៥. បារាយនវគ្គោ
វត្ថុគាថាវណ្ណនា
៩៨៣. កោសលានំ បុរា រម្មាតិ បារាយនវគ្គស្ស វត្ថុគាថា។ តាសំ ឧប្បត្តិ – អតីតេ កិរ ពារាណសិវាសី ឯកោ រុក្ខវឌ្ឍកី សកេ អាចរិយកេ អទុតិយោ, តស្ស សោឡស សិស្សា, ឯកមេកស្ស សហស្សំ អន្តេវាសិកា។ ឯវំ តេ សត្តរសាធិកសោឡសសហស្សា អាចរិយន្តេវាសិនោ សព្ពេបិ ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ ជីវិកំ កប្បេន្តា បព្ពតសមីបំ គន្ត្វា រុក្ខេ គហេត្វា តត្ថេវ នានាបាសាទវិកតិយោ និដ្ឋាបេត្វា កុល្លំ ពន្ធិត្វា គង្គាយ ពារាណសិំ អានេត្វា សចេ រាជា អត្ថិកោ ហោតិ, រញ្ញោ, ឯកភូមិកំ វា…បេ.… សត្តភូមិកំ វា បាសាទំ យោជេត្វា ទេន្តិ។ នោ ចេ, អញ្ញេសម្បិ វិកិណិត្វា បុត្តទារំ បោសេន្តិ។ អថ នេសំ ឯកទិវសំ អាចរិយោ ‘‘ន សក្កា វឌ្ឍកិកម្មេន និច្ចំ ជីវិកំ កប្បេតុំ, ទុក្ករញ្ហិ ជរាកាលេ ឯតំ កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ឧទុម្ពរាទយោ, អប្បសាររុក្ខេ អានេថា’’តិ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា អានយិំសុ។ សោ តេហិ កដ្ឋសកុណំ កត្វា តស្ស អព្ភន្តរំ បវិសិត្វា យន្តំ បូរេសិ។ កដ្ឋសកុណោ សុបណ្ណរាជា វិយ អាកាសំ លង្ឃិត្វា វនស្ស ឧបរិ ចរិត្វា អន្តេវាសីនំ បុរតោ ឱរុហិ។ អថ អាចរិយោ សិស្សេ អាហ – ‘‘តាតា, ឦទិសានិ កដ្ឋវាហនានិ កត្វា សក្កា សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ គហេតុំ, តុម្ហេបិ, តាតា, ឯតានិ ករោថ, រជ្ជំ គហេត្វា ជីវិស្សាម, ទុក្ខំ វឌ្ឍកិសិប្បេន ជីវិតុ’’ន្តិ។ តេ តថា កត្វា អាចរិយស្ស បដិវេទេសុំ។ តតោ នេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘កតមំ, តាតា, រជ្ជំ គណ្ហាមា’’តិ? ‘‘ពារាណសិរជ្ជំ អាចរិយា’’តិ។ ‘‘អលំ, តាតា, មា ឯតំ រុច្ចិ, មយញ្ហិ តំ គហេត្វាបិ ‘វឌ្ឍកិរាជា វឌ្ឍកិយុវរាជា’តិ វឌ្ឍកិវាទា ន មុច្ចិស្សាម, មហន្តោ ជម្ពុទីបោ, អញ្ញត្ថ គច្ឆាមា’’តិ។
តតោ សបុត្តទារា កដ្ឋវាហនានិ
អថេកទិវសំ មជ្ឈិមទេសតោ វាណិជា ភណ្ឌំ គហេត្វា កដ្ឋវាហននគរំ អាគមំសុ បណ្ណាការញ្ច គហេត្វា រាជានំ បស្សិំសុ។ រាជា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ សព្ពំ បុច្ឆិ។ ‘‘ពារាណសិតោ ទេវា’’តិ។ សោ តត្ថ សព្ពំ បវត្តិំ បុច្ឆិត្វា – ‘‘តុម្ហាកំ រញ្ញា សទ្ធិំ មម មិត្តភាវំ ករោថា’’តិ អាហ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ។ សោ តេសំ បរិព្ពយំ ទត្វា គមនកាលេ សម្បត្តេ បុន អាទរេន វត្វា វិស្សជ្ជេសិ។ តេ ពារាណសិំ គន្ត្វា តស្ស រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា ‘‘កដ្ឋវាហនរដ្ឋា អាគតានំ វាណិជកានំ អជ្ជតគ្គេ សុង្កំ មុញ្ចាមី’’តិ ភេរិំ ចរាបេត្វា ‘‘អត្ថុ មេ កដ្ឋវាហនោ មិត្តោ’’តិ ទ្វេបិ អទិដ្ឋមិត្តា អហេសុំ។ កដ្ឋវាហនោបិ ច សកនគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘អជ្ជតគ្គេ ពារាណសិតោ អាគតានំ វាណិជកានំ សុង្កំ មុញ្ចាមិ, បរិព្ពយោ ច នេសំ ទាតព្ពោ’’តិ។ តតោ ពារាណសិរាជា កដ្ឋវាហនស្ស លេខំ បេសេសិ ‘‘សចេ តស្មិំ ជនបទេ ទដ្ឋុំ វា សោតុំ វា អរហរូបំ កិញ្ចិ អច្ឆរិយំ ឧប្បជ្ជតិ, អម្ហេបិ ទក្ខាបេតុ ច សាវេតុ ចា’’តិ។ សោបិស្ស តថេវ បដិលេខំ បេសេសិ។ ឯវំ
តេ គន្ត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អទំសុ។ សោ លេខំ វាចេត្វា អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា នគរមជ្ឈេ រាជង្គណេ លញ្ឆនំ ភិន្ទិត្វា បលិវេឋនំ អបនេត្វា សមុគ្គំ វិវរិត្វា អដ្ឋ លាខាគោឡកេ ទិស្វា ‘‘មម សហាយោ លាខាគោឡកេហិ កីឡនកពាលកានំ វិយ មយ្ហំ លាខាគោឡកេ បេសេសី’’តិ មង្កុ
‘‘ពុទ្ធោ លោកេ សមុប្បន្នោ, ហិតាយ សព្ពបាណិនំ;
ធម្មោ លោកេ សមុប្បន្នោ, សុខាយ សព្ពបាណិនំ;
សង្ឃោ លោកេ សមុប្បន្នោ, បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរ’’ន្តិ។ –
ឥមំ គាថំ, យាវ អរហត្តំ, តាវ ឯកភិក្ខុស្ស បដិបត្តិញ្ច សុវណ្ណបដ្ដេ ជាតិហិង្គុលកេន លិខាបេត្វា សត្តរតនមយេ សមុគ្គេ បក្ខិបិត្វា តំ សមុគ្គំ មណិមយេ សមុគ្គេ, មណិមយំ មសារគល្លមយេ, មសារគល្លមយំ លោហិតង្គមយេ, លោហិតង្គមយំ, សុវណ្ណមយេ, សុវណ្ណមយំ រជតមយេ, រជតមយំ ទន្តមយេ, ទន្តមយំ សារមយេ, សារមយំ សមុគ្គំ បេឡាយ បក្ខិបិត្វា បេឡំ ទុស្សេន វេឋេត្វា លញ្ឆេត្វា មត្តវរវារណំ សោវណ្ណទ្ធជំ សោវណ្ណាលង្ការ ហេមជាលសញ្ឆន្នំ ការេត្វា តស្សុបរិ បល្លង្កំ បញ្ញាបេត្វា បល្លង្កេ បេឡំ អារោបេត្វា សេតច្ឆត្តេន ធារិយមានេន សព្ពគន្ធបុប្ផាទីហិ បូជាយ ករិយមានាយ សព្ពតាឡាវចរេហិ ថុតិសតានិ គាយមានេហិ យាវ អត្តនោ រជ្ជសីមា, តាវ មគ្គំ អលង្ការាបេត្វា សយមេវ នេសិ។ តត្រ ច ឋត្វា សាមន្តរាជូនំ បណ្ណាការំ បេសេសិ – ‘‘ឯវំ សក្ករោន្តេហិ អយំ បណ្ណាការោ បេសេតព្ពោ’’តិ
កដ្ឋវាហនោបិ សុត្វា បដិមគ្គំ អាគន្ត្វា តថេវ បូជេន្តោ នគរំ បវេសេត្វា អមច្ចេ ច នាគរេ ច សន្និបាតាបេត្វា រាជង្គណេ បលិវេឋនទុស្សំ អបនេត្វា បេឡំ វិវរិត្វា បេឡាយ សមុគ្គំ បស្សិត្វា អនុបុព្ពេន សព្ពសមុគ្គេ វិវរិត្វា សុវណ្ណបដ្ដេ លេខំ បស្សិត្វា ‘‘កប្បសតសហស្សេហិ អតិទុល្លភំ មម សហាយោ បណ្ណាការរតនំ បេសេសី’’តិ អត្តមនោ ហុត្វា ‘‘អសុតបុព្ពំ វត សុណិម្ហា ‘ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’តិ, យំនូនាហំ គន្ត្វា ពុទ្ធញ្ច បស្សេយ្យំ ធម្មញ្ច សុណេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អមច្ចេ អាមន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធធម្មសង្ឃរតនានិ កិរ លោកេ
តតោ សោឡសសហស្សបរិវារា សោឡស អមច្ចា រាជានំ អភិវាទេត្វា ‘‘យទិ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ បុន ទស្សនំ នត្ថិ, យទិ ន ឧប្បន្នោ, អាគមិស្សាមា’’តិ និគ្គតា។ រញ្ញោ បន ភាគិនេយ្យោ បច្ឆា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘អហម្បិ គច្ឆាមី’’តិ អាហ។ តាត, ត្វំ តត្ថ ពុទ្ធុប្បាទំ ញត្វា បុន អាគន្ត្វា មម អារោចេហីតិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អគមាសិ។ តេ សព្ពេបិ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន គន្ត្វា ពារាណសិំ បត្តា។ អសម្បត្តេស្វេវ ច តេសុ ភគវា បរិនិព្ពាយិ។ តេ ‘‘កោ ពុទ្ធោ, កុហិំ ពុទ្ធោ’’តិ សកលវិហារំ អាហិណ្ឌន្តា សម្មុខសាវកេ ទិស្វា បុច្ឆិំសុ។ តេ នេសំ ‘‘ពុទ្ធោ បរិនិព្ពុតោ’’តិ អាចិក្ខិំសុ។ តេ ‘‘អហោ ទូរទ្ធានំ អាគន្ត្វា ទស្សនមត្តម្បិ ន លភិម្ហា’’តិ បរិទេវមានា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កោចិ ភគវតា ទិន្នឱវាទោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ។ អាម, ឧបាសកា អត្ថិ, សរណត្តយេ បតិដ្ឋាតព្ពំ, បញ្ចសីលានិ សមាទាតព្ពានិ, អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ឧបោសថោ ឧបវសិតព្ពោ, ទានំ ទាតព្ពំ, បព្ពជិតព្ពន្តិ។ តេ សុត្វា តំ ភាគិនេយ្យំ អមច្ចំ ឋបេត្វា សព្ពេ បព្ពជិំសុ។ ភាគិនេយ្យោ បរិភោគធាតុំ គហេត្វា កដ្ឋវាហនរដ្ឋាភិមុខោ បក្កាមិ។ បរិភោគធាតុ នាម ពោធិរុក្ខបត្តចីវរាទីនិ។ អយំ បន ភគវតោ ធម្មករណំ ធម្មធរំ វិនយធរមេកំ ថេរញ្ច គហេត្វា បក្កាមិ, អនុបុព្ពេន ច នគរំ គន្ត្វា ‘‘ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ ច បរិនិព្ពុត្តោ ចា’’តិ រញ្ញោ អារោចេត្វា ភគវតា ទិន្នោវាទំ អាចិក្ខិ។ រាជា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា វិហារំ ការាបេត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា
តេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវលោកេ ខេបេត្វា អម្ហាកំ ភគវតិ
អថេកទិវសំ អន្តេវាសិនោ អាចរិយំ អាហំសុ – ‘‘នគរសមីបេ វាសោ នាម មហាបលិពោធោ, វិជនសម្បាតំ អាចរិយ ឱកាសំ គច្ឆាម, បន្តសេនាសនវាសោ នាម ពហូបការោ បព្ពជិតាន’’ន្តិ។ អាចរិយោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា តិក្ខត្តុំ វារេត្វា វារេតុំ អសក្កោន្តោ ទ្វេសតសហស្សានិ កហាបណានិ ទត្វា ទ្វេ អមច្ចេ អាណាបេសិ ‘‘យត្ថ ឥសិគណោ វាសំ ឥច្ឆតិ, តត្ថ អស្សមំ កត្វា ទេថា’’តិ។ តតោ អាចរិយោ សោឡសាធិកសោឡសសហស្សជដិលបរិវុតោ អមច្ចេហិ អនុគ្គហមានោ ឧត្តរជនបទា ទក្ខិណជនបទាភិមុខោ
តត្ថ កោសលានំ បុរាតិ កោសលរដ្ឋស្ស នគរា, សាវត្ថិតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អាកិញ្ចញ្ញន្តិ អកិញ្ចនភាវំ, បរិគ្គហូបករណវិវេកន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
៩៨៤. សោ អស្សកស្ស វិសយេ អឡកស្ស សមាសនេតិ សោ ព្រាហ្មណោ អស្សកស្ស ច អឡកស្ស ចាតិ ទ្វិន្នម្បិ រាជូនំ សមាសន្នេ វិសយេ អាសន្នេ រដ្ឋេ, ទ្វិន្នម្បិ រដ្ឋានំ មជ្ឈេតិ អធិប្បាយោ។ គោធាវរី កូលេតិ គោធាវរិយា នទិយា កូលេ។ យត្ថ គោធាវរី ទ្វិធា ភិជ្ជិត្វា តិយោជនប្បមាណំ អន្តរទីបមកាសិ សព្ពំ កបិដ្ឋវនសញ្ឆន្នំ, យត្ថ បុព្ពេសរភង្គាទយោ វសិំសុ, តស្មិំ ទេសេតិ អធិប្បាយោ។ សោ កិរ តំ បទេសំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុព្ពសមណាលយោ បព្ពជិតសារុប្ប’’ន្តិ អមច្ចានំ និវេទេសិ។ អមច្ចា ភូមិគ្គហណត្ថំ អស្សករញ្ញោ សតសហស្សំ, អឡករញ្ញោ សតសហស្សំ អទំសុ។ តេ តញ្ច បទេសំ អញ្ញញ្ច ទ្វិយោជនមត្តន្តិ សព្ពម្បិ បញ្ចយោជនមត្តំ បទេសំ អទំសុ។ តេសំ កិរ រជ្ជសីមន្តរេ សោ បទេសោ ហោតិ។ អមច្ចា តត្ថ អស្សមំ ការេត្វា សាវត្ថិតោ ច អញ្ញម្បិ ធនំ អាហរាបេត្វា គោចរគាមំ និវេសេត្វា អគមំសុ។ ឧញ្ឆេ ន ច ផលេន ចាតិ ឧញ្ឆាចរិយាយ ច វនមូលផលេន ច។ តស្មា វុត្តំ ‘‘តស្សេវ ឧបនិស្សាយ, គាមោ ច វិបុលោ អហូ’’តិ។
៩៨៥. តត្ថ តស្សាតិ តស្ស គោធាវរីកូលស្ស, តស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស ឧបយោគត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ, តំ ឧបនិស្សាយាតិ អត្ថោ។ តតោ ជាតេន អាយេន, មហាយញ្ញមកប្បយីតិ តស្មិំ គាមេ កសិកម្មាទិនា សតសហស្សំ អាយោ ឧប្បជ្ជិ, តំ គហេត្វា កុដុម្ពិកា រញ្ញោ អស្សកស្ស សន្តិកំ អគមំសុ ‘‘សាទិយតុ ទេវោ អាយ’’ន្តិ។ សោ ‘‘នាហំ សាទិយាមិ, អាចរិយស្សេវ ឧបនេថា’’តិ អាហ។ អាចរិយោបិ តំ អត្តនោ អគ្គហេត្វា ទានយញ្ញំ អកប្បយិ។ ឯវំ សោ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ ទានមទាសិ។
៩៨៦. មហាយញ្ញន្តិ មហាយញ្ញំ យជិត្វា តតោ គាមា និក្ខម្ម បុន បាវិសិ អស្សមំ។ បវិដ្ឋោ តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ តរុណាយ ព្រាហ្មណិយា ឃរេ កម្មំ អកាតុកាមាយ ‘‘ឯសោ, ព្រាហ្មណ, ពាវរី គោធាវរីតីរេ អនុសំវច្ឆរំ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេតិ, គច្ឆ តតោ បញ្ចសតានិ យាចិត្វា ទាសិំ មេ អានេហី’’តិ បេសិតោ អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោតិ។
៩៨៧-៨. ឧគ្ឃដ្ដបាទោតិ មគ្គគមនេន ឃដ្ដបាទតលោ, បណ្ហិកាយ វា បណ្ហិកំ, គោប្ផកេន វា គោប្ផកំ, ជណ្ណុកេន វា ជណ្ណុកំ អាហច្ច ឃដ្ដបាទោ។ សុខញ្ច កុសលំ បុច្ឆីតិ សុខញ្ច កុសលញ្ច បុច្ឆិ ‘‘កច្ចិ តេ, ព្រាហ្មណ, សុខំ, កច្ចិ កុសល’’ន្តិ។
៩៨៩-៩១. អនុជានាហីតិ អនុមញ្ញាហិ សទ្ទហាហិ។ សត្តធាតិ សត្តវិធេន។ អភិសង្ខរិត្វាតិ គោមយវនបុប្ផកុសតិណាទីនិ អាទាយ សីឃំ សីឃំ ពាវរិស្ស អស្សមទ្វារំ គន្ត្វា គោមយេន ភូមិំ ឧបលិម្បិត្វា បុប្ផានិ វិកិរិត្វា តិណានិ សន្ថរិត្វា វាមបាទំ កមណ្ឌលូទកេន ធោវិត្វា សត្តបាទមត្តំ គន្ត្វា អត្តនោ បាទតលេ បរាមសន្តោ ឯវរូបំ កុហនំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ភេរវំ សោ អកិត្តយីតិ ភយជនកំ វចនំ អកិត្តយិ, ‘‘សចេ មេ យាចមានស្សា’’តិ ឥមំ គាថមភាសីតិ អធិប្បាយោ។ ទុក្ខិតោតិ ទោមនស្សជាតោ។
៩៩២-៤. ឧស្សុស្សតីតិ តស្ស តំ វចនំ កទាចិ សច្ចំ ភវេយ្យាតិ មញ្ញមានោ សុស្សតិ ទេវតាតិ អស្សមេ អធិវត្ថា ទេវតា ឯវ។ មុទ្ធនិ មុទ្ធបាតេ វាតិ មុទ្ធេ វា មុទ្ធបាតេ វា។
៩៩៥-៦. ភោតី ចរហិ ជានាតីតិ ភោតី ចេ ជានាតិ។ មុទ្ធាធិបាតញ្ចាតិ មុទ្ធបាតញ្ច។ ញាណមេត្ថាតិ ញាណំ មេ ឯត្ថ។
៩៩៨. បុរាតិ ឯកូនតិំសវស្សវយកាលេ។ ពាវរិព្រាហ្មណេ បន គោធាវរីតីរេ វសមានេ អដ្ឋន្នំ វស្សានំ អច្ចយេន ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ។ អបច្ចោតិ អនុវំសោ។
៩៩៩. សព្ពាភិញ្ញាពលប្បត្តោតិ វិមុត្តោតិ អារម្មណំ
១០០១-៣. សោកស្សាតិ សោកោ អស្ស។ បហូតបញ្ញោតិ មហាបញ្ញោ។ វរភូរិមេធសោតិ ឧត្តមវិបុលបញ្ញោ ភូតេ អភិរតវរបញ្ញោ វា។ វិធុរោតិ វិគតធុរោ, អប្បដិមោតិ វុត្តំ ហោតិ។
១០០៤-៩. មន្តបារគេតិ វេទបារគេ។ បស្សវ្ហោតិ បស្សថ អជានតន្តិ អជានន្តានំ។ លក្ខណាតិ លក្ខណានិ។ ព្យាក្ខាតាតិ កថិតានិ, វិត្ថារិតានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សមត្តាតិ សមត្តានិ, បរិបុណ្ណានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ធម្មេន មនុសាសតីតិ ធម្មេន អនុសាសតិ។
១០១១. ជាតិំ គោត្តញ្ច លក្ខណន្តិ ‘‘កីវ ចិរំ ជាតោ’’តិ មម ជាតិញ្ច គោត្តញ្ច លក្ខណញ្ច។ មន្តេ សិស្សេតិ មយា បរិចិតវេទេ ច មម សិស្សេ ច។ មនសាយេវ បុច្ឆថាតិ ឥមេ សត្ត បញ្ហេ ចិត្តេនេវ បុច្ឆថ។
១០១៣-៨. តិស្សមេត្តេយ្យោតិ ឯកោយេវ ឯស នាមគោត្តវសេន វុត្តោ។ ទុភយោតិ ឧភោ។ បច្ចេកគណិនោតិ វិសុំ វិសុំ គណវន្តោ។ បុព្ពវាសនវាសិតាតិ បុព្ពេ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា។ គតបច្ចាគតវត្តបុញ្ញវាសនាយ វាសិតចិត្តា។ បុរមាហិស្សតិន្តិ មាហិស្សតិនាមិកំ បុរំ, នគរន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ តញ្ច នគរំ បវិដ្ឋាតិ អធិប្បាយោ, ឯវំ សព្ពត្ថ។ គោនទ្ធន្តិ គោធបុរស្ស នាមំ។ វនសវ្ហយន្តិ បវននគរំ វុច្ចតិ, ‘‘វនសាវត្ថិ’’ន្តិ ឯកេ។ ឯវំ វនសាវត្ថិតោ កោសម្ពិំ, កោសម្ពិតោ ច សាកេតំ អនុប្បត្តានំ កិរ តេសំ សោឡសន្នំ ជដិលានំ ឆយោជនមត្តា បរិសា អហោសិ។
១០១៩. អថ ‘‘កោសម្ពិញ្ចាបិ សាកេតំ, សាវត្ថិញ្ច បុរុត្តមំ។ សេតព្យំ កបិលវត្ថុ’’ន្តិអាទិ។
១០២០. តត្ថ មាគធំ បុរន្តិ មគធបុរំ រាជគហន្តិ អធិប្បាយោ។ បាសាណកំ ចេតិយន្តិ មហតោ បាសាណស្ស ឧបរិ បុព្ពេ ទេវដ្ឋានំ អហោសិ។ ឧប្បន្នេ បន ភគវតិ វិហារោ ជាតោ។ សោ តេនេវ បុរិមវោហារេន ‘‘បាសាណកំ ចេតិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ។
១០២១. តសិតោវុទកន្តិ តេ ហិ ជដិលា វេគសា ភគវន្តំ អនុពន្ធមានា សាយំ គតមគ្គំ បាតោ, បាតោ គតមគ្គញ្ច សាយំ គច្ឆន្តា ‘‘ឯត្ថ ភគវា’’តិ សុត្វា អតិវិយ បីតិបាមោជ្ជជាតា តំ ចេតិយំ អភិរុហិំសុ។ តេន វុត្តំ ‘‘តុរិតា បព្ពតមារុហុ’’ន្តិ។
