពតំ អភិនីតត្តា។ យេ បន ឥណំ គហេត្វា បដិទាតុំ អសក្កោន្តា បលាយិត្វា បព្ពជន្តិ, តេ ឥណដ្ដា នាម។ តញ្ច ខោ ឯតំ បិណ្ឌោល្យំ កុលបុត្តា មម សាសនេ នេវ រាជាភិនីតា…បេ.… ន អាជីវិកាបកតា ឧបេន្តិ, អបិច ខោ ‘‘ឱតិណ្ណម្ហា ជាតិយា…បេ.… បញ្ញាយេថា’’តិ ឧបេន្តីតិ បទសម្ពន្ធោ។
តត្ថ ឱតិណ្ណម្ហាតិ ឱតិណ្ណា អម្ហា។ ជាតិយាតិអាទីសុ តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ ខន្ធានំ បឋមាភិនិព្ពត្តិ ជាតិ, បរិបាកោ ជរា, ភេទោ មរណំ។ ញាតិរោគភោគសីលទិដ្ឋិព្យសនេហិ ផុដ្ឋស្ស សន្តាបោ អន្តោ និជ្ឈានំ សោកោ, តេហិ ផុដ្ឋស្ស វចីវិប្បលាបោ បរិទេវោ។ អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពបដិហតកាយស្ស កាយបីឡនំ ទុក្ខំ, អាឃាតវត្ថូសុ ឧបហតចិត្តស្ស ចេតោបីឡនំ ទោមនស្សំ។ ញាតិព្យសនាទីហិ ឯវ ផុដ្ឋស្ស បរិទេវេនបិ អធិវាសេតុំ អសមត្ថស្ស ចិត្តសន្តាបសមុដ្ឋិតោ ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ។ ឯតេហិ ជាតិអាទីហិ ឱតិណ្ណា ទុក្ខោតិណ្ណា, តេហិ ជាតិអាទិទុក្ខេហិ អន្តោ អនុបវិដ្ឋា។ ទុក្ខបរេតាតិ តេហិ ទុក្ខទុក្ខវត្ថូហិ អប្បេវ នាម…បេ.… បញ្ញាយេថាតិ ឥមស្ស សកលស្ស វដ្ដទុក្ខរាសិស្ស
សោ ច ហោតិ អភិជ្ឈាលូតិ ឥទំ យោ កុលបុត្តោ ‘‘ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សាមី’’តិ បុព្ពេ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បព្ពជិតោ អបរភាគេ តំ បព្ពជ្ជំ តថារូបំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ តត្ថ អភិជ្ឈាលូតិ បរភណ្ឌានំ អភិជ្ឈាយិតា។ តិព្ពសារាគោតិ ពលវរាគោ។ ព្យាបន្នចិត្តោតិ ព្យាបាទេន បូតិភូតត្តា វិបន្នចិត្តោ។ បទុដ្ឋមនសង្កប្បោតិ តិខិណសិង្គោ វិយ ចណ្ឌគោណោ បរេសំ ឧបឃាតវសេន ទុដ្ឋចិត្តោ។ មុដ្ឋស្សតីតិ ភត្តនិក្ខិត្តកាកោ វិយ, មំសនិក្ខិត្តសុនខោ វិយ ច នដ្ឋស្សតិ, ឥធ កតំ ឯត្ថ ន សរតិ។ អសម្បជានោតិ និប្បញ្ញោ ខន្ធាទិបរិច្ឆេទរហិតោ។ អសមាហិតោតិ ចណ្ឌសោតេ ពទ្ធនាវា វិយ អសណ្ឋិតោ។ វិព្ភន្តចិត្តោតិ បន្ថារុឡ្ហមិគោ វិយ ភន្តមនោ។ បាកតិន្ទ្រិយោតិ យថា គិហី
ឆវាលាតន្តិ ឆវានំ ទឌ្ឍដ្ឋានេ អលាតំ។ ឧភតោបទិត្តំ មជ្ឈេ គូថគតន្តិ បមាណេន អដ្ឋង្គុលមត្តំ ឧភតោ ទ្វីសុ កោដីសុ អាទិត្តំ មជ្ឈេ គូថមក្ខិតំ។ នេវ គាមេតិ សចេ ហិ តំ យុគនង្គលគោបានសិបក្ខបាសកាទីនំ អត្ថាយ ឧបនេតុំ សក្កា អស្ស គាមេ កដ្ឋត្ថំ ផរេយ្យ។ សចេ ខេត្តកុដិយា កដ្ឋត្ថរមញ្ចកាទីនំ អត្ថាយ ឧបនេតុំ សក្កា អស្ស, អរញ្ញេ កដ្ឋត្ថំ ផរេយ្យ។ យស្មា បន ឧភយត្ថាបិ ន សក្កា, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។ តថូបមាហន្តិ តថូបមំ ឆវាលាតសទិសំ អហំ ឥមំ យថាវុត្តបុគ្គលំ វទាមិ។ គិហិភោគា ច បរិហីនោតិ យោ អគារេ វសន្តេហិ គិហីហិ ទាយជ្ជេ ភាជិយមានេ អញ្ញថា ច ភោគោ លទ្ធព្ពោ អស្ស, តតោ ច បរិហីនោ។ សាមញ្ញត្ថញ្ចាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ឱវាទេ ឋត្វា បរិយត្តិបដិវេធវសេន បត្តព្ពំ សាមញ្ញត្ថញ្ច ន បរិបូរេតិ។ ឥមំ បន ឧបមំ សត្ថា ន ទុស្សីលស្ស វសេន អាហរិ
គាថាសុ គិហិភោគាតិ កាមសុខសម្ភោគតោ។ បរិហីនោតិ ជីនោ។ សាមញ្ញត្ថន្តិ បដិវេធពាហុសច្ចញ្ចេវ បរិយត្តិពាហុសច្ចញ្ច។ តាទិសោ ហិ អសុតំ សោតុំ សុតំ បរិយោទាបេតុំ ន សក្កោតិ អលសភាវតោ។ ទុដ្ឋុ ភគោតិ ទុព្ភគោ, អលក្ខិកោ កាឡកណ្ណិបុរិសោ។ បរិធំសមានោតិ វិនស្សមានោ។ បកិរេតីតិ វិកិរេតិ វិទ្ធំសេតិ។ សព្ពមេតំ ភាវិនោ សាមញ្ញត្ថស្ស ឆវាលាតំវ នស្សតីតិ សោ តាទិសោ បុគ្គលោ យថាវុត្តំ ឆវាលាតំ វិយ កស្សចិ អនុបយុជ្ជមានោ ឯវ នស្សតិ ឧភតោ បរិភដ្ឋភាវតោ។ ឯវំ ‘‘កាយវាចាហិ អកតវីតិក្កមោបិ ចិត្តំ អវិសោធេន្តោ នស្សតិ, បគេវ កតវីតិក្កមោ ទុស្សីលោ’’តិ តស្ស អបាយទុក្ខភាគិភាវទស្សនេន ទុស្សីលេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា តតោ សត្តេ វិវេចេតុកាមោ ‘‘កាសាវកណ្ឋា’’តិអាទិនា គាថាទ្វយមាហ។ តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ។
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. សង្ឃាដិកណ្ណសុត្តវណ្ណនា
៩២. តតិយេ សង្ឃាដិកណ្ណេតិ ចីវរកោដិយំ។ គហេត្វាតិ បរាមសិត្វា។ អនុពន្ធោ អស្សាតិ អនុគតោ ភវេយ្យ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ អត្តនោ ហត្ថេន មយា បារុតស្ស សុគតមហាចីវរស្ស កណ្ណេ បរាមសន្តោ វិយ មំ អនុគច្ឆេយ្យ, ឯវំ មយ្ហំ អាសន្នតរោ ហុត្វា វិហរេយ្យា’’តិ។ បាទេ បាទំ និក្ខិបន្តោតិ គច្ឆន្តស្ស មម បាទេ បាទំ និក្ខិត្តដ្ឋានេ បាទុទ្ធារណានន្តរំ អត្តនោ បាទំ និក្ខិបន្តោ។ ឧភយេនាបិ ‘‘ឋានគមនាទីសុ អវិជហន្តោ សព្ពកាលំ មយ្ហំ សមីបេ ឯវ វិហរេយ្យ ចេបី’’តិ ទស្សេតិ។ សោ អារកាវ មយ្ហំ, អហញ្ច តស្សាតិ សោ ភិក្ខុ មយា វុត្តំ បដិបទំ អបូរេន្តោ មម ទូរេយេវ, អហញ្ច តស្ស ទូរេយេវ។ ឯតេន មំសចក្ខុនា តថាគតទស្សនំ រូបកាយសមោធានញ្ច
‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន? យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ សោ មំ បស្សតិ; យោ មំ បស្សតិ, សោ ធម្មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧)។
‘‘ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៣; បដិ. ម. ៣.៥) ច។
‘‘ធម្មកាយោ ឥតិបិ, ព្រហ្មកាយោ ឥតិបី’’តិ (ទី. និ. ៣.១១៨) ច អាទិ។
យោជនសតេតិ
