២. ឧព្ពរិវគ្គោ
១. សំសារមោចកបេតិវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសីតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ មគធរដ្ឋេ ឥដ្ឋកវតីនាមកេ គាមេ អញ្ញតរំ បេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ មគធរដ្ឋេ កិរ ឥដ្ឋកវតី ច ទីឃរាជិ ចាតិ ទ្វេ គាមកា អហេសុំ, តត្ថ ពហូ សំសារមោចកា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា បដិវសន្តិ។ អតីតេ ច កាលេ បញ្ចន្នំ វស្សសតានំ មត្ថកេ អញ្ញតរា ឥត្ថី តត្ថេវ ឥដ្ឋកវតិយំ អញ្ញតរស្មិំ សំសារមោចកកុលេ និព្ពត្តិត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន ពហូ កីដបដង្គេ ជីវិតា វោរោបេត្វា បេតេសុ និព្ពត្តិ។
សា បញ្ច វស្សសតានិ ខុប្បិបាសាទិទុក្ខំ អនុភវិត្វា អម្ហាកំ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុក្កមេន រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរន្តេ បុនបិ ឥដ្ឋកវតិយំយេវ អញ្ញតរស្មិំ សំសារមោចកកុលេយេវ និព្ពត្តិត្វា យទា សត្តដ្ឋវស្សុទ្ទេសិកកាលេ អញ្ញាហិ ទារិកាហិ សទ្ធិំ រថិកាយ កីឡនសមត្ថា អហោសិ, តទា អាយស្មា សារិបុត្តត្ថេរោ តមេវ គាមំ ឧបនិស្សាយ អរុណវតីវិហារេ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ ទ្វាទសហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តស្ស គាមស្ស ទ្វារសមីបេន មគ្គេន អតិក្កមតិ។ តស្មិំ ខណេ ពហូ គាមទារិកា គាមតោ និក្ខមិត្វា ទ្វារសមីបេ កីឡន្តិយោ បសន្នមានសា មាតាបិតូនំ បដិបត្តិទស្សនេន វេគេនាគន្ត្វា ថេរំ អញ្ញេ ច ភិក្ខូ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិំសុ។ សា បនេសា អស្សទ្ធកុលស្ស ធីតា ចិរកាលំ អបរិចិតកុសលតាយ សាធុជនាចារវិរហិតា អនាទរា អលក្ខិកា វិយ អដ្ឋាសិ។ ថេរោ តស្សា បុព្ពចរិតំ ឥទានិ ច សំសារមោចកកុលេ និព្ពត្តនំ អាយតិញ្ច និរយេ និព្ពត្តនារហតំ ទិស្វា ‘‘សចាយំ មំ វន្ទិស្សតិ, និរយេ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, បេតេសុ និព្ពត្តិត្វាបិ មមំយេវ និស្សាយ សម្បត្តិំ បដិលភិស្សតី’’តិ ញត្វា ករុណាសញ្ចោទិតមានសោ
សា
៩៥.
‘‘នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសិ, កិសា ធមនិសន្ថតា;
ឧប្ផាសុលិកេ កិសិកេ, កា នុ ត្វំ ឥធ តិដ្ឋសី’’តិ។ –
គាថាយ បុច្ឆិ។ តត្ថ ធមនិសន្ថតាតិ និម្មំសលោហិតតាយ សិរាជាលេហិ បត្ថតគត្តា។ ឧប្ផាសុលិកេតិ ឧគ្គតផាសុលិកេ។ កិសិកេតិ កិសសរីរេ។ បុព្ពេបិ ‘‘កិសា’’តិ វត្វា បុន ‘‘កិសិកេ’’តិ វចនំ អដ្ឋិចម្មន្ហារុមត្តសរីរតាយ អតិវិយ កិសភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តំ សុត្វា បេតី អត្តានំ បវេទេន្តី –
៩៦.
‘‘អហំ ភទន្តេ បេតីម្ហិ, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ – គាថំ វត្វា បុន ថេរេន –
៩៧.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
កតកម្មំ បុដ្ឋា ‘‘អទានសីលា មច្ឆរិនី ហុត្វា បេតយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ឯវំ មហាទុក្ខំ អនុភវាមី’’តិ ទស្សេន្តី តិស្សោ គាថា អភាសិ –
៩៨.
‘‘អនុកម្បកា
យេ មំ និយោជេយ្យុំ ទទាហិ ទានំ, បសន្នចិត្តា សមណព្រាហ្មណានំ។
៩៩.
‘‘ឥតោ អហំ វស្សសតានិ បញ្ច, យំ ឯវរូបា វិចរាមិ នគ្គា;
ខុទាយ តណ្ហាយ ច ខជ្ជមានា, បាបស្ស កម្មស្ស ផលំ មមេទំ។
១០០.
‘‘វន្ទាមិ
ទត្វា ច មេ អាទិស យញ្ហិ កិញ្ចិ, មោចេហិ មំ ទុគ្គតិយា ភទន្តេ’’តិ។
៩៨. តត្ថ អនុកម្បកាតិ សម្បរាយិកេន អត្ថេន អនុគ្គណ្ហកា។ ភន្តេតិ ថេរំ អាលបតិ។ យេ មំ និយោជេយ្យុន្តិ មាតា វា បិតា វា អថ វា ញាតកា ឯទិសា បសន្នចិត្តា ហុត្វា ‘‘សមណព្រាហ្មណានំ ទទាហិ ទាន’’ន្តិ យេ មំ និយោជេយ្យុំ, តាទិសា អនុកម្បកា មយ្ហំ នាហេសុន្តិ យោជនា។
៩៩. ឥតោ អហំ វស្សសតានិ បញ្ច, យំ ឯវរូបា វិចរាមិ នគ្គាតិ ឥទំ សា បេតី ឥតោ តតិយាយ ជាតិយា អត្តនោ បេតត្តភាវំ អនុស្សរិត្វា ឥទានិបិ តថា បញ្ចវស្សសតានិ វិចរាមីតិ អធិប្បាយេនាហ។ តត្ថ យន្តិ យស្មា, ទានាទីនំ បុញ្ញានំ អកតត្តា ឯវរូបា នគ្គា បេតី ហុត្វា ឥតោ បដ្ឋាយ វស្សសតានិ បញ្ច វិចរាមីតិ យោជនា។ តណ្ហាយាតិ បិបាសាយ។ ខជ្ជមានាតិ ខាទិយមានា, ពាធិយមានាតិ អត្ថោ។
១០០. វន្ទាមិ តំ អយ្យ បសន្នចិត្តាតិ អយ្យ, តមហំ បសន្នចិត្តា ហុត្វា វន្ទាមិ, ឯត្តកមេវ បុញ្ញំ ឥទានិ មយា កាតុំ សក្កាតិ ទស្សេតិ។ អនុកម្ប មន្តិ អនុគ្គណ្ហ ទត្វា ច មេ អាទិស យញ្ហិ កិញ្ចីតិ កិញ្ចិទេវ ទេយ្យធម្មំ សមណព្រាហ្មណានំ ទត្វា តំ ទក្ខិណំ មយ្ហំ អាទិស, តេន មេ ឥតោ បេតយោនិតោ មោក្ខោ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយេន វទតិ។ តេនេវាហ ‘‘មោចេហិ មំ ទុគ្គតិយា ភទន្តេ’’តិ។
ឯវំ បេតិយា វុត្តេ យថា សោ ថេរោ បដិបជ្ជិ, តំ ទស្សេតុំ សង្គីតិការេហិ តិស្សោ គាថា វុត្តា –
១០១.
‘‘សាធូតិ សោ បដិស្សុត្វា, សារិបុត្តោនុកម្បកោ;
ភិក្ខូនំ អាលោបំ ទត្វា, បាណិមត្តញ្ច ចោឡកំ;
ថាលកស្ស ច បានីយំ, តស្សា ទក្ខិណមាទិសិ។
១០២.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ
ភោជនច្ឆាទនបានីយំ, ទក្ខិណាយ ឥទំ ផលំ។
១០៣.
‘‘តតោ សុទ្ធា សុចិវសនា, កាសិកុត្តមធារិនី;
វិចិត្តវត្ថាភរណា, សារិបុត្តំ ឧបសង្កមី’’តិ។
១០១-១០៣. តត្ថ ភិក្ខូនន្តិ ភិក្ខុនោ, វចនវិបល្លាសេន ហេតំ វុត្តំ។ ‘‘អាលោបំ ភិក្ខុនោ ទត្វា’’តិ កេចិ បឋន្តិ។ អាលោបន្តិ កពឡំ, ឯកាលោបមត្តំ ភោជនន្តិ អត្ថោ។ បាណិមត្តញ្ច ចោឡកន្តិ ឯកហត្ថប្បមាណំ ចោឡខណ្ឌន្តិ អត្ថោ។ ថាលកស្ស ច បានីយន្តិ ឯកថាលកបូរណមត្តំ ឧទកំ។ សេសំ ខល្លាដិយបេតវត្ថុស្មិំ វុត្តនយមេវ។
អថាយស្មា សារិបុត្តោ តំ បេតិំ បីណិន្ទ្រិយំ បរិសុទ្ធឆវិវណ្ណំ ទិព្ពវត្ថាភរណាលង្ការំ សមន្តតោ អត្តនោ បភាយ ឱភាសេន្តិំ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគន្ត្វា ឋិតំ ទិស្វា បច្ចក្ខតោ កម្មផលំ តាយ វិភាវេតុកាមោ ហុត្វា តិស្សោ គាថា អភាសិ –
១០៤.
‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;
ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា។
១០៥.
‘‘កេន តេតាទិសោ វណ្ណោ, កេន តេ ឥធ មិជ្ឈតិ;
ឧប្បជ្ជន្តិ
១០៦.
‘‘បុច្ឆាមិ តំ ទេវិ មហានុភាវេ, មនុស្សភូតា កិមកាសិ បុញ្ញំ;
កេនាសិ ឯវំ ជលិតានុភាវា, វណ្ណោ ច តេ សព្ពទិសា បភាសតី’’តិ។
១០៤. តត្ថ អភិក្កន្តេនាតិ អតិមនាបេន, អភិរូបេនាតិ អត្ថោ។ វណ្ណេនាតិ ឆវិវណ្ណេន។ ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពាតិ សព្ពាបិ ទស ទិសា ជោតេន្តី ឯកាលោកំ ករោន្តី។ យថា កិន្តិ អាហ ‘‘ឱសធី វិយ តារកា’’តិ។ ឧស្សន្នា បភា ឯតាយ ធីយតិ, ឱសធានំ វា
១០៥. កេនាតិ កិំ-សទ្ទោ បុច្ឆាយំ។ ហេតុអត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ, កេន ហេតុនាតិ អត្ថោ។ តេតិ តវ។ ឯតាទិសោតិ ឯទិសោ, ឯតរហិ យថាទិស្សមានោតិ វុត្តំ ហោតិ។ កេន តេ ឥធ មិជ្ឈតីតិ កេន បុញ្ញវិសេសេន ឥធ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានិ តយា លព្ភមានំ សុចរិតផលំ ឥជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតិ។ ឧប្បជ្ជន្តីតិ និព្ពត្តន្តិ។ ភោគាតិ បរិភុញ្ជិតព្ពដ្ឋេន ‘‘ភោគា’’តិ លទ្ធនាមា វត្ថាភរណាទិវិត្តូបករណវិសេសា។ យេ កេចីតិ ភោគេ អនវសេសតោ ព្យាបេត្វា សង្គណ្ហាតិ មនសោ បិយាតិ មនសា បិយាយិតព្ពា, មនាបិយាតិ អត្ថោ។
១០៦. បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆំ ករោមិ, ញាតុំ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ។ តន្តិ ត្វំ។ ទេវីតិ ទិព្ពានភាវសមង្គិតាយ, ទេវិ។ តេនាហ ‘‘មហានុភាវេ’’តិ។ មនុស្សភូតាតិ មនុស្សេសុ ជាតា មនុស្សភាវំ បត្តា។ ឥទំ យេភុយ្យេន សត្តា មនុស្សត្តភាវេ ឋិតា បុញ្ញានិ ករោន្តីតិ កត្វា វុត្តំ។ អយមេតាយំ គាថានំ សង្ខេបតោ អត្ថោ, វិត្ថារតោ បន បរមត្ថទីបនិយំ វិមានវត្ថុអដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
ឯវំ
១០៧.
‘‘ឧប្បណ្ឌុកិំ កិសំ ឆាតំ, នគ្គំ សម្បតិតច្ឆវិំ;
មុនិ ការុណិកោ លោកេ, តំ មំ អទ្ទក្ខិ ទុគ្គតំ។
១០៨.
‘‘ភិក្ខូនំ អាលោបំ ទត្វា, បាណិមត្តញ្ច ចោឡកំ;
ថាលកស្ស ច បានីយំ, មម ទក្ខិណមាទិសិ។
១០៩.
‘‘អាលោបស្ស ផលំ បស្ស, ភត្តំ វស្សសតំ ទស;
ភុញ្ជាមិ កាមកាមិនី, អនេករសព្យញ្ជនំ។
១១០.
‘‘បាណិមត្តស្ស
យាវតា នន្ទរាជស្ស, វិជិតស្មិំ បដិច្ឆទា។
១១១.
‘‘តតោ ពហុតរា ភន្តេ, វត្ថានច្ឆាទនានិ មេ;
កោសេយ្យកម្ពលីយានិ, ខោមកប្បាសិកានិ ច។
១១២.
‘‘វិបុលា ច មហគ្ឃា ច, តេបាកាសេវលម្ពរេ;
សាហំ តំ បរិទហាមិ, យំ យញ្ហិ មនសោ បិយំ។
១១៣.
‘‘ថាលកស្ស
គម្ភីរា ចតុរស្សា ច, បោក្ខរញ្ញោ សុនិម្មិតា។
១១៤.
‘‘សេតោទកា សុប្បតិត្ថា, សីតា អប្បដិគន្ធិយា;
បទុមុប្បលសញ្ឆន្នា, វារិកិញ្ជក្ខបូរិតា។
១១៥.
‘‘សាហំ រមាមិ កីឡាមិ, មោទាមិ អកុតោភយា;
មុនិំ ការុណិកំ លោកេ, ភន្តេ វន្ទិតុមាគតា’’តិ។
១០៧. តត្ថ ឧប្បណ្ឌុកិន្តិ ឧប្បណ្ឌុកជាតំ។ ឆាតន្តិ ពុភុក្ខិតំ ខុទាយ អភិភូតំ។ សម្បតិតច្ឆវិន្តិ ឆិន្នភិន្នសរីរច្ឆវិំ។ លោកេតិ ឥទំ ‘‘ការុណិកោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តករុណាយ វិសយទស្សនំ។ តំ មន្តិ តាទិសំ មមំ, វុត្តនយេន ឯកន្តតោ ករុណដ្ឋានិយំ មំ។ ទុគ្គតន្តិ ទុគ្គតិំ គតំ។
១០៨-១០៩. ភិក្ខូនំ អាលោបំ ទត្វាតិអាទិ ថេរេន អត្តនោ ករុណាយ កតាការទស្សនំ។ តត្ថ ភត្តន្តិ ឱទនំ, ទិព្ពភោជនន្តិ អត្ថោ។ វស្សសតំ ទសាតិ ទស វស្សសតានិ, វស្សសហស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ។ ភុញ្ជាមិ កាមកាមិនី, អនេករសព្យញ្ជនន្តិ អញ្ញេហិបិ កាមេតព្ពកាមេហិ សមន្នាគតា អនេករសព្យញ្ជនំ ភត្តំ ភុញ្ជាមីតិ យោជនា។
១១០. ចោឡស្សាតិ ទេយ្យធម្មសីសេន តព្ពិសយំ ទានមយំ បុញ្ញមេវ ទស្សេតិ។ វិបាកំ បស្ស យាទិសន្តិ តស្ស ចោឡទានស្ស វិបាកសង្ខាតំ ផលំ បស្ស, ភន្តេ។ តំ បន យាទិសំ យថារូបំ, កិន្តិ ចេតិ អាហ ‘‘យាវតា នន្ទរាជស្សា’’តិអាទិ។
តត្ថ នន្ទរាជា នាម? អតីតេ កិរ ទសវស្សសហស្សាយុកេសុ មនុស្សេសុ ពារាណសិវាសី ឯកោ កុដុម្ពិកោ អរញ្ញេ ជង្ឃាវិហារំ វិចរន្តោ អរញ្ញដ្ឋានេ អញ្ញតរំ បច្ចេកពុទ្ធំ អទ្ទស។ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ ចីវរកម្មំ ករោន្តោ អនុវាតេ អប្បហោន្តេ សំហរិត្វាវ ឋបេតុំ អារទ្ធោ។ សោ កុដុម្ពិកោ តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, កិំ ករោថា’’តិ វត្វា តេន អប្បិច្ឆតាយ កិញ្ចិ អវុត្តេបិ ‘‘ចីវរទុស្សំ នប្បហោតី’’តិ ញត្វា អត្តនោ ឧត្តរាសង្គំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស
តស្ស វយប្បត្តកាលេ តស្មិំ គាមេ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ អហោសិ។ សោ មាតរំ អាហ – ‘‘អម្ម, សាដកំ មេ ទេហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ។ សា សុធោតវត្ថំ នីហរិត្វា អទាសិ។ ‘‘អម្ម, ថូលំ ឥទ’’ន្តិ។ អញ្ញំ នីហរិត្វា អទាសិ, តម្បិ បដិក្ខិបិ។ អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, យាទិសេ គេហេ មយំ ជាតា, នត្ថិ នោ ឥតោ សុខុមតរស្ស វត្ថស្ស បដិលាភាយ បុញ្ញ’’ន្តិ។ ‘‘លភនដ្ឋានំ គច្ឆាមិ, អម្មា’’តិ។ ‘‘គច្ឆ, បុត្ត, អហំ អជ្ជេវ តុយ្ហំ ពារាណសិនគរេ រជ្ជបដិលាភំ
អមច្ចា ច បុរោហិតោ ច រញ្ញោ សរីរកិច្ចំ កត្វា រាជង្គណេ និសីទិត្វា មន្តយិំសុ – ‘‘រញ្ញោ ឯកា ធីតា អត្ថិ, បុត្តោ នត្ថិ, អរាជកំ រជ្ជំ ន តិដ្ឋតិ, ផុស្សរថំ វិស្សជ្ជេមា’’តិ។ តេ កុមុទវណ្ណេ ចត្តារោ សិន្ធវេ យោជេត្វា សេតច្ឆត្តប្បមុខំ បញ្ចវិធំ រាជកកុធភណ្ឌំ រថស្មិំយេវ ឋបេត្វា រថំ វិស្សជ្ជេត្វា បច្ឆតោ តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសុំ។ រថោ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧយ្យានាភិមុក្ខោ អហោសិ។ ‘‘បរិចយេន ឧយ្យានាភិមុខោ គច្ឆតិ
អថ កុមារោ មុខំ វិវរិត្វា ឱលោកេត្វា ‘‘កេន កម្មេន អាគតត្ថ, តាតា’’តិ អាហ។ ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ រជ្ជំ បាបុណាតី’’តិ។ ‘‘តុម្ហាកំ រាជា កហ’’ន្តិ? ‘‘ទិវង្គតោ, សាមី’’តិ។ ‘‘កតិ
អថស្ស កតាភិសេកស្ស សតសហស្សគ្ឃនិកំ វត្ថំ ឧបនេសុំ។ សោ ‘‘កិមិទំ, តាតា’’តិ អាហ។ ‘‘និវាសនវត្ថំ, ទេវា’’តិ។ ‘‘ននុ, តាតា, ថូល’’ន្តិ? ‘‘មនុស្សានំ
ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ ឯកទិវសំ ទេវី រញ្ញោ សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អហោ តបស្សី’’តិ ការុញ្ញាការំ ទស្សេសិ។ ‘‘កិមិទំ, ទេវី’’តិ ច បុដ្ឋា ‘‘អតិមហតី
អយំ បន នន្ទរាជា ទស វស្សសហស្សានិ សយំ ទិព្ពវត្ថានិ បរិទហន្តោ សព្ពមេវ អត្តនោ វិជិតំ ឧត្តរកុរុសទិសំ ករោន្តោ អាគតាគតានំ មនុស្សានំ ‘‘យាវតា នន្ទរាជស្ស, វិជិតស្មិំ បដិច្ឆទា’’តិ។ តត្ថ វិជិតស្មិន្តិ រដ្ឋេ។ បដិច្ឆទាតិ វត្ថានិ។ តានិ ហិ បដិច្ឆាទេន្តិ ឯតេហីតិ ‘‘បដិច្ឆទា’’តិ វុច្ចន្តិ។
១១១. ឥទានិ សា បេតី ‘‘នន្ទរាជសមិទ្ធិតោបិ ឯតរហិ មយ្ហំ សមិទ្ធិ វិបុលតរា’’តិ ទស្សេន្តី ‘‘តតោ ពហុតរា, ភន្តេ, វត្ថានច្ឆាទនានិ មេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តតោតិ នន្ទរាជស្ស បរិគ្គហភូតវត្ថតោបិ ពហុតរានិ មយ្ហំ វត្ថច្ឆាទនានីតិ អត្ថោ។ វត្ថានច្ឆាទនានីតិ និវាសនវត្ថានិ ចេវ បារុបនវត្ថានិ ច កោសេយ្យកម្ពលីយានីតិ កោសេយ្យានិ ចេវ កម្ពលានិ ច។ ខោមកប្បាសិកានីតិ ខោមវត្ថានិ ចេវ កប្បាសមយវត្ថានិ ច។
១១២. វិបុលាតិ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច វិបុលា។ មហគ្ឃាតិ មហគ្ឃវសេន មហន្តា មហារហា។ អាកាសេវលម្ពរេតិ អាកាសេយេវ ឱលម្ពមានា តិដ្ឋន្តិ។ យំ យញ្ហិ មនសោ បិយន្តិ យំ យំ មយ្ហំ មនសោ បិយំ, តំ តំ គហេត្វា បរិទហាមិ បារុបាមិ ចាតិ យោជនា។
១១៣. ថាលកស្ស ច បានីយំ, វិបាកំ បស្ស យាទិសន្តិ ថាលកបូរណមត្តំ បានីយំ ទិន្នំ អនុមោទិតំ ‘‘គម្ភីរា ចតុរស្សា ចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ គម្ភីរាតិ អគាធា។ ចតុរស្សាតិ ចតុរស្សសណ្ឋានា។ បោក្ខរញ្ញោតិ បោក្ខរណិយោ។ សុនិម្មិតាតិ កម្មានុភាវេនេវ សុដ្ឋុ និម្មិតា។
១១៤. សេតោទកាតិ សេតឧទកា សេតវាលុកសម្បរិកិណ្ណា។ សុប្បតិត្ថាតិ សុន្ទរតិត្ថា។ សីតាតិ សីតលោទកា។ អប្បដិគន្ធិយាតិ បដិកូលគន្ធរហិតា សុរភិគន្ធា។ វារិកិញ្ជក្ខបូរិតាតិ កមលកុវលយាទីនំ កេសរសញ្ឆន្នេន វារិនា បរិបុណ្ណា។
១១៥. សាហន្តិ សា អហំ។ រមាមីតិ រតិំ វិន្ទាមិ។ កីឡាមីតិ ឥន្ទ្រិយានិ បរិចារេមិ។ មោទាមីតិ ភោគសម្បត្តិយា បមុទិតា ហោមិ។ អកុតោភយាតិ កុតោចិបិ អសញ្ជាតភយា, សេរី សុខវិហារិនី ហោមិ ភន្តេ, វន្ទិតុមាគតាតិ, ភន្តេ, ឥមិស្សា ទិព្ពសម្បត្តិយា បដិលាភស្ស ការណភូតំ ត្វំ វន្ទិតុំ អាគតា ឧបគតាតិ អត្ថោ។ យំ បនេត្ថ អត្ថតោ អវិភត្តំ, តំ តត្ថ តត្ថ វុត្តមេវ។
ឯវំ តាយ បេតិយា វុត្តេ អាយស្មា សារិបុត្តោ ឥដ្ឋកវតិយំ ទីឃរាជិយន្តិ គាមទ្វយវាសិកេសុ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតេសុ មនុស្សេសុ ឥមមត្ថំ វិត្ថារតោ កថេន្តោ សំវេជេត្វា សំសារមោចនបាបកម្មតោ មោចេត្វា ឧបាសកភាវេ
សំសារមោចកបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. សារិបុត្តត្ថេរមាតុបេតិវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសីតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ឥតោ បញ្ចមាយ ជាតិយា មាតុភូតំ បេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ ឯកទិវសំ អាយស្មា ច សារិបុត្តោ អាយស្មា ច មហាមោគ្គល្លានោ អាយស្មា ច អនុរុទ្ធោ អាយស្មា ច កប្បិនោ រាជគហស្ស អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញាយតនេ វិហរន្តិ។ តេន ច សមយេន ពារាណសិយំ អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានំ ឱបានភូតោ អន្នបានវត្ថសយនាទីនិ ទេតិ។ ទេន្តោ ច អាគតាគតានំ យថាកាលំ យថារហញ្ច បាទោទកបាទព្ភញ្ជនាទិទានានុបុព្ពកំ
សា អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា កម្មានុភាវុក្ខិត្តា បេតយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អត្តនោ វចីទុច្ចរិតានុរូបំ ទុក្ខំ អនុភវន្តី
១១៦.
‘‘នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសិ, កិសា ធមនិសន្ថតា;
ឧប្ផាសុលិកេ កិសិកេ, កា នុ ត្វំ ឥធ តិដ្ឋសី’’តិ។ –
គាថាយ បុច្ឆិ។ សា ថេរេន បុដ្ឋា បដិវចនំ ទេន្តី –
១១៧.
‘‘អហំ តេ សកិយា មាតា, បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតីសុ;
ឧបបន្នា បេត្តិវិសយំ, ខុប្បិបាសសមប្បិតា។
១១៨.
‘‘ឆឌ្ឌិតំ ខិបិតំ ខេឡំ, សិង្ឃាណិកំ សិលេសុមំ;
វសញ្ច ឌយ្ហមានានំ, វិជាតានញ្ច លោហិតំ។
១១៩.
‘‘វណិកានញ្ច
ខុទាបរេតា ភុញ្ជាមិ, ឥច្ឆិបុរិសនិស្សិតំ។
១២០.
‘‘បុព្ពលោហិតំ ភក្ខាមិ, បសូនំ មានុសាន ច;
អលេណា អនគារា ច, នីលមញ្ចបរាយណា។
១២១.
‘‘ទេហិ បុត្តក មេ ទានំ, ទត្វា អន្វាទិសាហិ មេ;
អប្បេវ នាម មុច្ចេយ្យំ, បុព្ពលោហិតភោជនា’’តិ។ – បញ្ចគាថា អភាសិ;
១១៧. តត្ថ អហំ តេ សកិយា មាតាតិ អហំ តុយ្ហំ ជននិភាវតោ សកិយា មាតា។ បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតីសូតិ មាតា ហោន្តីបិ ន ឥមិស្សំ ជាតិយំ, អថ ខោ បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតីសុ, ឥតោ បញ្ចមិយន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧបបន្នា បេត្តិវិសយន្តិ បដិសន្ធិវសេន បេតលោកំ ឧបគតា។ ខុប្បិបាសសមប្បិតាតិ
១១៨-១១៩. ឆឌ្ឌិតន្តិ ឧច្ឆិដ្ឋកំ, វន្តន្តិ អត្ថោ។ ខិបិតន្តិ ខិបិតេន សទ្ធិំ មុខតោ និក្ខន្តមលំ។ ខេឡន្តិ និដ្ឋុភំ។ សិង្ឃាណិកន្តិ មត្ថលុង្គតោ វិស្សន្ទិត្វា នាសិកាយ និក្ខន្តមលំ។ សិលេសុមន្តិ សេម្ហំ។ វសញ្ច ឌយ្ហមានានន្តិ ចិតកស្មិំ ឌយ្ហមានានំ កឡេវរានំ វសាតេលញ្ច។ វិជាតានញ្ច លោហិតន្តិ បសូតានំ ឥត្ថីនំ លោហិតំ, គព្ភមលំ ច-សទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ។ វណិកានន្តិ សញ្ជាតវណានំ។ យន្តិ យំ លោហិតន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឃានសីសច្ឆិន្នានន្តិ ឃានច្ឆិន្នានំ សីសច្ឆិន្នានញ្ច យំ លោហិតំ, តំ ភុញ្ជាមីតិ យោជនា។ ទេសនាសីសមេតំ ‘‘ឃានសីសច្ឆិន្នាន’’ន្តិ, យស្មា ហត្ថបាទាទិច្ឆិន្នានម្បិ លោហិតំ ភុញ្ជាមិយេវ។ តថា ‘‘វណិកាន’’ន្តិ ឥមិនា តេសម្បិ លោហិតំ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ខុទាបរេតាតិ ជិឃច្ឆាភិភូតា ហុត្វា។ ឥត្ថិបុរិសនិស្សិតន្តិ ឥត្ថិបុរិសសរីរនិស្សិតំ យថាវុត្តំ អញ្ញញ្ច ចម្មមំសន្ហារុបុព្ពាទិកំ បរិភុញ្ជាមីតិ ទស្សេតិ។
១២០-១២១. បសូនន្តិ អជគោមហិំសាទីនំ។ អលេណាតិ អសរណា។ អនគារាតិ អនាវាសា។ នីលមញ្ចបរាយណាតិ សុសានេ ឆឌ្ឌិតមលមញ្ចសយនា។ អថ វា នីលាតិ ឆារិកង្គារពហុលា សុសានភូមិ អធិប្បេតា, តំយេវ មញ្ចំ វិយ អធិសយនាតិ អត្ថោ។ អន្វាទិសាហិ មេតិ យថា ទិន្នំ ទក្ខិណំ មយ្ហំ ឧបកប្បតិ, តថា ឧទ្ទិស បត្តិទានំ ទេហិ។ អប្បេវ នាម មុច្ចេយ្យំ, បុព្ពលោហិតភោជនាតិ តវ ឧទ្ទិសនេន ឯតស្មា បុព្ពលោហិតភោជនា បេតជីវិកា អបិ នាម មុច្ចេយ្យំ។
តំ សុត្វា អាយស្មា សារិបុត្តត្ថេរោ ទុតិយទិវសេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរាទិកេ តយោ ថេរេ អាមន្តេត្វា តេហិ សទ្ធិំ រាជគហេ
១២២.