១០២៤. ឯកមន្តំ ឋិតោ ហដ្ឋោតិ តស្មិំ បាសាណកេ ចេតិយេ សក្កេន មាបិតមហាមណ្ឌបេ និសិន្នំ ភគវន្តំ ទិស្វា ‘‘កច្ចិ ឥសយោ ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន ភគវតា បដិសម្មោទនីយេ កតេ ‘‘ខមនីយំ ភោ គោតមា’’តិអាទីហិ សយម្បិ បដិសន្ថារំ កត្វា អជិតោ ជេដ្ឋន្តេវាសី ឯកមន្តំ ឋិតោ ហដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា មនោបញ្ហេ បុច្ឆិ។
១០២៥. តត្ថ អាទិស្សាតិ ‘‘កតិវស្សោ’’តិ ឯវំ ឧទ្ទិស្ស។ ជម្មនន្តិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយស្ស ជាតិំ ព្រូហី’’តិ បុច្ឆតិ។ បារមិន្តិ និដ្ឋាគមនំ។
១០២៦-៧. វីសំ វស្សសតន្តិ វីសតិវស្សាធិកំ វស្សសតំ។ លក្ខណេតិ មហាបុរិសលក្ខណេ។ ឯតស្មិំ ឥតោ បរេសុ ច ឥតិហាសាទីសុ អនវយោតិ បញ្ចសតានិ វាចេតីតិ បកតិអលសទុម្មេធមាណវកានំ បញ្ចសតានិ សយំ មន្តេ វាចេតិ។ សធម្មេតិ ឯកេ ព្រាហ្មណធម្មេ, តេវិជ្ជកេ បាវចនេតិ វុត្តំ ហោតិ។
១០២៨. លក្ខណានំ បវិចយន្តិ លក្ខណានំ វិត្ថារំ, ‘‘កតមានិ តានិស្ស គត្តេ តីណិ លក្ខណានី’’តិ បុច្ឆតិ។
១០៣០-៣១. បុច្ឆញ្ហីតិ បុច្ឆមានំ កមេតំ បដិភាសតីតិ ទេវាទីសុ កំ បុគ្គលំ ឯតំ បញ្ហវចនំ បដិភាសតីតិ។
១០៣២-៣៣. ឯវំ ព្រាហ្មណោ បញ្ចន្នំ បញ្ហានំ វេយ្យាករណំ សុត្វា អវសេសេ ទ្វេ បុច្ឆន្តោ ‘‘មុទ្ធំ មុទ្ធាធិបាតញ្ចា’’តិ អាហ។ អថស្ស ភគវា តេ ព្យាករោន្តោ ‘‘អវិជ្ជា មុទ្ធា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ យស្មា ចតូសុ សច្ចេសុ អញ្ញាណភូតា អវិជ្ជា សំសារស្ស សីសំ, តស្មា ‘‘អវិជ្ជា មុទ្ធា’’តិ អាហ។ យស្មា ច អរហត្តមគ្គវិជ្ជា អត្តនា សហជាតេហិ សទ្ធាសតិសមាធិកត្តុកម្យតាឆន្ទវីរិយេហិ សមន្នាគតា ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋភាវមុបគតត្តា តំ មុទ្ធំ អធិបាតេតិ, តស្មា ‘‘ធិជ្ជា មុទ្ធាធិបាតិនី’’តិអាទិមាហ។
១០៣៤-៨. តតោ វេទេន មហតាតិ អថ ឥមំ បញ្ហវេយ្យាករណំ សុត្វា ឧប្បន្នាយ មហាបីតិយា សន្ថម្ភិត្វា អលីនភាវំ, កាយចិត្តានំ ឧទគ្គំ បត្វាតិ អត្ថោ។ បតិត្វា ច ‘‘ពាវរី’’តិ ឥមំ គាថមាហ។ អថ នំ អនុកម្បមានោ ភគវា ‘‘សុខិតោ’’តិ គាថមាហ។ វត្វា ច ‘‘ពាវរិស្ស ចា’’តិ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ។ តត្ថ សព្ពេសន្តិ អនវសេសានំ សោឡសសហស្សានំ។ តត្ថ បុច្ឆិ តថាគតន្តិ តត្ថ បាសាណកេ ចេតិយេ, តត្ថ វា បរិសាយ, តេសុ វា បវារិតេសុ អជិតោ បឋមំ បញ្ហំ បុច្ឆីតិ។ សេសំ សព្ពគាថាសុ បាកដមេវាតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ វត្ថុគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១. អជិតសុត្តវណ្ណនា
១០៣៩. តស្មិំ និវុតោតិ បដិច្ឆាទិតោ។ កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសីតិ កិំ អស្ស លោកស្ស អភិលេបនំ វទេសិ។
១០៤០. វេវិច្ឆា បមាទា នប្បកាសតីតិ មច្ឆរិយហេតុ ច បមាទហេតុ ច នប្បកាសតិ។ មច្ឆរិយំ ហិស្ស ទានាទិគុណេហិ បកាសិតុំ ន ទេតិ, បមាទោ សីលាទីហិ។ ជប្បាភិលេបនន្តិ តណ្ហា អស្ស លោកស្ស មក្កដលេបោ វិយ មក្កដស្ស អភិលេបនំ។ ទុក្ខន្តិ ជាតិអាទិកំ ទុក្ខំ។
១០៤១. សវន្តិ សព្ពធិ សោតាតិ សព្ពេសុ រូបាទិអាយតនេសុ តណ្ហាទិកា សោតា សន្ទន្តិ។ កិំ និវារណន្តិ តេសំ កិំ អាវរណំ កា រក្ខាតិ? សំវរំ ព្រូហីតិ តំ តេសំ និវារណសង្ខាតំ សំវរំ ព្រូហិ។ ឯតេន សាវសេសប្បហានំ បុច្ឆតិ។ កេន សោតា បិធិយ្យរេតិ កេន ធម្មេន ឯតេ សោតា បិធិយ្យន្តិ បច្ឆិជ្ជន្តិ។ ឯតេន អនវសេសប្បហានំ បុច្ឆតិ។
១០៤២. សតិ តេសំ និវារណន្តិ វិបស្សនាយុត្តា។ កុសលានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្នេសមានា សតិ តេសំ សោតានំ និវារណំ។ សោតានំ សំវរំ ព្រូមីតិ តមេវាហំ សតិំ សោតានំ សំវរំ ព្រូមីតិ អធិប្បាយោ។ បញ្ញាយេតេ បិធិយ្យរេតិ រូបាទីសុ បន អនិច្ចតាទិបដិវេធសាធិកាយ មគ្គបញ្ញាយ ឯតេ សោតា សព្ពសោ បិធិយ្យន្តីតិ។
១០៤៣. បញ្ញា ចេវាតិ បញ្ហគាថាយ, យា ចាយំ តយា វុត្តា បញ្ញា យា ច សតិ, យញ្ច តទវសេសំ នាមរូបំ, ឯតំ សព្ពម្បិ កត្ថ និរុជ្ឈតិ, ឯតំ មេ បញ្ហំ បុដ្ឋោ ព្រូហីតិ ឯវំ សង្ខេបត្ថោ វេទិតព្ពោ។
១០៤៤. វិស្សជ្ជនគាថាយ បនស្ស យស្មា បញ្ញាសតិយោ នាមេនេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, តស្មា តា វិសុំ ន វុត្តា។ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យំ មំ ត្វំ, អជិត, ឯតំ បញ្ហំ អបុច្ឆិ ‘‘កត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ, តំ តេ យត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច អសេសំ ឧបរុជ្ឈតិ, តំ វទាមិ វិញ្ញាណស្ស និរោធេន សហេវ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតិ។ ឯត្ថេវ វិញ្ញាណនិរោធេ និរុជ្ឈតិ ឯតំ, វិញ្ញាណនិរោធា តស្ស និរោធោ ហោតិ។ តំ នាតិវត្តតីតិ វុត្តំ ហោតិ។
១០៤៥. ឯត្តាវតា ‘‘យេ ច សង្ខាតធម្មាសេ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ សង្ខាតធម្មាតិ អនិច្ចាទិវសេន បរិវីមំសិតធម្មា, អរហតំ ឯតំ អធិវចនំ។ សេខាតិ សីលាទីនិ សិក្ខមានា អវសេសា អរិយបុគ្គលា។ បុថូតិ ពហូ សត្តជនា។ តេសំ មេ និបកោ ឥរិយំ បុដ្ឋោ បព្រូហីតិ តេសំ មេ សេខាសេខានំ និបកោ បណ្ឌិតោ ត្វំ បុដ្ឋោ បដិបត្តិំ ព្រូហីតិ។
១០៤៦. អថស្ស ភគវា យស្មា សេខេន កាមច្ឆន្ទនីវរណំ អាទិំ កត្វា សព្ពកិលេសា បហាតព្ពា ឯវ, តស្មា ‘‘កាមេសូ’’តិ ឧបឌ្ឍគាថាយ សេខបដិបទំ ទស្សេតិ។ តស្សត្ថោ – វត្ថុ ‘‘កាមេសុ’’ កិលេសកាមេន នាភិគិជ្ឈេយ្យ កាយទុច្ចរិតាទយោ ច មនសោ អាវិលភាវករេ ធម្មេ បជហន្តោ មនសា នាវិលោ សិយាតិ។ យស្មា បន អសេខោ អនិច្ចាទិវសេន សព្ពសង្ខារាទីនំ បរិតុលិតត្តា កុសលោ សព្ពធម្មេសុ កាយានុបស្សនាសតិអាទីហិ ច សតោ សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនំ ភិន្នត្តា ភិក្ខុភាវំ បត្តោ ច ហុត្វា សព្ពិរិយាបថេសុ បរិព្ពជតិ, តស្មា ‘‘កុសលោ’’តិ ឧបឌ្ឍគាថាយ អសេខបដិបទំ ទស្សេតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ អជិតោ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ អន្តេវាសិសហស្សេន, អញ្ញេសញ្ច អនេកសហស្សានំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទិ។ សហ អរហត្តប្បត្តិយា ច អាយស្មតោ អជិតស្ស
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ អជិតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. តិស្សមេត្តេយ្យសុត្តវណ្ណនា
១០៤៧. កោធ សន្តុស្សិតោតិ តិស្សមេត្តេយ្យសុត្តំ។ កា ឧប្បត្តិ? សព្ពសុត្តានំ បុច្ឆាវសិកា ឯវ ឧប្បត្តិ។ តេ ហិ ព្រាហ្មណា ‘‘កតាវកាសា បុច្ឆវ្ហោ’’តិ ភគវតា បវារិតត្តា អត្តនោ អត្តនោ សំសយំ បុច្ឆិំសុ។ បុដ្ឋោ បុដ្ឋោ ច តេសំ ភគវា ព្យាកាសិ។ ឯវំ បុច្ឆាវសិកានេវេតានិ សុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ។
និដ្ឋិតេ បន អជិតបញ្ហេ ‘‘កថំ លោកំ អវេក្ខន្តំ, មច្ចុរាជា ន បស្សតី’’តិ (សុ. និ. ១១២៤; ចូឡនិ. បិង្គិយមាណវបុច្ឆា ១៤៤) ឯវំ មោឃរាជា បុច្ឆិតុំ អារភិ។ តំ ‘‘ន តាវស្ស ឥន្ទ្រិយានិ បរិបាកំ គតានី’’តិ ញត្វា ភគវា ‘‘តិដ្ឋ ត្វំ, មោឃរាជ, អញ្ញោ បុច្ឆតូ’’តិ បដិក្ខិបិ។ តតោ តិស្សមេត្តេយ្យោ អត្តនោ សំសយំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កោធា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ កោធ សន្តុស្សិតោតិ កោ ឥធ តុដ្ឋោ។ ឥញ្ជិតាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតានិ។ ឧភន្តមភិញ្ញាយាតិ ឧភោ អន្តេ អភិជានិត្វា។ មន្តា ន លិប្បតីតិ បញ្ញាយ ន លិប្បតិ។