គាថាសុ មហិច្ឆោតិ កាមេសុ តិព្ពសារាគតាយ មហាឥច្ឆោ។ វិឃាតវាតិ បទុដ្ឋមនសង្កប្បតាយ សត្តេសុ អាឃាតវសេន មហិច្ឆតាយ ឥច្ឆិតាលាភេន ច វិឃាតវា។ ឯជានុគោតិ ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ អនិព្ពុតោ។ រូបាទិវិសយានំ អភិកង្ខនេន គិទ្ធោ។ បស្ស យាវញ្ច អារកាតិ អនេជស្ស និព្ពុតស្ស វីតគេធស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱកាសវសេន សមីបេបិ សមានោ មហិច្ឆោ វិឃាតវា ឯជានុគោ អនិព្ពុតោ គិទ្ធោ ពាលបុថុជ្ជនោ ធម្មសភាវតោ យត្តកំ ទូរេ, តស្ស សោ ទូរភាវោ បស្ស, វត្តុម្បិ ន សុករន្តិ អត្ថោ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘នភញ្ច ទូរេ បថវី ច ទូរេ,
បារំ សមុទ្ទស្ស តថាហុ ទូរេ;
តតោ ហវេ ទូរតរំ វទន្តិ,
សតញ្ច ធម្មោ អសតញ្ច រាជា’’តិ។ (អ. និ. ៤.៤៧; ជា. ២.២១.៤១៤);
ធម្មមភិញ្ញាយាតិ ធម្មមញ្ញាយាតិ តមេវ ធម្មំ អបរភាគេ មគ្គញាណេន បរិញ្ញាទិវសេន យថាមរិយាទំ ជានិត្វា។ បណ្ឌិតោតិ បដិវេធពាហុសច្ចេន បណ្ឌិតោ។ រហទោវ និវាតេ ចាតិ និវាតដ្ឋានេ រហទោ វិយ អនេជោ កិលេសចលនរហិតោ ឧបសម្មតិ, យថា សោ រហទោ និវាតដ្ឋានេ វាតេន អនព្ភាហតោ សន្និសិន្នោវ ហោតិ, ឯវំ អយម្បិ សព្ពថាបិ បដិប្បស្សទ្ធកិលេសោ កិលេសចលនរហិតោ អរហត្តផលសមាធិនា វូបសម្មតិ, សព្ពកាលំ ឧបសន្តសភាវោវ ហោតិ។ អនេជោតិ សោ ឯវំ អនេជាទិសភាវោ អរហា អនេជាទិសភាវស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱកាសតោ ទូរេបិ សមានោ ធម្មសភាវតោ អទូរេ សន្តិកេ ឯវាតិ។
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. អគ្គិសុត្តវណ្ណនា
៩៣. ចតុត្ថេ
គាថាសុ កាមេសុ មុច្ឆិតេតិ វត្ថុកាមេសុ បាតព្យតាវសេន មុច្ឆំ ពាល្យំ បមាទំ មិច្ឆាចារំ អាបន្នេ។ ព្យាបន្នេតិ នរេ បាណាតិបាតិនោតិ ឥទំ ទោសគ្គិស្ស។ អរិយធម្មេ អកោវិទេតិ យេ ខន្ធាយតនាទីសុ សព្ពេន សព្ពំ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាយ មនសិការរហិតា អរិយធម្មស្ស អកុសលា, តេ សម្មោហេន អភិភូតា វិសេសេន សម្មូឡ្ហា នាមាតិ វុត្តា។ ឯតេ អគ្គី អជានន្តាតិ ‘‘ឯតេ រាគគ្គិអាទយោ ឥធ ចេវ សម្បរាយេ ច អនុទហន្តី’’តិ អជានន្តា បរិញ្ញាភិសមយវសេន បហានាភិសមយវសេន ច អប្បដិវិជ្ឈន្តា។ សក្កាយាភិរតាតិ សក្កាយេ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកេ តណ្ហាទិដ្ឋិមាននន្ទនាភិរតា។ វឌ្ឍយន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនេន វឌ្ឍយន្តិ អាចិនន្តិ។ និរយន្តិ អដ្ឋវិធំ មហានិរយំ, សោឡសវិធំ ឧស្សទនិរយន្តិ សព្ពម្បិ និរយំ។ តិរច្ឆានញ្ច យោនិយោតិ តិរច្ឆានយោនិយោ ច។ អសុរន្តិ អសុរកាយំ បេត្តិវិសយញ្ច វឌ្ឍយន្តីតិ សម្ពន្ធោ។
ឯត្តាវតា រាគគ្គិអាទីនំ ឥធ ចេវ សម្បរាយេ ច អនុទហនភាវទស្សនមុខេន វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ នេសំ និព្ពាបនេន វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ ‘‘យេ ច រត្តិន្ទិវា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យុត្តាតិ ភាវនានុយោគវសេន យុត្តា។ កត្ថ? សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ។ តេន អញ្ញសាសនេ រាគគ្គិអាទីនំ និព្ពាបនាភាវំ ទស្សេតិ។ តថា ហិ អនញ្ញសាធារណំ តេសំ និព្ពាបនវិធិំ អសុភកម្មដ្ឋានំ សង្ខេបេនេវ ទស្សេន្តោ –
‘‘តេ
ទោសគ្គិំ បន មេត្តាយ, និព្ពាបេន្តិ នរុត្តមា;
មោហគ្គិំ បន បញ្ញាយ, យាយំ និព្ពេធគាមិនី’’តិ។ –
អាហ អសុភសញ្ញិនោតិ ទ្វត្តិំសាការវសេន ចេវ ឧទ្ធុមាតកាទិវសេន ច អសុភភាវនានុយោគេន អសុភសញ្ញិនោ។ មេត្តាយាតិ បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ។ តេនេវាហ ‘‘យាយំ និព្ពេធគាមិនី’’តិ។ សា ហិ កិលេសក្ខន្ធំ វិនិវិជ្ឈន្តី គច្ឆតិ បវត្តតីតិ និព្ពេធគាមិនីតិ វុច្ចតិ។ អសេសំ បរិនិព្ពន្តីតិ អរហត្តមគ្គេន អសេសំ រាគគ្គិអាទិំ និព្ពាបេត្វា សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ឋិតា បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា និបកា បុព្ពេវ សម្មប្បធានេន សព្ពសោ កោសជ្ជស្ស សុប្បហីនត្តា ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនេន អកិលាសុភាវេន ច រត្តិន្ទិវមតន្ទិតា ចរិមកចិត្តនិរោធេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា អសេសំ បរិនិព្ពន្តិ។ តតោ ច អសេសំ និស្សេសំ វដ្ដទុក្ខំ អច្ចគុំ អតិក្កមំសុ។
ឯវំ យេ រាគគ្គិអាទិកេ និព្ពាបេន្តិ, តេសំ អនុបាទិសេសនិព្ពានេន និព្ពុតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិវិទ្ធគុណេហិ ថោមេន្តោ ឱសានគាថមាហ។ តត្ថ អរិយទ្ទសាតិ អរិយេហិ ពុទ្ធាទីហិ បស្សិតព្ពំ កិលេសេហិ វា អារកត្តា អរិយំ និព្ពានំ, អរិយំ ចតុសច្ចមេវ វា ទិដ្ឋវន្តោតិ អរិយទ្ទសា។ វេទស្ស មគ្គញាណស្ស, តេន វា វេទេន សំសារស្ស បរិយោសានំ គតាតិ វេទគុនោ។ សម្មទញ្ញាយាតិ សម្មទេវ សព្ពំ អាជានិតព្ពំ កុសលាទិំ ខន្ធាទិញ្ច ជានិត្វា។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ឧបបរិក្ខសុត្តវណ្ណនា
៩៤. បញ្ចមេ តថា តថាតិ តេន តេន បការេន។ ឧបបរិក្ខេយ្យាតិ វីមំសេយ្យ បរិតុលេយ្យ សម្មសេយ្យ វា។ យថា យថាស្ស ឧបបរិក្ខតោតិ យថា យថា អស្ស ភិក្ខុនោ ឧបបរិក្ខន្តស្ស។ ពហិទ្ធា ចស្ស វិញ្ញាណំ អវិក្ខិត្តំ អវិសដន្តិ ពហិទ្ធា រូបាទិអារម្មណេ ឧប្បជ្ជនកវិក្ខេបាភាវតោ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតន្តិ យស្មា វីរិយេ មន្ទំ វហន្តេ សមាធិស្ស ពលវភាវតោ កោសជ្ជាភិភវេន អជ្ឈត្តំ គោចរជ្ឈត្តសង្ខាតេ កម្មដ្ឋានារម្មណេ សង្កោចវសេន ឋិតត្តា សណ្ឋិតំ នាម ហោតិ, វីរិយសមតាយ បន យោជិតាយ អសណ្ឋិតំ ហោតិ វីថិំ បដិបន្នំ។ តស្មា យថា យថាស្ស ឧបបរិក្ខតោ វិញ្ញាណំ អជ្ឈត្តំ អសណ្ឋិតំ អស្ស, វីថិបដិបន្នំ សិយា, តថា តថា ឧបបរិក្ខេយ្យ។ អនុបាទាយ ន បរិតស្សេយ្យាតិ យថា យថាស្ស ឧបបរិក្ខតោ ‘‘ឯតំ មម, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គាហវសេន រូបាទីសុ កញ្ចិ សង្ខារំ អគ្គហេត្វា តតោ ឯវ តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គាហវសេន ន បរិតស្សេយ្យ, តថា តថា ឧបបរិក្ខេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ។ កថំ បន ឧបបរិក្ខតោ តិវិធម្បេតំ សិយាតិ? ឧទ្ធច្ចបក្ខិយេ កោសជ្ជបក្ខិយេ ច ធម្មេ វជ្ជេន្តោ វីរិយសមតំ យោជេត្វា បុព្ពេវ វិបស្សនុបក្កិលេសេហិ ចិត្តំ វិសោធេត្វា យថា សម្មទេវ វិបស្សនាញាណំ វិបស្សនាវីថិំ បដិបជ្ជតិ, តថា សម្មសតោ។