‘‘មាតុយា វចនំ សុត្វា, ឧបតិស្សោនុកម្បកោ;
អាមន្តយិ មោគ្គល្លានំ, អនុរុទ្ធញ្ច កប្បិនំ។
១២៣.
‘‘ចតស្សោ កុដិយោ កត្វា, សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទា;
កុដិយោ អន្នបានញ្ច, មាតុ ទក្ខិណមាទិសី។
១២៤.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, វិបាកោ ឧទបជ្ជថ;
ភោជនំ បានីយំ វត្ថំ, ទក្ខិណាយ ឥទំ ផលំ។
១២៥.
‘‘តតោ
វិចិត្តវត្ថាភរណា, កោលិកំ ឧបសង្កមី’’តិ។
១២៣. តត្ថ សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទាតិ ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អទាសិ, និយ្យាទេសីតិ អត្ថោ។ សេសំ
អថាយស្មា
១២៦.
‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;
ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា។
១២៧.
‘‘កេន តេតាទិសោ វណ្ណោ, តេន តេ ឥធ មិជ្ឈតិ;
ឧប្បជ្ជន្តិ ច តេ ភោគា, យេ កេចិ មនសោ បិយា។
១២៨.
‘‘បុច្ឆាមិ តំ ទេវិ មហានុភាវេ, មនុស្សភូតា កិមកាសិ បុញ្ញំ;
កេនាសិ ឯវំ ជលិតានុភាវា,
វណ្ណោ ច តេ សព្ពទិសា បភាសតី’’តិ។ – បុច្ឆិ;
១២៩-១៣៣. អថ សា ‘‘សារិបុត្តស្សាហំ មាតា’’តិអាទិនា វិស្សជ្ជេសិ។ សេសំ វុត្តត្ថមេវ។ អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសិ។ ភគវា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ, សា ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ។
សារិបុត្តត្ថេរមាតុបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. មត្តាបេតិវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសីតិ ឥទំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ មត្តំ នាម បេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ សាវត្ថិយំ កិរ អញ្ញតរោ កុដុម្ពិកោ សទ្ធោ បសន្នោ អហោសិ។ តស្ស ភរិយា អស្សទ្ធា អប្បសន្នា កោធនា វញ្ឈា ច អហោសិ នាមេន មត្តា នាម។ អថ សោ កុដុម្ពិកោ កុលវំសូបច្ឆេទនភយេន សទិសកុលតោ តិស្សំ នាម អញ្ញំ កញ្ញំ អានេសិ។ សា អហោសិ សទ្ធា បសន្នា
តា ឧភោបិ ឯកស្មិំ ទិវសេ សីសំ ន្ហត្វា អល្លកេសា អដ្ឋំសុ, កុដុម្ពិកោ គុណវសេន តិស្សាយ អាពទ្ធសិនេហោ មនុញ្ញេន ហទយេន តាយ
១៣៤.
‘‘នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសិ, កិសា ធមនិសន្ថតា;
ឧប្ផាសុលិកេ កិសិកេ, កា នុ ត្វំ ឥធ តិដ្ឋសី’’តិ។ –
គាថាយ បដិបុច្ឆិ។ ឥតរា –
១៣៥.
‘‘អហំ មត្តា តុវំ តិស្សា, សបត្តី តេ បុរេ អហុំ;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថាយ បដិវចនំ អទាសិ។ តត្ថ អហំ មត្តា តុវំ តិស្សាតិ អហំ មត្តា នាម, តុវំ តិស្សា នាម។ បុរេតិ បុរិមត្តភាវេ។ តេតិ តុយ្ហំ សបត្តី អហុំ, អហោសិន្តិ អត្ថោ។ បុន តិស្សា –
១៣៦.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថាយ កតកម្មំ បុច្ឆិ។ បុន ឥតរា –
១៣៧.
‘‘ចណ្ឌី ច ផរុសា ចាសិំ, ឥស្សុកី មច្ឆរី សឋា;
តាហំ ទុរុត្តំ វត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថាយ ចណ្ឌីតិ កោធនា។ ផរុសាតិ ផរុសវចនា។ អាសិន្តិ អហោសិំ។ តាហន្តិ តំ អហំ។ ទុរុត្តន្តិ ទុព្ភាសិតំ និរត្ថកវចនំ។ ឥតោ បរម្បិ តាសំ វចនបដិវចនវសេនេវ គាថា បវត្តា –
១៣៨.
‘‘សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, យថា ត្វំ ចណ្ឌិកា អហុ;
អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមិ, កេនាសិ បំសុកុន្ថិតា។
១៣៩.
‘‘សីសំន្ហាតា
អហញ្ច ខោ អធិមត្តំ, សមលង្កតតរា តយា។
១៤០.
‘‘តស្សា មេ បេក្ខមានាយ, សាមិកេន សមន្តយិ;
តតោ មេ ឥស្សា វិបុលា, កោធោ មេ សមជាយថ។
១៤១.
‘‘តតោ
តស្សកម្មវិបាកេន, តេនម្ហិ បំសុកុន្ថិតា។
១៤២.
‘‘សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, បំសុនា មំ ត្វមោកិរិ;
អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមិ, កេន ខជ្ជសិ កច្ឆុយា។
១៤៣.
‘‘ភេសជ្ជហារី ឧភយោ, វនន្តំ អគមិម្ហសេ;
ត្វញ្ច ភេសជ្ជមាហរិ, អហញ្ច កបិកច្ឆុនោ។
១៤៤.
‘‘តស្សា ត្យាជានមានាយ, សេយ្យំ ត្យាហំ សមោកិរិំ;
តស្សកម្មវិបាកេន, តេន ខជ្ជាមិ កច្ឆុយា។
១៤៥.
‘‘សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, សេយ្យំ មេ ត្វំ សមោកិរិ;
អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមិ, កេនាសិ នគ្គិយា តុវំ។
១៤៦.
‘‘សហាយានំ
ត្វញ្ច អាមន្តិតា អាសិ, សសាមិនី នោ ច ខោហំ។
១៤៧.
‘‘តស្សា ត្យាជានមានាយ, ទុស្សំ ត្យាហំ អបានុទិំ;
តស្សកម្មវិបាកេន, តេនម្ហិ នគ្គិយា អហំ។
១៤៨.
‘‘សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, ទុស្សំ មេ ត្វំ អបានុទិ;
អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមិ, កេនាសិ គូថគន្ធិនី។
១៤៩.
‘‘តវ គន្ធញ្ច មាលញ្ច, បច្ចគ្ឃញ្ច វិលេបនំ;
គូថកូបេ អតារេសិំ, តំ បាបំ បកតំ មយា;
តស្សកម្មវិបាកេន, តេនម្ហិ គូថគន្ធិនី។
១៥០.
‘‘សព្ពំ
អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមិ, កេនាសិ ទុគ្គតា តុវំ។
១៥១.
‘‘ឧភិន្នំ សមកំ អាសិ, យំ គេហេ វិជ្ជតេ ធនំ;
សន្តេសុ ទេយ្យធម្មេសុ, ទីបំ នាកាសិមត្តនោ;
តស្សកម្មវិបាកេន, តេនម្ហិ ទុគ្គតា អហំ។
១៥២.
‘‘តទេវ មំ ត្វំ អវច, បាបកម្មំ និសេវសិ;
ន ហិ បាបេហិ កម្មេហិ, សុលភា ហោតិ សុគ្គតិ។
១៥៣.
‘‘វាមតោ មំ ត្វំ បច្ចេសិ, អថោបិ មំ ឧសូយសិ;
បស្ស បាបានំ កម្មានំ, វិបាកោ ហោតិ យាទិសោ។
១៥៤.
‘‘តេ
តេ អញ្ញេ បរិចារេន្តិ, ន ភោគា ហោន្តិ សស្សតា។
១៥៥.
‘‘ឥទានិ
អប្បេវ តេ ទទេ កិញ្ចិ, មា សុ តាវ ឥតោ អគា។
១៥៦.
‘‘នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាម្ហិ, កិសា ធមនិសន្ថតា;
កោបីនមេតំ ឥត្ថីនំ, មា មំ ភូតបិតាទ្ទស។
១៥៧.
‘‘ហន្ទ កិំ វា ត្យាហំ ទម្មិ, កិំ វា តេច ករោមហំ;
យេន ត្វំ សុខិតា អស្ស, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី។
១៥៨.
‘‘ចត្តារោ ភិក្ខូ សង្ឃតោ, ចត្តារោ បន បុគ្គលេ;
អដ្ឋ ភិក្ខូ ភោជយិត្វា, មម ទក្ខិណមាទិស;
តទាហំ សុខិតា ហេស្សំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី។
១៥៩.
‘‘សាធូតិ សា បដិស្សុត្វា, ភោជយិត្វាដ្ឋ ភិក្ខវោ;
វត្ថេហច្ឆាទយិត្វាន, តស្សា ទក្ខិណមាទិសី។
១៦០.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, វិបាកោ ឧទបជ្ជថ;
ភោជនច្ឆាទនបានីយំ, ទក្ខិណាយ ឥទំ ផលំ។
១៦១.
‘‘តតោ
វិចិត្តវត្ថាភរណា, សបត្តិំ ឧបសង្កមិ។
១៦២.
‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;
ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា។
១៦៣.
‘‘កេន តេតាទិសោ វណ្ណោ, កេន តេ ឥធ មិជ្ឈតិ;
ឧប្បជ្ជន្តិ ច តេ ភោគា, យេ កេចិ មនសោ បិយា។
១៦៤.
‘‘បុច្ឆាមិ តំ ទេវិ មហានុភាវេ, មនុស្សភូតា កិមកាសី បុញ្ញំ;
កេនាសិ ឯវំ ជលិតានុភាវា, វណ្ណោ ច តេ សព្ពទិសា បភាសតីតិ។
១៦៥.
‘‘អហំ
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
១៦៦.
‘‘តវ ទិន្នេន ទានេន, មោទាមិ អកុតោភយា;
ចិរំ ជីវាហិ ភគិនិ, សហ សព្ពេហិ ញាតិភិ;
អសោកំ វិរជំ ឋានំ, អាវាសំ វសវត្តិនំ។
១៦៧.
‘‘ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, ទានំ ទត្វាន សោភនេ;
វិនេយ្យ មច្ឆេរមលំ សមូលំ, អនិន្ទិតា សគ្គមុបេហិ ឋាន’’ន្តិ។
១៣៨. តត្ថ សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, យថា ត្វំ ចណ្ឌិកា អហូតិ ‘‘ចណ្ឌី ច ផរុសា ចាសិ’’ន្តិ យំ តយា វុត្តំ, តំ សព្ពំ អហម្បិ ជានាមិ, យថា ត្វំ ចណ្ឌិកា កោធនា ផរុសវចនា ឥស្សុកី មច្ឆរី សឋា ច អហោសិ។ អញ្ញញ្ច ខោ តំ បុច្ឆាមីតិ អញ្ញំ បុន តំ ឥទានិ បុច្ឆាមិ។ កេនាសិ បំសុកុន្ថិតាតិ កេន កម្មេន សង្ការបំសូតិ ឱគុណ្ឋិតា សព្ពសោ ឱកិណ្ណសរីរា អហូតិ អត្ថោ។
១៣៩-៤០. សីសំន្ហាតាតិ សសីសំ ន្ហាតា។ អធិមត្តន្តិ អធិកតរំ។ សមលង្កតតរាតិ សម្មា អតិសយេន អលង្កតា។ ‘‘អធិមត្តា’’តិ វា បាឋោ, អតិវិយ មត្តា មានមទមត្តា, មាននិស្សិតាតិ អត្ថោ។ តយាតិ ភោតិយា សាមិកេន សមន្តយីតិ សាមិកេន សទ្ធិំ អល្លោបសល្លាបវសេន កថេសិ។
១៤២-១៤៤. ខជ្ជសិ កច្ឆុយាតិ កច្ឆុរោគេន ខាទីយសិ, ពាធីយសីតិ អត្ថោ។ ភេសជ្ជហារីតិ ភេសជ្ជហារិនិយោ ឱសធហារិកាយោ។ ឧភយោតិ ទុវេ, ត្វញ្ច អហញ្ចាតិ អត្ថោ។ វនន្តន្តិ វនំ។ ត្វញ្ច ភេសជ្ជមាហរីតិ ត្វំ វេជ្ជេហិ វុត្តំ អត្តនោ ឧបការាវហំ ភេសជ្ជំ អាហរិ។ អហញ្ច កបិកច្ឆុនោតិ អហំ បន កបិកច្ឆុផលានិ ទុផស្សផលានិ អាហរិំ។ កបិកច្ឆូតិ វា សយំភូតា វុច្ចតិ, តស្មា សយំភូតាយ បត្តផលានិ អាហរិន្តិ អត្ថោ។ សេយ្យំ ត្យាហំ សមោកិរិន្តិ តវ សេយ្យំ អហំ កបិកច្ឆុផលបត្តេហិ សមន្តតោ អវកិរិំ។
១៤៦-១៤៧. សហាយានន្តិ មិត្តានំ។ សមយោតិ សមាគមោ។ ញាតីនន្តិ ពន្ធូនំ។ សមិតីតិ អាមន្តិតាតិ មង្គលកិរិយាវសេន និមន្តិតា។ សសាមិនីតិ សភត្តិកា, សហ ភត្តុនាតិ អត្ថោ។ នោ ច ខោហន្តិ នោ ច ខោ អហំ អាមន្តិតា អាសិន្តិ យោជនា។ ទុស្សំ ត្យាហន្តិ ទុស្សំ តេ អហំ។ អបានុទិន្តិ ចោរិកាយ អវហរិំ អគ្គហោសិំ។
១៤៩. បច្ចគ្ឃន្តិ អតារេសិន្តិ ខិបិំ។ គូថគន្ធិនីតិ គូថគន្ធគន្ធិនី ករីសវាយិនី។
១៥១. យំ គេហេ វិជ្ជតេ ធនន្តិ យំ គេហេ ធនំ ឧបលព្ភតិ, តំ តុយ្ហំ មយ្ហញ្ចាតិ អម្ហាកំ ឧភិន្ន សមកំ តុល្យមេវ អាសិ។ សន្តេសូតិ វិជ្ជមានេសុ។ ទីបន្តិ បតិដ្ឋំ, បុញ្ញកម្មំ សន្ធាយ វទតិ។
១៥២. ឯវំ សា បេតី តិស្សាយ បុច្ឆិតមត្ថំ កត្ថេត្វា បុន បុព្ពេ តស្សា វចនំ អកត្វា អត្តនា កតំ អបរាធំ បកាសេន្តី ‘‘តទេវ មំ ត្វ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ តទេវាតិ តទា ឯវ, មយ្ហំ មនុស្សត្តភាវេ ឋិតកាលេយេវ។ តថេវាតិ វា បាឋោ, យថា ឯតរហិ ជាតំ, តំ តថា ឯវាតិ អត្ថោ។ មន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ, ត្វន្តិ តិស្សំ។ អវចាតិ អភណិ។ យថា បន អវច, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បាបកម្ម’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘បាបកម្មានី’’តិ
១៥៣. តំ សុត្វា តិស្សា ‘‘វាមតោ មំ ត្វំ បច្ចេសី’’តិអាទិនា តិស្សោ គាថា អាហ។ តត្ថ វាមតោ មំ ត្វំ បច្ចេសីតិ វិលោមតោ មំ ត្វំ អធិគច្ឆសិ, តុយ្ហំ ហិតេសិម្បិ វិបច្ចនីកការិនិំ កត្វា មំ គណ្ហាសិ។ មំ ឧសូយសីតិ មយ្ហំ ឧសូយសិ, មយិ ឥស្សំ ករោសិ។ បស្ស បាបានំ កម្មានំ, វិបាកោ ហោតិ យាទិសោតិ បាបកានំ នាម កម្មានំ វិបាកោ យាទិសោ យថា ឃោរតរោ, តំ បច្ចក្ខតោ បស្សាតិ វទតិ។
១៥៤. តេ អញ្ញេ បរិចារេន្តីតិ តេ ឃរេ ទាសិយោ អាភរណានិ ច ឥមានិ តយា បុព្ពេ បរិគ្គហិតានិ ឥទានិ អញ្ញេ បរិចារេន្តិ បរិភុញ្ជន្តិ។ ‘‘ឥមេ’’តិ ហិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ។ ន ភោគា ហោន្តិ សស្សតាតិ ភោគា នាមេតេ ន សស្សតា អនវដ្ឋិតា តាវកាលិកា មហាយគមនីយា, តស្មា តទត្ថំ ឥស្សាមច្ឆរិយាទីនិ ន កត្តព្ពានីតិ អធិប្បាយោ។
១៥៥. ឥទានិ ភូតស្ស បិតាតិ ឥទានេវ ភូតស្ស មយ្ហំ បុត្តស្ស បិតា កុដុម្ពិកោ។ អាបណាតិ អាបណតោ ឥមំ គេហំ ឯហិតិ អាគមិស្សតិ។ អប្បេវ តេ ទទេ កិញ្ចីតិ គេហំ អាគតោ កុដុម្ពិកោ តុយ្ហំ ទាតព្ពយុត្តកំ កិញ្ចិ ទេយ្យធម្មំ អបិ នាម ទទេយ្យ។ មា សុ តាវ ឥតោ អគាតិ ឥតោ គេហស្ស បច្ឆា វត្ថុតោ មា តាវ អគមាសីតិ តំ អនុកម្បមានា អាហ។
១៥៦. តំ សុត្វា បេតី អត្តនោ អជ្ឈាសយំ បកាសេន្តី ‘‘នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាម្ហី’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ កោបីនមេតំ ឥត្ថីនន្តិ ឯតំ នគ្គទុព្ពណ្ណតាទិកំ បដិច្ឆាទេតព្ពតាយ ឥត្ថីនំ កោបីនំ រុន្ធនីយំ។ មា មំ ភូតបិតាទ្ទសាតិ តស្មា ភូតស្ស បិតា កុដុម្ពិកោ មំ មា អទ្ទក្ខីតិ លជ្ជមានា វទតិ។
១៥៧. តំ ‘‘ហន្ទ កិំ វា ត្យាហំ ទម្មី’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ហន្ទាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ។ កិំ វា ត្យាហំ ទម្មីតិ កិំ តេ អហំ ទម្មិ, កិំ វត្ថំ ទស្សាមិ, ឧទាហុ ភត្តន្តិ។ កិំ វា តេធ ករោមហន្តិ កិំ វា អញ្ញំ តេ ឥធ ឥមស្មិំ កាលេ ឧបការំ ករិស្សាមិ។
១៥៨. តំ សុត្វា បេតី ‘‘ចត្តារោ ភិក្ខូ សង្ឃតោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ចត្តារោ ភិក្ខូ សង្ឃតោ, ចត្តារោ បន បុគ្គលេតិ ភិក្ខុសង្ឃតោ សង្ឃវសេន ចត្តារោ ភិក្ខូ, បុគ្គលវសេន ចត្តារោ ភិក្ខូតិ ឯវំ អដ្ឋ ភិក្ខូ យថារុចិំ ភោជេត្វា តំ ទក្ខិណំ មម អាទិស, មយ្ហំ បត្តិទានំ ទេហិ។ តទាហំ សុខិតា ហេស្សន្តិ យទា ត្វំ ទក្ខិណំ មម ឧទ្ទិសិស្សសិ, តទា អហំ សុខិតា សុខប្បត្តា សព្ពកាមសមិទ្ធិនី ភវិស្សាមីតិ អត្ថោ។
១៥៩-១៦១. តំ សុត្វា តិស្សា តមត្ថំ អត្តនោ សាមិកស្ស អារោចេត្វា ទុតិយទិវសេ អដ្ឋ ភិក្ខូ ភោជេត្វា តស្សា ទក្ខិណមាទិសិ, សា តាវទេវ បដិលទ្ធទិព្ពសម្បត្តិកា បុន តិស្សាយ សន្តិកំ ឧបសង្កមិ។ តមត្ថំ ទស្សេតុំ សង្គីតិការេហិ ‘‘សាធូតិ សា បដិស្សុត្វា’’តិអាទិកា តិស្សោ គាថា ឋបិតា។
១៦២-១៦៧. ឧបសង្កមិត្វា ឋិតំ បន នំ តិស្សា ‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេនា’’តិអាទីហិ ‘‘អហំ មត្តា’’តិ គាថាយ អត្តានំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ចិរំ ជីវាហី’’តិ គាថាយ តស្សា អនុមោទនំ ទត្វា ‘‘ឥធ ធម្មំ ចរិត្វានា’’តិ គាថាយ តវ ទិន្នេនាតិ តយា ទិន្នេន។ អសោកំ វិរជំ ឋានន្តិ សោកាភាវេន អសោកំ, សេទជល្លិកានំ បន អភាវេន វិរជំ ទិព្ពដ្ឋានំ, សព្ពមេតំ ទេវលោកំ សន្ធាយ វទតិ។ អាវាសន្តិ ឋានំ។ វសវត្តិនន្តិ ទិព្ពេន អាធិបតេយ្យេន អត្តនោ វសំ វត្តេន្តានំ។ សមូលន្តិ សលោភទោសំ។ លោភទោសា ហិ មច្ឆរិយស្ស មូលំ នាម។ អនិន្ទិតាតិ អគរហិតា បាសំសា, សគ្គមុបេហិ ឋានន្តិ រូបាទីហិ វិសយេហិ សុដ្ឋុ អគ្គត្តា ‘‘សគ្គ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ ទិព្ពដ្ឋានំ ឧបេហិ, សុគតិបរាយណា ហោហីតិ អត្ថោ។ សេសំ ឧត្តានមេវ។
អថ
មត្តាបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. នន្ទាបេតិវត្ថុវណ្ណនា
កាឡី ទុព្ពណ្ណរូបាសីតិ ឥទំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ នន្ទំ នាម បេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ សាវត្ថិយា កិរ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ គាមកេ នន្ទិសេនោ នាម ឧបាសកោ អហោសិ សទ្ធោ បសន្នោ។ ភរិយា បនស្ស នន្ទា នាម អស្សទ្ធា អប្បសន្នា មច្ឆរិនី ចណ្ឌី ផរុសវចនា សាមិកេ អគារវា អគ្គតិស្សា សស្សុំ ចោរិវាទេន អក្កោសតិ បរិភាសតិ។ សា អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា បេតយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា តស្សេវ គាមស្ស អវិទូរេ វិចរន្តី ឯកទិវសំ
១៦៨.
‘‘កាឡី ទុព្ពណ្ណរូបាសិ, ផរុសា ភីរុទស្សនា;
បិង្គលាសិ កឡារាសិ, ន តំ មញ្ញាមិ មានុសិ’’ន្តិ។ –
គាថាយ អជ្ឈភាសិ។ តត្ថ កាឡីតិ កាឡវណ្ណា, ឈាមង្គារសទិសោ ហិស្សា វណ្ណោ អហោសិ។ ផរុសាតិ ខរគត្តា។ ភីរុទស្សនាតិ ភយានកទស្សនា សប្បដិភយាការា។ ‘‘ភារុទស្សនា’’តិ វា បាឋោ, ភារិយទស្សនា, ទុព្ពណ្ណតាទិនា ទុទ្ទសិកាតិ អត្ថោ។ បិង្គលាតិ បិង្គលលោចនា។ កឡារាតិ កឡារទន្តា។ ន តំ មញ្ញាមិ មានុសិន្តិ អហំ តំ មានុសិន្តិ ន មញ្ញាមិ, បេតិមេវ ច តំ មញ្ញាមីតិ អធិប្បាយោ។ តំ សុត្វា បេតី អត្តានំ បកាសេន្តី –
១៦៩.
‘‘អហំ
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថមាហ អហំ នន្ទា នន្ទិសេនាតិ សាមិ នន្ទិសេន អហំ នន្ទា នាម។ ភរិយា តេ បុរេ អហុន្តិ បុរិមជាតិយំ តុយ្ហំ ភរិយា អហោសិំ។ ឥតោ បរំ –
១៧០.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្ស កម្មវិបាកេន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
តស្ស ឧបាសកស្ស បុច្ឆា។ អថស្ស សា –
១៧១.
‘‘ចណ្ឌី ច ផរុសា ចាសិំ, តយិ ចាបិ អគារវា;
តាហំ ទុរុត្តំ វត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
វិស្សជ្ជេសិ។ បុន សោ –
១៧២.
‘‘ហន្ទុត្តរីយំ ទទាមិ តេ, ឥមំ ទុស្សំ និវាសយ;
ឥមំ ទុស្សំ និវាសេត្វា, ឯហិ នេស្សាមិ តំ ឃរំ។
១៧៣.
‘‘វត្ថញ្ច
បុត្តេ ច តេ បស្សិស្សសិ, សុណិសាយោ ច ទក្ខសី’’តិ។ – អថស្ស សា –
១៧៤.
‘‘ហត្ថេន ហត្ថេ តេ ទិន្នំ, ន មយ្ហំ ឧបកប្បតិ;
ភិក្ខូ ច សីលសម្បន្នេ, វីតរាគេ ពហុស្សុតេ។
១៧៥.
‘‘តប្បេហិ អន្នបានេន, មម ទក្ខិណមាទិស;
តទាហំ សុខិតា ហេស្សំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី’’តិ។ –
ទ្វេ គាថា អភាសិ។ តតោ –
១៧៦.
‘‘សាធូតិ
អន្នំ បានំ ខាទនីយំ, វត្ថសេនាសនានិ ច;
ឆត្តំ គន្ធញ្ច មាលញ្ច, វិវិធា ច ឧបាហនា។
១៧៧.
‘‘ភិក្ខូ ច សីលសម្បន្នេ, វីតរាគេ ពហុស្សុតេ;
តប្បេត្វា អន្នបានេន, តស្សា ទក្ខិណមាទិសី។
១៧៨.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ
ភោជនច្ឆាទនបានីយំ, ទក្ខិណាយ ឥទំ ផលំ។
១៧៩.
‘‘តតោ សុទ្ធា សុចិវសនា, កាសិកុត្តមធារិនី;
វិចិត្តវត្ថាភរណា, សាមិកំ ឧបសង្កមី’’តិ។ –
ចតស្សោ គាថា សង្គីតិការេហិ វុត្តា។ តតោ បរំ –
១៨០.
‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;
ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា។
១៨១.
‘‘កេន តេតាទិសោ វណ្ណោ, កេន តេ ឥធ មិជ្ឈតិ;
ឧប្បជ្ជន្តិ ច តេ ភោគា, យេ កេចិ មនសោ បិយា។
១៨២.
‘‘បុច្ឆាមិ តំ ទេវិ មហានុភាវេ, មនុស្សភូតា កិមកាសិ បុញ្ញំ;
កេនាសិ ឯវំ ជលិតានុភាវា, វណ្ណោ ច តេ សព្ពទិសា បភាសតី’’តិ។
១៨៣.
‘‘អហំ នន្ទា នន្ទិសេន, ភរិយា តេ បុរេ អហុំ;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
១៨៤.
‘‘តវ ទិន្នេន ទានេន, មោទាមិ អកុតោភយា;
ចិរំ ជីវ គហបតិ, សហ សព្ពេហិ ញាតិភិ;
អសោកំ
១៨៥.