១០៤៨-៩. តស្សេតមត្ថំ ព្យាករោន្តោ ភគវា ‘‘កាមេសូ’’តិ គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ កាមេសុ ព្រហ្មចរិយវាតិ កាមនិមិត្តំ ព្រហ្មចរិយវា, កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា មគ្គព្រហ្មចរិយេន សមន្នាគតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯត្តាវតា សន្តុសិតំ ទស្សេតិ, ‘‘វីតតណ្ហោ’’តិអាទីហិ អនិញ្ជិតំ សង្ខាយ និព្ពុតោតិ អនិច្ចាទិវសេន ធម្មេ វីមំសិត្វា រាគាទិនិព្ពានេន និព្ពុតោ។ សេសំ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយត្តា បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ អយម្បិ ព្រាហ្មណោ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ អន្តេវាសិសហស្សេន, អញ្ញេសញ្ច អនេកសហស្សានំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទិ។ សេសំ បុព្ពសទិសមេវាតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ តិស្សមេត្តេយ្យសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. បុណ្ណកសុត្តវណ្ណនា
១០៥០. អនេជន្តិ មូលទស្សាវិន្តិ អកុសលមូលាទិទស្សាវិំ។ ឥសយោតិ ឥសិនាមកា ជដិលា។ យញ្ញន្តិ ទេយ្យធម្មំ។ អកប្បយិំសូតិ បរិយេសន្តិ។
១០៥១. អាសីសមានាតិ រូបាទីនិ បត្ថយមានា។ ឥត្ថត្តន្តិ ឥត្ថភាវញ្ច បត្ថយមានា, មនុស្សាទិភាវំ ឥច្ឆន្តាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ជរំ សិតាតិ ជរំ និស្សិតា។ ជរាមុខេន ចេត្ថ សព្ពវដ្ដទុក្ខំ វុត្តំ។ តេន វដ្ដទុក្ខនិស្សិតា តតោ អបរិមុច្ចមានា ឯវ កប្បយិំសូតិ ទីបេតិ។
១០៥២. កច្ចិស្សុ តេ ភគវា យញ្ញបថេ អប្បមត្តា, អតារុំ ជាតិញ្ច ជរញ្ច មារិសាតិ ឯត្ថ យញ្ញោយេវ យញ្ញបថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កច្ចិ តេ យញ្ញេ អប្បមត្តា ហុត្វា យញ្ញំ កប្បយន្តា វដ្ដទុក្ខមតរិំសូតិ។
១០៥៣. អាសីសន្តីតិ រូបបដិលាភាទយោ បត្ថេន្តិ។ ថោមយន្តីតិ ‘‘សុយិដ្ឋំ សុចិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា នយេន យញ្ញាទីនិ បសំសន្តិ។ អភិជប្បន្តីតិ រូបាទិបដិលាភាយ វាចំ ភិន្ទន្តិ។ ជុហន្តីតិ ទេន្តិ។ កាមាភិជប្បន្តិ បដិច្ច លាភន្តិ រូបាទិបដិលាភំ បដិច្ច បុនប្បុនំ កាមេ ឯវ អភិជប្បន្តិ, ‘‘អហោ វត អម្ហាកំ សិយុ’’ន្តិ វទន្តិ, តណ្ហញ្ច តត្ថ វឌ្ឍេន្តីតិ វុត្តំ យាជយោគាតិ យាគាធិមុត្តា។ ភវរាគរត្តាតិ ឯវមិមេហិ អាសីសនាទីហិ ភវរាគេនេវ រត្តា, ភវរាគរត្តា វា ហុត្វា ឯតានិ អាសីសនាទីនិ ករោន្តា នាតរិំសុ ជាតិអាទិវដ្ដទុក្ខំ ន ឧត្តរិំសូតិ។
១០៥៤-៥. អថកោចរហីតិ អថ ឥទានិ កោ អញ្ញោ អតារីតិ។ សង្ខាយាតិ ញាណេន វីមំសិត្វា។ បរោបរានីតិ បរានិ ច ឱរានិ ច, បរត្តភាវសកត្តភាវាទីនិ បរានិ ច ឱរានិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ វិធូមោតិ កាយទុច្ចរិតាទិធូមវិរហិតោ។ អនីឃោតិ រាគាទិឦឃវិរហិតោ អតារិ សោតិ សោ ឯវរូបោ អរហា ជាតិជរំ អតារិ។ សេសមេត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ បុណ្ណកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. មេត្តគូសុត្តវណ្ណនា
១០៥៦. បុច្ឆាមិ តន្តិ មេត្តគុសុត្តំ។ តត្ថ មញ្ញាមិ តំ វេទគុំ ភាវិតត្តន្តិ ‘‘អយំ វេទគូ’’តិ ច ‘‘ភាវិតត្តោ’’តិ ច ឯវំ តំ មញ្ញាមិ។
១០៥៧. អបុច្ឆសីតិ ឯត្ថ អ-ឥតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ, បុច្ឆសិច្ចេវ អត្ថោ។ បវក្ខាមិ យថា បជានន្តិ យថា បជានន្តោ អាចិក្ខតិ, ឯវំ អាចិក្ខិស្សាមិ។ ឧបធិនិទានា បភវន្តិ ទុក្ខាតិ តណ្ហាទិឧបធិនិទានា ជាតិអាទិទុក្ខវិសេសា បភវន្តិ។
១០៥៨. ឯវំ ឧបធិនិទានតោ បភវន្តេសុ ទុក្ខេសុ – យោ វេ អវិទ្វាតិ គាថា។ តត្ថ បជានន្តិ សង្ខារេ អនិច្ចាទិវសេន ជានន្តោ។ ទុក្ខស្ស ជាតិប្បភវានុបស្សីតិ វដ្ដទុក្ខស្ស ជាតិការណំ ‘‘ឧបធី’’តិ អនុបស្សន្តោ។
១០៥៩. សោកបរិទ្ទវញ្ចាតិ សោកញ្ច បរិទេវញ្ច។ តថា ហិ តេ វិទិតោ ឯស ធម្មោតិ យថា យថា សត្តា ជានន្តិ, តថា តថា បញ្ញាបនវសេន វិទិតោ ឯស ធម្មោតិ។
១០៦០-៦១. កិត្តយិស្សាមិ តេ ធម្មន្តិ ទិដ្ឋេ ធម្មេតិ ទិដ្ឋេ ទុក្ខាទិធម្មេ, ឥមស្មិំយេវ វា អត្តភាវេ។ អនីតិហន្តិ អត្តបច្ចក្ខំ។ យំ វិទិត្វាតិ យំ ធម្មំ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា នយេន សម្មសន្តោ វិទិត្វា។ តញ្ចាហំ អភិនន្ទាមីតិ តំ វុត្តបការធម្មជោតកំ តវ វចនំ អហំ បត្ថយាមិ។ ធម្មមុត្តមន្តិ តញ្ច ធម្មមុត្តមំ អភិនន្ទាមីតិ។
១០៦២. ឧទ្ធំ អធោ តិរិយញ្ចាបិ មជ្ឈេតិ ឯត្ថ ឧទ្ធន្តិ អនាគតទ្ធា វុច្ចតិ, អធោតិ អតីតទ្ធា, តិរិយញ្ចាបិ មជ្ឈេតិ បច្ចុប្បន្នទ្ធា។ ឯតេសុ នន្ទិញ្ច និវេសនញ្ច, បនុជ្ជ វិញ្ញាណន្តិ ឯតេសុ ឧទ្ធាទីសុ តណ្ហញ្ច ទិដ្ឋិនិវេសនញ្ច អភិសង្ខារវិញ្ញាណញ្ច បនុទេហិ, បនុទិត្វា ច ភវេ ន តិដ្ឋេ, ឯវំ សន្តេ ទុវិធេបិ ភវេ ន តិដ្ឋេយ្យ។ ឯវំ តាវ បនុជ្ជសទ្ទស្ស បនុទេហីតិ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ សម្ពន្ធោ, បនុទិត្វាតិ ឯតស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ ភវេ ន តិដ្ឋេតិ
១០៦៣-៤. ឯតានិ វិនោទេត្វា ភវេ អតិដ្ឋន្តោ ឯសោ – ឯវំវិហារីតិ គាថា។ តត្ថ ឥធេវាតិ ឥមស្មិំយេវ សាសនេ, ឥមស្មិំយេវ វា អត្តភាវេ។ សុកិត្តិតំ គោតមនូបធីកន្តិ ឯត្ថ អនុបធិកន្តិ និព្ពានំ។ តំ សន្ធាយ ភគវន្តំ អាលបន្តោ អាហ – ‘‘សុកិត្តិតំ គោតមនូបធីក’’ន្តិ។
១០៦៥. ន កេវលំ ទុក្ខមេវ បហាសិ – តេ ចាបីតិ គាថា។ តត្ថ អដ្ឋិតន្តិ សក្កច្ចំ, សទា វា។ តំ តំ នមស្សាមីតិ តស្មា តំ នមស្សាមិ។ សមេច្ចាតិ ឧបគន្ត្វា។ នាគាតិ ភគវន្តំ អាលបន្តោ អាហ។
១០៦៦. ឥទានិ តំ ភគវា ‘‘អទ្ធា ហិ ភគវា បហាសិ ‘‘យំ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – យំ ត្វំ អភិជានន្តោ ‘‘អយំ ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ, វេទេហិ គតត្តា វេទគូ, កិញ្ចនាភាវេន អកិញ្ចនោ, កាមេសុ ច ភវេសុ ច អសត្តត្តា កាមភវេ អសត្តោ’’តិ ជញ្ញា ជានេយ្យាសិ។ អទ្ធា ហិ សោ ឥមំ ឱឃំ អតារិ, តិណ្ណោ ច បារំ អខិលោ អកង្ខោ។
១០៦៧. កិញ្ច ភិយ្យោ – វិទ្វា ច យោតិ គាថា។ តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ, អត្តភាវេ វា។ វិសជ្ជាតិ វោស្សជ្ជិត្វា។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ មេត្តគូសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. ធោតកសុត្តវណ្ណនា
១០៦៨-៩. បុច្ឆាមិ តន្តិ ធោតកសុត្តំ។ តត្ថ វាចាភិកង្ខាមីតិ វាចំ អភិកង្ខាមិ។ សិក្ខេ និព្ពានមត្តនោតិ អត្តនោ រាគាទីនំ និព្ពានត្ថាយ អធិសីលាទីនិ សិក្ខេយ្យ។ ឥតោតិ មម មុខតោ។
១០៧០. ឯវំ វុត្តេ អត្តមនោ ធោតកោ ភគវន្តំ អភិត្ថវមានោ កថំកថាបមោក្ខំ យាចន្តោ ‘‘បស្សាមហ’’ន្តិ គាថមាហ។ តត្ថ បស្សាមហំ ទេវមនុស្សលោកេតិ បស្សាមិ អហំ ទេវមនុស្សលោកេ។ តំ តំ នមស្សាមីតិ តំ ឯវរូបំ នមស្សាមិ។ បមុញ្ចាតិ បមោចេហិ។