ឥតិ ភគវា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានិកស្ស ភិក្ខុនោ អនុក្កមេន បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា អារទ្ធាយ អច្ចារទ្ធវីរិយអតិសិថិលវីរិយវិបស្សនុបក្កិលេសេហិ ចិត្តស្ស វិសោធនូបាយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តថា វិសោធិតេ វិបស្សនាញាណេ ន ចិរស្សេវ វិបស្សនំ មគ្គេន ឃដេត្វា សកលវដ្ដទុក្ខសមតិក្កមាយ សំវត្តន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ពហិទ្ធា, ភិក្ខវេ វិញ្ញាណេ’’តិអាទិមាហ, តំ វុត្តនយមេវ។ យំ បន វុត្តំ – ‘‘អាយតិំ ជាតិជរាមរណទុក្ខសមុទយសម្ភវោ ន ហោតី’’តិ, តស្សត្ថោ – ឯវំ វិបស្សនំ មគ្គេន ឃដេត្វា មគ្គបដិបាដិយា អគ្គមគ្គេន អនវសេសតោ កិលេសេសុ ខីណេសុ អាយតិំ អនាគតេ ជាតិជរាមរណសកលវដ្ដទុក្ខសមុទយសង្ខាតោ សម្ភវោ ឧប្បាទោ ច ន ហោតិ, ជាតិសង្ខាតោ វា ទុក្ខសមុទយោ ជរាមរណសង្ខាតោ ទុក្ខសម្ភវោ ច ន ហោតិ។
គាថាយំ សត្តសង្គប្បហីនស្សាតិ តណ្ហាសង្គោ, ទិដ្ឋិសង្គោ, មានសង្គោ, កោធសង្គោ, អវិជ្ជាសង្គោ, កិលេសសង្គោ, ទុច្ចរិតសង្គោតិ ឥមេសំ សត្តន្នំ សង្គានំ បហីនត្តា សត្តសង្គប្បហីនស្ស។ កេចិ បន ‘‘សត្តានុសយា ឯវ សត្ត សង្គា’’តិ វទន្តិ។ នេត្តិច្ឆិន្នស្សាតិ ឆិន្នភវនេត្តិកស្ស វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោតិ បុនប្បុនំ ជាយនវសេន បវត្តិយា ជាតិហេតុកត្តា ច ជាតិភូតោ សំសារោតិ ជាតិសំសារោ, សោ ភវនេត្តិយា ឆិន្នត្តា វិក្ខីណោ បរិក្ខីណោ, តតោ ឯវ នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោតិ។
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. កាមូបបត្តិសុត្តវណ្ណនា
៩៥. ឆដ្ឋេ កាមូបបត្តិយោតិ កាមបដិលាភា កាមបដិសេវនា វា។ បច្ចុបដ្ឋិតកាមាតិ និពទ្ធកាមា និពទ្ធារម្មណា យថា តំ មនុស្សា។ មនុស្សា ហិ និពទ្ធវត្ថុស្មិំ វសំ វត្តេន្តិ។ យត្ថ បដិពទ្ធចិត្តា ហោន្តិ, សតម្បិ សហស្សម្បិ ទត្វា តមេវ មាតុគាមំ អានេត្វា និពទ្ធភោគំ ភុញ្ជន្តិ។ ឯកច្ចេ ច ទេវា។ ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ ហិ ចតុទេវលោកវាសិនោ និពទ្ធវត្ថុស្មិំយេវ វសំ វត្តេន្តិ។ បញ្ចសិខវត្ថុ ចេត្ថ និទស្សនំ។ តថា ឯកច្ចេ អាបាយិកេ នេរយិកេ ឋបេត្វា សេសអបាយសត្តាបិ និពទ្ធវត្ថុស្មិំយេវ វសំ វត្តេន្តិ។ មច្ឆា ហិ អត្តនោ មច្ឆិយា, កច្ឆបោ កច្ឆបិយាតិ ឯវំ សព្ពេបិ តិរច្ឆានា បេតា វិនិបាតិកា និម្មានរតិនោតិ សយំ និម្មិតេ និម្មានេ រតិ ឯតេសន្តិ និម្មានរតិនោ។ តេ ហិ នីលបីតាទិវសេន យាទិសំ យាទិសំ រូបំ ឥច្ឆន្តិ, តាទិសំ តាទិសំ និម្មិនិត្វា រមន្តិ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធស្ស បុរតោ មនាបកាយិកា ទេវតា វិយ។ បរនិម្មិតវសវត្តិនោតិ បរេហិ និម្មិតេ កាមេ វសំ វត្តេន្តីតិ បរនិម្មិតវសវត្តិនោ។ តេសញ្ហិ មនំ ញត្វា បរេ យថារុចិតំ កាមភោគំ និម្មិនន្តិ, តេ តត្ថ វសំ វត្តេន្តិ។ កថំ តេ បរស្ស មនំ ជានន្តីតិ? បកតិសេវនាវសេន។ យថា ហិ កុសលោ សូទោ រញ្ញោ ភុញ្ជន្តស្ស យំ យំ រុច្ចតិ, តំ តំ ជានាតិ, ឯវំ បកតិយា អភិរុចិតារម្មណំ ញត្វា តាទិសេយេវ និម្មិនន្តិ, តេ តត្ថ វសំ
‘‘ឆ ឯតេ កាមាវចរា, សព្ពកាមសមិទ្ធិនោ;
សព្ពេសំ ឯកសង្ខាតំ, អាយុ ភវតិ កិត្តក’’ន្តិ។ (វិភ. ១០២៣);
គាថាសុ យេ ចញ្ញេតិ យេ យថាវុត្តទេវេហិ អញ្ញេ ច កាមភោគិនោ មនុស្សា ចេវ ឯកច្ចេ អបាយូបគា ច សព្ពេ តេ។ ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវន្តិ ឥមំ យថាបដិលទ្ធត្តភាវញ្ចេវ, ឧបបត្តិភវន្តរសង្ខាតំ ឥតោ អញ្ញថាភាវញ្ចាតិ ទ្វិប្បភេទំ សំសារំ នាតិវត្តរេ ន អតិក្កមន្តិ។ សព្ពេ បរិច្ចជេ កាមេតិ ទិព្ពាទិភេទេ សព្ពេបិ កាមេ វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បរិច្ចជេយ្យ។ កិលេសកាមេ អនាគាមិមគ្គេន បជហន្តោយេវ ហិ វត្ថុកាមេ បរិច្ចជតិ នាម។ បិយរូបសាតគធិតន្តិ ឆេត្វា សោតំ ទុរច្ចយន្តិ អញ្ញេហិ ទុរច្ចយំ ទុរតិក្កមំ តណ្ហាសោតំ អរហត្តមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទិត្វា។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវាតិ។
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. កាមយោគសុត្តវណ្ណនា
៩៦. សត្តមេ កាមយោគយុត្តោតិ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមយោគោ, តេន យុត្តោ កាមយោគយុត្តោ, អសមុច្ឆិន្នកាមរាគស្សេតំ អធិវចនំ។ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ភវយោគោ, តថា ឈាននិកន្តិ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ ច រាគោ, តេន យុត្តោ ភវយោគយុត្តោ, អប្បហីនភវរាគោតិ អត្ថោ។ អាគាមីតិ ព្រហ្មលោកេ ឋិតោបិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ឥមំ មនុស្សលោកំ អាគមនសីលោ។ តេនេវាហ ‘‘អាគន្តា ឥត្ថត្ត’’ន្តិ។ មនុស្សត្តភាវសង្ខាតំ ឥត្ថភាវំ អាគមនធម្មោ