‘‘ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, ទានំ ទត្វា គហបតិ;
វិនេយ្យ មច្ឆេរមលំ សមូលំ, អនិន្ទិតោ សគ្គមុបេហិ ឋាន’’ន្តិ។ –
ឧបាសកស្ស ច បេតិយា ច វចនបដិវចនគាថា។
១៧៦. តត្ថ ទានំ វិបុលមាកិរីតិ ឧក្ខិណេយ្យខេត្តេ ទេយ្យធម្មពីជំ វិប្បកិរន្តោ វិយ មហាទានំ បវត្តេសិ។ សេសំ អនន្តរវត្ថុសទិសមេវ។
ឯវំ សា អត្តនោ ទិព្ពសម្បត្តិំ តស្សា ច ការណំ នន្ទិសេនស្ស វិភាវេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា។ ឧបាសកោ តំ បវត្តិំ ភិក្ខូនំ អារោចេសិ
នន្ទាបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. មដ្ឋកុណ្ឌលីបេតវត្ថុវណ្ណនា
អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលីតិ ឥទំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តំ អារព្ភ វុត្តំ។ តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរមត្ថទីបនិយំ វិមានវត្ថុវណ្ណនាយំ មដ្ឋកុណ្ឌលីវិមានវត្ថុវណ្ណនាយ (វិ. វ. អដ្ឋ. ១២០៦ មដ្ឋកុណ្ឌលីវិមានវណ្ណនា) វុត្តមេវ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
ឯត្ថ ច មដ្ឋកុណ្ឌលីទេវបុត្តស្ស វិមានទេវតាភាវតោ តស្ស វត្ថុ យទិបិ វិមានវត្ថុបាឡិយំ សង្គហំ អារោបិតំ, យស្មា បន សោ ទេវបុត្តោ អទិន្នបុព្ពកព្រាហ្មណស្ស បុត្តសោកេន សុសានំ គន្ត្វា អាឡាហនំ អនុបរិយាយិត្វា រោទន្តស្ស សោកហរណត្ថំ អត្តនោ ទេវរូបំ បដិសំហរិត្វា ហរិចន្ទនុស្សទោ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ ទុក្ខាភិភូតាការេន បេតោ វិយ អត្តានំ ទស្សេសិ។ មនុស្សត្តភាវតោ អបេតត្តា បេតបរិយាយោបិ លព្ភតិ ឯវាតិ តស្ស វត្ថុ បេតវត្ថុបាឡិយម្បិ សង្គហំ អារោបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
មដ្ឋកុណ្ឌលីបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. កណ្ហបេតវត្ថុវណ្ណនា
ឧដ្ឋេហិ កណ្ហ កិំ សេសីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ មតបុត្តំ ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ។ សាវត្ថិយំ កិរ អញ្ញតរស្ស ឧបាសកស្ស បុត្តោ កាលមកាសិ។ សោ តេន សោកសល្លសមប្បិតោ ន ន្ហាយតិ, ន ភុញ្ជតិ, ន កម្មន្តេ វិចារេតិ, ន ពុទ្ធុបដ្ឋានំ គច្ឆតិ, កេវលំ, ‘‘តាត បិយបុត្តក, មំ ឱហាយ កហំ បឋមតរំ គតោសី’’តិអាទីនិ វទន្តោ វិប្បលបតិ។ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តស្ស
អតីតេ ទ្វារវតីនគរេ ទស ភាតិករាជានោ អហេសុំ – វាសុទេវោ ពលទេវោ ចន្ទទេវា សូរិយទេវោ អគ្គិទេវោ វរុណទេវោ អជ្ជុនោ បជ្ជុនោ ឃដបណ្ឌិតោ អង្កុរោ ចាតិ។ តេសុ វាសុទេវមហារាជស្ស បិយបុត្តោ កាលមកាសិ។ តេន រាជា សោកបរេតោ សព្ពកិច្ចានិ បហាយ មញ្ចស្ស អដនិំ បរិគ្គហេត្វា វិប្បលបន្តោ និបជ្ជិ។ តស្មិំ កាលេ ឃដបណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ កោចិ មម ភាតុ សោកំ បរិហរិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ឧបាយេនស្ស សោកំ ហរិស្សាមី’’តិ។ សោ ឧម្មត្តកវេសំ គហេត្វា ‘‘សសំ មេ ទេថ, សសំ មេ ទេថា’’តិ អាកាសំ ឱលោកេន្តោ សកលនគរំ វិចរិ។ ‘‘ឃដបណ្ឌិតោ ឧម្មត្តកោ ជាតោ’’តិ សកលនគរំ សង្ខុភិ។
តស្មិំ កាលេ រោហិណេយ្យោ នាម អមច្ចោ វាសុទេវរញ្ញោ សន្តិកំ
២០៧.
‘‘ឧដ្ឋេហិ កណ្ហ កិំ សេសិ, កោ អត្ថោ សុបនេន តេ;
យោ ច តុយ្ហំ សកោ ភាតា, ហទយំ ចក្ខុ ច ទក្ខិណំ;
តស្ស វាតា ពលីយន្តិ, សសំ ជប្បតិ កេសវា’’តិ។ – ឥមំ គាថមាហ;
២០៧. តត្ថ កណ្ហាតិ វាសុទេវំ គោត្តេនាលបតិ។ កោ អត្ថោ សុបនេន តេតិ សុបនេន តុយ្ហំ កា សកោ ភាតាតិ សោទរិយោ ភាតា។ ហទយំ ចក្ខុ ច ទក្ខិណន្តិ ហទយេន ចេវ ទក្ខិណចក្ខុនា ច សទិសោតិ អត្ថោ។ តស្ស វាតា ពលីយន្តីតិ តស្ស អបរាបរំ សសំ ជប្បតីតិ ‘‘សសំ មេ ទេថា’’តិ វិប្បលបតិ។ កេសវាតិ សោ កិរ កេសានំ សោភនានំ អត្ថិតាយ ‘‘កេសវោ’’តិ វោហរីយតិ។ តេន នំ នាមេន អាលបតិ។
តស្ស វចនំ សុត្វា សយនតោ ឧដ្ឋិតភាវំ ទីបេន្តោ សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា –
២០៨.
‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, រោហិណេយ្យស្ស កេសវោ;
តរមានរូបោ វុដ្ឋាសិ, ភាតុ សោកេន អដ្ដិតោ’’តិ។ – ឥមំ គាថមាហ;
រាជា ឧដ្ឋាយ សីឃំ បាសាទា ឱតរិត្វា ឃដបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឧភោសុ ហត្ថេសុ នំ ទឡ្ហំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ –
២០៩.
‘‘កិំ នុ ឧម្មត្តរូបោវ, កេវលំ ទ្វារកំ ឥមំ;
សសោ សសោតិ លបសិ, កីទិសំ សសមិច្ឆសិ។
២១០.
‘‘សោវណ្ណមយំ មណិមយំ, លោហមយំ អថ រូបិយមយំ;
សង្ខសិលាបវាឡមយំ, ការយិស្សាមិ តេ សសំ។
២១១.
‘‘សន្តិ អញ្ញេបិ សសកា, អរញ្ញវនគោចរា;
តេបិ តេ អានយិស្សាមិ, កីទិសំ សសមិច្ឆសី’’តិ។ –
តិស្សោ គាថាយោ អភាសិ។
២០៩-២១១. តត្ថ ឧម្មត្តរូបោវាតិ ឧម្មត្តកោ វិយ។ កេវលន្តិ សកលំ។ ទ្វារកន្តិ ទ្វារវតីនគរំ វិចរន្តោ។ សសោ សសោតិ លបសីតិ សសោ សសោតិ វិលបសិ។ សោវណ្ណមយន្តិ សុវណ្ណមយំ។ លោហមយន្តិ តម្ពលោហមយំ។ រូបិយមយន្តិ រជតមយំ។ យំ ឥច្ឆសិ តំ វទេហិ, អថ កេន សោចសិ។ អញ្ញេបិ អរញ្ញេ វនគោចរា សសកា អត្ថិ, តេ តេ អានយិស្សាមិ, វទ, ភទ្រមុខ
២១២.
‘‘នាហមេតេ
ចន្ទតោ សសមិច្ឆាមិ, តំ មេ ឱហរ កេសវា’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ឱហរាតិ ឱហារេហិ។ តំ សុត្វា រាជា ‘‘និស្សំសយំ មេ ភាតា ឧម្មត្តកោ ជាតោ’’តិ ទោមនស្សប្បត្តោ –
២១៣.
‘‘សោ នូន មធុរំ ញាតិ, ជីវិតំ វិជហិស្សសិ;
អបត្ថិយំ បត្ថយសិ, ចន្ទតោ សសមិច្ឆសី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ញាតីតិ កនិដ្ឋំ អាលបតិ។ អយមេត្ថ អត្ថោ – មយ្ហំ បិយញាតិ យំ អតិមធុរំ អត្តនោ ជីវិតំ, តំ វិជហិស្សសិ មញ្ញេ, យោ អបត្ថយិតព្ពំ បត្ថេសីតិ។
ឃដបណ្ឌិតោ រញ្ញោ វចនំ សុត្វា និច្ចលោវ ឋត្វា ‘‘ភាតិក, ត្វំ ចន្ទតោ សសំ បត្ថេន្តស្ស តំ អលភិត្វា ជីវិតក្ខយោ ភវិស្សតីតិ ជានន្តោ កស្មា មតំ បុត្តំ អលភិត្វា អនុសោចសី’’តិ ឥមមត្ថំ ទីបេន្តោ –
២១៤.
‘‘ឯវំ
កស្មា បុរេ មតំ បុត្តំ, អជ្ជាបិ មនុសោចសី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ឯវំ ចេ, កណ្ហ, ជានាសីតិ, ភាតិក, កណ្ហនាមក មហារាជ, ‘‘អលព្ភនេយ្យវត្ថុ នាម ន បត្ថេតព្ព’’ន្តិ យទិ ឯវំ ជានាសិ។ យថញ្ញន្តិ ឯវំ ជានន្តោវ យថា អញ្ញំ អនុសាសសិ, តថា អកត្វា។ កស្មា បុរេ មតំ បុត្តន្តិ អថ កស្មា ឥតោ ចតុមាសមត្ថកេ មតំ បុត្តំ អជ្ជាបិ អនុសោចសីតិ។
ឯវំ សោ អន្តរវីថិយំ ឋិតកោវ ‘‘អហំ តាវ ឯវំ បញ្ញាយមានំ បត្ថេមិ, ត្វំ បន អបញ្ញាយមានស្សត្ថាយ សោចសី’’តិ វត្វា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ –
២១៥.
‘‘ន
ជាតោ មេ មា មរិ បុត្តោ, កុតោ លព្ភា អលព្ភិយំ។
២១៦.
‘‘ន
សក្កា អានយិតុំ កណ្ហ, យំ បេតមនុសោចសី’’តិ។ – គាថាទ្វយមាហ;
២១៥. តត្ថ យន្តិ, ភាតិក, យំ ‘‘ឯវំ ជាតោ មេ បុត្តោ មា មរី’’តិ មនុស្សេន វា ទេវេន វា បន ន លព្ភា ន សក្កា លទ្ធុំ, តំ ត្វំ បត្ថេសិ, តំ បនេតំ កុតោ លព្ភា, កេន ការណេន លទ្ធុំ សក្កា។ យស្មា អលព្ភិយំ អលព្ភនេយ្យវត្ថុ នាមេតន្តិ អត្ថោ។
២១៦. មន្តាតិ មន្តប្បយោគេន។ មូលភេសជ្ជាតិ មូលភេសជ្ជេន។ ឱសធេហីតិ នានាវិធេហិ ឱសធេហិ។ ធនេន វាតិ កោដិសតសង្ខេន ធនេន វាបិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ បេតមនុសោចសិ, តំ ឯតេហិ មន្តប្បយោគាទីហិបិ អានេតុំ ន សក្កាតិ។
បុន ឃដបណ្ឌិតោ ‘‘ភាតិក, ឥទំ មរណំ នាម ធនេន វា ជាតិយា វា វិជ្ជាយ វា សីលេន វា ភាវនាយ វា ន សក្កា បដិពាហិតុ’’ន្តិ ទស្សេន្តោ –
២១៧.
‘‘មហទ្ធនា
បហូតធនធញ្ញាសេ, តេបិ នោ អជរាមរា។
២១៨.
‘‘ខត្តិយា ព្រាហ្មណា វេស្សា, សុទ្ទា ចណ្ឌាលបុក្កុស្សា;
ឯតេ ចញ្ញេ ច ជាតិយា, តេបិ នោ អជរាមរា។
២១៩.
‘‘យេ មន្តំ បរិវត្តេន្តិ, ឆឡង្គំ ព្រហ្មចិន្តិតំ;
ឯតេ ចញ្ញេ ច វិជ្ជាយ, តេបិ នោ អជរាមរា។
២២០.
‘‘ឥសយោ វាបិ យេ សន្តា, សញ្ញតត្តា តបស្សិនោ;
សរីរំ តេបិ កាលេន, វិជហន្តិ តបស្សិនោ។
២២១.
‘‘ភាវិតត្តា
និក្ខិបន្តិ ឥមំ ទេហំ, បុញ្ញបាបបរិក្ខយា’’តិ។ –
បញ្ចហិ គាថាហិ រញ្ញោ ធម្មំ ទេសេសិ។
២១៧. តត្ថ មហទ្ធនាតិ និធានគតស្សេវ មហតោ ធនស្ស អត្ថិតាយ ពហុធនា។ មហាភោគាតិ ទេវភោគសទិសាយ មហតិយា ភោគសម្បត្តិយា សមន្នាគតា។ រដ្ឋវន្តោតិ សកលរដ្ឋវន្តោ។ បហូតធនធញ្ញាសេតិ តិណ្ណំ ចតុន្នំ វា សំវច្ឆរានំ អត្ថាយ និទហិត្វា ឋបេតព្ពស្ស និច្ចបរិព្ពយភូតស្ស ធនធញ្ញស្ស វសេន អបរិយន្តធនធញ្ញា។ តេបិ នោ អជរាមរាតិ តេបិ ឯវំ មហាវិភវា មន្ធាតុមហាសុទស្សនាទយោ ខត្តិយា អជរាមរា នាហេសុំ, អញ្ញទត្ថុ មរណមុខមេវ អនុបវិដ្ឋាតិ អត្ថោ។
២១៨. ឯតេតិ យថាវុត្តខត្តិយាទយោ។ អញ្ញេតិ អញ្ញតរា ឯវំភូតា អម្ពដ្ឋាទយោ។ ជាតិយាតិ អត្តនោ ជាតិនិមិត្តំ អជរាមរា នាហេសុន្តិ អត្ថោ។
២១៩. មន្តន្តិ វេទំ។ បរិវត្តេន្តីតិ សជ្ឈាយន្តិ វាចេន្តិ ច។ អថ វា បរិវត្តេន្តីតិ វេទំ អនុបរិវត្តេន្តា ហោមំ ករោន្តា ជបន្តិ។ ឆឡង្គន្តិ សិក្ខាកប្បនិរុត្តិព្យាករណជោតិសត្ថឆន្ទោវិចិតិសង្ខាតេហិ ឆហិ អង្គេហិ យុត្តំ។ ព្រហ្មចិន្តិតន្តិ ព្រាហ្មណានមត្ថាយ ព្រហ្មនា វិជ្ជាយាតិ ព្រហ្មសទិសវិជ្ជាយ សមន្នាគតា, តេបិ នោ អជរាមរាតិ អត្ថោ។
២២០-២២១. ឥសយោតិ យមនិយមាទីនំ បដិកូលសញ្ញាទីនញ្ច ឯសនដ្ឋេន ឥសយោ។ សន្តាតិ កាយវាចាហិ សន្តសភាវា។ សញ្ញតត្តាតិ រាគាទីនំ សំយមេន សំយតចិត្តា។ កាយតបនសង្ខាតោ តបោ ឯតេសំ អត្ថីតិ តបស្សិនោ។ បុន តបស្សិនោតិ សំវរកា។ តេន ឯវំ តបនិស្សិតកា ហុត្វា សរីរេន ច វិមោក្ខំ បត្តុកាមាបិ សំវរកា សរីរំ វិជហន្តិ ឯវាតិ ទស្សេតិ។ អថ វា ឥសយោតិ អធិសីលសិក្ខាទីនំ ឯសនដ្ឋេន ឥសយោ, តទត្ថំ តប្បដិបក្ខានំ បាបធម្មានំ វូបសមេន សន្តា, ឯការម្មណេ ចិត្តស្ស សំយមេន សញ្ញតត្តា, សម្មប្បធានយោគតោ វីរិយតាបេន តបស្សិនោ, សប្បយោគា រាគាទីនំ សន្តបនេន តបស្សិនោតិ ភាវិតត្តាតិ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានភាវនាយ ភាវិតចិត្តា។
ឯវំ
២២២.
‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃដសិត្តំវ បាវកំ;
វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ។
២២៣.
‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, សោកំ ហទយនិស្សិតំ;
យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ។
២២៤.
‘‘ស្វាហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ;
ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន ភាតិក។
២២៥.
‘‘ឯវំ ករោន្តិ សប្បញ្ញា, យេ ហោន្តិ អនុកម្បកា;
និវត្តយន្តិ សោកម្ហា, ឃដោ ជេដ្ឋំវ ភាតរំ។
២២៦.
‘‘យស្ស
សុភាសិតេន អន្វេន្តិ, ឃដោ ជេដ្ឋំវ ភាតរ’’ន្តិ។ – សេសគាថា អភាសិ;
២២៥. តត្ថ ឃដោ ជេដ្ឋំវ ភាតរន្តិ យថា ឃដបណ្ឌិតោ អត្តនោ ជេដ្ឋភាតរំ មតបុត្តសោកាភិភូតំ អត្តនោ ឧបាយកោសល្លេន ចេវ ធម្មកថាយ ច តតោ បុត្តសោកតោ វិនិវត្តយិ, ឯវំ អញ្ញេបិ សប្បញ្ញា យេ ហោន្តិ អនុកម្បកា, តេ ញាតីនំ ឧបការំ ករោន្តីតិ អត្ថោ។
២២៦. យស្ស ឯតាទិសា ហោន្តីតិ អយំ អភិសម្ពុទ្ធគាថា។ តស្សត្ថោ – យថា យេន ការណេន បុត្តសោកបរេតំ រាជានំ វាសុទេវំ ឃដបណ្ឌិតោ សោកហរណត្ថាយ សុភាសិតេន អន្វេសិ អនុឯសិ, យស្ស អញ្ញស្សាបិ ឯតាទិសា បណ្ឌិតា អមច្ចា បដិលទ្ធា អស្សុ, តស្ស កុតោ សោកោតិ! សេសគាថា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា ឯវាតិ។
សត្ថា
កណ្ហបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. ធនបាលសេដ្ឋិបេតវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គោ ទុព្ពណ្ណរូបោសីតិ ឥទំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ ធនបាលបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ បណ្ណរដ្ឋេ ឯរកច្ឆនគរេ ធនបាលកោ នាម សេដ្ឋិ អហោសិ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ កទរិយោ នត្ថិកទិដ្ឋិកោ។ តស្ស កិរិយា បាឡិតោ ឯវ វិញ្ញាយតិ។ សោ កាលំ កត្វា មរុកន្តារេ បេតោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្ស តាលក្ខន្ធប្បមាណោ កាយោ អហោសិ, សមុដ្ឋិតច្ឆវិ ផរុសោ, វិរូបកេសោ, ភយានកោ, ទុព្ពណ្ណោ អតិវិយ វិរូបោ ពីភច្ឆទស្សនោ។ សោ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ ភត្តសិត្ថំ វា ឧទកពិន្ទុំ វា អលភន្តោ វិសុក្ខកណ្ឋោដ្ឋជិវ្ហោ ជិឃច្ឆាបិបាសាភិភូតោ ឥតោ ចិតោ ច
អថ អម្ហាកំ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុក្កមេន សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ សាវត្ថិវាសិនោ វាណិជា បញ្ចមត្តានិ សកដសតានិ ភណ្ឌស្ស បូរេត្វា ឧត្តរាបថំ គន្ត្វា ភណ្ឌំ វិក្កិណិត្វា បដិលទ្ធភណ្ឌំ សកដេសុ អារោបេត្វា បដិនិវត្តមានា សាយន្ហសមយេ អញ្ញតរំ សុក្ខនទិំ បាបុណិត្វា តត្ថ យានំ មុញ្ចិត្វា រត្តិយំ វាសំ កប្បេសុំ។ អថ សោ បេតោ បិបាសាភិភូតោ បានីយស្សត្ថាយ អាគន្ត្វា តត្ថ ពិន្ទុមត្តម្បិ បានីយំ អលភិត្វា វិគតាសោ ឆិន្នមូលោ វិយ តាលោ ឆិន្នបាទោ បតិ។ តំ ទិស្វា វាណិជា –
២២៧.
‘‘នគ្គោ ទុព្ពណ្ណរូបោសិ, កិសោ ធមនិសន្ថតោ;
ឧប្ផាសុលិកោ កិសិកោ, កោ នុ ត្វមសិ មារិសា’’តិ។ –
ឥមាយ គាថាយ បុច្ឆិំសុ។ តតោ បេតោ –
២២៨.
‘‘អហំ
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតោ’’តិ។ –
អត្តានំ
២២៩.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, បេតលោកំ ឥតោ គតោ’’តិ។ –
កតកម្មំ បុច្ឆិតោ បុព្ពេ និព្ពត្តដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ អតីតំ បច្ចុប្បន្នំ អនាគតញ្ច អត្តនោ បវត្តិំ ទស្សេន្តោ តេសញ្ច ឱវាទំ ទេន្តោ –
២៣០.
‘‘នគរំ អត្ថិ បណ្ណានំ, ឯរកច្ឆន្តិ វិស្សុតំ;
តត្ថ សេដ្ឋិ បុរេ អាសិំ, ធនបាលោតិ មំ វិទូ។
២៣១.
‘‘អសីតិ សកដវាហានំ, ហិរញ្ញស្ស អហោសិ មេ;
បហូតំ មេ ជាតរូបំ, មុត្តា វេឡុរិយា ពហូ។
២៣២.
‘‘តាវ មហទ្ធនស្សាបិ, ន មេ ទាតុំ បិយំ អហុ;
បិទហិត្វា ទ្វារំ ភុញ្ជិំ, មា មំ យាចនកាទ្ទសុំ។
២៣៣.
‘‘អស្សទ្ធោ មច្ឆរី ចាសិំ, កទរិយោ បរិភាសកោ;
ទទន្តានំ ករោន្តានំ, វារយិស្សំ ពហូ ជនេ។
២៣៤.
‘‘វិបាកោ
បោក្ខរញ្ញោទបានានិ, អារាមានិ ច រោបិតេ;
បបាយោ ច វិនាសេសិំ, ទុគ្គេ សង្កមនានិ ច។
២៣៥.
‘‘ស្វាហំ អកតកល្យាណោ, កតបាបោ តតោ ចុតោ;
ឧបបន្នោ បេត្តិវិសយំ, ខុប្បិបាសសមប្បិតោ។
២៣៦.
‘‘បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ, យតោ កាលង្កតោ អហំ;
នាភិជានាមិ ភុត្តំ វា, បីតំ វា បន បានិយំ។
២៣៧.
‘‘យោ
បេតា ហិ កិរ ជានន្តិ, យោ សំយមោ សោ វិនាសោ។
២៣៨.
‘‘អហំ
សន្តេសុ ទេយ្យធម្មេសុ, ទីបំ នាកាសិមត្តនោ;
ស្វាហំ បច្ឆានុតប្បាមិ, អត្តកម្មផលូបគោ។
២៣៩.
‘‘ឧទ្ធំ ចតូហិ មាសេហិ, កាលកិរិយា ភវិស្សតិ;
ឯកន្តកដុកំ ឃោរំ, និរយំ បបតិស្សហំ។
២៤០.
‘‘ចតុក្កណ្ណំ ចតុទ្វារំ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ;
អយោបាការបរិយន្តំ, អយសា បដិកុជ្ជិតំ។
២៤១.
‘‘តស្ស អយោមយា ភូមិ, ជលិតា តេជសា យុតា;
សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតិ សព្ពទា។
២៤២.
‘‘តត្ថាហំ ទីឃមទ្ធានំ, ទុក្ខំ វេទិស្ស វេទនំ;
ផលំ បាបស្ស កម្មស្ស, តស្មា សោចាមហំ ភុសំ។
២៤៣.
‘‘តំ វា វទាមិ ភទ្ទំ វោ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;
មាកត្ថ បាបកំ កម្មំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ។
២៤៤.
‘‘សចេ តំ បាបកំ កម្មំ, ករិស្សថ ករោថ វា;
ន វោ ទុក្ខា បមុត្យត្ថិ, ឧប្បច្ចាបិ បលាយតំ។
២៤៥.
‘‘មត្តេយ្យា ហោថ បេត្តេយ្យា, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកា;
សាមញ្ញា ហោថ ព្រហ្មញ្ញា, ឯវំ សគ្គំ គមិស្សថា’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
២៣០-២៣១. តត្ថ បណ្ណានន្តិ បណ្ណានាមរដ្ឋស្ស ឯវំនាមកានំ រាជូនំ។ ឯរកច្ឆន្តិ តស្ស នគរស្ស នាមំ។ តត្ថាតិ តស្មិំ នគរេ។ បុរេតិ បុព្ពេ អតីតត្តភាវេ ធនបាលោតិ មំ វិទូតិ ‘‘ធនបាលសេដ្ឋី’’តិ មំ ជានន្តិ។ តយិទំ នាមំ តទា មយ្ហំ អត្ថានុគតមេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អសីតី’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ អសីតិ សកដវាហានន្តិ វីសតិខារិកោ វាហោ, យោ សកដន្តិ វុច្ចតិ។ តេសំ សកដវាហានំ អសីតិ ហិរញ្ញស្ស តថា កហាបណស្ស ច មេ អហោសីតិ យោជនា។ បហូតំ មេ ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណម្បិ បហូតំ អនេកភារបរិមាណំ អហោសីតិ សម្ពន្ធោ។
២៣២-២៣៣. ន មេ ទាតុំ បិយំ អហូតិ ទានំ ទាតុំ មយ្ហំ បិយំ នាហោសិ។ មា មំ យាចនកាទ្ទសុន្តិ ‘‘យាចកា មា មំ បស្សិំសូ’’តិ បិទហិត្វា គេហទ្វារំ ភុញ្ជាមិ។ កទរិយោតិ ថទ្ធមច្ឆរី។ បរិភាសកោតិ ទានំ ទេន្តេ ទិស្វា ភយេន សន្តជ្ជកោ។ ទទន្តានំ ករោន្តានន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ទានានិ ទទន្តេ បុញ្ញានិ ករោន្តេ។ ពហូ ជនេតិ ពហូ សត្តេ។ ទទន្តានំ វា ករោន្តានំ វា សមុទាយភូតំ ពហុំ ជនំ បុញ្ញកម្មតោ វារយិស្សំ និវារេសិំ។
២៣៤-២៣៦. វិបាកោ នត្ថិ ទានស្សាតិអាទិ ទានាទីនំ និវារណេ ការណទស្សនំ។ តត្ថ វិបាកោ នត្ថិ ទានស្សាតិ ទានកម្មស្ស ផលំ នាម នត្ថិ, កេវលំ បុញ្ញំ បុញ្ញន្តិ ធនវិនាសោ ឯវាតិ ទីបេតិ។ សំយមស្សាតិ សីលសំយមស្ស។ កុតោ ផលន្តិ កុតោ នាម ផលំ លព្ភតិ, និរត្ថកមេវ សីលរក្ខណន្តិ អធិប្បាយោ។ អារាមានីតិ អារាមូបវនានីតិ អត្ថោ។ បបាយោតិ បានីយសាលា។ ទុគ្គេតិ ឧទកចិក្ខល្លានំ វសេន ទុគ្គមដ្ឋានានិ។ សង្កមនានីតិ សេតុយោ។ តតោ ចុតោតិ តតោ មនុស្សលោកតោ ចុតោ។ បញ្ចបណ្ណាសាតិ បញ្ចបញ្ញាស។ យតោ កាលង្កតោ អហន្តិ យទា កាលកតា អហំ, តតោ បដ្ឋាយ។ នាភិជានាមីតិ ឯត្តកំ កាលំ ភុត្តំ វា បីតំ វា កិញ្ចិ ន ជានាមិ។
២៣៧-៣៨. យោ សំយមោ សោ វិនាសោតិ លោភាទិវសេន យំ សំយមនំ កស្សចិ អទានំ, សោ ឥមេសំ សត្តានំ បេតា ហិ កិរ ជានន្តីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ អវធារណេ, កិរ-សទ្ទោ អរុចិសូចនេ។ ‘‘សំយមោ ទេយ្យធម្មស្ស អបរិច្ចាគោ វិនាសហេតូ’’តិ ឥមមត្ថំ បេតា ឯវ កិរ ជានន្តិ បច្ចក្ខតោ អនុភុយ្យមានត្តា, ន មនុស្សាតិ។ នយិទំ យុត្តំ មនុស្សានម្បិ បេតានំ វិយ ខុប្បិបាសាទីហិ អភិភុយ្យមានានំ ទិស្សមានត្តា។ បេតា បន បុរិមត្តភាវេ កតកម្មស្ស បាកដភាវតោ តមត្ថំ សុដ្ឋុតរំ ជានន្តិ។ តេនាហ ‘‘អហំ បុរេ សំយមិស្ស’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ សំយមិស្សន្តិ សយម្បិ ទានាទិបុញ្ញកិរិយតោ សំយមនំ សង្កោចំ អកាសិំ។ ពហុកេ ធនេតិ មហន្តេ ធនេ វិជ្ជមានេ។
២៤៣. តន្តិ វោតិ តុម្ហេ។ ភទ្ទំ វោតិ ភទ្ទំ កល្យាណំ សុន្ទរំ តុម្ហាកំ ហោតូតិ វចនសេសោ។ យាវន្តេត្ថ សមាគតាតិ យាវន្តោ យាវតកា ឯត្ថ សមាគតា, តេ សព្ពេ មម វចនំ សុណាថាតិ អធិប្បាយោ។ អាវីតិ បកាសនំ បរេសំ បាកដវសេន។ រហោតិ បដិច្ឆន្នំ អបាកដវសេន។ អាវិ វា បាណាតិបាតាទិមុសាវាទាទិកាយវចីបយោគវសេន, យទិ វា រហោ អភិជ្ឈាទិវសេន បាបកំ លាមកំ អកុសលកម្មំ មាកត្ថ មា ករិត្ថ។
២៤៤. សចេ តំ បាបកំ កម្មន្តិ អថ បន តំ បាបកម្មំ អាយតិំ ករិស្សថ, ឯតរហិ វា ករោថ, និរយាទីសុ ចតូសុ អបាយេសុ មនុស្សេសុ ច អប្បាយុកតាទិវសេន តស្ស ផលភូតា ទុក្ខតោ បមុត្តិ បមោក្ខោ នាម នត្ថិ។ ឧប្បច្ចាបិ បលាយតន្តិ ឧប្បតិត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តានម្បិ មោក្ខោ នត្ថិយេវាតិ អត្ថោ។ ‘‘ឧបេច្ចា’’តិបិ បាឡិ, ឥតោ វា ឯត្តោ វា បលាយន្តេ តុម្ហេ អនុពន្ធិស្សតីតិ អធិប្បាយេន ឧបេច្ច សញ្ចិច្ច បលាយន្តានម្បិ
‘‘ន អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ, ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;
ន វិជ្ជតី សោ ជគតិប្បទេសោ, យត្ថដ្ឋិតោ មុច្ចេយ្យ បាបកម្មា’’តិ។ (ធ. ប. ១២៧; មិ. ប. ៤.២.៤) –
ឥមាយ គាថាយ ទីបេតព្ពោ។
២៤៥. មត្តេយ្យាតិ មាតុហិតា។ ហោថាតិ តេសំ ឧបដ្ឋានាទីនិ ករោថ។ តថា បេត្តេយ្យាតិ វេទិតព្ពា។ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកាតិ កុលេ ជេដ្ឋកានំ អបចាយនករា។ សាមញ្ញាតិ សមណបូជកា។ តថា ព្រហ្មញ្ញាតិ ពាហិតបាបបូជកាតិ អត្ថោ។ ឯវំ សគ្គំ គមិស្សថាតិ ឥមិនា មយា វុត្តនយេន បុញ្ញានិ កត្វា ទេវលោកំ ឧបបជ្ជិស្សថាតិ អត្ថោ។ យំ បនេត្ថ អត្ថតោ ន វិភត្តំ, តំ ហេដ្ឋា ខល្លាដិយបេតវត្ថុអាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
តេ
ធនបាលសេដ្ឋិបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ចូឡសេដ្ឋិបេតវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គោ កិសោ បព្ពជិតោសិ, ភន្តេតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ ចូឡសេដ្ឋិបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ ពារាណសិយំ កិរ ឯកោ គហបតិ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ មច្ឆរី កទរិយោ បុញ្ញកិរិយាយ អនាទរោ ចូឡសេដ្ឋិ នាម អហោសិ។ សោ កាលំ កត្វា បេតេសុ និព្ពត្តិ, តស្ស កាយោ អបគតមំសលោហិតោ អដ្ឋិន្ហារុចម្មមត្តោ មុណ្ឌោ អបេតវត្ថោ អហោសិ។ ធីតា បនស្ស អនុលា អន្ធកវិន្ទេ សាមិកស្ស គេហេ វសន្តី បិតរំ ឧទ្ទិស្ស ព្រាហ្មណេ ភោជេតុកាមា តណ្ឌុលាទីនិ ទានូបករណានិ សជ្ជេសិ។ តំ ញត្វា បេតោ អាសាយ អាកាសេន តត្ថ គច្ឆន្តោ រាជគហំ សម្បាបុណិ។ តេន ច សមយេន រាជា អជាតសត្តុ ទេវទត្តេន
២៤៦.