១០៧១. អថស្ស ភគវា អត្តាធីនមេវ កថំកថាបមោក្ខំ ឱឃតរណមុខេន ទស្សេន្តោ ‘‘នាហ’’ន្តិ គាថមាហ។ តត្ថ នាហំ សហិស្សាមីតិ អហំ ន សហិស្សាមិ ន សក្ខិស្សាមិ, ន វាយមិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ។ បមោចនាយាតិ បមាចេតុំ។ កថំកថិន្តិ សកង្ខំ។ តរេសីតិ តរេយ្យាសិ។
១០៧២-៥. ឯវំ វុត្តេ អត្តមនតរោ ធោតកោ ភគវន្តំ អភិត្ថវមានោ អនុសាសនិំ យាចន្តោ ‘‘អនុសាស ព្រហ្មេ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ព្រហ្មាតិ សេដ្ឋវចនមេតំ។ តេន ភគវន្តំ អាមន្តយមានោ អាហ – ‘‘អនុសាស ព្រហ្មេ’’តិ វិវេកធម្មន្តិ សព្ពសង្ខារវិវេកនិព្ពានធម្មំ។ អព្យាបជ្ជមានោតិ នានប្បការតំ អនាបជ្ជមានោ។ ឥធេវ សន្តោតិ ឥធេវ សមានោ។ អសិតោតិ អនិស្សិតោ។ ឥតោ បរា ទ្វេ គាថា មេត្តគុសុត្តេ វុត្តនយា ឯវ។ កេវលញ្ហិ តត្ថ ធម្មំ, ឥធ សន្តិន្តិ អយំ វិសេសោ។ តតិយគាថាយបិ សង្គោតិ សជ្ជនដ្ឋានំ, លគ្គនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច វុត្តសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ធោតកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. ឧបសីវសុត្តវណ្ណនា
១០៧៦. ឯកោ អហន្តិ ឧបសីវសុត្តំ។ តត្ថ មហន្តមោឃន្តិ មហន្តំ ឱឃំ។ អនិស្សិតោតិ បុគ្គលំ វា ធម្មំ វា អនិស្សិតោ។ នោ វិសហាមីតិ ន សក្កោមិ។ អារម្មណន្តិ និស្សយំ។ យំ និស្សិតោតិ យំ បុគ្គលំ វា ធម្មំ វា និស្សិតោ។
១០៧៧. ឥទានិ យស្មា សោ ព្រាហ្មណោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនលាភី តញ្ច សន្តម្បិ និស្សយំ ន ជានាតិ, តេនស្ស ភគវា តញ្ច និស្សយំ ឧត្តរិ ច និយ្យានបថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញ’’ន្តិ គាថមាហ។ តត្ថ បេក្ខមានោតិ តំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិំ សតោ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋហិត្វា ច អនិច្ចាទិវសេន បស្សមានោ។ នត្ថីតិ និស្សាយាតិ តំ ‘‘នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ បវត្តសមាបត្តិំ អារម្មណំ កត្វា។ តរស្សុ ឱឃន្តិ តតោ បភុតិ បវត្តាយ វិបស្សនាយ យថានុរូបំ ចតុព្ពិធម្បិ ឱឃំ តរស្សុ។ កថាហីតិ កថំកថាហិ។ តណ្ហក្ខយំ នត្តមហាភិបស្សាតិ រត្តិន្ទិវំ និព្ពានំ វិភូតំ កត្វា បស្ស។ ឯតេនស្ស ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ កថេតិ។
១០៧៨-៩. ឥទានិ ‘‘កាមេ បហាយា’’តិ សុត្វា វិក្ខម្ភនវសេន អត្តនា បហីនេ កាមេ សម្បស្សមានោ ‘‘សព្ពេសូ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ហិត្វា មញ្ញន្តិ អញ្ញំ តតោ ហេដ្ឋា ឆព្ពិធម្បិ សមាបត្តិំ សញ្ញាវិមោក្ខេ បរមេតិ សត្តសុ សញ្ញាវិមោក្ខេសុ ឧត្តមេ អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ។ តិដ្ឋេ នុ សោ តត្ថ អនានុយាយីតិ សោ បុគ្គលោ តត្ថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនព្រហ្មលោកេ អវិគច្ឆមានោ តិដ្ឋេយ្យ នូតិ បុច្ឆតិ។ អថស្ស ភគវា សដ្ឋិកប្បសហស្សមត្តំយេវ ឋានំ អនុជានន្តោ តតិយគាថមាហ។
១០៨០. ឯវំ តស្ស តត្ថ ឋានំ សុត្វា ឥទានិស្ស សស្សតុច្ឆេទភាវំ បុច្ឆន្តោ ‘‘តិដ្ឋេ ចេ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ បូគម្បិ វស្សានន្តិ អនេកសង្ខ្យម្បិ វស្សានំ, គណរាសិន្តិ អត្ថោ។ ‘‘បូគម្បិ វស្សានី’’តិបិ បាឋោ, តត្ថ វិភត្តិព្យត្តយេន សាមិវចនស្ស បច្ចត្តវចនំ កត្តព្ពំ, បូគន្តិ វា ឯតស្ស ពហូនីតិ អត្ថោ វត្តព្ពោ។ ‘‘បូគានី’’តិ វាបិ បឋន្តិ, បុរិមបាឋោយេវ សព្ពសុន្ទរោ។ តត្ថេវ សោ សីតិ សិយា វិមុត្តោតិ សោ បុគ្គលោ តត្ថេវាកិញ្ចញ្ញាយតនេ នានាទុក្ខេហិ ចវេថ វិញ្ញាណំ តថាវិធស្សាតិ ឧទាហុ តថាវិធស្ស វិញ្ញាណំ អនុបាទាយ បរិនិព្ពាយេយ្យាតិ ឧច្ឆេទំ បុច្ឆតិ, បដិសន្ធិគ្គហណត្ថំ វាបិ ភវេយ្យាតិ បដិសន្ធិម្បិ តស្ស បុច្ឆតិ។
១០៨១. អថស្ស ភគវា ឧច្ឆេទសស្សតំ អនុបគម្ម តត្ថ ឧប្បន្នស្ស អរិយសាវកស្ស អនុបាទាយ បរិនិព្ពានំ ទស្សេន្តោ ‘‘អច្ចី យថា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ អត្ថំ បលេតីតិ អត្ថំ គច្ឆតិ។ ន ឧបេតិ សង្ខន្តិ ‘‘អសុកំ នាម ទិសំ គតោ’’តិ វោហារំ ន គច្ឆតិ។ ឯវំ មុនី នាមកាយា វិមុត្តោតិ ឯវំ តត្ថ ឧប្បន្នោ សេក្ខមុនិ បកតិយា បុព្ពេវ រូបកាយា វិមុត្តោ តត្ថ ចតុត្ថមគ្គំ និព្ពត្តេត្វា ធម្មកាយស្ស បរិញ្ញាតត្តា បុន នាមកាយាបិ វិមុត្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ខីណាសវោ ហុត្វា អនុបាទាបរិនិព្ពានសង្ខាតំ អត្ថំ បលេតិ, ន ឧបេតិ សង្ខំ ‘‘ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា’’តិ ឯវមាទិកំ។
១០៨២. ឥទានិ ‘‘អត្ថង្គតោ សោ’’តិ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – សោ អត្ថង្គតោ ឧទាហុ នត្ថិ, ឧទាហុ វេ សស្សតិយា សស្សតភាវេន អរោគោ អវិបរិណាមធម្មោ សោតិ ឯវំ តំ មេ មុនី សាធុ វិយាករោហិ។ កិំ ការណំ? តថា ហិ តេ វិទិតោ ឯស ធម្មោតិ។
១០៨៣. អថស្ស ‘‘អត្ថង្គតស្សា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ អត្ថង្គតស្សាតិ អនុបាទាបរិនិព្ពុតស្ស។ ន បមាណមត្ថីតិ រូបាទិប្បមាណំ នត្ថិ។ យេន នំ វជ្ជុន្តិ យេន រាគាទិនា នំ វទេយ្យុំ។ សព្ពេសុ ធម្មេសូតិ សព្ពេសុ ខន្ធាទិធម្មេសុ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមំ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច វុត្តសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ឧបសីវសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. នន្ទសុត្តវណ្ណនា
១០៨៤-៥. សន្តិ លោកេតិ នន្ទសុត្តំ។ តត្ថ បឋមគាថាយ អត្ថោ – លោកេ ខត្តិយាទយោ ជនា អាជីវកនិគណ្ឋាទិកេ សន្ធាយ ‘‘សន្តិ មុនយោ’’តិ វទន្តិ, តយិទំ កថំសូតិ កិំ នុ ខោ តេ សមាបត្តិញាណាទិនា ញាណេន ឧប្បន្នត្តា ញាណូបបន្នំ នោ មុនិំ វទន្តិ, ឯវំវិធំ នុ វទន្តិ, ឧទាហុ វេ នានប្បការកេន លូខជីវិតសង្ខាតេន ជីវិតេនូបបន្នន្តិ អថស្ស ភគវា តទុភយំ បដិក្ខិបិត្វា មុនិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ទិដ្ឋិយា’’តិ គាថមាហ។
១០៨៦-៧. ឥទានិ ‘‘ទិដ្ឋាទីហិ សុទ្ធី’’តិ វទន្តានំ វាទេ កង្ខាបហានត្ថំ ‘‘យេ កេចិមេ’’តិ បុច្ឆតិ។ តត្ថ អនេករូបេនាតិ កោតូហលមង្គលាទិនា។ តត្ថ យតា ចរន្តាតិ តត្ថ សកាយ ទិដ្ឋិយា គុត្តា វិហរន្តា។ អថស្ស តថា សុទ្ធិអភាវំ ទីបេន្តោ ភគវា ទុតិយំ គាថមាហ។
១០៨៨-៩០. ឯវំ ‘‘នាតរិំសូ’’តិ សុត្វា ឥទានិ យោ អតរិ, តំ សោតុកាមោ ‘‘យេ កេចិមេ’’តិ បុច្ឆតិ។ អថស្ស ភគវា ឱឃតិណ្ណមុខេន និវុតាតិ ឱវុដា បរិយោនទ្ធា។ យេសីធាតិ យេសុ ឥធ។ ឯត្ថ ច សុ-ឥតិ និបាតមត្តំ។ តណ្ហំ បរិញ្ញាយាតិ តីហិ បរិញ្ញាហិ តណ្ហំ បរិជានិត្វា។ សេសំ សព្ពត្ថ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា បាកដមេវ។
ឯវំ ‘‘ឯតាភិនន្ទាមី’’តិ គាថមាហ។ ឥធាបិ ច បុព្ពេ វុត្តសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ នន្ទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ហេមកសុត្តវណ្ណនា