កាមយោគវិសំយុត្តោតិ ឯត្ថ អសុភជ្ឈានម្បិ កាមយោគវិសំយោគោ, តំ បាទកំ កត្វា អធិគតោ អនាគាមិមគ្គោ ឯកន្តេនេវ កាមយោគវិសំយោគោ នាម, តស្មា តតិយមគ្គផលេ ឋិតោ អរិយបុគ្គលោ ‘‘កាមយោគវិសំយុត្តោ’’តិ វុត្តោ។ យស្មា បន រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ អនាគាមិមគ្គេន ន បហីយតិ, តស្មា សោ អប្បហីនភវយោគត្តា ‘‘ភវយោគយុត្តោ’’តិ វុត្តោ។ អនាគាមីតិ កាមលោកំ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន អនាគមនតោ អនាគាមី។ កាមយោគវិសំយោគវសេនេវ ហិ សទ្ធិំ អនវសេសឱរម្ភាគិយសំយោជនសមុគ្ឃាតេន អជ្ឈត្តសំយោជនាភាវសិទ្ធិតោ ឥត្ថត្តំ អនាគន្ត្វា ហោតិ, តត្ថ បរិនិព្ពាយី អនាវត្តិធម្មោ។ យស្ស បន អនវសេសំ ភវយោគោ បហីនោ, តស្ស អវិជ្ជាយោគាទិអវសិដ្ឋកិលេសាបិ តទេកដ្ឋភាវតោ បហីនា ឯវ ហោន្តីតិ
គាថាសុ ឧភយន្តិ ឧភយេន, កាមយោគេន, ភវយោគេន ច សំយុត្តាតិ អត្ថោ។ សត្តា គច្ឆន្តិ សំសារន្តិ បុថុជ្ជនា សោតាបន្នា សកទាគាមិនោតិ ឥមេ តិវិធា សត្តា កាមយោគភវយោគានំ អប្បហីនត្តា គច្ឆន្តិ សំសារន្តិ។ តតោ ឯវ ជាតិមរណគាមិនោ ហោន្តិ។ ឯត្ថ ឯកពីជី, កោលំកោលោ, សត្តក្ខត្តុបរមោតិ តីសុ សោតាបន្នេសុ សព្ពមុទុ សត្តក្ខត្តុបរមោ, សោ អដ្ឋមំ ភវំ ន និព្ពត្តេតិ, អត្តនោ
‘‘កាមយោគេន សំយុត្តា, ភវយោគេន ចូភយំ;
សត្តា គច្ឆន្តិ សំសារំ, ជាតិមរណគាមិនោ’’តិ។
កាមេ បហន្ត្វានាតិ កាមរាគសង្ខាតេ កិលេសកាមេ អនាគាមិមគ្គេន បជហិត្វា។ ឆិន្នសំសយាតិ សមុច្ឆិន្នកង្ខា, តញ្ច ខោ សោតាបត្តិមគ្គេនេវ។ វណ្ណភណនត្ថំ បន ចតុត្ថមគ្គស្ស ឯវំ ‘‘ខីណមានបុនព្ភវា’’តិ។ សព្ពសោ ខីណោ នវវិធោបិ មានោ អាយតិំ បុនព្ភវោ ច ឯតេសន្តិ ខីណមានបុនព្ភវា។ មានគ្គហណេន ចេត្ថ តទេកដ្ឋតាយ លក្ខណវសេន វា សព្ពោ ចតុត្ថមគ្គវជ្ឈោ កិលេសោ គហិតោតិ។ ខីណមានតាយ ច សឧបាទិសេសា និព្ពានធាតុ វុត្តា ហោតិ, ខីណបុនព្ភវតាយ អនុបាទិសេសា។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. កល្យាណសីលសុត្តវណ្ណនា
៩៧. អដ្ឋមេ កល្យាណសីលោតិ សុន្ទរសីលោ, បសត្ថសីលោ, បរិបុណ្ណសីលោ។ តត្ថ សីលបារិបូរី ទ្វីហិ ការណេហិ ហោតិ សម្មទេវ សីលវិបត្តិយា អាទីនវទស្សនេន, សីលសម្បត្តិយា ច អានិសំសទស្សនេន។ ឥធ បន សព្ពបរិពន្ធវិប្បមុត្តស្ស សព្ពាការបរិបុណ្ណស្ស មគ្គសីលស្ស ផលសីលស្ស ច វសេន កល្យាណតា វេទិតព្ពា។ កល្យាណធម្មោតិ សព្ពេ ពោធិបក្ខិយធម្មា អធិប្បេតា, តស្មា កល្យាណា សតិបដ្ឋានាទិពោធិបក្ខិយធម្មា ឯតស្សាតិ កល្យាណធម្មោ។ កល្យាណបញ្ញោតិ ច មគ្គផលបញ្ញាវសេនេវ
កេវលីតិ ឯត្ថ កេវលំ វុច្ចតិ កេនចិ អវោមិស្សកតាយ សព្ពសង្ខតវិវិត្តំ និព្ពានំ, តស្ស អធិគតត្តា អរហា កេវលី។ អថ វា បហានភាវនាបារិបូរិយា បរិយោសានអនវជ្ជធម្មបារិបូរិយា ច កល្យាណកដ្ឋេន អព្យាសេកសុខតាយ ច កេវលំ អរហត្តំ, តទធិគមេន កេវលី ខីណាសវោ។ មគ្គព្រហ្មចរិយវាសំ វសិត្វា បរិយោសាបេត្វា ឋិតោតិ វុសិតវា។ ឧត្តមេហិ អគ្គភូតេហិ វា អសេក្ខធម្មេហិ សមន្នាគតត្តា ‘‘ឧត្តមបុរិសោ’’តិ វុច្ចតិ។
សីលវាតិ ឯត្ថ កេនដ្ឋេន សីលំ? សីលនដ្ឋេន សីលំ។ កិមិទំ សីលនំ នាម? សមាធានំ, សុសីល្យវសេន កាយកម្មាទីនំ អវិប្បកិណ្ណតាតិ អត្ថោ។ អថ វា ឧបធារណំ, ឈានាទិកុសលធម្មានំ បតិដ្ឋានវសេន អាធារភាវោតិ អត្ថោ។ តស្មា សីលតិ, សីលេតីតិ វា សីលំ។ អយំ តាវ សទ្ទលក្ខណនយេន សីលដ្ឋោ។ អបរេ បន ‘‘សិរដ្ឋោ សីលដ្ឋោ, សីតលដ្ឋោ សីលដ្ឋោ, សិវដ្ឋោ សីលវា, ចតុបារិសុទ្ធិសីលវសេន សីលសម្បន្នោតិ អត្ថោ។ តត្ថ យំ ជេដ្ឋកសីលំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ឯកច្ចានំ អាចរិយានំ អធិប្បាយោ។
អបរេន បន ភណន្តិ – ឧភយត្ថាបិ បាតិមោក្ខសំវរោ ភគវតា វុត្តោ។ បាតិមោក្ខសំវរោ ឯវ ហិ សីលំ, ឥតរេសុ ឥន្ទ្រិយសំវរោ ឆទ្វាររក្ខណមត្តមេវ, អាជីវបារិសុទ្ធិ ធម្មេន បច្ចយុប្បាទនមត្តមេវ, បច្ចយសន្និស្សិតំ បដិលទ្ធបច្ចយេ ‘‘ឥទមត្ថ’’ន្តិ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជនមត្តមេវ។ និប្បរិយាយេន បាតិមោក្ខសំវរោវ សីលំ។ យស្ស សោ ភិន្នោ, សោ សីសច្ឆិន្នោ បុរិសោ វិយ ហត្ថបាទេ ‘‘សេសានិ រក្ខិស្សតី’’តិ ន វត្តព្ពោ។ យស្ស បន សោ អរោគោ, អច្ឆិន្នសីសោ វិយ បុរិសោ, តានិ បុន បាកតិកានិ កត្វា រក្ខិតុំ សក្កោតិ។ តស្មា សីលវាតិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសីលមេវ ឧទ្ទិសិត្វា តំ វិត្ថារេតុំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ។
តត្ថ បាតិមោក្ខន្តិ សិក្ខាបទសីលំ។ តញ្ហិ យោ នំ បាតិ រក្ខតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចេតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហីតិ បាតិមោក្ខំ។ សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ។ បាតិមោក្ខមេវ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ, តេន សំវុតោ បិហិតកាយវាចោតិ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ។ ឥទមស្ស តស្មិំ សីលេ បតិដ្ឋិតភាវបរិទីបនំ។ វិហរតីតិ តទនុរូបវិហារសមង្គិភាវបរិទីបនំ។ អាចារគោចរសម្បន្នោតិ ហេដ្ឋា បាតិមោក្ខសំវរស្ស, ឧបរិ វិសេសានុយោគស្ស ច ឧបការកធម្មបរិទីបនំ។ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ បាតិមោក្ខសីលតោ អចវនធម្មតាបរិទីបនំ។ សមាទាយាតិ សិក្ខាបទានំ អនវសេសតោ អាទានបរិទីបនំ។ សិក្ខតីតិ សិក្ខាយ សមង្គិភាវបរិទីបនំ។ សិក្ខាបទេសូតិ សិក្ខិតព្ពធម្មបរិទីបនំ។