‘‘នគ្គោ
អាចិក្ខ មេ តំ អបិ សក្កុណេមុ, សព្ពេន វិត្តំ បដិបាទយេ តុវ’’ន្តិ។
តត្ថ បព្ពជិតោតិ សមណោ។ រាជា កិរ តំ នគ្គត្តា មុណ្ឌត្តា ច ‘‘នគ្គោ សមណោ អយ’’ន្តិ សញ្ញាយ ‘‘នគ្គោ កិសោ បព្ពជិតោសី’’តិអាទិមាហ។ កិស្សហេតូតិ កិន្និមិត្តំ។ សព្ពេន វិត្តំ បដិបាទយេ តុវន្តិ វិត្តិយា ឧបករណភូតំ វិត្តំ សព្ពេន ភោគេន តុយ្ហំ អជ្ឈាសយានុរូបំ, សព្ពេន វា ឧស្សាហេន បដិបាទេយ្យំ សម្បាទេយ្យំ។ តថា កាតុំ មយំ អប្បេវ នាម សក្កុណេយ្យាម, តស្មា អាចិក្ខ មេ តំ, ឯតំ តវ អាគមនការណំ មយ្ហំ កថេហីតិ អត្ថោ។
ឯវំ រញ្ញា បុដ្ឋោ បេតោ អត្តនោ បវត្តិំ កថេន្តោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –
២៤៧.
‘‘ពារាណសី នគរំ ទូរឃុដ្ឋំ, តត្ថាហំ គហបតិ អឌ្ឍកោ អហុ ទីនោ;
អទាតា គេធិតមនោ អាមិសស្មិំ, ទុស្សីល្យេន យមវិសយម្ហិ បត្តោ។
២៤៨.
‘‘សោ សូចិកាយ កិលមិតោ តេហិ,
តេនេវ ញាតីសុ យាមិ អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ;
អទានសីលា ន ច សទ្ទហន្តិ,
‘ទានផលំ ហោតិ បរម្ហិ លោកេ’។
២៤៩.
‘‘ធីតា ច មយ្ហំ លបតេ អភិក្ខណំ, ទស្សាមិ ទានំ បិតូនំ បិតាមហានំ;
តមុបក្ខដំ
២៤៧. តត្ថ ទូរឃុដ្ឋន្តិ ទូរតោ ឯវ គុណកិត្តនវសេន ឃោសិតំ, សព្ពត្ថ វិស្សុតំ បាកដន្តិ អត្ថោ។ អឌ្ឍកោតិ អឌ្ឍោ មហាវិភវោ។ ទីនោតិ និហីនចិត្តោ អទានជ្ឈាសយោ។ តេនាហ ‘‘អទាតា’’តិ។ គេធិតមនោ អាមិសស្មិន្តិ កាមាមិសេ លគ្គចិត្តោ គេធំ អាបន្នោ។ ទុស្សីល្យេន យមវិសយម្ហិ បត្តោតិ អត្តនា កតេន ទុស្សីលកម្មុនា យមវិសយំ បេតលោកំ បត្តោ អម្ហិ។
២៤៨. សោ សូចិកាយ កិលមិតោតិ សោ អហំ វិជ្ឈនដ្ឋេន សូចិសទិសតាយ ‘‘សូចិកា’’តិ លទ្ធនាមាយ ជិឃច្ឆាយ កិលមិតោ និរន្តរំ វិជ្ឈមានោ។ ‘‘កិលមថោ’’តិ ឥច្ចេវ វា បាឋោ។ តេហីតិ ‘‘ទីនោ’’តិអាទិនា វុត្តេហិ បាបកម្មេហិ ការណភូតេហិ។ តស្ស ហិ បេតស្ស តេនេវាតិ តេនេវ ជិឃច្ឆាទុក្ខេន។ ញាតីសុ យាមីតិ ញាតីនំ សមីបំ យាមិ គច្ឆាមិ។ អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតូតិ អាមិសស្ស កិញ្ចិក្ខនិមិត្តំ, កិញ្ចិ អាមិសំ បត្ថេន្តោតិ អត្ថោ។ អទានសីលា ន ច សទ្ទហន្តិ, ‘ទានផលំ ហោតិ បរម្ហិ លោកេ’តិ យថា អហំ, តថា ឯវំ អញ្ញេបិ មនុស្សា អទានសីលា ‘‘ទានស្ស ផលំ ឯកំសេន បរលោកេ ហោតី’’តិ ន ច សទ្ទហន្តិ។ យតោ អហំ វិយ តេបិ បេតា ហុត្វា មហាទុក្ខំ បច្ចនុភវន្តីតិ អធិប្បាយោ។
២៤៩. លបតេតិ កថេតិ។ អភិក្ខណន្តិ អភិណ្ហំ ពហុសោ។ កិន្តិ លបតីតិ អាហ ‘‘ទស្សាមិ ទានំ បិតូនំ បិតាមហាន’’ន្តិ។ តត្ថ បិតូនន្តិ មាតាបិតូនំ, ចូឡបិតុមហាបិតូនំ វា។ បិតាមហានន្តិ អយ្យកបយ្យកានំ។ ឧបក្ខដន្តិ សជ្ជិតំ។ បរិវិសយន្តីតិ ភោជយន្តិ។ អន្ធកវិន្ទន្តិ ឯវំនាមកំ នគរំ។ ភុត្តុន្តិ ភុញ្ជិតុំ។ តតោ
២៥០.
‘‘តមវោច រាជា ‘អនុភវិយាន តម្បិ,
ឯយ្យាសិ ខិប្បំ អហមបិ កស្សំ បូជំ;
អាចិក្ខ មេ តំ យទិ អត្ថិ ហេតុ,
សទ្ធាយិតំ ហេតុវចោ សុណោម’។
២៥១.
‘‘តថាតិ
បច្ចាគមិ រាជគហំ បុនាបរំ, បាតុរហោសិ បុរតោ ជនាធិបស្ស។
២៥២.
‘‘ទិស្វាន បេតំ បុនទេវ អាគតំ, រាជា អវោច ‘អហមបិ កិំ ទទាមិ;
អាចិក្ខ មេ តំ យទិ អត្ថិ ហេតុ, យេន តុវំ ចិរតរំ បីណិតោ សិយា’។
២៥៣.
‘‘ពុទ្ធញ្ច សង្ឃំ បរិវិសិយាន រាជ, អន្នេន បានេន ច ចីវរេន;
តំ ទក្ខិណំ អាទិស មេ ហិតាយ, ឯវំ អហំ ចិរតរំ បីណិតោ សិយា។
២៥៤.
‘‘តតោ ច រាជា និបតិត្វា តាវទេ, ទានំ សហត្ថា អតុលំ ទទិត្វា សង្ឃេ;
អារោចេសិ បកតំ តថាគតស្ស, តស្ស ច បេតស្ស ទក្ខិណំ អាទិសិត្ថ។
២៥៥.
‘‘សោ
យក្ខោហមស្មិ បរមិទ្ធិបត្តោ, ន មយ្ហមត្ថិ សមា សទិសា មានុសា។
២៥៦.
‘‘បស្សានុភាវំ អបរិមិតំ មមយិទំ, តយានុទិដ្ឋំ អតុលំ ទត្វា សង្ឃេ;
សន្តប្បិតោ
២៥០. តត្ថ តមវោច រាជាតិ តំ បេតំ តថា វត្វា ឋិតំ រាជា អជាតសត្តុ អវោច។ អនុភវិយាន តម្បីតិ តំ តវ ធីតុយា ឧបក្ខដំ ទានម្បិ អនុភវិត្វា។ ឯយ្យាសីតិ អាគច្ឆេយ្យាសិ។ កស្សន្តិ ករិស្សាមិ។ អាចិក្ខ មេ តំ យទិ អត្ថិ ហេតូតិ សចេ កិញ្ចិ ការណំ អត្ថិ, តំ ការណំ មយ្ហំ អាចិក្ខ កថេហិ។ សទ្ធាយិតន្តិ សទ្ធាយិតព្ពំ។ ហេតុវចោតិ ហេតុយុត្តវចនំ, ‘‘អមុកស្មិំ ឋានេ អសុកេន បការេន ទានេ កតេ មយ្ហំ ឧបកប្បតី’’តិ សការណំ វចនំ វទាតិ អត្ថោ។
២៥១. តថាតិ វត្វាតិ សាធូតិ វត្វា។ តត្ថាតិ តស្មិំ អន្ធកវិន្ទេ បរិវេសនដ្ឋានេ។ ភុញ្ជិំសុ ភត្តំ ន ច ទក្ខិណារហាតិ ភត្តំ ភុញ្ជិំសុ ទុស្សីលព្រាហ្មណា, ន ច បន ទក្ខិណារហា សីលវន្តោ ភុញ្ជិំសូតិ អត្ថោ។ បុនាបរន្តិ បុន អបរំ វារំ រាជគហំ បច្ចាគមិ។
២៥២. កិំ ទទាមីតិ ‘‘កីទិសំ តេ ទានំ ទស្សាមី’’តិ រាជា បេតំ បុច្ឆិ។ យេន តុវន្តិ យេន ការណេន ត្វំ។ ចិរតរន្តិ ចិរកាលំ។ បីណិតោតិ តិត្តោ សិយា, តំ កថេហីតិ អត្ថោ។
២៥៣. បរិវិសិយានាតិ ភោជេត្វា។ រាជាតិ អជាតសត្តុំ អាលបតិ។ មេ ហិតាយាតិ មយ្ហំ ហិតត្ថាយ បេតត្តភាវតោ បរិមុត្តិយា។
២៥៤. តតោតិ តស្មា តេន វចនេន, តតោ វា បាសាទតោ។ និបតិត្វាតិ និក្ខមិត្វា។ តាវទេតិ តទា ឯវ អរុណុគ្គមនវេលាយ។ យម្ហិ បេតោ បច្ចាគន្ត្វា រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សេសិ, តស្មិំ បុរេភត្តេ ឯវ ទានំ អទាសិ សហត្ថាតិ សហត្ថេន។ អតុលន្តិ អប្បមាណំ ឧឡារំ បណីតំ។ ទត្វា សង្ឃេតិ សង្ឃស្ស ទត្វា។ អារោចេសិ បកតំ តថាគតស្សាតិ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ទានំ អញ្ញតរំ បេតំ សន្ធាយ បកត’’ន្តិ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសិ។ អារោចេត្វា
២៥៥. សោតិ សោ បេតោ។ បូជិតោតិ ទក្ខិណាយ ទិយ្យមានាយ បូជិតោ។ អតិវិយ សោភមានោតិ ទិព្ពានុភាវេន អតិវិយ វិរោចមានោ។ បាតុរហោសីតិ បាតុភវិ, រញ្ញោ បុរតោ អត្តានំ ទស្សេសិ។ យក្ខោហមស្មីតិ បេតត្តភាវតោ មុត្តោ យក្ខោ អហំ ជាតោ ទេវភាវំ បត្តោស្មិ។ ន មយ្ហមត្ថិ សមា សទិសា មានុសាតិ មយ្ហំ អានុភាវសម្បត្តិយា សមា វា ភោគសម្បត្តិយា សទិសា វា មនុស្សា ន សន្តិ។
២៥៦. បស្សានុភាវំ អបរិមិតំ មមយិទន្តិ ‘‘មម ឥទំ អបរិមាណំ ទិព្ពានុភាវំ បស្សា’’តិ អត្តនោ សម្បត្តិំ បច្ចក្ខតោ រញ្ញោ ទស្សេន្តោ វទតិ។ តយានុទិដ្ឋំ អតុលំ ទត្វា សង្ឃេតិ អរិយសង្ឃស្ស អតុលំ ឧឡារំ ទានំ ទត្វា មយ្ហំ អនុកម្បាយ តយា អនុទិដ្ឋំ។ សន្តប្បិតោ សតតំ សទា ពហូហីតិ អន្នបានវត្ថាទីហិ ពហូហិ ទេយ្យធម្មេហិ អរិយសង្ឃំ សន្តប្បេន្តេន តយា សទា សព្ពកាលំ យាវជីវំ តត្ថាបិ សតតំ និរន្តរំ អហំ សន្តប្បិតោ បីណិតោ។ យាមិ អហំ សុខិតោ មនុស្សទេវាតិ ‘‘តស្មា អហំ ឥទានិ សុខិតោ មនុស្សទេវ មហារាជ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ យាមី’’តិ រាជានំ អាបុច្ឆិ។
ឯវំ
ចូឡាសេដ្ឋិបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. អង្កុរបេតវត្ថុវណ្ណនា
យស្ស អត្ថាយ គច្ឆាមាតិ ឥទំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អង្កុរបេតំ អារព្ភ កថេសិ។ កាមញ្ចេត្ថ អង្កុរោ បេតោ ន ហោតិ, តស្ស បន ចរិតំ យស្មា បេតសម្ពន្ធំ, តស្មា តំ ‘‘អង្កុរបេតវត្ថូ’’តិ វុត្តំ។
តត្រាយំ សង្ខេបកថា – យេ តេ ឧត្តរមធុរាធិបតិនោ រញ្ញោ មហាសាគរស្ស បុត្តំ ឧបសាគរំ បដិច្ច
អង្កុរោ បន វណិជ្ជំ ករោន្តោ និច្ចកាលំ មហាទានំ ទេតិ។ តស្ស បនេកោ ទាសោ
ទារកោ បន លជ្ជាយ តត្ថ វសិតុំ អវិសហន្តោ រោរុវនគរំ គន្ត្វា តត្ថ អញ្ញតរស្ស តុន្នវាយស្ស ធីតរំ គហេត្វា តុន្នវាយសិប្បេន ជីវិកំ កប្បេសិ។ តេន សមយេន រោរុវនគរេ អសយ្ហមហាសេដ្ឋិ នាម អហោសិ។ សោ សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទេតិ។ សោ តុន្នវាយោ សេដ្ឋិនោ ឃរំ អជានន្តានំ បីតិសោមនស្សជាតោ ហុត្វា អសយ្ហសេដ្ឋិនោ និវេសនំ ទក្ខិណពាហុំ បសារេត្វា ទស្សេសិ ‘‘ឯត្ថ គន្ត្វា លទ្ធព្ពំ លភន្តូ’’តិ។ តស្ស កម្មំ បាឡិយំយេវ អាគតំ។
សោ អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា មរុភូមិយំ អញ្ញតរស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ ភុម្មទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស ទក្ខិណហត្ថោ សព្ពកាមទទោ អហោសិ។ តស្មិំយេវ ច រោរុវេ អញ្ញតរោ បុរិសោ អសយ្ហសេដ្ឋិនោ ទានេ ព្យាវដោ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ បុញ្ញកិរិយាយ អនាទរោ កាលំ កត្វា តស្ស ទេវបុត្តស្ស វសនដ្ឋានស្ស អវិទូរេ បេតោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តេន ច
អថ
ឯវំ តស្មិំ មហាជនេ នានាវិធេន អន្នបានាទិនា យថាកាមំ សន្តប្បិតេ បច្ឆា វូបសន្តេ មគ្គបរិស្សមេ សោ ព្រាហ្មណវាណិជោ អយោនិសោ មនសិករោន្តោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘ធនលាភាយ ឥតោ កម្ពោជំ គន្ត្វា មយំ កិំ ករិស្សាម, ឥមមេវ បន យក្ខំ យេន កេនចិ ឧបាយេន គហេត្វា យានំ អារោបេត្វា អម្ហាកំ នគរមេវ គមិស្សាមា’’តិ។ ឯវំ ចិន្តេត្វា តមត្ថំ អង្កុរស្ស កថេន្តោ –
២៥៧.
‘‘យស្ស អត្ថាយ គច្ឆាម, កម្ពោជំ ធនហារកា;
អយំ កាមទទោ យក្ខោ, ឥមំ យក្ខំ នយាមសេ។
២៥៨.
‘‘ឥមំ យក្ខំ គហេត្វាន, សាធុកេន បសយ្ហ វា;
យានំ អារោបយិត្វាន, ខិប្បំ គច្ឆាម ទ្វារក’’ន្តិ។ –
គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ យស្ស អត្ថាយាតិ យស្ស ការណា។ កម្ពោជន្តិ កម្ពោជរដ្ឋំ។ ធនហារកាតិ ភណ្ឌវិក្កយេន លទ្ធធនហារិនោ។ កាមទទោតិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតទាយកោ។ យក្ខោតិ ទេវបុត្តោ។ នយាមសេតិ នយិស្សាម សាធុកេនាតិ យាចនេន។ បសយ្ហាតិ អភិភវិត្វា ពលក្ការេន, យានន្តិ សុខយានំ ទ្វារកន្តិ ទ្វារវតីនគរំ។ អយំ ហេត្ថាធិប្បាយោ – យទត្ថំ មយំ ឥតោ កម្ពោជំ គន្តុកាមា, តេន គមនេន សាធេតព្ពោ អត្ថោ ឥធេវ សិជ្ឈតិ។ អយញ្ហិ យក្ខោ កាមទទោ, តស្មា
ឯវំ បន ព្រាហ្មណេន វុត្តោ អង្កុរោ សប្បុរិសធម្មេ ឋត្វា តស្ស វចនំ បដិក្ខិបន្តោ –
២៥៩.
‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;
ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ន ភញ្ជេយ្យាតិ ន ឆិន្ទេយ្យ។ មិត្តទុព្ភោតិ មិត្តេសុ ទុព្ភនំ តេសំ អនត្ថុប្បាទនំ។ បាបកោតិ អភទ្ទកោ មិត្តទុព្ភោ។ យោ ហិ សីតច្ឆាយោ រុក្ខោ ឃម្មាភិតត្តស្ស បុរិសស្ស បរិស្សមវិនោទកោ, តស្សាបិ នាម បាបកំ ន ចិន្តេតព្ពំ, កិមង្កំ បន សត្តភូតេសុ។ អយំ ទេវបុត្តោ សប្បុរិសោ បុព្ពការី អម្ហាកំ ទុក្ខបនូទកោ ពហូបការោ, ន តស្ស កិញ្ចិ អនត្ថំ ចិន្តេតព្ពំ, អញ្ញទត្ថុ សោ បូជេតព្ពោ ឯវាតិ ទស្សេតិ។
តំ សុត្វា ព្រាហ្មណា ‘‘អត្ថស្ស មូលំ និកតិវិនយោ’’តិ នីតិមគ្គំ និស្សាយ អង្កុរស្ស បដិលោមបក្ខេ ឋត្វា –
២៦០.
‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;
ខន្ធម្បិ តស្ស ឆិន្ទេយ្យ, អត្ថោ ចេ តាទិសោ សិយា’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ អត្ថោ ចេ តាទិសោ សិយាតិ តាទិសេន ទព្ពសម្ភារេន សចេ អត្ថោ ភវេយ្យ, តស្ស រុក្ខស្ស ខន្ធម្បិ ឆិន្ទេយ្យ, កិមង្គំ បន សាខាទយោតិ អធិប្បាយោ។
ឯវំ
២៦១.
‘‘យស្ស
ន តស្ស បត្តំ ភិន្ទេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ’’តិ។ –
ឥមំ គាថមាហ។ តត្ថ ន តស្ស បត្តំ ភិន្ទេយ្យាតិ តស្ស រុក្ខស្ស ឯកបណ្ណមត្តម្បិ ន បាតេយ្យ, បគេវ សាខាទិកេតិ អធិប្បាយោ។
បុនបិ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ វាទំ បគ្គណ្ហន្តោ –
២៦២.
‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;
សមូលម្បិ តំ អព្ពុហេ, អត្ថោ ចេ តាទិសោ សិយា’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ សមូលម្បិ តំ អព្ពុហេតិ តំ តត្ថ សមូលម្បិ សហ មូលេនបិ អព្ពុហេយ្យ, ឧទ្ធរេយ្យាតិ អត្ថោ។
ឯវំ ព្រាហ្មណេន វុត្តេ បុន អង្កុរោ តំ នីតិំ និរត្ថកំ កាតុកាមោ –
២៦៣.
‘‘យស្សេករត្តិម្បិ ឃរេ វសេយ្យ, យត្ថន្នបានំ បុរិសោ លភេថ;
ន តស្ស បាបំ មនសាបិ ចិន្តយេ, កតញ្ញុតា សប្បុរិសេហិ វណ្ណិតា។
២៦៤.
‘‘យស្សេករត្តិម្បិ ឃរេ វសេយ្យ, អន្នេន បានេន ឧបដ្ឋិតោ សិយា;
ន តស្ស បាបំ មនសាបិ ចិន្តយេ, អទុព្ភបាណី ទហតេ មិត្តទុព្ភិំ។
២៦៥.
‘‘យោ បុព្ពេ កតកល្យាណោ, បច្ឆា បាបេន ហិំសតិ;
អល្លបាណិហតោ បោសោ, ន សោ ភទ្រានិ បស្សតី’’តិ។ –
ឥមា តិស្សោ គាថា អភាសិ។
២៦៣. តត្ថ យស្សាតិ យស្ស បុគ្គលស្ស។ ឯករត្តិម្បីតិ ឯករត្តិមត្តម្បិ កេវលំ គេហេ វសេយ្យ។ យត្ថន្នបានំ បុរិសោ លភេថាតិ យស្ស សន្តិកេ កោចិ បុរិសោ អន្នបានំ វា យំកិញ្ចិ ភោជនំ ន តស្ស បាបំ មនសាបិ ចិន្តយេតិ តស្ស បុគ្គលស្ស អភទ្ទកំ អនត្ថំ កតញ្ញុតា សប្បុរិសេហិ វណ្ណិតាតិ កតញ្ញុតា នាម ពុទ្ធាទីហិ ឧត្តមបុរិសេហិ បសំសិតា។
២៦៤. ឧបដ្ឋិតោតិ បយិរុបាសិតោ ‘‘ឥទំ គណ្ហ ឥទំ ភុញ្ជា’’តិ អន្នបានាទិនា ឧបដ្ឋិតោ។ អទុព្ភបាណីតិ អហិំសកហត្ថោ ហត្ថសំយតោ។ ទហតេ មិត្តទុព្ភិន្តិ តំ មិត្តទុព្ភិំ បុគ្គលំ ទហតិ វិនាសេតិ, អប្បទុដ្ឋេ ហិតជ្ឈាសយសម្បន្នេ បុគ្គលេ បរេន កតោ អបរាធោ អវិសេសេន តស្សេវ អនត្ថាវហោ, អប្បទុដ្ឋោ បុគ្គលោ អត្ថតោ តំ ទហតិ នាម។ តេនាហ ភគវា –
‘‘យោ អប្បទុដ្ឋស្ស នរស្ស ទុស្សតិ, សុទ្ធស្ស បោសស្ស អនង្គណស្ស;
តមេវ ពាលំ បច្ចេតិ បាបំ, សុខុមោ រជោ បដិវាតំវ ខិត្តោ’’តិ។ (ធ. ប. ១២៥; ជា. ១.៥.៩៤; សំ. និ. ១.២២);
២៦៥. យោ បុព្ពេ កតកល្យាណោតិ យោ បុគ្គលោ កេនចិ សាធុនា កតភទ្ទកោ កតូបការោ។ បច្ឆា បាបេន ហិំសតីតិ តំ បុព្ពការិនំ អបរភាគេ បាបេន អភទ្ទកេន អនត្ថកេន ពាធតិ។ អល្លបាណិហតោ បោសោតិ អល្លបាណិនា ឧបការកិរិយាយ អល្លបាណិនា ធោតហត្ថេន បុព្ពការិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ហតោ ពាធិតោ, តស្ស វា បុព្ពការិនោ ពាធនេន ហតោ អល្លបាណិហតោ នាម, អកតញ្ញុបុគ្គលោ។ ន សោ ភទ្រានិ បស្សតីតិ សោ យថាវុត្តបុគ្គលោ ឥធលោកេ ច បរលោកេ ច ឥដ្ឋានិ ន បស្សតិ, ន វិន្ទតិ, ន លភតីតិ អត្ថោ។
ឯវំ
២៦៦.
‘‘នាហំ
យក្ខោហមស្មិ បរមិទ្ធិបត្តោ, ទូរង្គមោ វណ្ណពលូបបន្នោ’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ទេវេន វាតិ យេន កេនចិ ទេវេន វា។ មនុស្សេន វាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ឥស្សរិយេន វាតិ ទេវិស្សរិយេន វា មនុស្សិស្សរិយេន វា។ តត្ថ ទេវិស្សរិយំ នាម ចតុមហារាជិកសក្កសុយាមាទីនំ ទេវិទ្ធិ, មនុស្សិស្សរិយំ នាម ចក្កវត្តិអាទីនំ បុញ្ញិទ្ធិ។ តស្មា ឥស្សរិយគ្គហណេន មហានុភាវេ ទេវមនុស្សេ សង្គណ្ហាតិ។ មហានុភាវាបិ ហិ ទេវា អត្តនោ បុញ្ញផលូបត្ថម្ភិតេ មនុស្សេបិ អសតិ បយោគវិបត្តិយំ អភិភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, បគេវ ឥតរេ។ ហន្តិ អសហនេ និបាតោ។ ន សុប្បសយ្ហោតិ អប្បធំសិយោ។ យក្ខោហមស្មិ បរមិទ្ធិបត្តោតិ អត្តនោ បុញ្ញផលេន អហំ យក្ខត្តំ ឧបគតោ អស្មិ, យក្ខោវ សមានោ ន យោ វា សោ វា, អថ ខោ បរមិទ្ធិបត្តោ បរមាយ ឧត្តមាយ យក្ខិទ្ធិយា សមន្នាគតោ។ ទូរង្គមោតិ ខណេនេវ ទូរម្បិ ឋានំ គន្តុំ សមត្ថោ។ វណ្ណពលូបបន្នោតិ រូបសម្បត្តិយា សរីរពលេន ច ឧបបន្នោ សមន្នាគតោតិ តីហិបិ បទេហិ មន្តប្បយោគាទីហិ អត្តនោ អនភិភវនីយតំយេវ ទស្សេតិ។ រូបសម្បន្នោ ហិ បរេសំ ពហុមានិតោ ហោតិ, រូបសម្បទំ និស្សាយ
ឥតោ បរំ អង្កុរស្ស ច ទេវបុត្តស្ស ច វចនបដិវចនកថា ហោតិ –
២៦៧.
‘‘បាណិ តេ សព្ពសោវណ្ណោ, បញ្ចធារោ មធុស្សវោ;
នានារសា បគ្ឃរន្តិ, មញ្ញេហំ តំ បុរិន្ទទំ។
២៦៨.
‘‘នាម្ហិ ទេវោ ន គន្ធព្ពោ, នាបិ សក្កោ បុរិន្ទទោ;
បេតំ មំ អង្កុរ ជានាហិ, រោរុវម្ហា ឥធាគតំ។
២៦៩.
‘‘កិំសីលោ កិំសមាចារោ, រោរុវស្មិំ បុរេ តុវំ;
កេន តេ ព្រហ្មចរិយេន, បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតិ។
២៧០.
‘‘តុន្នវាយោ
សុកិច្ឆវុត្តិ កបណោ, ន មេ វិជ្ជតិ ទាតវេ។
២៧១.
‘‘និវេសនញ្ច មេ អាសិ, អសយ្ហស្ស ឧបន្តិកេ;
សទ្ធស្ស ទានបតិនោ, កតបុញ្ញស្ស លជ្ជិនោ។
២៧២.
‘‘តត្ថ
តេ ច មំ តត្ថ បុច្ឆន្តិ, អសយ្ហស្ស និវេសនំ។
២៧៣.
‘‘កត្ថ គច្ឆាម ភទ្ទំ វោ, កត្ថ ទានំ បទីយតិ;
តេសាហំ បុដ្ឋោ អក្ខាមិ, អសយ្ហស្ស និវេសនំ។
២៧៤.
‘‘បគ្គយ្ហ ទក្ខិណំ ពាហុំ, ឯត្ថ គច្ឆថ ភទ្ទំ វោ;
ឯត្ថ ទានំ បទីយតិ, អសយ្ហស្ស និវេសនេ។
២៧៥.
‘‘តេន បាណិ កាមទទោ, តេន បាណិ មធុស្សវោ;
តេន មេ ព្រហ្មចរិយេន, បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតិ។
២៧៦.
‘‘ន កិរ ត្វំ អទា ទានំ, សកបាណីហិ កស្សចិ;
បរស្ស ទានំ អនុមោទមានោ, បាណិំ បគ្គយ្ហ បាវទិ។
២៧៧.
‘‘តេន បាណិ កាមទទោ, តេន បាណិ មធុស្សវោ;
តេន តេ ព្រហ្មចរិយេន, បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតិ។
២៧៨.
‘‘យោ សោ ទានមទា ភន្តេ, បសន្នោ សកបាណិភិ;
សោ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, កិំ នុ សោ ទិសតំ គតោ។
២៧៩.
‘‘នាហំ បជានាមិ អសយ្ហសាហិនោ, អង្គីរសស្ស គតិំ អាគតិំ វា;
សុតញ្ច
២៨០.
‘‘អលមេវ កាតុំ កល្យាណំ, ទានំ ទាតុំ យថារហំ;
បាណិំ កាមទទំ ទិស្វា, កោ បុញ្ញំ ន ករិស្សតិ។
២៨១.
‘‘សោ
ទានំ បដ្ឋបយិស្សាមិ, យំ មមស្ស សុខាវហំ។
២៨២.
‘‘ទស្សាមន្នញ្ច
បបញ្ច ឧទបានញ្ច, ទុគ្គេ សង្កមនានិ ចា’’តិ។ –
បន្នរស វចនបដិវចនគាថា ហោន្តិ។
២៦៧. តត្ថ បាណិ តេតិ តវ ទក្ខិណហត្ថោ។ សព្ពសោវណ្ណោតិ សព្ពសោ សុវណ្ណវណ្ណោ។ បញ្ចធារោតិ បញ្ចហិ អង្គុលីហិ បរេហិ កាមិតវត្ថូនំ ធារា ឯតស្ស សន្តីតិ បញ្ចធារោ។ មធុស្សវោតិ មធុររសវិស្សន្ទកោ។ តេនាហ ‘‘នានារសា បគ្ឃរន្តី’’តិ, មធុរកដុកកសាវាទិភេទា នានាវិធា រសា វិស្សន្ទន្តីតិ អត្ថោ។ យក្ខស្ស ហិ កាមទទេ មធុរាទិរសសម្បន្នានិ វិវិធានិ ខាទនីយភោជនីយានិ ហត្ថេ វិស្សជ្ជន្តេ មធុរាទិរសា បគ្ឃរន្តីតិ វុត្តំ។ មញ្ញេហំ តំ បុរិន្ទទន្តិ មញ្ញេ អហំ តំ បុរិន្ទទំ សក្កំ, ‘‘ឯវំមហានុភាវោ សក្កោ ទេវរាជា’’តិ តំ អហំ មញ្ញាមីតិ អត្ថោ។
២៦៨. នាម្ហិ ទេវោតិ វេស្សវណាទិកោ បាកដទេវោ ន ហោមិ។ ន គន្ធព្ពោតិ គន្ធព្ពកាយិកទេវោបិ ន ហោមិ។ នាបិ សក្កោ បុរិន្ទទោតិ បុរិមត្តភាវេ បុរេ ទានស្ស បដ្ឋបិតត្តា ‘‘បុរិន្ទទោ’’តិ លទ្ធនាមោ សក្កោ ទេវរាជាបិ ន ហោមិ។ កតរោ បន អហោសីតិ អាហ ‘‘បេតំ មំ អង្កុរ ជានាហី’’តិអាទិ។ អង្កុរបេតូបបត្តិកំ មំ ជានាហិ, ‘‘អញ្ញតរោ បេតមហិទ្ធិកោ’’តិ មំ ឧបធារេហិ។ រោរុវម្ហា ឥធាគតន្តិ រោរុវនគរតោ ចវិត្វា មរុកន្តារេ ឥធ ឥមស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ ឧបបជ្ជនវសេន អាគតំ, ឯត្ថ និព្ពត្តន្តិ អត្ថោ។
២៦៩. កិំសីលោ កិំសមាចារោ, រោរុវស្មិំ បុរេ តុវន្តិ បុព្ពេ បុរិមត្តភាវេ រោរុវនគរេ វសន្តោ ត្វំ កិំសីលោ កេន តេ ព្រហ្មចរិយេន បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតីតិ កីទិសេន សេដ្ឋចរិយេន ឥទំ ឯវរូបំ តវ ហត្ថេសុ បុញ្ញផលំ ឥទានិ សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតិ, តំ កថេហីតិ អត្ថោ។ បុញ្ញផលញ្ហិ ឥធ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘បុញ្ញ’’ន្តិ អធិប្បេតំ។ តត្ថា ហិ តំ ‘‘កុសលានំ, ភិក្ខវេ, ធម្មានំ សមាទានហេតុ ឯវមិទំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៨០) បុញ្ញន្តិ វុត្តំ។
២៧០. តុន្នវាយោតិ សុកិច្ឆវុត្តីតិ សុដ្ឋុ កិច្ឆបុត្តិកោ អតិវិយ ទុក្ខជីវិកោ។ កបណោតិ វរាកោ, ទីនោតិ អត្ថោ។ ន មេ វិជ្ជតិ ទាតវេតិ អទ្ធិកានំ សមណព្រាហ្មណានំ ទាតុំ កិញ្ចិ ទាតព្ពយុត្តកំ មយ្ហំ នត្ថិ, ចិត្តំ បន មេ ទានំ ទិន្នន្តិ អធិប្បាយោ។
២៧១. និវេសនន្តិ ឃរំ, កម្មករណសាលា វា។ អសយ្ហស្ស ឧបន្តិកេតិ អសយ្ហស្ស មហាសេដ្ឋិនោ គេហស្ស សមីបេ។ សទ្ធស្សាតិ កម្មផលសទ្ធាយ សមន្នាគតស្ស។ ទានបតិនោតិ ទានេ និរន្តរប្បវត្តាយ បរិច្ចាគសម្បត្តិយា លោភស្ស ច អភិភវេន បតិភូតស្ស។ កតបុញ្ញស្សាតិ បុព្ពេ កតសុចរិតកម្មស្ស។ លជ្ជិនោតិ បាបជិគុច្ឆនសភាវស្ស។
២៧២. តត្ថាតិ តស្មិំ មម និវេសនេ។ យាចនកាយន្តីតិ យាចនកា ជនា អសយ្ហសេដ្ឋិំ កិញ្ចិ យាចិតុកាមា អាគច្ឆន្តិ។ នានាគោត្តាតិ នានាវិធគោត្តាបទេសា។ វនិព្ពកាតិ វណ្ណទីបកា, យេ ទាយកស្ស បុញ្ញផលាទិញ្ច គុណកិត្តនាទិមុខេន អត្តនោ អត្ថិកភាវំ បវេទេន្តា វិចរន្តិ។ តេ ច មំ តត្ថ បុច្ឆន្តីតិ តត្ថាតិ និបាតមត្តំ, តេ យាចកាទយោ មំ អសយ្ហសេដ្ឋិនោ និវេសនំ បុច្ឆន្តិ។ អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ កម្មទ្វយំ
២៧៣. កត្ថ គច្ឆាម ភទ្ទំ វោ, កត្ថ ទានំ បទីយតីតិ តេសំ បុច្ឆនាការទស្សនំ។ អយំ បេត្ថ អត្ថោ – ភទ្ទំ តុម្ហាកំ ហោតុ, មយំ ‘‘អសយ្ហមហាសេដ្ឋិនា ទានំ បទីយតី’’តិ សុត្វា អាគតា, កត្ថ ទានំ បទីយតិ, កត្ថ វា មយំ គច្ឆាម, កត្ថ គតេន ទានំ សក្កា លទ្ធុន្តិ។ តេសាហំ បុដ្ឋោ អក្ខាមីតិ ឯវំ តេហិ អទ្ធិកជនេហិ លភនដ្ឋានំ បុដ្ឋោ ‘‘បគ្គយ្ហ ទក្ខិណំ ពាហុ’’ន្តិអាទិ។
២៧៤. តេន បាណិ កាមទទោតិ តេន បរទានបកាសនេន បរេន កតស្ស ទានស្ស សក្កច្ចំ អនុមោទនមត្តេន ហេតុនា ឥទានិ មយ្ហំ ហត្ថោ កប្បរុក្ខោ វិយ សន្តានកលតា វិយ ច កាមទុហោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតទាយី កាមទទោ ហោតិ។ កាមទទោ ច ហោន្តោ តេន បាណិ មធុស្សវោ ឥដ្ឋវត្ថុវិស្សជ្ជនកោ ជាតោ។
២៧៦. ន កិរ ត្វំ អទា ទានន្តិ
២៧៧. តេន បាណិ កាមទទោតិ តេន តុយ្ហំ បាណិ ឯវំ កាមទទោ, អហោ អច្ឆរិយា វត បុញ្ញានំ គតីតិ អធិប្បាយោ។
២៧៨. យោ សោ ទានមទា, ភន្តេ, បសន្នោ សកបាណិភីតិ ទេវបុត្តំ គារវេន អាលបតិ។ ភន្តេ, បរេន សោ ហិត្វា មានុសំ ទេហន្តិ សោ ឥធ មនុស្សត្តភាវំ បហាយ។ កិន្តិ កតរំ។ នុ សោតិ នូតិ និបាតមត្តំ។ ទិសតំ គតោតិ ទិសំ ឋានំ គតោ, កីទិសី តស្ស គតោ និប្ផត្តីតិ អសយ្ហសេដ្ឋិនោ អភិសម្បរាយំ បុច្ឆិ។
២៧៩. អសយ្ហសាហិនោតិ អញ្ញេហិ មច្ឆរីហិ លោភាភិភូតេហិ សហិតុំ វហិតុំ អសក្កុណេយ្យស្ស បរិច្ចាគាទិវិភាគស្ស សប្បុរិសធុរស្ស សហនតោ អង្គីរសស្សាតិ អង្គតោ និក្ខមនកជុតិស្ស។ រសោតិ ហិ ជុតិយា អធិវចនំ។ តស្ស កិរ យាចកេ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, មុខវណ្ណោ វិប្បសីទតិ, តំ អត្តនោ បច្ចក្ខំ កត្វា ឯវមាហ។ គតិំ អាគតិំ វាតិ តស្ស ‘‘អសុកំ នាម គតិំ, ឥតោ គតោ’’តិ គតិំ វា ‘‘តតោ វា បន អសុកស្មិំ កាលេ ឥធាគមិស្សតី’’តិ អាគតិំ វា នាហំ ជានាមិ, អវិសយោ ឯស មយ្ហំ។ សុតញ្ច មេ វេស្សវណស្ស សន្តិកេតិ អបិច ខោ ឧបដ្ឋានំ គតេន វេស្សវណស្ស មហារាជស្ស សន្តិកេ សុតមេតំ មយា។ សក្កស្ស សហព្យតំ គតោ អសយ្ហោតិ អសយ្ហសេដ្ឋិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស សហព្យតំ គតោ អហោសិ, តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោតិ អត្ថោ។
២៨០. អលមេវ កាតុំ កល្យាណន្តិ យំកិញ្ចិ កល្យាណំ កុសលំ បុញ្ញំ កាតុំ យុត្តមេវ បតិរូបមេវ។ តត្ថ បន យំ សព្ពសាធារណំ សុកតតរំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ទានំ ទាតុំ យថារហ’’ន្តិ វុត្តំ, អត្តនោ វិភវពលានុរូបំ ទានំ ទាតុំ អលមេវ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘បាណិំ កាមទទំ ទិស្វា’’តិ។ យត្រ ហិ នាម បរកតបុញ្ញានុមោទនបុព្ពកេន ទានបតិនិវេសនមគ្គាចិក្ខណមត្តេន អយំ កោ បុញ្ញំ ន ករិស្សតីតិ មាទិសោ កោ នាម អត្តនោ បតិដ្ឋានភូតំ បុញ្ញំ ន ករិស្សតីតិ។
២៨១. ឯវំ អនិយមវសេន បុញ្ញកិរិយាយ អាទរំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនិ តំ និយមេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ហិ នូនា’’តិអាទិគាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ សោតិ សោ អហំ។ ហីតិ អវធារណេ និបាតោ, នូនាតិ បរិវិតក្កេ។ ឥតោ គន្ត្វាតិ ឥតោ មរុភូមិតោ អបគន្ត្វា។ អនុប្បត្វាន ទ្វារកន្តិ ទ្វារវតីនគរំ អនុបាបុណិត្វា។ បដ្ឋបយិស្សាមីតិ បវត្តយិស្សាមិ។
ឯវំ អង្កុរេន ‘‘ទានំ ទស្សាមី’’តិ បដិញ្ញាយ កតាយ យក្ខោ តុដ្ឋមានសោ ‘‘មារិស, ត្វំ វិស្សត្ថោ ទានំ ទេហិ, អហំ បន តេ សហាយកិច្ចំ ករិស្សាមិ, យេន តេ ទេយ្យធម្មោ ន បរិក្ខយំ គមិស្សតិ, តេន បការេន ករិស្សាមី’’តិ តំ ទានកិរិយាយ សមុត្តេជេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ វាណិជ, ត្វំ កិរ មាទិសេ ពលក្ការេន នេតុកាមោ អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសី’’តិ តស្ស
២៨៣.
‘‘កេន តេ អង្គុលី កុណា, មុខញ្ច កុណលីកតំ;
អក្ខីនិ ច បគ្ឃរន្តិ, កិំ បាបំ បកតំ តយា’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ កុណាតិ កុណិកា បដិកុណិកា អនុជុភូតា។ កុណលីកតន្តិ មុខវិការេន វិកុណិតំ សំកុណិតំ។ បគ្ឃរន្តីតិ អសុចិំ វិស្សន្ទន្តិ។
អថស្ស បេតោ –
២៨៤.
‘‘អង្គីរសស្ស
តស្សាហំ ទានវិស្សគ្គេ, ទានេ អធិកតោ អហុំ។
២៨៥.
‘‘តត្ថ
ឯកមន្តំ អបក្កម្ម, អកាសិំ កុណលិំ មុខំ។
២៨៦.
‘‘តេន មេ អង្គុលី កុណា, មុខញ្ច កុណលីកតំ;
អក្ខីនិ មេ បគ្ឃរន្តិ, តំ បាបំ បកតំ មយា’’តិ។ –
តិស្សោ គាថា អភាសិ។
២៨៤. តត្ថ ‘‘អង្គីរសស្សា’’តិអាទិនា អសយ្ហសេដ្ឋិំ កិត្តេតិ។ ឃរមេសិនោតិ ឃរមាវសន្តស្ស គហដ្ឋស្ស។ ទានវិស្សគ្គេតិ ទានគ្គេ បរិច្ចាគដ្ឋានេ។ ទានេ អធិកតោ អហុន្តិ ទេយ្យធម្មស្ស បរិច្ចជនេ ទានាធិការេ អធិកតោ ឋបិតោ អហោសិំ។
២៨៥. ឯកមន្តំ អបក្កម្មាតិ យាចនកេ ភោជនត្ថិកេ អាគតេ ទិស្វា ទានព្យាវដេន ទានគ្គតោ អនបក្កម្ម យថាឋានេយេវ ឋត្វា សញ្ជាតបីតិសោមនស្សេន អកាសិំ កុណលិំ មុខន្តិ វិកុណិតំ សង្កុចិតំ មុខំ អកាសិំ។
២៨៦. តេនាតិ យស្មា តទាហំ សាមិនា ទានាធិការេ និយុត្តោ សមានោ ទានកាលេ ឧបដ្ឋិតេ មច្ឆរិយាបកតោ ទានគ្គតោ អបក្កមន្តោ បាទេហិ សង្កោចំ អាបជ្ជិំ, សហត្ថេហិ ទាតព្ពេ តថា អកត្វា ហត្ថសង្កោចំ អាបជ្ជិំ, បសន្នមុខេន ភវិតព្ពេ មុខសង្កោចំ អាបជ្ជិំ, បិយចក្ខូហិ ឱលោកេតព្ពេ ចក្ខុកាលុសិយំ ឧប្បាទេសិំ, តស្មា ហត្ថង្គុលិយោ ច
‘‘តេន មេ អង្គុលី កុណា, មុខញ្ច កុណលីកតំ;
អក្ខីនិ មេ បគ្ឃរន្តិ, តំ បាបំ បកតំ មយា’’តិ។
តំ សុត្វា អង្កុរោ បេតំ គរហន្តោ –
២៨៧.
‘‘ធម្មេន
អក្ខីនិ ច បគ្ឃរន្តិ, យំ តំ បរស្ស ទានស្ស;
អកាសិ កុណលិំ មុខ’’ន្តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ធម្មេនាតិ យុត្តេនេវ ការណេន។ តេតិ តវ។ កាបុរិសាតិ លាមកបុរិស។ យន្តិ យស្មា។ បរស្ស ទានស្សាតិ បរស្ស ទានស្មិំ។ អយមេវ វា បាឋោ។
បុន អង្កុរោ តំ ទានបតិំ សេដ្ឋិំ គរហន្តោ –
២៨៨.
‘‘កថញ្ហិ ទានំ ទទមានោ, ករេយ្យ បរបត្តិយំ;
អន្នបានំ ខាទនីយំ, វត្ថសេនាសនានិ ចា’’តិ។ –
គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – ទានំ ទទន្តោ បុរិសោ កថញ្ហិ នាម តំ បរបត្តិយំ បរេន បាបេតព្ពំ សាធេតព្ពំ ករេយ្យ, អត្តបច្ចក្ខមេវ កត្វា សហត្ថេនេវ
ឯវំ
២៨៩.
‘‘សោ ហិ នូន ឥតោ គន្ត្វា, អនុប្បត្វាន ទ្វារកំ;
ទានំ បដ្ឋបយិស្សាមិ, យំ មមស្ស សុខាវហំ។
២៩០.
‘‘ទស្សាមន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច;
បបញ្ច ឧទបានញ្ច, ទុគ្គេ សង្កមនានិ ចា’’តិ។ –
គាថាទ្វយមាហ, តំ វុត្តត្ថមេវ។
២៩១.
‘‘តតោ ហិ សោ និវត្តិត្វា, អនុប្បត្វាន ទ្វារកំ;
ទានំ បដ្ឋបយិ អង្កុរោ, យំតុមស្ស សុខាវហំ។
២៩២.
‘‘អទា
បបញ្ច ឧទបានញ្ច, វិប្បសន្នេន ចេតសា។
២៩៣.
‘‘កោ ឆាតោ កោ ច តសិតោ, កោ វត្ថំ បរិទហិស្សតិ;
កស្ស សន្តានិ យោគ្គានិ, ឥតោ យោជេន្តុ វាហនំ។
២៩៤.
‘‘កោ ឆត្តិច្ឆតិ គន្ធញ្ច, កោ មាលំ កោ ឧបាហនំ;
ឥតិស្សុ តត្ថ ឃោសេន្តិ, កប្បកា សូទមាគធា;
សទា សាយញ្ច បាតោ ច, អង្គុរស្ស និវេសនេ’’តិ។ –
ចតស្សោ គាថា អង្គុរស្ស បដិបត្តិំ ទស្សេតុំ សង្គីតិការេហិ ឋបិតា។
២៩១. តត្ថ តតោតិ មរុកន្តារតោ។ និវត្តិត្វាតិ បដិនិវត្តិត្វា។ អនុប្បត្វាន ទ្វារកន្តិ ទ្វារវតីនគរំ អនុបាបុណិត្វា។ ទានំ បដ្ឋបយិ អង្គុរោតិ យក្ខេន បរិបូរិតសកលកោដ្ឋាគារោ សព្ពបាថេយ្យកំ មហាទានំ សោ អង្គុរោ បដ្ឋបេសិ។ យំតុមស្ស សុខាវហន្តិ យំ អត្តនោ សម្បតិ អាយតិញ្ច សុខនិព្ពត្តកំ។
២៩៣. កោ ឆាតោតិ កោ ជិឃច្ឆិតោ, សោ អាគន្ត្វា យថារុចិ ភុញ្ជតូតិ អធិប្បាយោ។ ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ។ តសិតោតិ បរិទហិស្សតីតិ និវាសេស្សតិ បារុបិស្សតិ ចាតិ អត្ថោ។ សន្តានីតិ បរិស្សមប្បត្តានិ។ យោគ្គានីតិ រថវាហនានិ។ ឥតោ យោជេន្តុ វាហនន្តិ ឥតោ យោគ្គសមូហតោ យថារុចិតំ គហេត្វា វាហនំ យោជេន្តុ។
២៩៤. កោ ឆត្តិច្ឆតីតិ កោ កិលញ្ជឆត្តាទិភេទំ ឆត្តំ ឥច្ឆតិ, សោ គណ្ហាតូតិ អធិប្បាយោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ គន្ធន្តិ ចតុជ្ជាតិយគន្ធាទិកំ គន្ធំ។ មាលន្តិ គន្ថិតាគន្ថិតភេទំ បុប្ផំ។ ឧបាហនន្តិ ខល្លពទ្ធាទិភេទំ ឧបាហនំ។ ឥតិស្សូតិ ឯត្ថ សូតិ និបាតមត្តំ, ឥតិ ឯវំ ‘‘កោ ឆាតោ, កោ តសិតោ’’តិអាទិនាតិ អត្ថោ។ កប្បកាតិ ន្ហាបិតកា។ សូទាតិ ភត្តការកា។ មាគធាតិ គន្ធិនោ។ សទាតិ សព្ពកាលំ ទិវសេ ទិវសេ សាយញ្ច បាតោ ច តត្ថ អង្គុរស្ស និវេសនេ ឃោសេន្តិ ឧគ្ឃោសេន្តីតិ យោជនា។
ឯវំ
២៩៥.
‘‘សុខំ សុបតិ អង្កុរោ, ឥតិ ជានាតិ មំ ជនោ;
ទុក្ខំ សុបាមិ សិន្ធក, យំ ន បស្សាមិ យាចកេ។
២៩៦.
‘‘សុខំ សុបតិ អង្កុរោ, ឥតិ ជានាតិ មំ ជនោ;
ទុក្ខំ សុបាមិ សិន្ធក, អប្បកេ សុ វនិព្ពកេ’’តិ។ –
គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ សុខំ សុបតិ អង្កុរោ, ឥតិ ជានាតិ មំ ជនោតិ ‘‘អង្កុរោ រាជា យសភោគសមប្បិតោ ទានបតិ អត្តនោ ភោគសម្បត្តិយា ទានសម្បត្តិយា ច សុខំ សុបតិ, សុខេនេវ ទុក្ខំ សុបាមិ សិន្ធកាតិ អហំ បន សិន្ធក ទុក្ខមេវ សុបាមិ។ កស្មា? យំ ន បស្សាមិ យាចកេតិ, យស្មា មម អជ្ឈាសយានុរូបំ អប្បកេ សុ វនិព្ពកេតិ វនិព្ពកជនេ អប្បកេ កតិបយេ ជាតេ ទុក្ខំ សុបាមីតិ យោជនា។ សូតិ ច និបាតមត្តំ, អប្បកេ វនិព្ពកជនេ សតីតិ អត្ថោ។
តំ សុត្វា សិន្ធកោ តស្ស ឧឡារំ ទានាធិមុត្តិំ បាកដតរំ កាតុកាមោ –
២៩៧.
‘‘សក្កោ ចេ តេ វរំ ទជ្ជា, តាវតិំសានមិស្សរោ;
កិស្ស សព្ពស្ស លោកស្ស, វរមានោ វរំ វរេ’’តិ។ –
គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – តាវតិំសានំ ទេវានំ សព្ពស្ស ច លោកស្ស ឥស្សរោ សក្កោ ‘‘វរំ វរស្សុ, អង្កុរ, យំកិញ្ចិ មនសិច្ឆិត’’ន្តិ តុយ្ហំ វរំ ទជ្ជា ទទេយ្យ ចេ, វរមានោ បត្ថយមានោ កិស្ស កីទិសំ វរំ វរេយ្យាសីតិ អត្ថោ។
អថ អង្កុរោ អត្តនោ អជ្ឈាសយំ យាថាវតោ បវេទេន្តោ –
២៩៨.
‘‘សក្កោ
កាលុដ្ឋិតស្ស មេ សតោ, សូរិយុគ្គមនំ បតិ;
ទិព្ពា ភក្ខា បាតុភវេយ្យុំ, សីលវន្តោ ច យាចកា។
២៩៩.
‘‘ទទតោ មេ ន ខីយេថ, ទត្វា នានុតបេយ្យហំ;
ទទំ ចិត្តំ បសាទេយ្យំ, ឯតំ សក្កំ វរំ វរេ’’តិ។ – ទ្វេ គាថា អភាសិ;
២៩៨. តត្ថ កាលុដ្ឋិតស្ស មេ សតោតិ កាលេ បាតោ វុដ្ឋិតស្ស អត្ថិកានំ ទក្ខិណេយ្យានំ អបចាយនបារិចរិយាទិវសេន ឧដ្ឋានវីរិយសម្បន្នស្ស សូរិយុគ្គមនំ បតីតិ សូរិយុគ្គមនវេលាយំ។ ទិព្ពា ភក្ខា បាតុភវេយ្យុន្តិ ទេវលោកបរិយាបន្នា អាហារា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ។ សីលវន្តោ ច យាចកាតិ យាចកា ច សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា ភវេយ្យុំ។
២៩៩. ទទតោ មេ ន ខីយេថាតិ អាគតាគតានំ ទានំ ទទតោ ច មេ ទេយ្យធម្មោ ន ខីយេថ, ន បរិក្ខយំ គច្ឆេយ្យ។ ទត្វា នានុតបេយ្យហន្តិ តញ្ច ទានំ ទត្វា កិញ្ចិទេវ អប្បសាទកំ ទិស្វា តេន អហំ បច្ឆា នានុតបេយ្យំ។ ទទំ ចិត្តំ បសាទេយ្យន្តិ ទទមានោ ចិត្តំ បសាទេយ្យំ, បសន្នចិត្តោយេវ ហុត្វា ទទេយ្យំ។ ឯតំ សក្កំ វរំ វរេតិ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អារោគ្យសម្បទា, ទេយ្យធម្មសម្បទា, ទក្ខិណេយ្យសម្បទា, ទេយ្យធម្មស្ស អបរិមិតសម្បទា, ទាយកសម្បទាតិ ឯតំ បញ្ចវិធំ វរំ វរេយ្យំ។ ឯត្ថ ច ‘‘កាលុដ្ឋិតស្ស មេ សតោ’’តិ ឯតេន អារោគ្យសម្បទា, ‘‘ទិព្ពា ភក្ខា បាតុភវេយ្យុ’’ន្តិ ឯតេន ទេយ្យធម្មសម្បទា, ‘‘សីលវន្តោ ច យាចកា’’តិ ឯតេន ទក្ខិណេយ្យសម្បទា, ‘‘ទទតោ មេ ន ខីយេថា’’តិ ឯតេន ទេយ្យធម្មស្ស អបរិមិតសម្បទា, ‘‘ទត្វា នានុតបេយ្យហំ, ទទំ ចិត្តំ បសាទេយ្យ’’ន្តិ ឯតេហិ ទាយកសម្បទាតិ ឥមេ បញ្ច អត្ថា វរភាវេន ឥច្ឆិតា។ តេ ច ខោ ទានមយបុញ្ញស្ស យាវទេវ ឧឡារភាវាយាតិ វេទិតព្ពា។
ឯវំ អង្កុរេន អត្តនោ អជ្ឈាសយេ បវេទិតេ តត្ថ និសិន្នោ នីតិសត្ថេ កតបរិចយោ សោនកោ នាម ឯកោ បុរិសោ តំ អតិទានតោ វិច្ឆិន្ទិតុកាមោ –
៣០០.