១០៩១-៤. យេ មេ បុព្ពេតិ ហេមកសុត្តំ។ តត្ថ យេ មេ បុព្ពេ វិយាកំសូតិ យេ ពាវរិអាទយោ បុព្ពេ មយ្ហំ សកំ លទ្ធិំ វិយាកំសុ។ ហុរំ គោតមសាសនាតិ គោតមសាសនា បុព្ពតរំ។ សព្ពំ តំ តក្កវឌ្ឍនន្តិ សព្ពំ តំ កាមវិតក្កាទិវឌ្ឍនំ។ តណ្ហានិគ្ឃាតនន្តិ តណ្ហាវិនាសនំ។ អថស្ស ភគវា តំ ធម្មំ អាចិក្ខន្តោ ‘‘ឥធា’’តិ គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ ឯតទញ្ញាយ យេ សតាតិ ឯតំ និព្ពានបទមច្ចុតំ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា នយេន វិបស្សន្តា អនុបុព្ពេន ជានិត្វា យេ កាយានុបស្សនាសតិអាទីហិ សតា។ ទិដ្ឋធម្មាភិនិព្ពុតាតិ វិទិតធម្មត្តា, ទិដ្ឋធម្មត្តា, រាគាទិនិព្ពានេន ច អភិនិព្ពុតា។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ហេមកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. តោទេយ្យសុត្តវណ្ណនា
១០៩៥. យស្មិំ កាមាតិ តោទេយ្យសុត្តំ។ តត្ថ វិមោក្ខោ តស្ស កីទិសោតិ តស្ស កីទិសោ វិមោក្ខោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ បុច្ឆតិ វិមោក្ខោ តស្ស នាបរោតិ តស្ស អញ្ញោ វិមោក្ខោ នត្ថិ។
១០៩៧-៨. ឯវំ ‘‘តណ្ហក្ខយោ ឯវ វិមោក្ខោ’’តិ វុត្តេបិ តមត្ថំ អសល្លក្ខេន្តោ ‘‘និរាសសោ សោ ឧទ អាសសានោ’’តិ បុន បុច្ឆតិ។ តត្ថ ឧទ បញ្ញកប្បីតិ ឧទាហុ សមាបត្តិញាណាទិនា ញាណេន តណ្ហាកប្បំ វា ទិដ្ឋិកប្បំ វា កប្បយតិ។ អថស្ស ភគវា តំ អាចិក្ខន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ។ តត្ថ កាមភវេតិ កាមេ ច ភវេ ច។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ តោទេយ្យសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. កប្បសុត្តវណ្ណនា
១០៩៩. មជ្ឈេ សរស្មិន្តិ កប្បសុត្តំ។ តត្ថ មជ្ឈេ សរស្មិន្តិ បុរិមបច្ឆិមកោដិបញ្ញាណាភាវតោ មជ្ឈភូតេ សំសារេតិ វុត្តំ ហោតិ។ តិដ្ឋតន្តិ តិដ្ឋមានានំ។ យថាយិទំ នាបរំ សិយាតិ យថា ឥទំ ទុក្ខំ បុន ន ភវេយ្យ។
១១០១-២. អថស្ស ភគវា តមត្ថំ ព្យាករោន្តោ តិស្សោ គាថាយោ អភាសិ។ តត្ថ អកិញ្ចនន្តិ កិញ្ចនបដិបក្ខំ។ អនាទានន្តិ អាទានបដិបក្ខំ, កិញ្ចនាទានវូបសមន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អនាបរន្តិ អបរបដិភាគទីបវិរហិតំ, សេដ្ឋន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ន តេ មារស្ស បទ្ធគូតិ តេ
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ កប្បសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១១. ជតុកណ្ណិសុត្តវណ្ណនា
១១០៣-៤. សុត្វានហន្តិ សុត្វានហំ វីរមកាមកាមិន្តិ អហំ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា នយេន វីរំ កាមានំ អកាមនតោ អកាមកាមិំ ពុទ្ធំ សុត្វា។ អកាមមាគមន្តិ និក្កាមំ ភគវន្តំ បុច្ឆិតុំ អាគតោម្ហិ។ សហជនេត្តាតិ សហជាតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណចក្ខុ។ យថាតច្ឆន្តិ យថាតថំ។ ព្រូហិ មេតិ បុន យាចន្តោ ភណតិ។ យាចន្តោ ហិ សហស្សក្ខត្តុម្បិ ភណេយ្យ, កោ បន វាទោ ទ្វិក្ខត្តុំ។ តេជី តេជសាតិ តេជេន សមន្នាគតោ តេជសា អភិភុយ្យ។ យមហំ វិជញ្ញំ ជាតិជរាយ ឥធ វិប្បហានន្តិ យមហំ ជាតិជរានំ បហានភូតំ ធម្មំ ឥធេវ ជានេយ្យំ។
១១០៥-៧. អថស្ស ភគវា តំ ធម្មមាចិក្ខន្តោ តិស្សោ គាថាយោ អភាសិ។ តត្ថ នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោតិ និព្ពានញ្ច និព្ពានគាមិនិញ្ច បដិបទំ ‘‘ខេម’’ន្តិ ទិស្វា។ ឧគ្គហិតន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន គហិតំ។ និរត្តំ វាតិ និរស្សិតព្ពំ វា, មុញ្ចិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ មា តេ វិជ្ជិត្ថាតិ មា តេ អហោសិ។ កិញ្ចនន្តិ រាគាទិកិញ្ចនំ វាបិ តេ មា វិជ្ជិត្ថ។ បុព្ពេតិ អតីតេ សង្ខារេ អារព្ភ ឧប្បន្នកិលេសា។ ព្រាហ្មណាតិ ភគវា ជតុកណ្ណិំ អាលបតិ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ជតុកណ្ណិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១២. ភទ្រាវុធសុត្តវណ្ណនា
១១០៨-៩. ឱកញ្ជហន្តិ ឱកញ្ជហន្តិ អាលយំ ជហំ។ តណ្ហច្ឆិទន្តិ ឆតណ្ហាកាយច្ឆិទំ។ អនេជន្តិ លោកធម្មេសុ និក្កម្បំ។ នន្ទិញ្ជហន្តិ អនាគតរូបាទិបត្ថនាជហំ។ ឯកា ឯវ ហិ តណ្ហា ថុតិវសេន កប្បញ្ជហន្តិ ទុវិធកប្បជហំ។ អភិយាចេតិ អតិវិយ យាចាមិ។ សុត្វាន នាគស្ស អបនមិស្សន្តិ ឥតោតិ នាគស្ស តវ ភគវា វចនំ សុត្វា ឥតោ បាសាណកចេតិយតោ ពហូ ជនា បក្កមិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ។ ជនបទេហិ សង្គតាតិ អង្គាទីហិ ជនបទេហិ ឥធ សមាគតា។ វិយាករោហីតិ ធម្មំ ទេសេហិ។
១១១០. អថស្ស អាសយានុលោមេន ធម្មំ ទេសេន្តោ ភគវា ទ្វេ គាថាយោ អភាសិ។ តត្ថ អាទានតណ្ហន្តិ រូបាទីនំ អាទាយិកំ គហណតណ្ហំ, តណ្ហុបាទានន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ យំ យញ្ហិ លោកស្មិមុបាទិយន្តីតិ ឯតេសុ ឧទ្ធាទិភេទេសុ យំ យំ គណ្ហន្តិ។ តេនេវ មារោ អន្វេតិ ជន្តុន្តិ តេនេវ ឧបាទានបច្ចយនិព្ពត្តកម្មាភិសង្ខារនិព្ពត្តវសេន បដិសន្ធិក្ខន្ធមារោ តំ សត្តំ អនុគច្ឆតិ។
១១១១. តស្មា បជានន្តិ តស្មា ឯតមាទីនវំ អនិច្ចាទិវសេន វា សង្ខារេ ជានន្តោ។ អាទានសត្តេ ឥតិ បេក្ខមានោ, បជំ ឥមំ មច្ចុធេយ្យេ វិសត្តន្តិ អាទាតព្ពដ្ឋេន អាទានេសុ រូបាទីសុ សត្តេ សព្ពលោកេ ឥមំ បជំ មច្ចុធេយ្យេ លគ្គំ បេក្ខមានោ។ អាទានសត្តេ វា អាទានាភិនិវិដ្ឋេ បុគ្គលេ អាទានសង្គហេតុញ្ច ឥមំ បជំ មច្ចុធេយ្យេ លគ្គំ តតោ វីតិក្កមិតុំ អសមត្ថំ
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ភទ្រាវុធសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៣. ឧទយសុត្តវណ្ណនា
១១១២-៣. ឈាយិន្តិ អញ្ញាវិមោក្ខន្តិ បញ្ញានុភាវនិជ្ឈាតំ វិមោក្ខំ បុច្ឆតិ។ អថ ភគវា យស្មា ឧទយោ ចតុត្ថជ្ឈានលាភី, តស្មាស្ស បដិលទ្ធជ្ឈានវសេន នានប្បការតោ អញ្ញាវិមោក្ខំ ទស្សេន្តោ បហានំ កាមច្ឆន្ទានន្តិ យមិទំ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេន្តស្ស កាមច្ឆន្ទប្បហានំ, តម្បិ អញ្ញាវិមោក្ខំ បព្រូមិ។ ឯវំ សព្ពបទានិ យោជេតព្ពានិ។
១១១៤. ឧបេក្ខាសតិសំសុទ្ធន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានឧបេក្ខាសតីហិ សំសុទ្ធំ។ ធម្មតក្កបុរេជវន្តិ ឥមិនា តស្មិំ ចតុត្ថជ្ឈានវិមោក្ខេ ឋត្វា ឈានង្គានិ វិបស្សិត្វា អធិគតំ អរហត្តវិមោក្ខំ វទតិ។ អរហត្តវិមោក្ខស្ស ហិ មគ្គសម្បយុត្តសម្មាសង្កប្បាទិភេទោ ធម្មតក្កោ បុរេជវោ ហោតិ។ តេនាហ – ‘‘ធម្មតក្កបុរេជវ’’ន្តិ។ អវិជ្ជាយ បភេទនន្តិ ឯតមេវ ច អញ្ញាវិមោក្ខំ អវិជ្ជាបភេទនសង្ខាតំ និព្ពានំ និស្សាយ ជាតត្តា ការណោបចារេន ‘‘អវិជ្ជាយ បភេទន’’ន្តិ បព្រូមីតិ។
១១១៥-៦. ឯវំ អវិជ្ជាបភេទនវចនេន វុត្តំ និព្ពានំ សុត្វា ‘‘តំ កិស្ស វិប្បហានេន វុច្ចតី’’តិ បុច្ឆន្តោ ‘‘កិំសុ សំយោជនោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ កិំសុ សំយោជនោតិ កិំ សំយោជនោ។ វិចារណន្តិ វិចរណការណំ។ កិស្សស្ស វិប្បហានេនាតិ កិំ នាមកស្ស អស្ស ធម្មស្ស វិប្បហានេន។ អថស្ស ‘‘នន្ទិសំយោជនោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ វិតក្កស្សាតិ កាមវិតក្កាទិកោ វិតក្កោ អស្ស។
១១១៧-៨. ឥទានិ តស្ស និព្ពានស្ស មគ្គំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កថំ សតស្សា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ វិញ្ញាណន្តិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ។ អថស្ស មគ្គំ កថេន្តោ ភគវា ‘‘អជ្ឈត្តញ្ចា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ឯវំ សតស្សាតិ ឯវំ សតស្ស សម្បជានស្ស។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ឧទយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៤. បោសាលសុត្តវណ្ណនា