អបរោ នយោ – កិលេសានំ ពលវភាវតោ បាបកិរិយាយ សុករភាវតោ បុញ្ញកិរិយាយ ច ទុក្ករភាវតោ ពហុក្ខត្តុំ អបាយេសុ បតនសីលោតិ បាតី, បុថុជ្ជនោ។ អនិច្ចតាយ វា ភវាទីសុ កម្មវេគក្ខិត្តោ ឃដិយន្តំ វិយ អនវដ្ឋានេន បរិព្ភមនតោ គមនសីលោតិ បាតី, មរណវសេន វា តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ អត្តភាវស្ស បាតនសីលោតិ បាតី, សត្តសន្តានោ, ចិត្តមេវ វា។ តំ បាតិនំ សំសារទុក្ខតោ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខោ។ ចិត្តស្ស ហិ វិមោក្ខេន សត្តោ វិមុត្តោ
អថ
អថ វា បឥតិ បការេ, អតីតិ អច្ចន្តត្ថេ និបាតោ។ តស្មា បការេហិ អច្ចន្តំ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខោ។ ឥទញ្ហិ សីលំ សយំ តទង្គវសេន, សមាធិសហិតំ បញ្ញាសហិតញ្ច វិក្ខម្ភនវសេន សមុច្ឆេទវសេន ច អច្ចន្តំ មោក្ខេតិ មោចេតីតិ បាតិមោក្ខំ។ បតិ បតិ មោក្ខោតិ វា
សំវរតិ សំវរោ, បាតិមោក្ខមេវ សំវរោតិ បាតិមោក្ខសំវរោ។ អត្ថតោ បន តតោ តតោ វីតិក្កមិតព្ពតោ វិរតិយោ ចេតនា វា, តេន បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ សមន្នាគតោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ វុត្តោ។ វុត្តញ្ហេតំ វិភង្គេ –
‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបគតោ សមុបគតោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ។ តេន វុច្ចតិ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិ (វិភ. ៥១១)។
វិហរតីតិ ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ, ឥរិយតិ, វត្តតិ។ អាចារគោចរសម្បន្នោតិ វេឡុទានាទិមិច្ឆាជីវស្ស កាយបាគព្ភិយាទីនញ្ច អករណេន, សព្ពសោ អនាចារំ វជ្ជេត្វា ‘‘កាយិកោ អវីតិក្កមោ, វាចសិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ ឯវំ វុត្តភិក្ខុសារុប្បអាចារសម្បត្តិយា វេសិយាទិអគោចរំ វជ្ជេត្វា បិណ្ឌបាតាទិអត្ថំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានសង្ខាតគោចរេន ច សម្បន្នត្តា អាចារគោចរសម្បន្នោ។ អបិច យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ សគារវោ សប្បតិស្សោ សព្រហ្មចារីសុ សគារវោ សប្បតិស្សោ ហិរោត្តប្បសម្បន្នោ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេន អាលោកិតេន វិលោកិតេន សមិញ្ជិតេន បសារិតេន ឱក្ខិត្តចក្ខុ ឥរិយាបថសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយានុយុត្តោ សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ អាភិសមាចារិកេសុ សក្កច្ចការី គរុចិត្តីការពហុលោ វិហរតិ, អយំ វុច្ចតិ អាចារសម្បន្នោ។
គោចរោ ឧបនិស្សយគោចរោ។ យោ ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ វីថិំ បដិបន្នោ ឱក្ខិត្តចក្ខុ យុគមត្តទស្សាវី សំវុតោ គច្ឆតិ, ន ហត្ថិំ អារក្ខគោចរោ។ ឧបនិពន្ធគោចរោ បន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, យត្ថ ភិក្ខុ អត្តនោ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោ? យទិទំ – ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧២)។
ឥតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ។
អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ អប្បមត្តកេសុ អណុប្បមាណេសុ អសញ្ចិច្ច អាបន្នសេខិយអកុសលចិត្តុប្បាទាទិភេទេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សនសីលោ។ យោ ហិ ភិក្ខុ បរមាណុមត្តំ វជ្ជំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធសិនេរុបព្ពតរាជសទិសំ កត្វា បស្សតិ, យោបិ ភិក្ខុ សព្ពលហុកំ ទុព្ភាសិតមត្តំ បារាជិកសទិសំ កត្វា បស្សតិ, អយំ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី នាម។ សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំ កិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិតព្ពំ, តំ សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ពំ អនវសេសំ សមាទិយិត្វា សិក្ខតិ វត្តតិ, បូរេតីតិ អត្ថោ។ ឥតិ កល្យាណសីលោតិ ឥមិនា បការេន កល្យាណសីលោ សមានោ។ បុគ្គលាធិដ្ឋានវសេន ហិ និទ្ទិដ្ឋំ សីលំ ‘‘ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កល្យាណសីលោ ហោតី’’តិ វុត្តបុគ្គលាធិដ្ឋានវសេនេវ និគមេត្វា ‘‘កល្យាណធម្មោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តធម្មេ និទ្ទិសិតុកាមេន ‘‘តេសំ ធម្មានំ ឥទំ សីលំ អធិដ្ឋាន’’ន្តិ ទស្សេតុំ បុន ‘‘ឥតិ កល្យាណសីលោ’’តិ វុត្តំ។ សត្តន្នំ ពោធិបក្ខិយានន្តិអាទិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ។ បុន កល្យាណសីលោតិអាទិ និគមនំ។
គាថាសុ ទុក្កដន្តិ ទុដ្ឋុ កតំ, ទុច្ចរិតន្តិ អត្ថោ។ ហិរិមនន្តិ ហិរិមន្តំ ហិរិសម្បន្នំ, សព្ពសោ បាបបវត្តិយា ជិគុច្ឆនសភាវន្តិ អត្ថោ។ ហិរិមនន្តិ វា ហិរិសហិតចិត្តំ។ ហិរិគ្គហណេនេវ ចេត្ថ ឱត្តប្បម្បិ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ហិរោត្តប្បគ្គហណេន ច សព្ពសោ ទុច្ចរិតាភាវស្ស ហេតុំ ទស្សេន្តោ កល្យាណសីលតំ ហេតុតោ វិភាវេតិ។ សម្ពោធីតិ សម្ពោធិគាមិនោ, ពោធិបក្ខិកាតិ អត្ថោ។ អនុស្សទន្តិ រាគុស្សទាទិរហិតំ។ ‘‘តថាវិធ’’ន្តិបិ បឋន្តិ។ ‘‘ពោធិបក្ខិកានំ ធម្មានំ ភាវនានុយោគមនុយុត្តោ’’តិ យថា យថា បុព្ពេ វុត្តំ, តថាវិធំ តាទិសន្តិ អត្ថោ។ ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស, វដ្ដទុក្ខហេតុនោ វា។ ឥធេវ ខយមត្តនោតិ អាសវក្ខយាធិគមេន អត្តនោ វដ្ដទុក្ខហេតុនោ សមុទយបក្ខិយស្ស កិលេសគណស្ស ឥធេវ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ខយំ អនុប្បាទំ បជានាតិ, វដ្ដទុក្ខស្សេវ វា ឥធេវ ចរិមកចិត្តនិរោធេន ខយំ ខីណភាវំ បជានាតិ។ តេហិ ធម្មេហិ សម្បន្នន្តិ តេហិ យថាវុត្តសីលាទិធម្មេហិ សមន្នាគតំ។ អសិតន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយានំ បហីនត្តា អសិតំ, កត្ថចិ អនិស្សិតំ។ សព្ពលោកស្សាតិ សព្ពស្មិំ សត្តលោកេ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. ទានសុត្តវណ្ណនា
៩៨. នវមេ ទានន្តិ ទាតព្ពំ, សវត្ថុកា វា ចេតនា ទានំ, សម្បត្តិបរិច្ចាគស្សេតំ អធិវចនំ។ អាមិសទានន្តិ ចត្តារោ បច្ចយា ទេយ្យភាវវសេន អាមិសទានំ នាម។ តេ ហិ តណ្ហាទីហិ អាមសិតព្ពតោ អាមិសន្តិ វុច្ចន្តិ។ តេសំ វា បរិច្ចាគចេតនា អាមិសទានំ។ ធម្មទានន្តិ ឥធេកច្ចោ ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា, ឥមេ ធម្មា អកុសលា, ឥមេ ធម្មា សាវជ្ជា, ឥមេ ធម្មា អនវជ្ជា, ឥមេ វិញ្ញុគរហិតា, ឥមេ វិញ្ញុប្បសត្ថា; ឥមេ សមត្តា សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, ឥមេ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តី’’តិ កុសលាកុសលកម្មបថេ វិភជន្តោ កម្មកម្មវិបាកេ ឥធលោកបរលោកេ បច្ចក្ខតោ ទស្សេន្តោ វិយ បាកដំ ករោន្តោ អកុសលេហិ ធម្មេហិ និវត្តាបេន្តោ, កុសលេសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាបេន្តោ, ធម្មំ ទេសេតិ, ឥទំ ធម្មទានំ។ យោ បន ‘‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យា ឯតទគ្គន្តិ ឯតំ អគ្គំ។ យទិទន្តិ យំ ឥទំ ធម្មទានំ វុត្តំ, ឯតំ ឥមេសុ ទ្វីសុ ទានេសុ អគ្គំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ។ វិវដ្ដគាមិធម្មទានញ្ហិ និស្សាយ សព្ពានត្ថតោ បរិមុច្ចតិ, សកលំ វដ្ដទុក្ខំ អតិក្កមតិ។ លោកិយំ បន ធម្មទានំ សព្ពេសំ ទានានំ និទានំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលំ។ តេនាហ –
‘‘សព្ពទានំ ធម្មទានំ ជិនាតិ, សព្ពរសំ ធម្មរសោ ជិនាតិ;
សព្ពរតិំ ធម្មរតី ជិនាតិ, តណ្ហក្ខយោ សព្ពទុក្ខំ ជិនាតី’’តិ។ (ធ. ប. ៣៥៤) –
អភយទានមេត្ថ ធម្មទានេនេវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
សាធារណភោគិតាធិប្បាយេន អត្តនា បរិភុញ្ជិតព្ពតោ ចតុបច្ចយតោ សយមេវ អភុញ្ជិត្វា បរេសំ សំវិភជនំ អាមិសសំវិភាគោ។ សាធារណភោគិតាធិប្បាយេនេវ អត្តនា វិទិតស្ស អធិគតស្ស ធម្មស្ស អប្បោស្សុក្កោ អហុត្វា បរេសំ ឧបទេសោ ធម្មសំវិភាគោ។ ចតូហិ បច្ចយេហិ ចតូហិ ច សង្គហវត្ថូហិ បរេសំ អនុគ្គណ្ហនំ អនុកម្បនំ អាមិសានុគ្គហោ។ វុត្តនយេនេវ ធម្មេន បរេសំ អនុគ្គណ្ហនំ អនុកម្បនំ ធម្មានុគ្គហោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
គាថាសុ យមាហុ ទានំ បរមន្តិ យំ ទានំ ចិត្តខេត្តទេយ្យធម្មានំ ឧឡារភាវេន បរមំ ឧត្តមំ, ភោគសម្បត្តិអាទីនំ វា បូរណតោ ផលនតោ, បរស្ស វា លោភមច្ឆរិយាទិកស្ស បដិបក្ខស្ស មទ្ទនតោ អនុត្តរន្តិ យំ ទានំ ចេតនាទិសម្បត្តិយា សាតិសយបវត្តិយា អគ្គភាវេន អគ្គវិបាកត្តា ច ឧត្តររហិតំ អនុត្តរភាវសាធនំ ចាតិ អាហុ។ យំ សំវិភាគន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘បរមំ អនុត្តរ’’ន្តិ បទទ្វយំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ។ អវណ្ណយីតិ កិត្តយិ, ‘‘ភោជនំ, ភិក្ខវេ, ទទមានោ ទាយកោ បដិគ្គាហកានំ បញ្ច ឋានានិ ទេតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៥.៣៧), ‘‘ឯវំ ‘‘អគ្គម្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អគ្គម្ហីតិ សីលាទិគុណវិសេសយោគេន សេដ្ឋេ អនុត្តរេ បុញ្ញក្ខេត្តេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ អរិយសង្ឃេ ច។ បសន្នចិត្តោតិ
‘‘នត្ថិ ចិត្តេ បសន្នម្ហិ, អប្បកា នាម ទក្ខិណា;
តថាគតេ វា សម្ពុទ្ធេ, អថ វា តស្ស សាវកេ’’តិ។ (វិ. វ. ៨០៤; នេត្តិ. ៩៥);
វិញ្ញូតិ សប្បញ្ញោ។ បជានន្តិ សម្មទេវ ទានផលំ ទានានិសំសំ បជានន្តោ។ កោ ន យជេថ កាលេតិ យុត្តប្បត្តកាលេ កោ នាម ទានំ ន ទទេយ្យ? សទ្ធា, ទេយ្យធម្មោ, បដិគ្គាហកាតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ សម្មុខិភូតកាលេយេវ ហិ ទានំ សម្ភវតិ, ន អញ្ញថា, បដិគ្គាហកានំ វា ទាតុំ យុត្តកាលេ។
ឯវំ បឋមគាថាយ អាមិសទានសំវិភាគានុគ្គហេ ទស្សេត្វា ឥទានិ ធម្មទានសំវិភាគានុគ្គហេ ទស្សេតុំ ‘‘យេ ចេវ ភាសន្តី’’តិ ទុតិយគាថមាហ។ តត្ថ ឧភយន្តិ ‘‘ភាសន្តិ សុណន្តី’’តិ វុត្តា ទេសកា បដិគ្គាហកាតិ ឧភយំ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យេ សុគតស្ស ភគវតោ សាសនេ សទ្ធម្មេ បសន្នចិត្តា វិមុត្តាយតនសីសេ ឋត្វា ទេសេន្តិ បដិគ្គណ្ហន្តិ ច, តេសំ ទេសកបដិគ្គាហកានំ សោ ធម្មទានធម្មសំវិភាគធម្មានុគ្គហសង្ខាតោ អត្ថោ។ បរមត្ថសាធនតោ បរមោ។ តណ្ហាសំកិលេសាទិសព្ពសំកិលេសមលវិសោធនេន វិសុជ្ឈតិ។ កីទិសានំ? យេ អប្បមត្តា សុគតស្ស សាសនេ។ យេ ច –
‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;
សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ។ (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣) –
សង្ខេបតោ វិសុជ្ឈតិ, អរហត្តផលវិសុទ្ធិយា អតិវិយ វោទាយតីតិ។
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. តេវិជ្ជសុត្តវណ្ណនា
៩៩. ទសមេ ធម្មេនាតិ ញាយេន, សម្មាបដិបត្តិសង្ខាតេន ហេតុនា ការណេន។ យាយ ហិ បដិបទាយ តេវិជ្ជោ ហោតិ, សា បដិបទា ឥធ ធម្មោតិ តេវិជ្ជន្តិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាទីហិ តីហិ វិជ្ជាហិ សមន្នាគតំ។ ព្រាហ្មណន្តិ ពាហិតបាបព្រាហ្មណំ។ បញ្ញាបេមីតិ ‘‘ព្រាហ្មណោ’’តិ ជានាបេមិ បតិដ្ឋបេមិ។ នាញ្ញំ លបិតលាបនមត្តេនាតិ អញ្ញំ ជាតិមត្តព្រាហ្មណំ អដ្ឋកាទីហិ លបិតមត្តវិប្បលបនមត្តេន ព្រាហ្មណំ ន បញ្ញាបេមីតិ។ អថ វា លបិតលាបនមត្តេនាតិ មន្តានំ អជ្ឈេនអជ្ឈាបនមត្តេន។ ឧភយថាបិ យំ បន ព្រាហ្មណា សាមវេទាទិវេទត្តយអជ្ឈេនេន តេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំ វទន្តិ, តំ បដិក្ខិបតិ។ ភគវតា ហិ ‘‘បរមត្ថតោ អតេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំយេវ ចេតេ ភោវាទិនោ អវិជ្ជានិវុតា ‘តេវិជ្ជោ ព្រាហ្មណោ’តិ វទន្តិ, ឯវំ បន តេវិជ្ជោ ព្រាហ្មណោ ហោតី’’តិ ទស្សនត្ថំ តថា ពុជ្ឈនកានំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយេន អយំ ទេសនា អារទ្ធា។
តត្ថ យស្មា វិជ្ជាសម្បន្នោ ចរណសម្បន្នោយេវ ហោតិ ចរណសម្បទាយ វិនា វិជ្ជាសម្បត្តិយា អភាវតោ, តស្មា ចរណសម្បទំ អន្តោគធំ កត្វា វិជ្ជាសីសេនេវ ព្រាហ្មណំ បញ្ញាបេតុកាមោ ‘‘ធម្មេនាហំ, ភិក្ខវេ, តេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំ បញ្ញាបេមី’’តិ ទេសនំ សមុដ្ឋាបេត្វា ‘‘កថញ្ចាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មេន តេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំ បញ្ញាបេមី’’តិ កថេតុកម្យតាយ បុច្ឆំ កត្វា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ វិជ្ជត្តយំ វិភជន្តោ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ, អនេកេហិ វា បការេហិ បវត្តិតំ, សំវណ្ណិតន្តិ អត្ថោ។ បុព្ពេនិវាសន្តិ និវុត្ថន្តិ អជ្ឈាវុត្ថំ អនុភូតំ, អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធំ, និវុត្ថធម្មំ វា និវុត្ថំ, គោចរនិវាសេន និវុត្ថំ, អត្តនោ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតំ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតម្បិ វា ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសុ។ អនុស្សរតីតិ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ ឯវំ ជាតិបដិបាដិវសេន
សេយ្យថិទន្តិ អារទ្ធប្បការទស្សនត្ថេ និបាតោ។ តេនេវ យ្វាយំ បុព្ពេនិវាសោ អារទ្ធោ ហោតិ, តស្ស បការំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឯកម្បិ ជាតិន្តិ ឯកម្បិ បដិសន្ធិមូលកំ ចុតិបរិយោសានំ ឯកភវបរិយាបន្នំ ខន្ធសន្តានំ។ ឯស នយោ ទ្វេបិ ជាតិយោតិអាទីសុ។ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេតិអាទីសុ បន បរិហាយមានោ កប្បោ សំវដ្ដកប្បោ
តត្ថ តយោ សំវដ្ដា – តេជោសំវដ្ដោ, អាបោសំវដ្ដោ, វាយោសំវដ្ដោតិ។ តិស្សោ សំវដ្ដសីមា – អាភស្សរា, សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលាតិ។ យទា កប្បោ តេជេន សំវដ្ដតិ, អាភស្សរតោ ហេដ្ឋា អគ្គិនា ឌយ្ហតិ។ យទា ឧទកេន សំវដ្ដតិ, សុភកិណ្ហតោ ហេដ្ឋា ឧទកេន វិលីយតិ។ យទា វាតេន សំវដ្ដតិ, វេហប្ផលតោ ហេដ្ឋា វាតេន វិទ្ធំសិយតិ។ វិត្ថារតោ បន កោដិសតសហស្សចក្កវាឡំ ឯកតោ វិនស្សតិ។ ឥតិ ឯវរូបោ អយំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោ ភិក្ខុ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ អនុស្សរតិ។ កថំ? អមុត្រាសិន្តិអាទិនា នយេន។
តត្ថ អមុត្រាសិន្តិ អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេ អមុម្ហិ ភវេ វា យោនិយា វា គតិយា វា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា វា សត្តាវាសេ វា សត្តនិកាយេ វា អហមហោសិំ។ ឯវំនាមោតិ ឯវំគោត្តោតិ គោតមោ វា កស្សបោ វា។ ឯវំវណ្ណោតិ ឱទាតោ វា សាមោ វា។ ឯវមាហារោតិ សាលិមំសោទនាហារោ វា បវត្តផលភោជនោ វា។ ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ អនេកប្បការានំ កាយិកចេតសិកានំ សាមិសនិរាមិសាទិប្បភេទានំ វា សុខទុក្ខានំ បដិសំវេទី។ ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ វស្សសតបរិមាណាយុបរិយន្តោ វា ចតុរាសីតិកប្បសតសហស្សបរិមាណាយុបរិយន្តោ វា។ សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ សោហំ តតោ ភវតោ យោនិតោ គតិតោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិតោ សត្តាវាសតោ សត្តនិកាយតោ វា ចុតោ បុន អមុកស្មិំ នាម ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា ឧទបាទិំ។ តត្រាបាសិន្តិ អថ តត្របិ ឯវំនាមោតិអាទិ វុត្តនយមេវ។
អថ តត្រាបាសិន្តិ តត្របិ ភវេ…បេ.… សត្តនិកាយេ វា អាសិំ។ ឯវំនាមោតិ ទត្តោ វា មិត្តោ វា, ឯវំគោត្តោតិ វាសេដ្ឋោ វា កស្សបោ វា។ ឯវំវណ្ណោតិ កាឡោ វា ឱទាតោ វា។ ឯវមាហារោតិ សុធាហារោ វា សាលិឱទនាទិអាហារោ វា។ ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ ទិព្ពសុខប្បដិសំវេទី វា មានុសសុខទុក្ខប្បដិសំវេទី វា។ ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ តំតំបរមាយុបរិយន្តោ។ សោ តតោ ចុតោតិ សោហំ តតោ ភវាទិតោ ចុតោ។ ឥធូបបន្នោតិ ឥធ ឥមស្មិំ ចរិមភវេ មនុស្សោ ហុត្វា ឧបបន្នោ និព្ពត្តោ។
ឥតីតិ ឯវំ។ សាការំ សឧទ្ទេសន្តិ នាមគោត្តាទិវសេន សឧទ្ទេសំ, វណ្ណាទិវសេន សាការំ។ នាមគោត្តេន អយមស្ស បឋមា វិជ្ជា អធិគតាតិ អយំ ឥមិនា ភិក្ខុនា បឋមំ អធិគមវសេន បឋមា, វិទិតករណដ្ឋេន វិជ្ជា អធិគតា សច្ឆិកតា ហោតិ។ កិំ បនាយំ វិទិតំ ករោតិ? បុព្ពេនិវាសំ។ អវិជ្ជាតិ តស្សេវ បុព្ពេនិវាសស្ស អវិទិតករណដ្ឋេន តស្ស បដិច្ឆាទកមោហោ វុច្ចតិ។ តមោតិ ស្វេវ មោហោ បដិច្ឆាទកដ្ឋេន តមោតិ វុច្ចតិ។ អាលោកោតិ សា ឯវ វិជ្ជា ឱភាសករណដ្ឋេន អាលោកោ។ ឯត្ថ ច វិជ្ជា អធិគតាតិ អយំ អត្ថោ, សេសំ បសំសាវចនំ។ យោជនា បនេត្ថ – អយំ ខោ តេន ភិក្ខុនា វិជ្ជា អធិគតា, តស្ស អធិគតវិជ្ជស្ស អវិជ្ជា វិហតា, វិនដ្ឋាតិ អត្ថោ។ កស្មា? យស្មា វិជ្ជា ឧប្បន្នាតិ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។
យថា តន្តិ ឯត្ថ យថាតិ ឱបម្មត្ថេ, តន្តិ និបាតមត្តំ។ សតិយា អវិប្បវាសេន អប្បមត្តស្ស។ វីរិយាតាបេន អាតាបិនោ។ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បហិតត្តស្ស បេសិតចិត្តស្សាតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អប្បមត្តស្ស អាតាបិនោ បហិតត្តស្ស វិហរតោ អវិជ្ជា វិហញ្ញេយ្យ, វិជ្ជា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តមោ វិហញ្ញេយ្យ, អាលោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យ; ឯវមេវ តស្ស ភិក្ខុនោ អវិជ្ជា វិហតា, វិជ្ជា ឧប្បន្នា
ទិព្ពេន ចក្ខុនាតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ វិសុទ្ធេនាតិ ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុភាវតោ វិសុទ្ធំ។ យោ ហិ ចុតិមត្តមេវ បស្សតិ ន ឧបបាតំ, សោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ។ យោ ឧបបាតមត្តមេវ បស្សតិ ន ចុតិំ, សោ នវសត្តបាតុភាវទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ។ យោ បន តទុភយំ បស្សតិ, សោ យស្មា ទុវិធម្បិ តំ ទិដ្ឋិគតំ អតិវត្តតិ, តស្មាស្ស តំ ទស្សនំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុ ហោតិ, តទុភយម្បាយំ ពុទ្ធបុត្តោ បស្សតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុភាវតោ វិសុទ្ធំ។ យថាហ ‘‘វិចិកិច្ឆា ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោតិ – ឥតិ វិទិត្វា វិចិកិច្ឆំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសំ បជហិំ, អមនសិការោ…បេ.… ថិនមិទ្ធំ, ឆម្ភិតត្តំ, ឧប្បិល្លំ, ទុដ្ឋុល្លំ, អច្ចារទ្ធវីរិយំ, អតិលីនវីរិយំ, អភិជប្បា, នានត្តសញ្ញា, អតិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ (ម. និ. ៣.២៤២) ឯវំ វុត្តេហិ ឯកាទសហិ ឧបក្កិលេសេហិ អនុបក្កិលិដ្ឋត្តា វិសុទ្ធំ។ មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា រូបទស្សនេន អតិក្កន្តមានុសកំ, មំសចក្ខុំ វា អតិក្កន្តត្តា អតិក្កន្តមានុសកំ។ តេន ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន។ សត្តេ បស្សតីតិ មនុស្សមំសចក្ខុនា វិយ សត្តេ បស្សតិ ទក្ខតិ អាលោកេតិ។
ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេតិ ឯត្ថ ចុតិក្ខណេ ឧបបត្តិក្ខណេ វា ទិព្ពចក្ខុនាបិ ទដ្ឋុំ ន សក្កា។ យេ បន អាសន្នចុតិកា ឥទានិ ចវិស្សន្តិ, តេ ចវមានា។ យេ ច គហិតបដិសន្ធិកា សម្បតិនិព្ពត្តា វា, តេ ឧបបជ្ជមានាតិ អធិប្បេតា។ តេ ឯវរូបេ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ច បស្សតីតិ ទស្សេតិ។ ហីនេតិ មោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា ហីនានំ ជាតិកុលភោគាទីនំ វសេន ហីឡិតេ បរិភូតេ។ បណីតេតិ អមោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា តព្ពិបរីតេ។ សុវណ្ណេតិ អទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា ឥដ្ឋកន្តមនាបវណ្ណយុត្តេ។ ទុព្ពណ្ណេតិ ទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា អនិដ្ឋអកន្តាមនាបវណ្ណយុត្តេ។ អភិរូបេ វិរូបេតិបិ អត្ថោ។ សុគតេតិ សុគតិគតេ, អលោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ។ ទុគ្គតេតិ ទុគ្គតិគតេ, លោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា ទលិទ្ទេ អប្បន្នបានភោជនេ។ យថាកម្មូបគេតិ យំ យំ កម្មំ ឧបចិតំ, តេន តេន ឧបគតេ
តស្ស កាយទុច្ចរិតេនាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។ ឥធ វិជ្ជាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជា។ អវិជ្ជាតិ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
តតិយវារេ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គញាណវិជ្ជា។ អវិជ្ជាតិ ចតុសច្ចប្បដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ។ ឯវំ ខោតិអាទិ និគមនំ។
គាថាសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យោ យថាវុត្តំ បុព្ពេនិវាសំ អវេតិ អវគច្ឆតិ, វុត្តនយេន បាកដំ កត្វា ជានាតិ។ ‘‘យោវេទី’’តិបិ បាឋោ, យោ អវេទិ វិទិតំ កត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ។ ឆព្ពីសតិទេវលោកសង្ខាតំ សគ្គំ ចតុព្ពិធំ អបាយញ្ច វុត្តនយេនេវ ទិព្ពចក្ខុនា បស្សតិ។ អថោតិ តតោ បរំ ជាតិក្ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ និព្ពានមេវ វា បត្តោ អធិគតោ។ តតោ ឯវ អភិញ្ញា អភិវិសិដ្ឋាយ មគ្គបញ្ញាយ ជានិតព្ពំ ចតុសច្ចធម្មំ ជានិត្វា កិច្ចវោសានេន វោសិតោ និដ្ឋានប្បត្តោ។ មោនេយ្យធម្មសមន្នាគមេន មុនិ, ខីណាសវោ យស្មា ឯតាហិ យថាវុត្តាហិ តីហិ វិជ្ជាហិ សមន្នាគតត្តា តតោ តតិយវិជ្ជាយ សព្ពថា ពាហិតបាបត្តា ច តេវិជ្ជោ ព្រាហ្មណោ នាម ហោតិ។ តស្មា តមេវ អហំ តេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំ តេវិជ្ជំ ព្រាហ្មណំ ន វទាមិ, តេវិជ្ជោតិ តំ ន កថេមីតិ។
ឥតិ ឥមស្មិំ វគ្គេ ទុតិយសុត្តេ វដ្ដំ កថិតំ, បញ្ចមអដ្ឋមទសមសុត្តេសុ វិវដ្ដំ កថិតំ, ឥតរេសុ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ។
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បញ្ចមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បរមត្ថទីបនិយា ខុទ្ទកនិកាយ-អដ្ឋកថាយ
ឥតិវុត្តកស្ស តិកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។