‘‘ន សព្ពវិត្តានិ បរេ បវេច្ឆេ, ទទេយ្យ ទានញ្ច ធនញ្ច រក្ខេ;
តស្មា ហិ ទានា ធនមេវ សេយ្យោ, អតិប្បទានេន កុលា ន ហោន្តិ។
៣០១.
‘‘អទានមតិទានញ្ច
តស្មា
សមេន វត្តេយ្យ ស ធីរធម្មោ’’តិ។ –
ទ្វេ គាថា អភាសិ។ សិន្ធកោ ឯវំ បុនបិ វីមំសិតុកាមោ ‘‘ន សព្ពវិត្តានី’’តិអាទិមាហាតិ អបរេ។
៣០០. តត្ថ សព្ពវិត្តានីតិ សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកប្បភេទានិ សព្ពានិ វិត្តូបករណានិ, ធនានីតិ អត្ថោ។ បរេតិ បរម្ហិ, បរស្សាតិ អត្ថោ ន បវេច្ឆេតិ ន ទទេយ្យ, ‘‘ទក្ខិណេយ្យា លទ្ធា’’តិ កត្វា កិញ្ចិ អសេសេត្វា សព្ពសាបតេយ្យបរិច្ចាគោ ន កាតព្ពោតិ អត្ថោ។ ទទេយ្យ ទានញ្ចាតិ សព្ពេន សព្ពំ ទានធម្មោ ន កាតព្ពោ, អថ ខោ អត្តនោ អាយញ្ច វយញ្ច ជានិត្វា វិភវានុរូបំ ទានញ្ច ទទេយ្យ។ ធនញ្ច រក្ខេតិ អលទ្ធលាភលទ្ធបរិរក្ខណរក្ខិតសម្ពន្ធវសេន ធនំ បរិបាលេយ្យ។
‘‘ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យ, ទ្វីហិ កម្មំ បយោជយេ;
ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យ, អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ។ (ទី. និ. ៣.២៦៥) –
វុត្តវិធិនា វា ធនំ រក្ខេយ្យ តម្មូលកត្តា ទានស្ស។ តយោបិ មគ្គា អញ្ញមញ្ញវិសោធនេន បដិសេវិតព្ពាតិ ហិ នីតិចិន្តកា។ តស្មា ហីតិ យស្មា ធនញ្ច រក្ខន្តោ ទានញ្ច ករោន្តោ ឧភយលោកហិតាយ បដិបន្នោ ហោតិ ធនមូលកញ្ច ទានំ, តស្មា ទានតោ ធនមេវ សេយ្យោ សុន្ទរតរោតិ អតិទានំ ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘អតិប្បទានេន កុលា ន ហោន្តី’’តិ, ធនស្ស បមាណំ អជានិត្វា ទានស្ស តំ និស្សាយ អតិប្បទានបសង្គេន កុលានិ ន ហោន្តិ នប្បវត្តន្តិ, ឧច្ឆិជ្ជន្តីតិ អត្ថោ។
៣០១. ឥទានិ វិញ្ញូនំ បសំសិតមេវត្ថំ ‘‘អទានមតិទានញ្ចា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ អទានមតិទានញ្ចាតិ សព្ពេន សព្ពំ កដច្ឆុភិក្ខាយបិ តណ្ឌុលមុដ្ឋិយាបិ អទានំ, បមាណំ អតិក្កមិត្វា បរិច្ចាគសង្ខាតំ អតិទានញ្ច បណ្ឌិតា ពុទ្ធិមន្តោ សបញ្ញជាតិកា នប្បសំសន្តិ ន វណ្ណយន្តិ។ សព្ពេន សព្ពំ អទានេន ហិ សម្បរាយិកតោ អត្ថតោ បរិពាហិរោ ហោតិ។ អតិទានេន ទិដ្ឋធម្មិកបវេណី ន បវត្តតិ។ សមេន វត្តេយ្យាតិ អវិសមេន ស ធីរធម្មោតិ យា យថាវុត្តា ទានាទានប្បវត្តិ, សោ ធីរានំ ធិតិសម្បន្នានំ នីតិនយកុសលានំ ធម្មោ, តេហិ គតមគ្គោតិ ទីបេតិ។
តំ
៣០២.
‘‘អហោ វត រេ អហមេវ ទជ្ជំ, សន្តោ ច មំ សប្បុរិសា ភជេយ្យុំ;
មេឃោវ និន្នានិ បរិបូរយន្តោ, សន្តប្បយេ សព្ពវនិព្ពកានំ។
៣០៣.
‘‘យស្ស យាចនកេ ទិស្វា, មុខវណ្ណោ បសីទតិ;
ទត្វា អត្តមនោ ហោតិ, តំ ឃរំ វសតោ សុខំ។
៣០៤.
‘‘យស្ស យាចនកេ ទិស្វា, មុខវណ្ណោ បសីទតិ;
ទត្វា អត្តមនោ ហោតិ, ឯសា យញ្ញស្ស សម្បទា។
៣០៥.
‘‘បុព្ពេវ ទានា សុមនោ, ទទំ ចិត្តំ បសាទយេ;
ទត្វា អត្តមនោ ហោតិ, ឯសា យញ្ញស្ស សម្បទា’’តិ។ –
ចតូហិ គាថាហិ អត្តនា បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ បកាសេសិ។
៣០២. តត្ថ អហោ វតាតិ សាធុ វត។ រេតិ អាលបនំ។ អហមេវ ទជ្ជន្តិ អហំ ទជ្ជមេវ។ អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ សន្តោ ច មំ សប្បុរិសា ភជេយ្យុន្តិ តស្មិញ្ច ទានេ សន្តោ ឧបសន្តកាយវចីមនោសមាចារា សប្បុរិសា សាធវោ មំ ភជេយ្យុំ ឧបគច្ឆេយ្យុំ។ មេឃោវ និន្នានិ បរិបូរយន្តោតិ អហំ អភិប្បវស្សន្តោ មហាមេឃោ វិយ និន្នានិ និន្នដ្ឋានានិ សព្ពេសំ វនិព្ពកានំ អធិប្បាយេ បរិបូរយន្តោ អហោ វត តេ សន្តប្បេយ្យន្តិ។
៣០៣. យស្ស យាចនកេ ទិស្វាតិ យស្ស បុគ្គលស្ស ឃរមេសិនោ យាចនកេ ទិស្វា ‘‘បឋមំ តាវ ឧបដ្ឋិតំ វត មេ បុញ្ញក្ខេត្ត’’ន្តិ សទ្ធាជាតស្ស មុខវណ្ណោ បសីទតិ, យថាវិភវំ បន តេសំ អត្តមនោ បីតិសោមនស្សេហិ គហិតចិត្តោ ហោតិ។ តន្តិ យទេត្ថ យាចកានំ ទស្សនំ
៣០៤. ឯសា យញ្ញស្ស សម្បទាតិ ឯសា យញ្ញស្ស សម្បត្តិ បារិបូរិ, និប្ផត្តីតិ អត្ថោ។
៣០៥. បុព្ពេវ ទានា សុមនោតិ ‘‘សម្បត្តីនំ និទានំ អនុគាមិកំ និធានំ និធេស្សាមី’’តិ មុញ្ចនចេតនាយ បុព្ពេ ឯវ ទានូបករណស្ស សម្បាទនតោ បដ្ឋាយ សុមនោ សោមនស្សជាតោ ភវេយ្យ។ ទទំ ចិត្តំ បសាទយេតិ ទទន្តោ ទេយ្យធម្មំ ទក្ខិណេយ្យហត្ថេ បតិដ្ឋាបេន្តោ ‘‘អសារតោ ធនតោ សារាទានំ ករោមី’’តិ អត្តនោ ចិត្តំ បសាទេយ្យ។ ទត្វា អត្តមនោ ហោតីតិ ទក្ខិណេយ្យានំ ទេយ្យធម្មំ បរិច្ចជិត្វា ‘‘បណ្ឌិតបញ្ញត្តំ នាម មយា អនុដ្ឋិតំ, អហោ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ អត្តមនោ បមុទិតមនោ បីតិសោមនស្សជាតោ ហោតិ។ ឯសា យញ្ញស្ស សម្បទាតិ យា
ឯវំ អង្កុរោ អត្តនោ បដិបជ្ជនវិធិំ បកាសេត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ អភិវឌ្ឍមានទានជ្ឈាសយោ ទិវសេ ទិវសេ មហាទានំ បវត្តេសិ។ តេន តទា សព្ពរជ្ជានិ ឧន្នង្គលានិ កត្វា មហាទានេ ទិយ្យមានេ បដិលទ្ធសព្ពូបករណា មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ កម្មន្តេ បហាយ យថាសុខំ វិចរិំសុ, តេន រាជូនំ កោដ្ឋាគារានិ បរិក្ខយំ អគមំសុ។ តតោ រាជានោ អង្កុរស្ស ទូតំ បាហេសុំ – ‘‘ភោតោ ទានំ និស្សាយ អម្ហាកំ អាយស្ស វិនាសោ អហោសិ, កោដ្ឋាគារានិ បរិក្ខយំ គតានិ, តត្ថ យុត្តមត្តំ ញាតព្ព’’ន្តិ។
តំ សុត្វា អង្កុរោ ទក្ខិណាបថំ គន្ត្វា ទមិឡវិសយេ សមុទ្ទស្ស អវិទូរដ្ឋានេ មហតិយោ អនេកទានសាលាយោ ការាបេត្វា មហាទានានិ បវត្តេន្តោ យាវតាយុកំ ឋត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ
៣០៦.
‘‘សដ្ឋិ វាហសហស្សានិ, អង្កុរស្ស និវេសនេ;
ភោជនំ ទីយតេ និច្ចំ, បុញ្ញបេក្ខស្ស ជន្តុនោ។
៣០៧.
‘‘តិសហស្សានិ
អង្កុរំ ឧបជីវន្តិ, ទានេ យញ្ញស្ស វាវដា។
៣០៨.
‘‘សដ្ឋិ បុរិសសហស្សានិ, អាមុត្តមណិកុណ្ឌលា;
អង្កុរស្ស មហាទានេ, កដ្ឋំ ផាលេន្តិ មាណវា។
៣០៩.
‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានិ
អង្កុរស្ស មហាទានេ, វិធា បិណ្ឌេន្តិ នារិយោ។
៣១០.
‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានិ, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
អង្កុរស្ស មហាទានេ, ទព្ពិគាហា ឧបដ្ឋិតា។
៣១១.
‘‘ពហុំ ពហូនំ បាទាសិ, ចិរំ បាទាសិ ខត្តិយោ;
សក្កច្ចញ្ច សហត្ថា ច, ចិត្តីកត្វា បុនប្បុនំ។
៣១២.
‘‘ពហូ មាសេ ច បក្ខេ ច, ឧតុសំវច្ឆរានិ ច;
មហាទានំ បវត្តេសិ, អង្កុរោ ទីឃមន្តរំ។
៣១៣.
‘‘ឯវំ ទត្វា យជិត្វា ច, អង្កុរោ ទីឃមន្តរំ;
សោ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសូបគោ អហូ’’តិ។ – គាថា អាហំសុ;
៣០៦. តថ សដ្ឋិ វាហសហស្សានីតិ វាហានំ សដ្ឋិសហស្សានិ គន្ធសាលិតណ្ឌុលាទិបូរិតវាហានំ សដ្ឋិសហស្សានិ។ បុញ្ញបេក្ខស្ស ទានជ្ឈាសយស្ស ទានាធិមុត្តស្ស អង្កុរស្ស និវេសនេ និច្ចំ ទិវសេ ទិវសេ ជន្តុនោ សត្តកាយស្ស ភោជនំ ទីយតេតិ យោជនា។
៣០៧-៨. តិសហស្សានិ សូទា ហីតិ តិសហស្សមត្តា សូទា ភត្តការកា។ តេ ច ខោ បន បធានភូតា អធិប្បេតា, តេសុ ឯកមេកស្ស បន អាមុត្តមណិកុណ្ឌលាតិ នានាមណិវិចិត្តកុណ្ឌលធរា។ និទស្សនមត្តញ្ចេតំ, អាមុត្តកដកកដិសុត្តាទិអាភរណាបិ តេ អហេសុំ។ អង្កុរំ ឧបជីវន្តីតិ តំ ឧបនិស្សាយ ទានេ យញ្ញស្ស វាវដាតិ កដ្ឋំ ផាលេន្តិ មាណវាតិ នានប្បការានំ ខជ្ជភោជ្ជាទិអាហារវិសេសានំ បចនាយ អលង្កតបដិយត្តា តរុណមនុស្សា កដ្ឋានិ ផាលេន្តិ វិទាលេន្តិ។
៣០៩. វិធាតិ វិធាតព្ពានិ ភោជនយោគ្គានិ កដុកភណ្ឌានិ។ បិណ្ឌេន្តីតិ បិសនវសេន បយោជេន្តិ។
៣១០. ទព្ពិគាហាតិ កដច្ឆុគាហិកា។ ឧបដ្ឋិតាតិ បរិវេសនដ្ឋានំ ឧបគន្ត្វា ឋិតា ហោន្តិ។
៣១១. ពហុន្តិ មហន្តំ បហូតិកំ។ ពហូនន្តិ អនេកេសំ។ បាទាសីតិ បការេហិ អទាសិ។ ចីរន្តិ ចិរកាលំ។ វីសតិវស្សសហស្សាយុកេសុ ហិ មនុស្សេសុ សោ ឧប្បន្នោ។ ពហុំ ពហូនំ ចិរកាលញ្ច ទេន្តោ យថា អទាសិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សក្កច្ចញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សក្កច្ចន្តិ សាទរំ, អនបវិទ្ធំ អនវញ្ញាតំ កត្វា។ សហត្ថាតិ សហត្ថេន, ន អាណាបនមត្តេន។ ចិត្តីកត្វាតិ គារវពហុមានយោគេន ចិត្តេន ករិត្វា បូជេត្វា។ បុនប្បុនន្តិ ពហុសោ ន ឯកវារំ, កតិបយវារេ វា អកត្វា អនេកវារំ បាទាសីតិ យោជនា។
៣១២. ឥទានិ តមេវ បុនប្បុនំ ករណំ វិភាវេតុំ ‘‘ពហូ មាសេ ចា’’តិ គាថមាហំសុ។ តត្ថ ពហូ មាសេតិ ចិត្តមាសាទិកេ ពហូ អនេកេ មាសេ។ បក្ខេតិ កណ្ហសុក្កភេទេ ពហូ បក្ខេ។ ឧតុសំវច្ឆរានិ ចាតិ វសន្តគិម្ហាទិកេ ពហូ ឧតូ ច សំវច្ឆរានិ ច, សព្ពត្ថ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ។ ទីឃមន្តរន្តិ ទីឃកាលមន្តរំ។ ឯត្ថ ច ‘‘ចិរំ បាទាសី’’តិ ចិរកាលំ ទានស្ស បវត្តិតភាវំ វត្វា បុន តស្ស និរន្តរមេវ
៣១៣. ឯវន្តិ ទត្វា យជិត្វា ចាតិ អត្ថតោ ឯកមេវ, កេសញ្ចិ ទក្ខិណេយ្យានំ ឯកច្ចស្ស ទេយ្យធម្មស្ស បរិច្ចជនវសេន ទត្វា, បុន ‘‘ពហុំ ពហូនំ បាទាសី’’តិ វុត្តនយេន អត្ថិកានំ សព្ពេសំ យថាកាមំ ទេន្តោ មហាយាគវសេន យជិត្វា។ សោ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ តាវតិំសូបគោ អហូតិ សោ អង្កុរោ អាយុបរិយោសានេ មនុស្សត្ថភាវំ បហាយ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន តាវតិំសទេវនិកាយូបគោ អហោសិ។
ឯវំ តស្មិំ តាវតិំសេសុ និព្ពត្តិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តេ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ឥន្ទកោ នាម មាណវោ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស បសន្នមានសោ កដច្ឆុភិក្ខំ ទាបេសិ។ សោ អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា ខេត្តគតស្ស បុញ្ញស្ស អានុភាវេន តាវតិំសេសុ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ទិព្ពេហិ រូបាទីហិ ទសហិ ឋានេហិ អង្កុរំ ទេវបុត្តំ អភិភវិត្វា វិរោចតិ។ តេន វុត្តំ –
៣១៤.
‘‘កដច្ឆុភិក្ខំ ទត្វាន, អនុរុទ្ធស្ស ឥន្ទកោ;
សោ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសូបគោ អហុ។
៣១៥.
‘‘ទសហិ ឋានេហិ អង្កុរំ, ឥន្ទកោ អតិរោចតិ;
រូបេ សទ្ទេ រសេ គន្ធេ, ផោដ្ឋព្ពេ ច មនោរមេ។
៣១៦.
‘‘អាយុនា យសសា ចេវ, វណ្ណេន ច សុខេន ច;
អាធិបច្ចេន អង្កុរំ, ឥន្ទកោ អតិរោចតី’’តិ។
៣១៤-៥. តត្ថ រូបេតិ រូបហេតុ, អត្តនោ រូបសម្បត្តិនិមិត្តន្តិ អត្ថោ។ សទ្ទេតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អាយុនាតិ ជីវិតេន។ ននុ ច ទេវានំ ជីវិតំ បរិច្ឆិន្នប្បមាណំ វុត្តំ។ សច្ចំ វុត្តំ, តំ បន យេភុយ្យវសេន។ តថា ហិ ឯកច្ចានំ ទេវានំ យោគវិបត្តិអាទិនា អន្តរាមរណំ ហោតិយេវ។ ឥន្ទកោ បន តិស្សោ វស្សកោដិយោ សដ្ឋិ ច វស្សសហស្សានិ បរិបូរេតិយេវ។ តេន វុត្តំ ‘‘អាយុនា អតិរោចតី’’តិ។ យសសាតិ មហតិយា បរិវារសម្បត្តិយា វណ្ណេនាតិ សណ្ឋានសម្បត្តិយា។ វណ្ណធាតុសម្បទា បន ‘‘រូបេ’’តិ ឥមិនា វុត្តាយេវ។ អាធិបច្ចេនាតិ ឥស្សរិយេន។
ឯវំ អង្កុរេ ច ឥន្ទកេ ច តាវតិំសេសុ និព្ពត្តិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តេសុ អម្ហាកំ ភគវា អភិសម្ពោធិតោ សត្តមេ សំវច្ឆរេ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ
‘‘មហាទានំ តយា ទិន្នំ, អង្កុរ ទីឃមន្តរំ;
អតិទូរេ និសិន្នោសិ, អាគច្ឆ មម សន្តិកេ’’តិ។ –
គាថមាហ។ តំ សុត្វា អង្កុរោ ‘‘ភគវា មយា ចិរកាលំ ពហុំ ទេយ្យធម្មំ បរិច្ចជិត្វា បវត្តិតម្បិ មហាទានំ ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិវិរហេន អខេត្តេ វុត្តពីជំ វិយ ន ឧឡារផលំ អហោសិ, ឥន្ទកស្ស បន កដច្ឆុភិក្ខាទានម្បិ ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិយា សុខេត្តេ វុត្តពីជំ វិយ អតិវិយ ឧឡារផលំ ជាត’’ន្តិ អាហ។ តមត្ថំ ទស្សេន្តេ សង្គីតិការា –
៣១៧.
‘‘តាវតិំសេ យទា ពុទ្ធោ, សិលាយំ បណ្ឌុកម្ពលេ;
បារិច្ឆត្តយមូលម្ហិ, វិហាសិ បុរិសុត្តមោ។
៣១៨.
‘‘ទសសុ លោកធាតូសុ, សន្និបតិត្វាន ទេវតា;
បយិរុបាសន្តិ សម្ពុទ្ធំ, វសន្តំ នគមុទ្ធនិ។
៣១៩.
‘‘ន កោចិ ទេវោ វណ្ណេន, សម្ពុទ្ធំ អតិរោចតិ;
សព្ពេ ទេវេ អតិក្កម្ម, សម្ពុទ្ធោវ វិរោចតិ។
៣២០.
‘‘យោជនានិ
អវិទូរេវ ពុទ្ធស្ស, ឥន្ទកោ អតិរោចតិ។
៣២១.
‘‘ឱលោកេត្វាន សម្ពុទ្ធោ, អង្កុរញ្ចាបិ ឥន្ទកំ;
ទក្ខិណេយ្យំ សម្ភាវេន្តោ, ឥទំ វចនមព្រវិ។
៣២២.
‘‘មហាទានំ
អតិទូរេ និសិន្នោសិ, អាគច្ឆ មម សន្តិកេ។
៣២៣.
‘‘ចោទិតោ
កិំ មយ្ហំ តេន ទានេន, ទក្ខិណេយ្យេន សុញ្ញតំ។
៣២៤.
‘‘អយំ សោ ឥន្ទកោ យក្ខោ, ទជ្ជា ទានំ បរិត្តកំ;
អតិរោចតិ អម្ហេហិ, ចន្ទោ តារគណេ យថា។
៣២៥.
‘‘ឧជ្ជង្គលេ យថា ខេត្តេ, ពីជំ ពហុម្បិ រោបិតំ;
ន វិបុលំ ផលំ ហោតិ, នបិ តោសេតិ កស្សកំ។
៣២៦.
‘‘តថេវ ទានំ ពហុកំ, ទុស្សីលេសុ បតិដ្ឋិតំ;
ន វិបុលំ ផលំ ហោតិ, នបិ តោសេតិ ទាយកំ។
៣២៧.
‘‘យថាបិ ភទ្ទកេ ខេត្តេ, ពីជំ អប្បម្បិ រោបិតំ;
សម្មា ធារំ បវេច្ឆន្តេ, ផលំ តោសេសិ កស្សកំ។
៣២៨.
‘‘តថេវ សីលវន្តេសុ, គុណវន្តេសុ តាទិសុ;
អប្បកម្បិ កតំ ការំ, បុញ្ញំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិ។ – គាថាយោ អវោចុំ;
៣១៧. តត្ថ តាវតិំសេតិ តាវតិំសភវនេ។ សិលាយំ បណ្ឌុកម្ពលេតិ បណ្ឌុកម្ពលនាមកេ សិលាសនេ បុរិសុត្តមោ ពុទ្ធោ យទា វិហាសីតិ យោជនា។
៣១៨. ទសសុ លោកធាតូសុ, សន្និបតិត្វាន ទេវតាតិ ជាតិខេត្តសញ្ញិតេសុ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ កាមាវចរទេវតា ព្រហ្មទេវតា ច ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បយិរុបាសនាយ ធម្មស្សវនត្ថញ្ច ឯកតោ សន្និបតិត្វា។ តេនាហ ‘‘បយិរុបាសន្តិ សម្ពុទ្ធំ, វសន្តំ នគមុទ្ធនី’’តិ, សិនេរុមុទ្ធនីតិ អត្ថោ។
៣២០. យោជនានិ ទស ទ្វេ ច, អង្កុរោយំ តទា អហូតិ អយំ យថាវុត្តចរិតោ អង្កុរោ តទា សត្ថុ សម្មុខកាលេ ទស ទ្វេ យោជនានិ អន្តរំ កត្វា អហុ។ សត្ថុ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសយោជនន្តរេ ឋានេ និសិន្នោ អហោសីតិ អត្ថោ។
៣២៣. ចោទិតោ ភាវិតត្តេនាតិ បារមិបរិភាវិតាយ អរិយមគ្គភាវនាយ ភាវិតត្តេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ចោទិតោ។ កិំ មយ្ហំ តេនាតិអាទិកា សត្ថុ បដិវចនវសេន អង្កុរេន វុត្តគាថា។ ទក្ខិណេយ្យេន សុញ្ញតន្តិ យំ ទក្ខិណេយ្យេន សុញ្ញតំ រិត្តកំ វិរហិតំ តទា មម ទានំ, តស្មា ‘‘កិំ មយ្ហំ តេនា’’តិ អត្តនោ ទានបុញ្ញំ ហីឡេន្តោ វទតិ។
៣២៤. យក្ខោតិ ទេវបុត្តោ។ ទជ្ជាតិ ទត្វា។ អតិរោចតិ អម្ហេហីតិ អត្តនា មាទិសេហិ អតិវិយ វិរោចតិ។ ហីតិ វា និបាតមត្តំ, អម្ហេ អតិក្កមិត្វា អភិភវិត្វា វិរោចតីតិ អត្ថោ។ យថា កិន្តិ អាហ ‘‘ចន្ទោ តារគណេ យថា’’តិ។
៣២៥-៦. ឧជ្ជង្គលេតិ អតិវិយ ថទ្ធភូមិភាគេ។ ‘‘ឩសរេ’’តិ កេចិ វទន្តិ។ រោបិតន្តិ វុត្តំ, វបិត្វា វា ឧទ្ធរិត្វា វា បុន រោបិតំ។ នបិ តោសេតីតិ ន នន្ទយតិ, អប្បផលតាយ វា តុដ្ឋិំ ន ជនេតិ។ តថេវាតិ យថា ឧជ្ជង្គលេ ខេត្តេ ពហុម្បិ ពីជំ រោបិតំ វិបុលផលំ ឧឡារផលំ ន ហោតិ, តតោ ឯវ កស្សកំ ន តោសេតិ, តថា ទុស្សីលេសុ សីលវិរហិតេសុ ពហុកម្បិ ទានំ បតិដ្ឋាបិតំ វិបុលផលំ មហប្ផលំ ន ហោតិ, តតោ ឯវ ទាយកំ ន តោសេតីតិ អត្ថោ។
៣២៧-៨. យថាបិ ភទ្ទកេតិ គាថាទ្វយស្ស វត្តវិបរិយាយេន អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា។ តត្ថ សម្មា ធារំ បវេច្ឆន្តេតិ វុដ្ឋិធារំ សម្មទេវ បវត្តេន្តេ, អន្វឌ្ឍមាសំ អនុទសាហំ អនុបញ្ចាហំ ទេវេ វស្សន្តេតិ អត្ថោ។ គុណវន្តេសូតិ ឈានាទិគុណយុត្តេសុ។ តាទិសូតិ ឥដ្ឋាទីសុ ការន្តិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ, ឧបការោតិ អត្ថោ។ កីទិសោ ឧបការោតិ អាហ ‘‘បុញ្ញ’’ន្តិ។
៣២៩.
‘‘វិចេយ្យ ទានំ ទាតព្ពំ, យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ;
វិចេយ្យ ទានំ ទត្វាន, សគ្គំ គច្ឆន្តិ ទាយកា។
៣៣០.
‘‘វិចេយ្យ
ឯតេសុ ទិន្នានិ មហប្ផលានិ, ពីជានិ វុត្តានិ យថា សុខេត្តេ’’តិ។ –
អយំ សង្គីតិការេហិ ឋបិតា គាថា។
៣២៩. តត្ថ វិចេយ្យាតិ វិចិនិត្វា, បុញ្ញក្ខេត្តំ បញ្ញាយ ឧបបរិក្ខិត្វា។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។
តយិទំ អង្កុរបេតវត្ថុ សត្ថារា តាវតិំសភវនេ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានំ បុរតោ ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិវិភាវនត្ថំ ‘‘មហាទានំ តយា ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា អត្តនា សមុដ្ឋាបិតំ, តត្ថ តយោ មាសេ អភិធម្មំ ទេសេត្វា មហាបវារណាយ ទេវគណបរិវុតោ ទេវទេវោ ទេវលោកតោ សង្កស្សនគរំ ឱតរិត្វា អនុក្កមេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចតុបរិសមជ្ឈេ ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិវិភាវនត្ថមេវ ‘‘យស្ស អត្ថាយ គច្ឆាមា’’តិអាទិនា វិត្ថារតោ ទេសេត្វា ចតុសច្ចកថាយ ទេសនាយ កូដំ គណ្ហិ។ ទេសនាវសានេ តេសំ អនេកកោដិបាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
អង្កុរបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ឧត្តរមាតុបេតិវត្ថុវណ្ណនា
ទិវាវិហារគតំ ភិក្ខុន្តិ ឥទំ ឧត្តរមាតុបេតិវត្ថុ។ តត្រាយំ អត្ថវិភាវនា – សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ បឋមមហាសង្គីតិយា បវត្តិតាយ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ទ្វាទសហិ
សោ ច សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឯកទិវសំ នគរបដិសង្ខរណិយានំ ទារូនំ អត្ថាយ វឌ្ឍកិយោ គហេត្វា អរញ្ញំ គតោ។ តត្ថ អាយស្មតោ មហាកច្ចាយនត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឧបគន្ត្វា ថេរំ តត្ថ បំសុកូលចីវរធរំ វិវិត្តំ និសិន្នំ ទិស្វា ឥរិយាបថេយេវ បសីទិត្វា កតបដិសន្ថារោ វន្ទិត្វា
សោ ទុតិយទិវសេ កាលស្សេវ បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បដិយាទាបេត្វា កាលំ អារោចាបេត្វា សទ្ធិំ ភិក្ខូហិ អាគច្ឆន្តស្ស ថេរស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា វន្ទិត្វា បុរក្ខត្វា គេហំ បវេសេសិ។ អថ មហារហកប្បិយបច្ចត្ថរណអត្ថតេសុ អាសនេសុ ថេរេ ច ភិក្ខូសុ ច និសិន្នេសុ គន្ធបុប្ផធូបេហិ បូជំ កត្វា បណីតេន អន្នបានេន តេ សន្តប្បេត្វា សញ្ជាតប្បសាទោ កតញ្ជលី អនុមោទនំ សុណិត្វា កតភត្តានុមោទនេ ថេរេ គច្ឆន្តេ បត្តំ គហេត្វា អនុគច្ឆន្តោ នគរតោ និក្ខមិត្វា បដិនិវត្តន្តោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ និច្ចំ មម គេហំ បវិសិតព្ព’’ន្តិ យាចិត្វា ថេរស្ស អធិវាសនំ ញត្វា និវត្តិ។ ឯវំ សោ ថេរំ ឧបដ្ឋហន្តោ តស្ស ឱវាទេ បតិដ្ឋាយ
មាតា បនស្ស មច្ឆេរមលបរិយុដ្ឋិតចិត្តា ហុត្វា ឯវំ បរិភាសិ – ‘‘យំ ត្វំ មម អនិច្ឆន្តិយា ឯវ សមណានំ អន្នបានំ ទេសិ, តំ តេ បរលោកេ លោហិតំ សម្បជ្ជតូ’’តិ។ ឯកំ បន មោរបិញ្ឆកលាបំ វិហារមហទិវសេ ទិយ្យមានំ អនុជានិ។ សា កាលំ កត្វា បេតយោនិយំ ឧប្បជ្ជិ, មោរបិញ្ឆកលាបទានានុមោទនេន បនស្សា កេសា នីលា សិនិទ្ធា វេល្លិតគ្គា សុខុមា ទីឃា ច អហេសុំ។ សា យទា គង្គានទិំ ‘‘បានីយំ បិវិស្សាមី’’តិ ឱតរតិ, តទា នទី លោហិតបូរា ហោតិ។ សា បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ ខុប្បិបាសាភិភូតា វិចរិត្វា ឯកទិវសំ កង្ខារេវតត្ថេរំ គង្គាយ តីរេ ទិវាវិហារំ និសិន្នំ ទិស្វា អត្តានំ អត្តនោ កេសេហិ បដិច្ឆាទេត្វា ឧបសង្កមិត្វា បានីយំ យាចិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ –
៣៣១.
‘‘ទិវាវិហារគតំ ភិក្ខុំ, គង្គាតីរេ និសិន្នកំ;
តំ បេតី ឧបសង្កម្ម, ទុព្ពណ្ណា ភីរុទស្សនា។
៣៣២.
‘‘កេសា
កេសេហិ សា បដិច្ឆន្នា, សមណំ ឯតទព្រវី’’តិ។ –
ឥមា ទ្វេ គាថា សង្គីតិការកេហិ ឥធ អាទិតោ ឋបិតា។
តត្ថ ភីរុទស្សនាតិ ភយានកទស្សនា។ ‘‘រុទ្ទទស្សនា’’តិ វា បាឋោ, ពីភច្ឆភារិយទស្សនាតិ អត្ថោ។ យាវភូមាវលម្ពរេតិ យាវ ភូមិ, តាវ ឱលម្ពន្តិ។ បុព្ពេ ‘‘ភិក្ខុ’’ន្តិ ច បច្ឆា ‘‘សមណ’’ន្តិ ច កង្ខារេវតត្ថេរមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។
សា បន បេតី ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា បានីយំ យាចន្តី –
៣៣៣.
‘‘បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ, យតោ កាលកតា អហំ;
នាភិជានាមិ
ទេហិ ត្វំ បានិយំ ភន្តេ, តសិតា បានិយាយ មេ’’តិ។ – ឥមំ គាថមាហ;
៣៣៣. តត្ថ នាភិជានាមិ ភុត្តំ វាតិ ឯវំ ទីឃមន្តរេ កាលេ ភោជនំ ភុត្តំ វា បានីយំ បីតំ វា នាភិជានាមិ, ន ភុត្តំ ន បីតន្តិ អត្ថោ។ តសិតាតិ បិបាសិតា។ បានិយាយាតិ បានីយត្ថាយ អាហិណ្ឌន្តិយា មេ បានីយំ ទេហិ, ភន្តេតិ យោជនា។
ឥតោ បរំ –
៣៣៤.
‘‘អយំ សីតោទិកា គង្គា, ហិមវន្តតោ សន្ទតិ;
បិវ ឯត្តោ គហេត្វាន, កិំ មំ យាចសិ បានិយំ។
៣៣៥.
‘‘សចាហំ ភន្តេ គង្គាយ, សយំ គណ្ហាមិ បានិយំ;
លោហិតំ មេ បរិវត្តតិ, តស្មា យាចាមិ បានិយំ។
៣៣៦.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, គង្គា តេ ហោតិ លោហិតំ។
៣៣៧.
‘‘បុត្តោ
សោ ច មយ្ហំ អកាមាយ, សមណានំ បវេច្ឆតិ។
៣៣៨.
‘‘ចីវរំ
តមហំ បរិភាសាមិ, មច្ឆេរេន ឧបទ្ទុតា។
៣៣៩.
‘‘យំ ត្វំ មយ្ហំ អកាមាយ, សមណានំ បវេច្ឆសិ;
ចីវរំ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ។
៣៤០.
‘‘ឯតំ តេ បរលោកស្មិំ, លោហិតំ ហោតុ ឧត្តរ;
តស្សកម្មវិបាកេន, គង្គា មេ ហោតិ លោហិត’’ន្តិ។ –
ឥមា ថេរស្ស ច បេតិយា ច វចនបដិវចនគាថា។
៣៣៤. តត្ថ ហិមវន្តតោតិ មហតោ ហិមស្ស អត្ថិតាយ ‘‘ហិមវា’’តិ លទ្ធនាមតោ បព្ពតរាជតោ។ សន្ទតីតិ បវត្តតិ។ ឯត្តោតិ ឥតោ មហាគង្គាតោ។ កិន្តិ កស្មា មំ យាចសិ បានីយំ, គង្គានទិំ ឱតរិត្វា យថារុចិ បិវាតិ ទស្សេតិ។
៣៣៥. លោហិតំ មេ បរិវត្តតីតិ ឧទកំ សន្ទមានំ មយ្ហំ បាបកម្មផលេន លោហិតំ ហុត្វា បរិវត្តតិ បរិណមតិ, តាយ គហិតមត្តំ ឧទកំ លោហិតំ ជាយតិ។
៣៣៧-៤០. មយ្ហំ អកាមាយាតិ មម អនិច្ឆន្តិយា។ បវេច្ឆតីតិ ទេតិ។ បច្ចយន្តិ គិលានបច្ចយំ។ ឯតន្តិ យំ ឯតំ ចីវរាទិកំ បច្ចយជាតំ សមណានំ បវេច្ឆសិ ទេសិ, ឯតំ តេ បរលោកស្មិំ លោហិតំ ហោតុ ឧត្តរាតិ អភិសបនវសេន កតំ បាបកម្មំ, តស្ស វិបាកេនាតិ យោជនា។
អថាយស្មា រេវតោ តំ បេតិំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បានីយំ អទាសិ, បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភត្តំ គហេត្វា ភិក្ខូនមទាសិ, សង្ការកូដាទិតោ បំសុកូលំ គហេត្វា ធោវិត្វា ភិសិញ្ច ចិមិលិកញ្ច កត្វា ភិក្ខូនំ អទាសិ, តេន ចស្សា បេតិយា ទិព្ពសម្បត្តិយោ អហេសុំ។ សា ថេរស្ស
ឧត្តរមាតុបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១១. សុត្តបេតវត្ថុវណ្ណនា
អហំ បុរេ បព្ពជិតស្ស ភិក្ខុនោតិ ឥទំ សុត្តបេតវត្ថុ។ តស្ស កា ឧប្បត្តិ? សាវត្ថិយា កិរ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ គាមកេ អម្ហាកំ សត្ថរិ អនុប្បន្នេយេវ សត្តន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ អញ្ញតរោ ទារកោ ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបដ្ឋហិ។ តស្ស មាតា តស្មិំ វយប្បត្តេ តស្សត្ថាយ សមានកុលតោ អញ្ញតរំ កុលធីតរំ អានេសិ។ វិវាហទិវសេយេវ ច សោ កុមារោ សហាយេហិ សទ្ធិំ ន្ហាយិតុំ គតោ អហិនា ទដ្ឋោ កាលមកាសិ, ‘‘យក្ខគាហេនា’’តិបិ
អថ សោ តំ ទារិកំ អត្តនោ វិមានំ នេតុកាមោ ‘‘កេន នុ ខោ ឧបាយេន ឯសា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយកម្មំ កត្វា មយា សទ្ធិំ ឥធ អភិរមេយ្យា’’តិ តស្សា ទិព្ពភោគសម្បត្តិយា អនុភវនហេតុំ វីមំសន្តោ បច្ចេកពុទ្ធំ ចីវរកម្មំ ករោន្តំ ទិស្វា មនុស្សរូបេន គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, សុត្តកេន អត្ថោ អត្ថី’’តិ អាហ។ ‘‘ចីវរកម្មំ ករោមិ, ឧបាសកា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អសុកស្មិំ ឋានេ សុត្តភិក្ខំ ចរថា’’តិ តស្សា ទារិកាយ គេហំ ទស្សេសិ។ បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ គន្ត្វា ឃរទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ អថ សា បច្ចេកពុទ្ធំ តត្ថ ឋិតំ ទិស្វា បសន្នមានសា ‘‘សុត្តកេន មេ អយ្យោ អត្ថិកោ’’តិ ញត្វា ឯកំ សុត្តគុឡំ អទាសិ។ អថ សោ អមនុស្សោ មនុស្សរូបេន តស្ស ទារិកាយ ឃរំ គន្ត្វា តស្សា មាតរំ យាចិត្វា តាយ សទ្ធិំ កតិបាហំ វសិត្វា តស្សា មាតុយា អនុគ្គហត្ថំ តស្មិំ គេហេ សព្ពភាជនានិ ហិរញ្ញសុវណ្ណស្ស បូរេត្វា សព្ពត្ថ ឧបរិ នាមំ លិខិ ‘‘ឥទំ ទេវទត្តិយំ ធនំ ន កេនចិ គហេតព្ព’’ន្តិ, តញ្ច ទារិកំ គហេត្វា អត្តនោ
តតោ
៣៤១.
‘‘អហំ បុរេ បព្ពជិតស្ស ភិក្ខុនោ,
សុត្តំ អទាសិំ ឧបសង្កម្ម យាចិតា;
តស្ស វិបាកោ
ពហុកា ច មេ ឧប្បជ្ជរេ វត្ថកោដិយោ។
៣៤២.
‘‘បុប្ផាភិកិណ្ណំ រមិតំ វិមានំ, អនេកចិត្តំ នរនារិសេវិតំ;
សាហំ ភុញ្ជាមិ ច បារុបាមិ ច, បហូតវិត្តា ន ច តាវ ខីយតិ។
៣៤៣.
‘‘តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកមន្វយា, សុខញ្ច សាតញ្ច ឥធូបលព្ភតិ;
សាហំ គន្ត្វា បុនទេវ មានុសំ, កាហាមិ បុញ្ញានិ នយយ្យបុត្ត ម’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
៣៤១. តត្ថ ‘‘បព្ពជិតស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ឥទំ បច្ចេកពុទ្ធំ សទ្ធាយ វុត្តំ។ សោ ហិ កាមាទិមលានំ អត្តនោ សន្តានតោ អនវសេសតោ បព្ពាជិតត្តា បហីនត្តា បរមត្ថតោ ‘‘បព្ពជិតោ’’តិ, ភិន្នកិលេសត្តា ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ច វត្តព្ពតំ អរហតិ។ សុត្តន្តិ កប្បាសិយសុត្តំ។ ឧបសង្កម្មាតិ មយ្ហំ គេហំ ឧបសង្កមិត្វា។ យាចិតាតិ ‘‘ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយាន យាចនា’’តិ (ជា. ១.៧.៥៩) ឯវំ វុត្តាយ កាយវិញ្ញត្តិបយោគសង្ខាតាយ ភិក្ខាចរិយាយ តស្សាតិ តស្ស សុត្តទានស្ស។ វិបាកោ វិបុលផលូបលព្ភតីតិ វិបុលផលោ ឧឡារឧទយោ មហាឧទយោ វិបាកោ ឯតរហិ ឧបលព្ភតិ បច្ចនុភវីយតិ។ ពហុកាតិ អនេកា។ វត្ថកោដិយោតិ វត្ថានំ កោដិយោ, អនេកសតសហស្សបភេទានិ វត្ថានីតិ អត្ថោ។
៣៤២. អនេកចិត្តន្តិ នរនារិសេវិតន្តិ បរិចារកភូតេហិ នរេហិ នារីហិ ច ឧបសេវិតំ។ សាហំ ភុញ្ជាមីតិ បារុបាមីតិ អនេកាសុ វត្ថកោដីសុ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ និវាសេមិ ចេវ បរិទហាមិ ច។ បហូតវិត្តាតិ បហូតវិត្តូបករណា មហទ្ធនា មហាភោគា។ ន ច តាវ ខីយតីតិ តញ្ច វិត្តំ ន ខីយតិ, ន បរិក្ខយំ បរិយាទានំ គច្ឆតិ។
៣៤៣. តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកមន្វយាតិ តស្សេវ សុត្តទានមយបុញ្ញកម្មស្ស អន្វយា បច្ចយា ហេតុភាវេន វិបាកភូតំ សុខំ, ឥដ្ឋមធុរសង្ខាតំ សាតញ្ច ឥធ ឥមស្មិំ វិមានេ ឧបលព្ភតិ។ គន្ត្វា បុនទេវ មានុសន្តិ បុន ឯវ មនុស្សលោកំ ឧបគន្ត្វា។ កាហាមិ បុញ្ញានីតិ មយ្ហំ សុខវិសេសនិប្ផាទកានិ បុញ្ញានិ ករិស្សាមិ, យេសំ វា មយា អយំ សម្បត្តិ លទ្ធាតិ អធិប្បាយោ។ នយយ្យបុត្ត មន្តិ, អយ្យបុត្ត, មំ មនុស្សលោកំ នយ, នេហីតិ អត្ថោ។
តំ សុត្វា សោ អមនុស្សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តតាយ អនុកម្បាយ គមនំ អនិច្ឆន្តោ –
៣៤៤.
‘‘សត្ត តុវំ វស្សសតា ឥធាគតា,
ជិណ្ណា ច វុឌ្ឍា ច តហិំ ភវិស្សសិ;
សព្ពេវ តេ កាលកតា ច ញាតកា,
កិំ តត្ថ គន្ត្វាន ឥតោ ករិស្សសី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ សត្តាតិ វិភត្តិលោបេន និទ្ទេសោ, និស្សក្កេ វា ឯតំ បច្ចត្តវចនំ។ វស្សសតាតិ វស្សសតតោ, សត្តហិ វស្សសតេហិ ឧទ្ធំ តុវំ ឥធាគតា ឥមំ វិមានំ អាគតា, ឥធាគតាយ តុយ្ហំ សត្ត វស្សសតានិ ជិណ្ណា ច វុឌ្ឍា ច តហិំ ភវិស្សសីតិ ឥធ ទិព្ពេហិ ឧតុអាហារេហិ ឧបថម្ភិតត្តភាវា កម្មានុភាវេន ឯត្តកំ កាលំ ទហរាការេនេវ ឋិតា។ ឥតោ បន គតា កម្មស្ស ច បរិក្ខីណត្តា មនុស្សានញ្ច ឧតុអាហារវសេន ជរាជិណ្ណា វយោវុឌ្ឍា ច តហិំ មនុស្សលោកេ ភវិស្សសិ។ កិន្តិ? សព្ពេវ តេ កាលកតា ច ញាតកាតិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ គតត្តា តវ ញាតយោបិ សព្ពេ ឯវ មតា, តស្មា ឥតោ ទេវលោកតោ តត្ថ មនុស្សលោកំ គន្ត្វា កិំ ករិស្សសិ, អវសេសម្បិ អាយុញ្ច ឥធេវ ខេបេហិ, ឥធ វសាហីតិ អធិប្បាយោ។
ឯវំ តេន វុត្តា សា តស្ស វចនំ អសទ្ទហន្តី បុនទេវ –
៣៤៥.
‘‘សត្តេវ
សាហំ គន្ត្វា បុនទេវ មានុសំ, កាហាមិ បុញ្ញានិ នយយ្យបុត្ត ម’’ន្តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ សត្តេវ វស្សានិ ឥធាគតាយ មេតិ, អយ្យបុត្ត, មយ្ហំ ឥធាគតាយ សត្តេវ វស្សានិ មញ្ញេ វីតិវត្តានិ។ សត្ត វស្សសតានិ ទិព្ពសុខសមប្បិតាយ ពហុម្បិ កាលំ គតំ អសល្លក្ខេន្តី ឯវមាហ។
ឯវំ បន តាយ វុត្តោ សោ វិមានបេតោ នានប្បការំ តំ អនុសាសិត្វា ‘‘ត្វំ ឥទានិ សត្តាហតោ ឧត្តរិ តត្ថ ន ជីវិស្សសិ, មាតុយា តេ និក្ខិត្តំ មយា ទិន្នំ ធនំ អត្ថិ, តំ សមណព្រាហ្មណានំ ទត្វា ឥធេវ ឧប្បត្តិំ បត្ថេហី’’តិ វត្វា តំ ពាហាយំ គហេត្វា គាមមជ្ឈេ ឋបេត្វា ‘‘ឥធាគតេ អញ្ញេបិ ជនេ ‘យថាពលំ បុញ្ញានិ ករោថា’តិ ឱវទេយ្យាសី’’តិ វត្វា គតោ។ តេន វុត្តំ –
៣៤៦.
‘‘សោ
វជ្ជេសិ ‘អញ្ញម្បិ ជនំ ឥធាគតំ, ករោថ បុញ្ញានិ សុខូបលព្ភតី’’’តិ។
តត្ថ សោតិ សោ វិមានបេតោ។ តន្តិ តំ ឥត្ថិំ។ គហេត្វាន បសយ្ហ ពាហាយន្តិ បសយ្ហ នេតា វិយ ពាហាយំ តំ គហេត្វា។ បច្ចានយិត្វានាតិ ថេរិន្តិ ថាវរិំ, ជិណ្ណំ វុឌ្ឍន្តិ អត្ថោ។ សុទុព្ពលន្តិ ជរាជិណ្ណតាយ ឯវ សុដ្ឋុ ទុព្ពលំ។ សា កិរ តតោ វិមានតោ អបគមនសមនន្តរមេវ ជិណ្ណា វុឌ្ឍា មហល្លិកា អទ្ធគតា វយោអនុប្បត្តា អហោសិ។ វជ្ជេសីតិ វទេយ្យាសិ។ វត្តព្ពវចនាការញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញម្បិ ជន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តស្សត្ថោ – ភទ្ទេ, ត្វម្បិ បុញ្ញំ ករេយ្យាសិ, អញ្ញម្បិ ជនំ ឥធ តវ ទស្សនត្ថាយ អាគតំ ‘‘ភទ្រមុខា, អាទិត្តំ សីសំ វា ចេលំ វា អជ្ឈុបេក្ខិត្វាបិ ទានសីលាទីនិ បុញ្ញានិ ករោថាតិ, កតេ ច បុញ្ញេ ឯកំសេនេវ តស្ស ផលភូតំ សុខំ ឧបលព្ភតិ, ន ឯត្ថ សំសយោ កាតព្ពោ’’តិ វទេយ្យាសិ ឱវទេយ្យាសីតិ។
ឯវញ្ច វត្វា តស្មិំ គតេ សា ឥត្ថី អត្តនោ ញាតកានំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តេសំ អត្តានំ ជានាបេត្វា តេហិ និយ្យាទិតធនំ គហេត្វា សមណព្រាហ្មណានំ ទានំ ទេន្តី អត្តនោ សន្តិកំ អាគតាគតានំ –
៣៤៧.
‘‘ទិដ្ឋា
កម្មញ្ច
គាថាយ ឱវាទមទាសិ។
តត្ថ អកតេនាតិ អនិព្ពត្តិតេន អត្តនា អនុបចិតេន។ សាធុនាតិ កុសលកម្មេន, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ។ វិហញ្ញន្តីតិ វិឃាតំ អាបជ្ជន្តិ។ សុខវេទនីយន្តិ សុខវិបាកំ បុញ្ញកម្មំ។ សុខេ ឋិតាតិ សុខេ បតិដ្ឋិតា។ ‘‘សុខេធិតា’’តិ វា បាឋោ, សុខេន អភិវុឌ្ឍា ផីតាតិ អត្ថោ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យថា បេតា តថេវ មនុស្សា អកតេន កុសលេន, កតេន ច អកុសលេន វិហញ្ញមានា ខុប្បិបាសាទិនា វិឃាតំ អាបជ្ជន្តា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តា ទិដ្ឋា មយា។ សុខវេទនីយំ បន កម្មំ កត្វា តេន កតេន កុសលកម្មេន, អកតេន ច អកុសលកម្មេន ទេវមនុស្សបរិយាបន្នា បជា សុខេ ឋិតា ទិដ្ឋា មយា, អត្តបច្ចក្ខមេតំ, តស្មា បាបំ ទូរតោវ បរិវជ្ជេន្តា បុញ្ញកិរិយាយ យុត្តបយុត្តា ហោថាតិ។
ឯវំ បន ឱវាទំ ទេន្តី សមណព្រាហ្មណាទីនំ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា តាវតិំសេសុ និព្ពត្តិ។ ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសុំ។ ភគវា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ
សុត្តបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១២. កណ្ណមុណ្ឌបេតិវត្ថុវណ្ណនា
សោណ្ណសោបានផលកាតិ ឥទំ សត្ថរិ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ កណ្ណមុណ្ឌបេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ អតីតេ កិរ
អថេកទិវសំ
អថ សា អតិចារិនី ឥត្ថី តេនេវ វិប្បដិសារេន ឌយ្ហមានហទយា សុស្សិត្វា ន ចិរេនេវ កាលំ កត្វា ហិមវតិ បព្ពតរាជេ សត្តន្នំ មហាសរានំ អញ្ញតរស្ស កណ្ណមុណ្ឌទហស្ស តីរេ វិមានបេតី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ វិមានសាមន្តា ចស្សា កម្មវិបាកានុភវនយោគ្គា ឯកា បោក្ខរណី និព្ពត្តិ។ សេសា ច បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ កាលំ កត្វា សបថកម្មវសេន តស្សាយេវ ទាសិយោ ហុត្វា និព្ពត្តិំសុ។ សា តត្ថ បុព្ពេ កតស្ស បុញ្ញកម្មស្ស ផលេន ទិវសភាគំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា អឌ្ឍរត្តេ បាបកម្មពលសញ្ចោទិតា សយនតោ ឧដ្ឋហិត្វា បោក្ខរណិតីរំ គច្ឆតិ។ តត្ថ គតំ គជបោតកប្បមាណោ ឯកោ កាឡសុនខោ ភេរវរូបោ ឆិន្នកណ្ណោ តិខិណាយតកថិនទាឋោ សុវិប្ផុលិតខទិរង្គារបុញ្ជសទិសនយនោ និរន្តរប្បវត្តវិជ្ជុលតាសង្ឃាតសទិសជិវ្ហោ កថិនតិខិណនខោ ខរាយតទុព្ពណ្ណលោមោ តតោ អាគន្ត្វា តំ ភូមិយំ និបាតេត្វា អតិសយជិឃច្ឆាភិភូតោ វិយ បសយ្ហ ខាទន្តោ អដ្ឋិសង្ខលិកមត្តំ កត្វា ទន្តេហិ គហេត្វា បោក្ខរណិយំ ខិបិត្វា អន្តរធាយតិ។ សា ច តត្ថ បក្ខិត្តសមនន្តរមេវ បកតិរូបធារិនី ហុត្វា វិមានំ អភិរុយ្ហ សយនេ និបជ្ជតិ។ ឥតរា បន តស្សា ទាសព្យមេវ ទុក្ខំ អនុភវន្តិ។ ឯវំ តាសំ តត្ថ វសន្តីនំ បញ្ញាសាធិកានិ បញ្ច វស្សសតានិ វីតិវត្តានិ។
អថ
តេន ច សមយេន ពារាណសិរាជា លោហជាលបរិក្ខិត្តេ គង្គាជលេ ន្ហាយតិ។ អថ តំ ផលំ នទិសោតេន វុយ្ហមានំ អនុក្កមេន អាគន្ត្វា លោហជាលេ លគ្គិ។ តំ វណ្ណគន្ធរសសម្បន្នំ មហន្តំ ទិព្ពំ អម្ពផលំ ទិស្វា រាជបុរិសា រញ្ញោ ឧបនេសុំ។ រាជា តស្ស ឯកទេសំ គហេត្វា វីមំសនត្ថាយ ឯកស្ស ពន្ធនាគារេ ឋបិតស្ស វជ្ឈចោរស្ស ខាទិតុំ អទាសិ។ សោ តំ ខាទិត្វា ‘‘ទេវ, មយា ឯវរូបំ ន ខាទិតបុព្ពំ, ទិព្ពមិទំ មញ្ញេ អម្ពផល’’ន្តិ អាហ។ រាជា បុនបិ តស្ស ឯកំ ខណ្ឌំ អទាសិ។ សោ តំ ខាទិត្វា វិគតវលិតបលិតោ អតិវិយ មនោហររូបោ យោព្ពនេ ឋិតោ វិយ អហោសិ។ តំ ទិស្វា រាជា អច្ឆរិយព្ភុតជាតោ តំ អម្ពផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សរីរេ វិសេសំ លភិត្វា មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘កត្ថ ឯវរូបានិ ទិព្ពអម្ពផលានិ សំវិជ្ជន្តី’’តិ? មនុស្សា ឯវមាហំសុ – ‘‘ហិមវន្តេ កិរ, ទេវ, បព្ពតរាជេ’’តិ។ ‘‘សក្កា បន តានិ អានេតុ’’ន្តិ? ‘‘វនចរកា, ទេវ, ជានន្តី’’តិ។
រាជា វនចរកេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ តមត្ថំ អាចិក្ខិត្វា តេហិ សម្មន្តេត្វា ទិន្នស្ស ឯកស្ស វនចរកស្ស សហស្សំ ទត្វា តំ វិស្សជ្ជេសិ – ‘‘គច្ឆ
អថ នំ តា អមនុស្សិត្ថិយោ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ឯស មម បរិគ្គហោ, ឯស មម បរិគ្គហោ’’តិ ឧបធាវិំសុ។ សោ បន តាហិ សទ្ធិំ តត្ថ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិតុំ យោគ្គស្ស បុញ្ញកម្មស្ស អកតត្តា តា ទិស្វាវ ភីតោ វិរវន្តោ បលាយិត្វា អនុក្កមេន ពារាណសិំ បត្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា តំ សុត្វា តា ឥត្ថិយោ ទដ្ឋុំ អម្ពផលានិ ច បរិភុញ្ជិតុំ សញ្ជាតាភិលាសោ រជ្ជភារំ អមច្ចេសុ អារោបេត្វា មិគវាបទេសេន សន្នទ្ធធនុកលាបោ ខគ្គំ ពន្ធិត្វា កតិបយមនុស្សបរិវារោ តេនេវ វនចរកេន ទស្សិតមគ្គេន គន្ត្វា កតិបយយោជនន្តរេ ឋានេ មនុស្សេបិ ឋបេត្វា វនចរកមេវ គហេត្វា អនុក្កមេន គន្ត្វា តម្បិ តតោ និវត្តាបេត្វា ឧទយន្តេ
អថ ទិយឌ្ឍវស្សសតេ អតិក្កន្តេ រាជា អឌ្ឍរត្តិសមយេ ឧដ្ឋហិត្វា និសិន្នោ តំ អតិចារិនិំ បេតិំ បោក្ខរណិតីរំ គច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯសា ឥមាយ វេលាយ គច្ឆតី’’តិ វីមំសិតុកាមោ អនុពន្ធិ។ អថ នំ តត្ថ គតំ សុនខេន ខជ្ជមានំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទ’’ន្តិ អជានន្តោ តយោ ច ទិវសេ វីមំសិត្វា ‘‘ឯសោ ឯតិស្សា បច្ចាមិត្តោ ភវិស្សតី’’តិ និសិតេន ឧសុនា វិជ្ឈិត្វា ជីវិតា វោរោបេត្វា តញ្ច ឥត្ថិំ បោថេត្វា បោក្ខរណិំ ឱតារេត្វា បដិលទ្ធបុរិមរូបំ ទិស្វា –
៣៤៨.
‘‘សោណ្ណសោបានផលកា
តត្ថ សោគន្ធិយា វគ្គូ, សុចិគន្ធា មនោរមា។
៣៤៩.
‘‘នានារុក្ខេហិ សញ្ឆន្នា, នានាគន្ធសមេរិតា;
នានាបទុមសញ្ឆន្នា, បុណ្ឌរីកសមោតតា។
៣៥០.
‘‘សុរភិំ
ហំសកោញ្ចាភិរុទា ច, ចក្កវក្កាភិកូជិតា។
៣៥១.
‘‘នានាទិជគណាកិណ្ណា, នានាសរគណាយុតា;
នានាផលធរា រុក្ខា, នានាបុប្ផធរា វនា។
៣៥២.
‘‘ន
បាសាទា ពហុកា តុយ្ហំ, សោវណ្ណរូបិយាមយា;
ទទ្ទល្លមានា អាភេន្តិ, សមន្តា ចតុរោ ទិសា។
៣៥៣.
‘‘បញ្ច ទាសិសតា តុយ្ហំ, យា តេមា បរិចារិកា;
តា កម្ពុកាយូរធរា, កញ្ចនាវេឡភូសិតា។
៣៥៤.
‘‘បល្លង្កា ពហុកា តុយ្ហំ, សោវណ្ណរូបិយាមយា;
កទលិមិគសញ្ឆន្នា, សជ្ជា គោនកសន្ថតា។
៣៥៥.
‘‘យត្ថ តុវំ វាសូបគតា, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី;
សម្បត្តាយឌ្ឍរត្តាយ, តតោ ឧដ្ឋាយ គច្ឆសិ។
៣៥៦.
‘‘ឧយ្យានភូមិំ គន្ត្វាន, បោក្ខរញ្ញា សមន្តតោ;
តស្សា តីរេ តុវំ ឋាសិ, ហរិតេ សទ្ទលេ សុភេ។
៣៥៧.
‘‘តតោ តេ កណ្ណមុណ្ឌោ សុនខោ, អង្គមង្គានិ ខាទតិ;
យទា ច ខាយិតា អាសិ, អដ្ឋិសង្ខលិកា កតា;
ឱគាហសិ បោក្ខរណិំ, ហោតិ កាយោ យថា បុរេ។
៣៥៨.
‘‘តតោ ត្វំ អង្គបច្ចង្គី, សុចារុ បិយទស្សនា;
វត្ថេន បារុបិត្វាន, អាយាសិ មម សន្តិកំ។
៣៥៩.
‘‘កិំ
កិស្សកម្មវិបាកេន, កណ្ណមុណ្ឌោ សុនខោ តវ;
អង្គមង្គានិ ខាទតី’’តិ។ –
ទ្វាទសហិ គាថាហិ តំ តស្ស បវត្តិំ បដិបុច្ឆិ។
៣៤៨. តត្ថ សោណ្ណសោបានផលកាតិ សុវណ្ណមយសោបានផលកា។ សោណ្ណវាលុកសន្ថតាតិ សមន្តតោ សុវណ្ណមយាហិ វាលុកាហិ សន្ថតា។ តត្ថាតិ បោក្ខរណិយំ។ សោគន្ធិយាតិ សោគន្ធិកា។ វគ្គូតិ សុន្ទរា រុចិរា។ សុចិគន្ធាតិ មនុញ្ញគន្ធា។
៣៤៩. នានាគន្ធសមេរិតាតិ នានាវិធសុរភិគន្ធវសេន គន្ធវាយុនា សមន្តតោ ឯរិតា។ នានាបទុមសញ្ឆន្នាតិ បុណ្ឌរីកសមោតតាតិ សេតបទុមេហិ ច សមោកិណ្ណា។
៣៥០. សុរភិំ សម្បវាយន្តីតិ សម្មទេវ សុគន្ធំ វាយតិ បោក្ខរណីតិ អធិប្បាយោ។ ហំសកោញ្ចាភិរុទាតិ ហំសេហិ ច កោញ្ចេហិ ច អភិនាទិតា។
៣៥១. នានាទិជគណាកិណ្ណាតិ នានាទិជគណាកិណ្ណា។ នានាសរគណាយុតាតិ នានាវិធវិហង្គមាភិរុទសមូហយុត្តា។ នានាផលធរាតិ នានាវិធផលធារិនោ សព្ពកាលំ វិវិធផលភារនមិតសាខត្តា។ នានាបុប្ផធរា វនាតិ នានាវិធសុរភិកុសុមទាយិកានិ វនានីតិ អត្ថោ។ លិង្គវិបល្លាសេន ហិ ‘‘វនា’’តិ វុត្តំ។
៣៥២. ន មនុស្សេសុ ឦទិសំ នគរន្តិ យាទិសំ តវ ឥទំ នគរំ, ឦទិសំ មនុស្សេសុ នត្ថិ, មនុស្សលោកេ ន ឧបលព្ភតីតិ អត្ថោ។ រូបិយមយាតិ រជតមយា។ ទទ្ទល្លមានាតិ អតិវិយ វិរោចមានា។ អាភេន្តីតិ សោភយន្តិ។ សមន្តា ចតុរោ ទិសាតិ សមន្តតោ ចតស្សោបិ ទិសាយោ។
៣៥៣. យា តេមាតិ យា តេ ឥមា។ បរិចារិកាតិ វេយ្យាវច្ចការិនិយោ។ តាតិ តា បរិចារិកាយោ។ កម្ពុកាយូរធរាតិ សង្ខវលយកាយូរវិភូសិតា។ កញ្ចនាវេឡភូសិតាតិ សុវណ្ណវដំសកសមលង្កតកេសហត្ថា។
៣៥៤. កទលិមិគសញ្ឆន្នាតិ សជ្ជាតិ សជ្ជិតា សយិតុំ យុត្តរូបា។ គោនកសន្ថតាតិ ទីឃលោមកេន កោជវេន សន្ថតា។
៣៥៥. យត្ថាតិ យស្មិំ បល្លង្កេ។ វាសូបគតាតិ វាសំ ឧបគតា, សយិតាតិ អត្ថោ។ សម្បត្តាយឌ្ឍរត្តាយាតិ អឌ្ឍរត្តិយា ឧបគតាយ។ តតោតិ បល្លង្កតោ។
៣៥៦. បោក្ខរញ្ញាតិ បោក្ខរណិយា។ ហរិតេតិ សទ្ទលេតិ តរុណតិណសញ្ឆន្នេ។ សុភេតិ សុទ្ធេ។ សុភេតិ វា តស្សា អាលបនំ។ ភទ្ទេ, សមន្តតោ ហរិតេ សទ្ទលេ តស្សា បោក្ខរណិយា តីរេ ត្វំ គន្ត្វាន ឋាសិ តិដ្ឋសីតិ យោជនា។
៣៥៧. កណ្ណមុណ្ឌោតិ ខណ្ឌិតកណ្ណោ ឆិន្នកណ្ណោ។ ខាយិតា អាសីតិ ខាទិតា អហោសិ។ អដ្ឋិសង្ខលិកា កតាតិ អដ្ឋិសង្ខលិកមត្តា កតា។ យថា បុរេតិ សុនខេន ខាទនតោ បុព្ពេ វិយ។
៣៥៨. តតោតិ បោក្ខរណិំ ឱគាហនតោ បច្ឆា។ អង្គបច្ចង្គីតិ បរិបុណ្ណសព្ពង្គបច្ចង្គវតី។ សុចារូតិ សុដ្ឋុ មនោរមា។ បិយទស្សនាតិ ទស្សនីយា។ អាយាសីតិ អាគច្ឆសិ។
ឯវំ តេន រញ្ញា បុច្ឆិតា សា បេតី អាទិតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ បវត្តិំ តស្ស កថេន្តី –
៣៦០.
‘‘កិមិលាយំ គហបតិ, សទ្ធោ អាសិ ឧបាសកោ;
តស្សាហំ ភរិយា អាសិំ, ទុស្សីលា អតិចារិនី។
៣៦១.
‘‘សោ មំ អតិចរមានាយ, សាមិកោ ឯតទព្រវិ;
‘នេតំ តំ ឆន្នំ បតិរូបំ, យំ ត្វំ អតិចរាសិ មំ’។
៣៦២.
‘‘សាហំ ឃោរញ្ច សបថំ, មុសាវាទញ្ច ភាសិសំ;
‘នាហំ តំ អតិចរាមិ, កាយេន ឧទ ចេតសា។
៣៦៣.
‘‘‘សចាហំ
កណ្ណមុណ្ឌោយំ សុនខោ, អង្គមង្គានិ ខាទតុ’។
៣៦៤.
‘‘តស្ស កម្មស្ស វិបាកំ, មុសាវាទស្ស ចូភយំ;
សត្តេវ វស្សសតានិ, អនុភូតំ យតោ ហិ មេ;
កណ្ណមុណ្ឌោ ច សុនខោ, អង្គមង្គានិ ខាទតី’’តិ។ – បញ្ច គាថា អាហ;
៣៦០-១. តត្ថ កិមិលាយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ។ អតិចារិនីតិ ភរិយា ហិ បតិំ អតិក្កម្ម ចរណតោ ‘‘អតិចារិនី’’តិ វុច្ចតិ។ អតិចរមានាយ មយិ សោ សាមិកោ មំ ឯតទព្រវីតិ យោជនា។ នេតំ ឆន្នន្តិអាទិ វុត្តាការទស្សនំ។ តត្ថ នេតំ ឆន្នន្តិ ន ឯតំ យុត្តំ។ ន បតិរូបន្តិ តស្សេវ វេវចនំ។ យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ។ អតិចរាសីតិ អតិចរសិ, អយមេវ វា បាឋោ។ យំ មំ ត្វំ អតិចរសិ, តត្ថ យំ អតិចរណំ, នេតំ ឆន្នំ នេតំ បតិរូបន្តិ អត្ថោ។
៣៦២-៤. ឃោរន្តិ ទារុណំ។ សបថន្តិ សបនំ។ ភាសិសន្តិ អភាសិំ។ សចាហន្តិ សចេ អហំ។ តន្តិ ត្វំ។ តស្ស កម្មស្សាតិ តស្ស បាបកម្មស្ស ទុស្សីល្យកម្មស្ស។ មុសាវាទស្ស ចាតិ ‘‘នាហំ តំ អតិចរាមី’’តិ វុត្តមុសាវាទស្ស ច។ ឧភយន្តិ ឧភយស្ស វិបាកំ។ អនុភូតន្តិ អនុភូយមានំ មយាតិ អត្ថោ។ យតោតិ យតោ បាបកម្មតោ។
ឯវញ្ច បន វត្វា តេន អត្តនោ កតំ ឧបការំ កិត្តេន្តី –
៣៦៥.
‘‘ត្វញ្ច ទេវ ពហុការោ, អត្ថាយ មេ ឥធាគតោ;
សុមុត្តាហំ កណ្ណមុណ្ឌស្ស, អសោកា អកុតោភយា។
៣៦៦.
‘‘តាហំ ទេវ នមស្សាមិ, យាចាមិ បញ្ជលីកតា;
ភុញ្ជ អមានុសេ កាមេ, រម ទេវ មយា សហា’’តិ។ –
ទ្វេ គាថា អាហ។ តត្ថ ទេវាតិ រាជានំ អាលបតិ។ កណ្ណមុណ្ឌស្សាតិ កណ្ណមុណ្ឌតោ។ និស្សក្កេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ។ អថ រាជា តត្ថ វាសេន និព្ពិន្នមានសោ គមនជ្ឈាសយំ បកាសេសិ។ តំ សុត្វា ‘‘តាហំ, ទេវ, នមស្សាមី’’តិ គាថមាហ។
បុន
៣៦៧.
‘‘ភុត្តា អមានុសា កាមា, រមិតោម្ហិ តយា សហ;
តាហំ សុភគេ យាចាមិ, ខិប្បំ បដិនយាហិ ម’’ន្តិ។ –
ឱសានគាថមាហ។ តត្ថ តាហន្តិ តំ អហំ។ សុភគេតិ សុភគយុត្តេ។ បដិនយាហិ មន្តិ មយ្ហំ នគរមេវ មំ បដិនេហិ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ។
អថ សា វិមានបេតី រញ្ញោ វចនំ សុត្វា វិយោគំ អសហមានា សោកាតុរតាយ ព្យាកុលហទយា វេធមានសរីរា នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ អាយាចិត្វាបិ តំ តត្ថ វាសេតុំ អសក្កោន្តី ពហូហិ មហារហេហិ រតនេហិ សទ្ធិំ រាជានំ នគរំ នេត្វា បាសាទំ អារោបេត្វា កន្ទិត្វា បរិទេវិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា។ រាជា បន តំ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគោ ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ។ អថ អម្ហាកំ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុក្កមេន សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ ឯកទិវសំ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពតចារិកំ ចរមានោ តំ ឥត្ថិំ សបរិវារំ ទិស្វា តាយ កតកម្មំ បុច្ឆិ។ សា អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ ថេរស្ស កថេសិ។ ថេរោ តាសំ ធម្មំ ទេសេសិ។ តំ បវត្តិំ ថេរោ ភគវតោ អារោចេសិ។ ភគវា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ មហាជនោ បដិលទ្ធសំវេគោ បាបតោ ឱរមិត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសីតិ។
កណ្ណមុណ្ឌបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៣. ឍុព្ពរិបេតវត្ថុវណ្ណនា
អហុ រាជា ព្រហ្មទត្តោតិ ឥទំ ឧព្ពរិបេតវត្ថុំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឧបាសិកំ អារព្ភ កថេសិ
អតីតេ បញ្ចាលរដ្ឋេ កបិលនគរេ ចូឡនីព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ។ សោ អគតិគមនំ បហាយ អត្តនោ វិជិតេ បជាយ ហិតករណនិរតោ ទស រាជធម្មេ អកោបេត្វា រជ្ជំ អនុសាសមានោ កទាចិ ‘‘អត្តនោ រជ្ជេ កិំ វទន្តី’’តិ សោតុកាមោ តុន្នវាយវេសំ គហេត្វា ឯកោ អទុតិយោ នគរតោ និក្ខមិត្វា គាមតោ គាមំ ជនបទតោ ជនបទំ វិចរិត្វា សព្ពរជ្ជំ អកណ្ដកំ អនុបបីឡំ មនុស្សេ សម្មោទមានេ អបារុតឃរេ មញ្ញេ វិហរន្តេ ទិស្វា សោមនស្សជាតោ និវត្តិត្វា នគរាភិមុខោ អាគច្ឆន្តោ អញ្ញតរស្មិំ គាមេ ឯកិស្សា វិធវាយ ទុគ្គតិត្ថិយា គេហំ បាវិសិ។ សា តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘កោ នុ ត្វំ, អយ្យោ, កុតោ វា អាគតោសី’’តិ? ‘‘អហំ តុន្នវាយោ, ភទ្ទេ, ភតិយា តុន្នវាយកម្មំ ករោន្តោ វិចរាមិ។ យទិ តុម្ហាកំ តុន្នវាយកម្មំ អត្ថិ, ភត្តញ្ច វេតនញ្ច ទេថ, តុម្ហាកម្បិ កម្មំ ករោមី’’តិ។ ‘‘នត្ថម្ហាកំ កម្មំ ភត្តវេតនំ វា, អញ្ញេសំ ករោហិ, អយ្យា’’តិ។ សោ តត្ថ កតិបាហំ វសន្តោ ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ តស្សា ធីតរំ ទិស្វា មាតរំ អាហ – ‘‘អយំ ទារិកា កិំ កេនចិ កតបរិគ្គហា, ឧទាហុ អកតបរិគ្គហា។ សចេ បន កេនចិ អកតបរិគ្គហា, ឥមំ មយ្ហំ ទេថ, អហំ តុម្ហាកំ សុខេន ជីវនូបាយំ កាតុំ សមត្ថោ’’តិ។ ‘‘សាធុ, អយ្យា’’តិ សា តស្ស តំ អទាសិ។
សោ តាយ សទ្ធិំ កតិបាហំ វសិត្វា តស្សា កហាបណសហស្សំ ទត្វា ‘‘អហំ កតិបាហេនេវ និវត្តិស្សាមិ។ ភទ្ទេ
តេន
៣៦៨.
‘‘អហុ រាជា ព្រហ្មទត្តោ, បញ្ចាលានំ រថេសភោ;
អហោរត្តានមច្ចយា, រាជា កាលមក្រុព្ពថ។
៣៦៩.
‘‘តស្ស អាឡាហនំ គន្ត្វា, ភរិយា កន្ទតិ ឧព្ពរិ;
ព្រហ្មទត្តំ អបស្សន្តី, ព្រហ្មទត្តាតិ កន្ទតិ។
៣៧០.
‘‘ឥសិ
សោ ច តត្ថ អបុច្ឆិត្ថ, យេ តត្ថ សុ សមាគតា។
៣៧១.
‘‘‘កស្ស ឥទំ អាឡាហនំ, នានាគន្ធសមេរិតំ;
កស្សាយំ កន្ទតិ ភរិយា, ឥតោ ទូរគតំ បតិំ;
ព្រហ្មទត្តំ អបស្សន្តី, ព្រហ្មទត្តាតិ កន្ទតិ’។
៣៧២.
‘‘តេ ច តត្ថ វិយាកំសុ, យេ តត្ថ សុ សមាគតា;
ព្រហ្មទត្តស្ស ភទ្ទន្តេ, ព្រហ្មទត្តស្ស មារិស។
៣៧៣.
‘‘តស្ស
តស្សាយំ កន្ទតិ ភរិយា, ឥតោ ទូរគតំ បតិំ;
ព្រហ្មទត្តំ អបស្សន្តី, ព្រហ្មទត្តាតិ កន្ទតី’’តិ។ – ឆ គាថា ឋបេសុំ;
៣៦៨-៩. តត្ថ អហូតិ អហោសិ។ បញ្ចាលានន្តិ បញ្ចាលរដ្ឋវាសីនំ, បញ្ចាលរដ្ឋស្សេវ វា។ ឯកោបិ ហិ ជនបទោ ជនបទិកានំ រាជកុមារានំ វសេន រុឡ្ហិយា ‘‘បញ្ចាលាន’’ន្តិ ពហុវចនេន និទ្ទិសីយតិ។ រថេសភោតិ រថេសុ ឧសភសទិសោ, មហារថោតិ អត្ថោ។ តស្ស អាឡាហនន្តិ តស្ស រញ្ញោ សរីរស្ស ទឌ្ឍដ្ឋានំ។
៣៧០. ឥសីតិ ឈានាទីនំ គុណានំ ឯសនដ្ឋេន ឥសិ។ តត្ថាតិ តស្មិំ ឧព្ពរិយា ឋិតដ្ឋានេ, សុសានេតិ អត្ថោ។ អាគច្ឆីតិ អគមាសិ។ សម្បន្នចរណោតិ សីលសម្បទា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ជាគរិយានុយោគោ, សទ្ធាទយោ សត្ត សទ្ធម្មា, ចត្តារិ រូបាវចរឈានានីតិ ឥមេហិ បន្នរសហិ ចរណសង្ខាតេហិ គុណេហិ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ, ចរណសម្បន្នោតិ អត្ថោ។ មុនីតិ អត្តហិតញ្ច បរហិតញ្ច មុនាតិ ជានាតីតិ មុនិ។ សោ ច តត្ថ អបុច្ឆិត្ថាតិ សោ តស្មិំ ឋានេ ឋិតេ ជនេ បដិបុច្ឆិ។ យេ តត្ថ សុ សមាគតាតិ យេ មនុស្សា តត្ថ សុសានេ សមាគតា។ សូតិ និបាតមត្តំ។ ‘‘យេ តត្ថាសុំ សមាគតា’’តិ វា បាឋោ។ អាសុន្តិ អហេសុន្តិ អត្ថោ។
៣៧១. នានាគន្ធសមេរិតន្តិ ឥតោតិ មនុស្សលោកតោ។ ទូរគតន្តិ បរលោកំ គតត្តា វទតិ។ ព្រហ្មទត្តាតិ កន្ទតីតិ ព្រហ្មទត្តាតិ ឯវំ នាមសំកិត្តនំ កត្វា បរិទេវនវសេន អវ្ហាយតិ។
៣៧២-៣. ព្រហ្មទត្តស្ស ភទ្ទន្តេ, ព្រហ្មទត្តស្ស មារិសាតិ មារិស, និរាមយកាយចិត្ត មហាមុនិ ព្រហ្មទត្តស្ស រញ្ញោ ឥទំ អាឡាហនំ, តស្សេវ ព្រហ្មទត្តស្ស រញ្ញោ អយំ ភរិយា, ភទ្ទំ តេ តស្ស ច ព្រហ្មទត្តស្ស ភទ្ទំ ហោតុ, តាទិសានំ មហេសីនំ ហិតានុចិន្តនេន បរលោកេ ឋិតានម្បិ ហិតសុខំ ហោតិយេវាតិ អធិប្បាយោ។
អថ
៣៧៤.
‘‘ឆឡាសីតិសហស្សានិ, ព្រហ្មទត្តស្សនាមកា;
ឥមស្មិំ អាឡាហនេ ទឌ្ឍា, តេសំ កមនុសោចសី’’តិ។ –
គាថមាហ ឆឡាសីតិសហស្សានីតិ ឆសហស្សាធិកអសីតិសហស្សសង្ខា។ ព្រហ្មទត្តស្សនាមកាតិ ព្រហ្មទត្តោតិ ឯវំនាមកា។ តេសំ កមនុសោចសីតិ តេសំ ឆឡាសីតិសហស្សសង្ខាតានំ ព្រហ្មទត្តានំ កតមំ ព្រហ្មទត្តំ ត្វំ អនុសោចសិ, កតមំ បដិច្ច តេ សោកោ ឧប្បន្នោតិ បុច្ឆិ។
ឯវំ បន តេន ឥសិនា បុច្ឆិតា ឧព្ពរី អត្តនា អធិប្បេតំ ព្រហ្មទត្តំ អាចិក្ខន្តី –
៣៧៥.
‘‘យោ រាជា ចូឡនីបុត្តោ, បញ្ចាលានំ រថេសភោ;
តំ ភន្តេ អនុសោចាមិ, ភត្តារំ សព្ពកាមទ’’ន្តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ចូឡនីបុត្តោតិ ឯវំនាមស្ស រញ្ញោ បុត្តោ។ សព្ពកាមទន្តិ
ឯវំ ឧព្ពរិយា វុត្តេ បុន តាបសោ –
៣៧៦.
‘‘សព្ពេវាហេសុំ រាជានោ, ព្រហ្មទត្តស្សនាមកា;
សព្ពេវ ចូឡនីបុត្តា, បញ្ចាលានំ រថេសភា។
៣៧៧.
‘‘សព្ពេសំ អនុបុព្ពេន, មហេសិត្តមការយិ;
កស្មា បុរិមកេ ហិត្វា, បច្ឆិមំ អនុសោចសី’’តិ។ – គាថាទ្វយមាហ;
៣៧៦. តត្ថ សព្ពេវាហេសុន្តិ សព្ពេវ តេ ឆឡាសីតិសហស្សសង្ខា រាជានោ ព្រហ្មទត្តស្ស នាមកា ចូឡនីបុត្តា បញ្ចាលានំ រថេសភាវ អហេសុំ។ ឥមេ រាជភាវាទយោ វិសេសា តេសុ ឯកស្សាបិ នាហេសុំ។
៣៧៧. មហេសិត្តមការយីតិ ត្វញ្ច តេសំ សព្ពេសម្បិ អនុបុព្ពេន អគ្គមហេសិភាវំ អកាសិ, អនុប្បត្តាតិ អត្ថោ។ កស្មាតិ គុណតោ ច សាមិកភាវតោ
តំ
៣៧៨.
‘‘អាតុមេ ឥត្ថិភូតាយ, ទីឃរត្តាយ មារិស;
យស្សា មេ ឥត្ថិភូតាយ, សំសារេ ពហុភាសសី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ អាតុមេតិ អត្តនិ។ ឥត្ថិភូតាយាតិ ឥត្ថិភាវំ ឧបគតាយ។ ទីឃរត្តាយាតិ ទីឃរត្តំ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ឥត្ថិភូតាយ អត្តនិ សព្ពកាលំ ឥត្ថីយេវ ហោតិ, ឧទាហុ បុរិសភាវម្បិ ឧបគច្ឆតីតិ។ យស្សា មេ ឥត្ថិភូតាយាតិ យស្សា មយ្ហំ ឥត្ថិភូតាយ ឯវំ តាវ ពហុសំសារេ មហេសិភាវំ មហាមុនិ ត្វំ ភាសសិ កថេសីតិ អត្ថោ។ ‘‘អាហុ មេ ឥត្ថិភូតាយា’’តិ វា បាឋោ។ តត្ថ អាតិ អនុស្សរណត្ថេ និបាតោ។ អាហុ មេតិ សយំ អនុស្សរិតំ អញ្ញាតមិទំ មយា, ឥត្ថិភូតាយ ឥត្ថិភាវំ ឧបគតាយ ឯវំ មយ្ហំ
តំ សុត្វា តាបសោ អយំ និយមោ សំសារេ នត្ថិ ‘‘ឥត្ថី ឥត្ថីយេវ ហោតិ, បុរិសោ បុរិសោ ឯវា’’តិ ទស្សេន្តោ –
៣៧៩.
‘‘អហុ ឥត្ថី អហុ បុរិសោ, បសុយោនិម្បិ អាគមា;
ឯវមេតំ អតីតានំ, បរិយន្តោ ន ទិស្សតី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ អហុ ឥត្ថី អហុ បុរិសោតិ ត្វំ កទាចិ ឥត្ថីបិ អហោសិ, កទាចិ បុរិសោបិ អហោសិ។ ន កេវលំ ឥត្ថិបុរិសភាវមេវ, អថ ខោ បសុ យោនិម្បិ អគមាសិ, កទាចិ បសុភាវម្បិ អគមាសិ, តិរច្ឆានយោនិម្បិ ឧបគតា អហោសិ។ ឯវមេតំ អតីតានំ, បរិយន្តោ ន ទិស្សតីតិ ឯវំ យថាវុត្តំ ឯតំ ឥត្ថិភាវំ បុរិសភាវំ តិរច្ឆានាទិភាវញ្ច ឧបគតានំ អតីតានំ អត្តភាវានំ បរិយន្តោ ញាណចក្ខុនា មហតា ឧស្សាហេន បស្សន្តានម្បិ ន ទិស្សតិ។ ន កេវលំ តវេវ, អថ ខោ សព្ពេសម្បិ
‘‘អនមតគ្គោយំ, ភិក្ខវេ, សំសារោ, បុព្ពា កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជានីវរណានំ
ឯវំ តេន តាបសេន សំសារស្ស អបរិយន្តតំ កម្មស្សកតញ្ច វិភាវេន្តេន ទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា សំសារេ សំវិគ្គហទយា ធម្មេ ច បសន្នមានសា វិគតសោកសល្លា ហុត្វា អត្តនោ បសាទំ សោកវិគមនញ្ច បកាសេន្តី –
៣៨០.
‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;
វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ។
៣៨១.
‘‘អព្ពហី
យោ មេ សោកបរេតាយ, បតិសោកំ អបានុទិ។
៣៨២.
‘‘សាហំ អព្ពូឡ្ហសល្លាស្មិ, សីតិភូតាស្មិ និព្ពុតា;
ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វា មហាមុនី’’តិ។ –
តិស្សោ គាថា អភាសិ។ តាសំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។
ឥទានិ សំវិគ្គហទយាយ ឧព្ពរិយា បដិបត្តិំ ទស្សេន្តោ សត្ថា –
៣៨៣.
‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, សមណស្ស សុភាសិតំ;
បត្តចីវរមាទាយ, បព្ពជិ អនគារិយំ។
៣៨៤.
‘‘សា ច បព្ពជិតា សន្តា, អគារស្មា អនគារិយំ;
មេត្តចិត្តំ អាភាវេសិ, ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា។
៣៨៥.
‘‘គាមា គាមំ វិចរន្តី, និគមេ រាជធានិយោ;
ឧរុវេឡា នាម សោ គាមោ, យត្ថ កាលមក្រុព្ពថ។
៣៨៦.
‘‘មេត្តចិត្តំ
ឥត្ថិចិត្តំ វិរាជេត្វា, ព្រហ្មលោកូបគា អហូ’’តិ។ – ចតស្សោ គាថា អភាសិ;
៣៨៣-៤. តត្ថ តស្សាតិ តស្ស តាបសស្ស។ សុភាសិតន្តិ សុដ្ឋុ ភាសិតំ, ធម្មន្តិ អត្ថោ។ បព្ពជិតា សន្តាតិ បព្ពជ្ជំ ឧបគតា សមានា, បព្ពជិត្វា វា ហុត្វា សន្តកាយវាចា។ មេត្តចិត្តន្តិ មេត្តាសហគតំ ចិត្តំ។ ចិត្តសីសេន មេត្តជ្ឈានំ វទតិ។ ព្រហ្មលោកូបបត្តិយាតិ តញ្ច សា មេត្តចិត្តំ ភាវេន្តី ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា អភាវេសិ, ន វិបស្សនាបាទកាទិអត្ថំ។ អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធេ ព្រហ្មវិហារាទិកេ ភាវេន្តា តាបសបរិព្ពាជកា យាវទេវ ភវសម្បត្តិអត្ថមេវ ភាវេសុំ។
៣៨៥-៦. គាមា គាមន្តិ គាមតោ អញ្ញំ គាមំ។ អាភាវេត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា ព្រូហេត្វា។ ‘‘អភាវេត្វា’’តិ កេចិ បឋន្តិ, តេសំ អ-ការោ និបាតមត្តំ។ ឥត្ថិចិត្តំ វិរាជេត្វាតិ ឥត្ថិភាវេ ចិត្តំ អជ្ឈាសយំ អភិរុចិំ វិរាជេត្វា ឥត្ថិភាវេ វិរត្តចិត្តា ហុត្វា។ ព្រហ្មលោកូបគាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ព្រហ្មលោកំ ឧបគមនកា អហោសិ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានមេវ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា តស្សា ឧបាសិកាយ សោកំ វិនោទេត្វា ឧបរិ ចតុសច្ចទេសនំ អកាសិ។ សច្ចបរិយោសានេ សា ឧបាសិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ សម្បត្តបរិសាយ ច ទេសនា សាត្ថិកា អហោសីតិ។
ឧព្ពរិបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឥតិ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ បេតវត្ថុស្មិំ
តេរសវត្ថុបដិមណ្ឌិតស្ស
ទុតិយស្ស ឧព្ពរិវគ្គស្ស អត្ថសំវណ្ណនា និដ្ឋិតា។