១១១៩-២០. យោ អតីតន្តិ បោសាលសុត្តំ។ តត្ថ យោ អតីតំ អាទិសតីតិ យោ ភគវា អត្តនោ ច បរេសញ្ច ‘‘ឯកម្បិ ជាតិ’’ន្តិអាទិភេទំ អតីតំ អាទិសតិ។ វិភូតរូបសញ្ញិស្សាតិ សមតិក្កន្តរូបសញ្ញិស្ស។ សព្ពកាយប្បហាយិនោតិ តទង្គវិក្ខម្ភនវសេន សព្ពរូបកាយប្បហាយិនោ, បហីនរូបភវបដិសន្ធិកស្សាតិ នត្ថិ កិញ្ចីតិ បស្សតោតិ វិញ្ញាណាភាវវិបស្សនេន ‘‘នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ បស្សតោ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនលាភិនោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ញាណំ សក្កានុបុច្ឆាមីតិ សក្កាតិ ភគវន្តំ អាលបន្តោ អាហ។ តស្ស បុគ្គលស្ស ញាណំ បុច្ឆាមិ, កីទិសំ បុច្ឆិតព្ពន្តិ។ កថំ នេយ្យោតិ កថំ សោ នេតព្ពោ, កថមស្ស ឧត្តរិញាណំ ឧប្បាទេតព្ពន្តិ។
១១២១. អថស្ស ភគវា តាទិសេ បុគ្គលេ អត្តនោ អប្បដិហតញាណតំ បកាសេត្វា តំ ញាណំ ព្យាកាតុំ គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ សព្ពា, អភិជានំ តថាគតោតិ អភិសង្ខារវសេន ចតស្សោ បដិសន្ធិវសេន សត្តាតិ ឯវំ សព្ពា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ អភិជានន្តោ តថាគតោ។ តិដ្ឋន្តមេនំ ជានាតីតិ កម្មាភិសង្ខារវសេន តិដ្ឋន្តំ វិមុត្តន្តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនាទីសុ អធិមុត្តំ។ តប្បរាយណន្តិ តម្មយំ។
១១២២. អាកិញ្ចញ្ញសម្ភវំ ញត្វាតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនជនកំ កម្មាភិសង្ខារំ ញត្វា ‘‘កិន្តិ បលិពោធោ អយ’’ន្តិ។ នន្ទី សំយោជនំ ឥតីតិ យា ច តត្ថ អរូបរាគសង្ខាតា នន្ទី, តញ្ច សំយោជនំ ឥតិ ញត្វា។ តតោ តត្ថ វិបស្សតីតិ តតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា តំ សមាបត្តិំ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សតិ។ ឯតំ ញាណំ តថំ តស្សាតិ ឯតំ តស្ស បុគ្គលស្ស ឯវំ វិបស្សតោ អនុក្កមេនេវ ឧប្បន្នំ អរហត្តញាណំ អវិបរីតំ។ វុសីមតោតិ វុសិតវន្តស្ស។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បុព្ពសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ បោសាលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៥. មោឃរាជសុត្តវណ្ណនា
១១២៣. ទ្វាហំ សក្កន្តិ មោឃរាជសុត្តំ។ តត្ថ ទ្វាហន្តិ ទ្វេ វារេ អហំ។ សោ ហិ បុព្ពេ អជិតសុត្តស្ស ច តិស្សមេត្តេយ្យសុត្តស្ស ច អវសានេ ទ្វិក្ខត្តុំ ភគវន្តំ បុច្ឆិ។ ភគវា យាវតតិយញ្ច ទេវីសិ, ព្យាករោតីតិ មេ សុតន្តិ យាវតតិយញ្ច សហធម្មិកំ បុដ្ឋោ វិសុទ្ធិទេវភូតោ ឥសិ ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធោ ព្យាករោតីតិ ឯវំ មេ សុតំ។ គោធាវរីតីរេយេវ កិរ សោ ឯវមស្សោសិ។ តេនាហ – ‘‘ព្យាករោតីតិ មេ សុត’’ន្តិ។
១១២៤. អយំ លោកោតិ មនុស្សលោកោ។ បរោ លោកោតិ តំ ឋបេត្វា អវសេសោ។ សទេវកោតិ ព្រហ្មលោកំ ឋបេត្វា អវសេសោ
១១២៥. ឯវំ អភិក្កន្តទស្សាវិន្តិ ឯវំ អគ្គទស្សាវិំ, សទេវកស្ស លោកស្ស អជ្ឈាសយាធិមុត្តិគតិបរាយណាទីនិ បស្សិតុំ សមត្ថន្តិ ទស្សេតិ។
១១២៦. សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សូតិ អវសិយបវត្តសល្លក្ខណវសេន វា តុច្ឆសង្ខារសមនុបស្សនាវសេន វាតិ ទ្វីហិ ការណេហិ សុញ្ញតោ លោកំ បស្ស។ អត្តានុទិដ្ឋិំ ឩហច្ចាតិ សក្កាយទិដ្ឋិំ ឧទ្ធរិត្វា។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឯវំ ភគវា ឥមម្បិ សុត្តំ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច វុត្តសទិសោ ឯវ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ មោឃរាជសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៦. បិង្គិយសុត្តវណ្ណនា
១១២៧. ជិណ្ណោហមស្មីតិ ជិណ្ណោហមស្មិ អពលោ វីតវណ្ណោតិ សោ កិរ ព្រាហ្មណោ ជរាភិភូតោ វីសវស្សសតិកោ ជាតិយា, ទុព្ពលោ ច ‘‘ឥធ បទំ ករិស្សាមី’’តិ អញ្ញត្ថេវ ករោតិ, វិនដ្ឋបុរិមច្ឆវិវណ្ណោ ច មាហំ នស្សំ មោមុហោ អន្តរាវាតិ មាហំ តុយ្ហំ ធម្មំ អសច្ឆិកត្វា អន្តរាយេវ អវិទ្វា ហុត្វា អនស្សិំ។ ជាតិជរាយ ឥធ វិប្បហានន្តិ ឥធេវ តវ បាទមូលេ បាសាណកេ វា ចេតិយ ជាតិជរាយ វិប្បហានំ និព្ពានធម្មំ យមហំ វិជញ្ញំ, តំ មេ អាចិក្ខ។
១១២៨. ឥទានិ យស្មា បិង្គិយោ កាយេ សាបេក្ខតាយ ‘‘ជិណ្ណោហមស្មី’’តិ គាថមាហ តេនស្ស ភគវា កាយេ សិនេហប្បហានត្ថំ ‘‘ទិស្វាន រូបេសុ វិហញ្ញមានេ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ រូបេសូតិ រូបហេតុ រូបបច្ចយា។ វិហញ្ញមានេតិ កម្មការណាទីហិ ឧបហញ្ញមានេ។ រុប្បន្តិ រូបេសូតិ ចក្ខុរោគាទីហិ ច រូបហេតុយេវ ជនា រុប្បន្តិ ពាធីយន្តិ។
១១២៩-៣០. ឯវំ ភគវតា យាវ អរហត្តំ តាវ កថិតំ បដិបត្តិំ សុត្វាបិ បិង្គិយោ ជរាទុព្ពលតាយ វិសេសំ អនធិគន្ត្វាវ បុន ‘‘ទិសា ចតស្សោ’’តិ ឥមាយ គាថាយ ភគវន្តំ ថោមេន្តោ ទេសនំ យាចតិ។ អថស្ស ភគវា បុនបិ យាវ អរហត្តំ, តាវ បដិបទំ ទស្សេន្តោ ‘‘តណ្ហាធិបន្នេ’’តិ គាថមាហ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
ឥមម្បិ សុត្តំ ភគវា អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ច បិង្គិយោ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ។ សោ កិរ អន្តរន្តរា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវំ វិចិត្របដិភានំ នាម ទេសនំ ន លភិ មយ្ហំ មាតុលោ ពាវរី សវនាយា’’តិ។ តេន សិនេហវិក្ខេបេន អរហត្តំ បាបុណិតុំ នាសក្ខិ។ អន្តេវាសិនោ បនស្ស សហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ សព្ពេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា ឯហិភិក្ខវោ អហេសុន្តិ។
បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ បិង្គិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បារាយនត្ថុតិគាថាវណ្ណនា
ឥតោ ‘‘ឥទមវោច ភគវា’’តិអាទិមាហំសុ។ តត្ថ ឥទមវោចាតិ ឥទំ បរាយនំ អវោច។ បរិចារកសោឡសានន្តិ ពាវរិស្ស បរិចារកេន បិង្គិយេន សហ សោឡសន្នំ ពុទ្ធស្ស វា ភគវតោ បរិចារកានំ សោឡសន្នន្តិ បរិចារកសោឡសន្នំ។ តេ ឯវ ព្រាហ្មណា។ តត្ថ សោឡសបរិសា បន បុរតោ ច បច្ឆតោ ច វាមបស្សតោ ច ទក្ខិណបស្សតោ ច ឆ ឆ យោជនានិ និសិន្នា ឧជុកេន ទ្វាទសយោជនិកា អហោសិ។ អជ្ឈិដ្ឋោតិ យាចិតោ អត្ថមញ្ញាយាតិ បាឡិអត្ថមញ្ញាយ។ ធម្មមញ្ញាយាតិ បាឡិមញ្ញាយ។ បារាយនន្តិ ឯវំ ឥមស្ស ធម្មបរិយាយស្ស អធិវចនំ អារោបេត្វា តេសំ ព្រាហ្មណានំ ‘‘អជិតោ តិស្សមេត្តេយ្យោ…បេ.… ពុទ្ធសេដ្ឋំ ឧបាគមុ’’ន្តិ អាហំសុ។
១១៣១-៧. តត្ថ សម្បន្នចរណន្តិ និព្ពានបទដ្ឋានភូតេន បាតិមោក្ខសីលាទិនា សម្បន្នំ។ ឥសិន្តិ មហេសិំ។ សេសំ បាកដមេវ។ តតោ បរំ ព្រហ្មចរិយមចរិំសូតិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ អចរិំសុ។ តស្មា បារាយនន្តិ តស្ស បារភូតស្ស និព្ពានស្ស អយនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
បារាយនានុគីតិគាថាវណ្ណនា
១១៣៨. បារាយនមនុគាយិស្សន្តិ អស្ស អយំ សម្ពន្ធោ – ភគវតា ហិ បារាយនេ ទេសិតេ សោឡសសហស្សា ជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, អវសេសានញ្ច ចុទ្ទសកោដិសង្ខានំ ទេវមនុស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –
‘‘តតោ បាសាណកេ រម្មេ, បារាយនសមាគមេ;
អមតំ បាបយី ពុទ្ធោ, ចុទ្ទស បាណកោដិយោ’’តិ។
និដ្ឋិតាយ បន ធម្មទេសនាយ តតោ តតោ អាគតា មនុស្សា ភគវតោ អានុភាវេន អត្តនោ អត្តនោ គាមនិគមាទីស្វេវ បាតុរហេសុំ។ ភគវាបិ សាវត្ថិមេវ អគមាសិ បរិចារកសោឡសាទីហិ អនេកេហិ ភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ។ តត្ថ បិង្គិយោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘គច្ឆាមហំ, ភន្តេ, ពាវរិស្ស ពុទ្ធុប្បាទំ អារោចេតុំ, បដិស្សុតញ្ហិ តស្ស មយា’’តិ។ អថ ភគវតា អនុញ្ញាតោ ញាណគមនេនេវ គោធាវរីតីរំ គន្ត្វា បាទគមនេន អស្សមាភិមុខោ អគមាសិ។ តមេនំ ‘‘បារាយនមនុគាយិស្ស’’ន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ អនុគាយិស្សន្តិ ភគវតា គីតំ អនុគាយិស្សំ។ យថាទ្ទក្ខីតិ យថា សាមំ សច្ចាភិសម្ពោធេន អសាធារណញាណេន ច អទ្ទក្ខិ។ និក្កាមោតិ បហីនកាមោ និព្ពនោតិ កិលេសវនវិរហិតោ, តណ្ហាវិរហិតោ ឯវ វា។ កិស្ស ហេតុ មុសា ភណេតិ យេហិ កិលេសេហិ មុសា ភណេយ្យ, ឯតេ តស្ស បហីនាតិ ទស្សេតិ។ ឯតេន ព្រាហ្មណស្ស សវនេ ឧស្សាហំ ជនេតិ។
១១៣៩-៤១. វណ្ណូបសញ្ហិតន្តិ គុណូបសញ្ហិតំ។ សច្ចវ្ហយោតិ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ សច្ចេនេវ អវ្ហានេន នាមេន យុត្តោ។ ព្រហ្មេតិ តំ ព្រាហ្មណំ អាលបតិ។ កុព្ពនកន្តិ បរិត្តវនំ។ ពហុប្ផលំ កាននមាវសេយ្យាតិ អនេកផលាទិវិកតិភរិតំ កាននំ អាគម្ម វសេយ្យ។ អប្បទស្សេតិ ពាវរិបភុតិកេ បរិត្តបញ្ញេ។ មហោទធិន្តិ អនោតត្តាទិំ មហន្តំ ឧទករាសិំ។
១១៤២-៤. យេមេ បុព្ពេតិ យេ ឥមេ បុព្ពេ។ តមនុទាសិនោតិ តមោនុទោ អាសិនោ។ ភូរិបញ្ញាណោតិ ញាណធជោ។ ភូរិមេធសោតិ វិបុលបញ្ញោ។ សន្ទិដ្ឋិកមកាលិកន្តិ សាមំ បស្សិតព្ពផលំ, ន ច កាលន្តរេ បត្តព្ពផលំ។ អនីតិកន្តិ កិលេសឦតិវិរហិតំ។
១១៤៥-៥០. អថ នំ ពាវរី អាហ ‘‘កិំ នុ តម្ហា’’តិ ទ្វេ គាថា។ តតោ បិង្គិយោ ភគវតោ សន្តិកា អវិប្បវាសមេវ ទីបេន្តោ ‘‘នាហំ តម្ហា’’តិអាទិមាហ។ បស្សាមិ នំ មនសា ចក្ខុនាវាតិ តំ ពុទ្ធំ អហំ ចក្ខុនា វិយ មនសា បស្សាមិ នមស្សមានោ វិវសេមិ រត្តិន្តិ នមស្សមានោវ រត្តិំ អតិនាមេមិ។ តេន តេនេវ នតោតិ យេន ទិសាភាគេន ពុទ្ធោ, តេន តេនេវាហម្បិ នតោ តន្និន្នោ តប្បោណោតិ ទស្សេតិ។
១១៥១. ទុព្ពលថាមកស្សាតិ អប្បថាមកស្ស, អថ វា ទុព្ពលស្ស ទុត្ថាមកស្ស ច ពលវីរិយហីនស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តេនេវ កាយោ ន បលេតីតិ តេនេវ ទុព្ពលថាមកត្តេន កាយោ ន តត្ថាតិ ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ។ សង្កប្បយន្តាយាតិ សង្កប្បគមនេន។ តេន យុត្តោតិ យេន ពុទ្ធោ, តេន យុត្តោ បយុត្តោ អនុយុត្តោតិ ទស្សេតិ។
១១៥២. បង្កេ សយានោតិ កាមកទ្ទមេ សយមានោ។ ទីបា ទីបំ ឧបប្លវិន្តិ សត្ថារាទិតោ សត្ថារាទិំ អភិគច្ឆិំ។ អថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធន្តិ សោហំ ឯវំ ទុទ្ទិដ្ឋិំ គហេត្វា អន្វាហិណ្ឌន្តោ អថ បាសាណកេ ចេតិយេ ពុទ្ធមទ្ទក្ខិំ។
១១៥៣. ឥមិស្សា គាថាយ អវសានេ បិង្គិយស្ស ច ពាវរិស្ស ច ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ វិទិត្វា ភគវា សាវត្ថិយំ ឋិតោយេវ សុវណ្ណោភាសំ មុញ្ចិ។ បិង្គិយោ ពាវរិស្ស ពុទ្ធគុណេ វណ្ណយន្តោ និសិន្នោ ឯវ តំ ឱភាសំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វិលោកេន្តោ ភគវន្តំ អត្តនោ បុរតោ ឋិតំ វិយ ទិស្វា ពាវរិព្រាហ្មណស្ស ‘‘ពុទ្ធោ អាគតោ’’តិ អារោចេសិ, ព្រាហ្មណោ ឧដ្ឋាយាសនា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា អដ្ឋាសិ។ ភគវាបិ ឱភាសំ ផរិត្វា ព្រាហ្មណស្ស អត្តានំ ទស្សេន្តោ ឧភិន្នម្បិ សប្បាយំ វិទិត្វា បិង្គិយមេវ អាលបមានោ ‘‘យថា អហូ វក្កលី’’តិ ឥមំ គាថមភាសិ។
តស្សត្ថោ – យថា វក្កលិត្ថេរោ សទ្ធាធិមុត្តោ អហោសិ, សទ្ធាធុរេន ច អរហត្តំ បាបុណិ។ យថា ច សោឡសន្នំ ឯកោ ភទ្រាវុធោ នាម យថា ច អាឡវិ គោតមោ, ឯវមេវ ត្វម្បិ បមុញ្ចស្សុ សទ្ធំ។ តតោ សទ្ធាយ អធិមុច្ចន្តោ ‘‘សព្ពេ មច្ចុធេយ្យស្ស បារំ និព្ពានំ គមិស្សសីតិ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ បិង្គិយោ អរហត្តេ ពាវរី អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ។ ពាវរិព្រាហ្មណស្ស សិស្សា បន បញ្ចសតា សោតាបន្នា អហេសុំ។
១១៥៤-៥. ឥទានិ បិង្គិយោ អត្តនោ បសាទំ បវេទេន្តោ ‘‘ឯស ភិយ្យោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បដិភានវាតិ បដិភានបដិសម្ភិទាយ ឧបេតោ។ អធិទេវេ អភិញ្ញាយាតិ អធិទេវករេ ធម្មេ ញត្វា។ បរោវរន្តិ ហីនបណីតំ, អត្តនោ ច បរស្ស ច អធិទេវត្តករំ សព្ពំ ធម្មជាតំ វេទីតិ វុត្តំ ហោតិ។ កង្ខីនំ បដិជានតន្តិ កង្ខីនំយេវ សតំ ‘‘និក្កង្ខម្ហា’’តិ បដិជានន្តានំ។
១១៥៦. អសំហីរន្តិ រាគាទីហិ អសំហារិយំ។ អសំកុប្បន្តិ អកុប្បំ អវិបរិណាមធម្មំ។ ទ្វីហិបិ បទេហិ និព្ពានំ ភណតិ។ អទ្ធា គមិស្សាមីតិ ឯកំសេនេវ តំ អនុបាទិសេសំ និព្ពានធាតុំ ន មេត្ថ កង្ខាតិ នត្ថិ មេ ឯវំ មំ ធារេហិ អធិមុត្តចិត្តន្តិ បិង្គិយោ ‘‘ឯវមេវ ត្វម្បិ បមុញ្ចស្សុ សទ្ធ’’ន្តិ។ ឥមិនា ភគវតោ ឱវាទេន អត្តនិ សទ្ធំ ឧប្បាទេត្វា សទ្ធាធុរេនេវ ច វិមុញ្ចិត្វា តំ សទ្ធាធិមុត្តតំ បកាសេន្តោ ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ឯវំ មំ ធារេហិ អធិមុត្តចិត្ត’’ន្តិ។ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ ‘‘យថា មំ ត្វំ អវច, ឯវមេវ អធិមុត្តំ ធារេហី’’តិ។
ឥតិ បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ
សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ សោឡសព្រាហ្មណសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតោ ច បញ្ចមោ វគ្គោ អត្ថវណ្ណនានយតោ, នាមេន
បារាយនវគ្គោតិ។
និគមនកថា
ឯត្តាវតា ច យំ វុត្តំ –
‘‘ឧត្តមំ វន្ទនេយ្យានំ, វន្ទិត្វា រតនត្តយំ;
យោ ខុទ្ទកនិកាយម្ហិ, ខុទ្ទាចារប្បហាយិនា។
‘‘ទេសិតោ លោកនាថេន, លោកនិត្ថរណេសិនា;
តស្ស សុត្តនិបាតស្ស, ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ។
ឯត្ថ ឧរគវគ្គាទិបញ្ចវគ្គសង្គហិតស្ស ឧរគសុត្តាទិសត្តតិសុត្តប្បភេទស្ស
‘‘ឥមំ សុត្តនិបាតស្ស, ករោន្តេនត្ថវណ្ណនំ;
សទ្ធម្មដ្ឋិតិកាមេន, យំ បត្តំ កុសលំ មយា។
‘‘តស្សានុភាវតោ
វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ, បាបុណាតុ អយំ ជនោ’’តិ។
(បរិយត្តិប្បមាណតោ ចតុចត្តាលីសមត្តា ភាណវារា។)
បរមវិសុទ្ធសទ្ធាពុទ្ធិវីរិយប្បដិមណ្ឌិតេន ពុទ្ធឃោសោតិ គរូហិ គហិតនាមធេយ្យេន ថេរេន កតា អយំ បរមត្ថជោតិកា នាម សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថា –
តាវ តិដ្ឋតុ លោកស្មិំ, លោកនិត្ថរណេសិនំ;
ទស្សេន្តី កុលបុត្តានំ, នយំ បញ្ញាវិសុទ្ធិយា។
យាវ ពុទ្ធោតិ នាមម្បិ, សុទ្ធចិត្តស្ស តាទិនោ;
លោកម្ហិ លោកជេដ្ឋស្ស, បវត្តតិ មហេសិនោតិ។
សុត្តនិបាត-អត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា។