៣. ចូឡវគ្គោ
១. អភិជ្ជមានបេតវត្ថុវណ្ណនា
អភិជ្ជមានេ វារិម្ហីតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ អញ្ញតរំ លុទ្ទបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ ពារាណសិយំ កិរ អបរទិសាភាគេ បារគង្គាយ វាសភគាមំ អតិក្កមិត្វា ចុន្ទដ្ឋិលនាមកេ គាមេ ឯកោ លុទ្ទកោ អហោសិ។ សោ អរញ្ញេ មិគេ វធិត្វា វរមំសំ អង្គារេ បចិត្វា ខាទិត្វា អវសេសំ បណ្ណបុដេ ពន្ធិត្វា កាជេន គហេត្វា គាមំ អាគច្ឆតិ។ តំ ពាលទារកា គាមទ្វារេ ទិស្វា ‘‘មំសំ មេ ទេហិ, មំសំ មេ ទេហី’’តិ ហត្ថេ បសារេត្វា ឧបធាវន្តិ។ សោ តេសំ ថោកំ ថោកំ មំសំ ទេតិ។ អថេកទិវសំ មំសំ អលភិត្វា
អថ អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា បេតេសុ និព្ពត្តោ នគ្គោ វិរូបរូបោ ភយានកទស្សនោ សុបិនេបិ អន្នបានំ អជានន្តោ សីសេ អាពន្ធិតឧទ្ទាលកកុសុមមាលាកលាបោ ‘‘ចុន្ទដ្ឋិលាយំ ញាតកានំ សន្តិកេ កិញ្ចិ លភិស្សាមី’’តិ គង្គាយ ឧទកេ អភិជ្ជមានេ បដិសោតំ បទសា គច្ឆតិ។ តេន ច សមយេន កោលិយោ នាម រញ្ញោ ពិម្ពិសារស្ស មហាមត្តោ កុបិតំ បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា បដិនិវត្តេន្តោ ហត្ថិអស្សាទិបរិវារពលំ ថលបថេន បេសេត្វា សយំ គង្គាយ នទិយា អនុសោតំ នាវាយ អាគច្ឆន្តោ តំ បេតំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា បុច្ឆន្តោ –
៣៨៧.
‘‘អភិជ្ជមានេ វារិម្ហិ, គង្គាយ ឥធ គច្ឆសិ;
នគ្គោ បុព្ពទ្ធបេតោវ, មាលធារី អលង្កតោ;
កុហិំ គមិស្សសិ បេត, កត្ថ វាសោ ភវិស្សតី’’តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ អភិជ្ជមានេតិ បទនិក្ខេបេន អភិជ្ជមានេ សង្ឃាតេ, វារិម្ហិ គង្គាយាតិ គង្គាយ នទិយា ឧទកេ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ។ បុព្ពទ្ធបេតោវាតិ កាយស្ស បុរិមទ្ធេន អបេតោ វិយ អបេតយោនិកោ ទេវបុត្តោ មាលធារី អលង្កតោតិ, មាលាហិ បិឡន្ធិត្វា អលង្កតសីសគ្គោតិ កត្ថ វាសោ ភវិស្សតីតិ កតរស្មិំ គាមេ ទេសេ វា តុយ្ហំ និវាសោ ភវិស្សតិ, តំ កថេហីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ យំ តទា តេន បេតេន កោលិយេន ច វុត្តំ, តំ ទស្សេតុំ សង្គីតិការា –
៣៨៨.
‘‘ចុន្ទដ្ឋិលំ
អន្តរេ វាសភគាមំ, ពារាណសិញ្ច សន្តិកេ។
៣៨៩.
‘‘តញ្ច ទិស្វា មហាមត្តោ, កោលិយោ ឥតិ វិស្សុតោ;
សត្តុំ ភត្តញ្ច បេតស្ស, បីតកញ្ច យុគំ អទា។
៣៩០.
‘‘នាវាយ តិដ្ឋមានាយ, កប្បកស្ស អទាបយិ;
កប្បកស្ស បទិន្នម្ហិ, ឋានេ បេតស្ស ទិស្សថ។
៣៩១.
‘‘តតោ សុវត្ថវសនោ, មាលធារី អលង្កតោ;
ឋានេ ឋិតស្ស បេតស្ស, ទក្ខិណា ឧបកប្បថ;
តស្មា ទជ្ជេថ បេតានំ, អនុកម្បាយ បុនប្បុន’’ន្តិ។ – គាថាយោ អវោចុំ;
៣៨៨. តត្ថ ចុន្ទដ្ឋិលន្តិ ឯវំនាមកំ គាមំ។ អន្តរេ វាសភគាមំ, ពារាណសិញ្ច សន្តិកេតិ វាសភគាមស្ស ច ពារាណសិយា ច វេមជ្ឈេ។ អន្តរា-សទ្ទយោគេន ហេតំ សាម្យត្ថេ ឧបយោគវចនំ។ ពារាណសិយា សន្តិកេ ហិ សោ គាមោតិ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – អន្តរេ វាសភគាមស្ស ច ពារាណសិយា ច យោ ចុន្ទដ្ឋិលនាមកោ គាមោ ពារាណសិយា អវិទូរេ, តំ គាមំ គមិស្សាមីតិ។
៣៨៩. កោលិយោ ឥតិ វិស្សុតោតិ កោលិយោតិ ឯវំបកាសិតនាមោ។ សត្តុំ ភត្តញ្ចាតិ សត្តុញ្ចេវ ភត្តញ្ច។ បីតកញ្ច យុគំ អទាតិ បីតកំ សុវណ្ណវណ្ណំ ឯកំ វត្ថយុគញ្ច អទាសិ។
៣៩០. កទា អទាសីតិ ចេ អាហ នាវាយ តិដ្ឋមានាយ។ កប្បកស្ស អទាបយីតិ គច្ឆន្តិំ នាវំ ឋបេត្វា តត្ថ ឯកស្ស ន្ហាបិតស្ស ឧបាសកស្ស ទាបេសិ ឋានេតិ ឋានសោ តង្ខណញ្ញេវ។ បេតស្ស ទិស្សថាតិ បេតស្ស សរីរេ បញ្ញាយិត្ថ, តស្ស និវាសនបារុបនវត្ថំ ‘‘តតោ សុវត្ថវសនោ, មាលធារី អលង្កតោ’’តិ, សុវត្ថវសនោ ឋានេ ឋិតស្ស បេតស្ស, ទក្ខិណា ឧបកប្បថាតិ ទក្ខិណេយ្យដ្ឋានេ ឋិតា បនេសា ទក្ខិណា តស្ស បេតស្ស យស្មា ឧបកប្បតិ, វិនិយោគំ អគមាសិ។ តស្មា ទជ្ជេថ បេតានំ, អនុកម្បាយ បុនប្បុនន្តិ បេតានំ អនុកម្បាយ បេតេ ឧទ្ទិស្ស បុនប្បុនំ ទក្ខិណំ ទទេយ្យាតិ អត្ថោ។
អថ សោ កោលិយមហាមត្តោ តំ បេតំ អនុកម្បមានោ ទានវិធិំ សម្បាទេត្វា អនុសោតំ អាគន្ត្វា សូរិយេ ឧគ្គច្ឆន្តេ ពារាណសិំ សម្បាបុណិ។ ភគវា ច តេសំ អនុគ្គហត្ថំ អាកាសេន អាគន្ត្វា គង្គាតីរេ អដ្ឋាសិ។ កោលិយមហាមត្តោបិ នាវាតោ ឱតរិត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋោ ភគវន្តំ និមន្តេសិ – ‘‘អធិវាសេថ មេ, ភន្តេ, ភគវា អជ្ជតនាយ ភត្តំ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ។ អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេន។ សោ ភគវតោ អធិវាសនំ វិទិត្វា តាវទេវ រមណីយេ ភូមិភាគេ មហន្តំ សាខាមណ្ឌបំ ឧបរិ ចតូសុ ច បស្សេសុ នានាវិរាគវណ្ណវិចិត្តវិវិធវសនសមលង្កតំ ការេត្វា តត្ថ ភគវតោ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ។
អថ សោ មហាមត្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហេដ្ឋា អត្តនោ វុត្តវចនំ បេតស្ស ច បដិវចនំ ភគវតោ អារោចេសិ។ ភគវា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ។ ចិន្តិតសមនន្តរមេវ ពុទ្ធានុភាវសញ្ចោទិតោ សុវណ្ណហំសគណោ វិយ ធតរដ្ឋហំសរាជំ ភិក្ខុសង្ឃោ ធម្មរាជំ សម្បរិវារេសិ។ តាវទេវ មហាជនោ សន្និបតិ ‘‘ឧឡារា ធម្មទេសនា ភវិស្សតី’’តិ។ តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ មហាមត្តោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន សន្តប្បេសិ។ ភគវា កតភត្តកិច្ចោ មហាជនស្ស អនុកម្បាយ ‘‘ពារាណសិសមីបគាមវាសិនោ សន្និបតន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ សព្ពេ ច តេ ឥទ្ធិពលេន មហាជនា សន្និបតិំសុ, ឧឡារេ ចស្ស បេតេ បាកដេ អកាសិ។ តេសុ កេចិ ឆិន្នភិន្នបិលោតិកខណ្ឌធរា, កេចិ
អថ ភគវា តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសិ, យថា តេ ឯកជ្ឈំ សន្និបតិត្វា អត្តនា កតំ បាបកម្មំ មហាជនស្ស បវេទេសុំ។ តមត្ថំ ទីបេន្តា សង្គីតិការា –
៣៩២.
‘‘សាតុន្នវសនា
បេតា ភត្តាយ គច្ឆន្តិ, បក្កមន្តិ ទិសោទិសំ។
៣៩៣.
‘‘ទូរេ ឯកេ បធាវិត្វា, អលទ្ធាវ និវត្តរេ;
ឆាតា បមុច្ឆិតា ភន្តា, ភូមិយំ បដិសុម្ភិតា។
៣៩៤.
‘‘កេចិ តត្ថ បបតិត្វា, ភូមិយំ បដិសុម្ភិតា;
បុព្ពេ អកតកល្យាណា, អគ្គិទឌ្ឍាវ អាតបេ។
៣៩៥.
‘‘មយំ បុព្ពេ បាបធម្មា, ឃរណី កុលមាតរោ;
សន្តេសុ ទេយ្យធម្មេសុ, ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោ។
៣៩៦.
‘‘បហូតំ អន្នបានម្បិ, អបិស្សុ អវកិរីយតិ;
សម្មគ្គតេ បព្ពជិតេ, ន ច កិញ្ចិ អទម្ហសេ។
៣៩៧.
‘‘អកម្មកាមា អលសា, សាទុកាមា មហគ្ឃសា;
អាលោបបិណ្ឌទាតារោ, បដិគ្គហេ បរិភាសិម្ហសេ។
៣៩៨.
‘‘តេ ឃរា តា ច ទាសិយោ, តានេវាភរណានិ នោ;
តេ អញ្ញេ បរិចារេន្តិ, មយំ ទុក្ខស្ស ភាគិនោ។
៣៩៩.
‘‘វេណី វា អវញ្ញា ហោន្តិ, រថការី ច ទុព្ភិកា;
ចណ្ឌាលី កបណា ហោន្តិ, កប្បកា ច បុនប្បុនំ។
៤០០.
‘‘យានិ
តេសុ តេស្វេវ ជាយន្តិ, ឯសា មច្ឆរិនោ គតិ។
៤០១.
‘‘បុព្ពេ
សគ្គំ តេ បរិបូរេន្តិ, ឱភាសេន្តិ ច នន្ទនំ។
៤០២.
‘‘វេជយន្តេ
ឧច្ចាកុលេសុ ជាយន្តិ, សភោគេសុ តតោ ចុតា។
៤០៣.
‘‘កូដាគារេ ច បាសាទេ, បល្លង្កេ បោនកត្ថតេ;
ពីជិតង្គា មោរហត្ថេហិ, កុលេ ជាតា យសស្សិនោ។
៤០៤.
‘‘អង្កតោ អង្កំ គច្ឆន្តិ, មាលធារី អលង្កតា;
ធាតិយោ ឧបតិដ្ឋន្តិ, សាយំ បាតំ សុខេសិនោ។
៤០៥.
‘‘នយិទំ អកតបុញ្ញានំ, កតបុញ្ញានមេវិទំ;
អសោកំ នន្ទនំ រម្មំ, តិទសានំ មហាវនំ។
៤០៦.
‘‘សុខំ អកតបុញ្ញានំ, ឥធ នត្ថិ បរត្ថ ច;
សុខញ្ច កតបុញ្ញានំ, ឥធ ចេវ បរត្ថ ច។
៤០៧.
‘‘តេសំ សហព្យកាមានំ, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុំ;
កតបុញ្ញា ហិ មោទន្តិ, សគ្គេ ភោគសមង្គិនោ’’តិ។ – គាថាយោ អវោចុំ;
៣៩២. តត្ថ សាតុន្នវសនាតិ ឆិន្នភិន្នបិលោតិកខណ្ឌនិវាសនា។ ឯកេតិ ឯកច្ចេ។ កេសនិវាសនាតិ កេសេហេវ បដិច្ឆាទិតកោបិនា។ ភត្តាយ គច្ឆន្តីតិ ‘‘អប្បេវ នាម ឥតោ គតា យត្ថ វា តត្ថ វា កិញ្ចិ ឧច្ឆិដ្ឋភត្តំ វា វមិតភត្តំ វា គព្ភមលាទិកំ វា លភេយ្យាមា’’តិ កត្ថចិទេវ អដ្ឋត្វា ឃាសត្ថាយ គច្ឆន្តិ។ បក្កមន្តិ ទិសោទិសន្តិ ទិសតោ ទិសំ អនេកយោជនន្តរិកំ ឋានំ បក្កមន្តិ។
៣៩៣. ទូរេតិ ទូរេវ ឋានេ។ ឯកេតិ ឯកច្ចេ បេតា។ បធាវិត្វាតិ ឃាសត្ថាយ ឧបធាវិត្វា។ អលទ្ធាវ និវត្តរេតិ បមុច្ឆិតាតិ ខុប្បិបាសាទិទុក្ខេន សញ្ជាតមុច្ឆា។ ភន្តាតិ ភូមិយំ បដិសុម្ភិតាតិ តាយ ឯវ មុច្ឆាយ ឧប្បត្តិយា ឋត្វា អវក្ខិត្តមត្តិកាបិណ្ឌា វិយ វិស្សុស្សិត្វា បថវិយំ បតិតា។
៣៩៤. តត្ថាតិ ភូមិយំ បដិសុម្ភិតាតិ បបាតេ បតិតា វិយ ជិឃច្ឆាទិទុក្ខេន ឋាតុំ អសមត្ថភាវេន ភូមិយំ បតិតា, តត្ថ វា គតដ្ឋានេ ឃាសាទីនំ អលាភេន ឆិន្នាសា ហុត្វា កេនចិ បដិមុខំ សុម្ភិតា បោថិតា វិយ ភូមិយំ បតិតា ហោន្តីតិ អត្ថោ។ បុព្ពេ អកតកល្យាណាតិ បុរិមភវេ អកតកុសលា។ អគ្គិទឌ្ឍាវ អាតបេតិ និទាឃកាលេ អាតបដ្ឋានេ អគ្គិនា ទឌ្ឍា វិយ, ខុប្បិបាសគ្គិនា ឌយ្ហមានា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តីតិ អត្ថោ។
៣៩៥. បុព្ពេតិ អតីតភវេ។ បាបធម្មាតិ ឥស្សុកីមច្ឆរីអាទិភាវេន លាមកសភាវា។ ឃរណីតិ ឃរសាមិនិយោ។ កុលមាតរោតិ កុលទារកានំ មាតរោ, កុលបុរិសានំ វា មាតរោ។ ទីបន្តិ បតិដ្ឋំ, បុញ្ញន្តិ អត្ថោ។ តញ្ហិ សត្តានំ សុគតីសុ បតិដ្ឋាភាវតោ ‘‘បតិដ្ឋា’’តិ វុច្ចតិ។ នាកម្ហាតិ ន ករិម្ហ។
៣៩៦. បហូតន្តិ ពហុំ។ អន្នបានម្បីតិ អន្នញ្ច បានញ្ច។ អបិស្សុ អវកិរីយតីតិ សូតិ និបាតមត្តំ, អបិ អវកិរីយតិ ឆដ្ដីយតិ។ សម្មគ្គតេតិ សម្មា គតេ សម្មា បដិបន្នេ សម្មា បដិបន្នាយ។ បព្ពជិតេតិ បព្ពជិតាយ។ សម្បទានេ ហិ ឥទំ ភុម្មវចនំ។ សម្មគ្គតេ វា បព្ពជិតេ សតិ លព្ភមានេតិ អត្ថោ។ ន ច កិញ្ចិ អទម្ហសេតិ ‘‘កិញ្ចិមត្តម្បិ ទេយ្យធម្មំ នាទម្ហា’’តិ វិប្បដិសារាភិភូតា វទន្តិ។
៣៩៧. អកម្មកាមាតិ សាធូតិ អកត្តព្ពំ កម្មំ អកុសលំ កាមេន្តីតិ អកម្មកាមា, សាធូហិ វា កត្តព្ពំ កុសលំ កាមេន្តីតិ កម្មកាមា, ន កម្មកាមាតិ អកម្មកាមា អលសាតិ កុសីតា កុសលកម្មករណេ និព្ពីរិយា។ សាទុកាមាតិ សាតមធុរវត្ថុបិយា។ មហគ្ឃសាតិ មហាភោជនា, ឧភយេនាបិ សុន្ទរញ្ច មធុរញ្ច ភោជនំ លភិត្វា អត្ថិកានំ កិញ្ចិ អទត្វា សយមេវ ភុញ្ជិតារោតិ អាលោបបិណ្ឌទាតារោតិ អាលោបមត្តស្សបិ ភោជនបិណ្ឌស្ស ទាយកា។ បដិគ្គហេតិ តស្ស បដិគ្គណ្ហនកេ។ បរិភាសិម្ហសេតិ បរិភវំ ករោន្តា ភាសិម្ហ, អវមញ្ញិម្ហ ឧប្បណ្ឌិម្ហា ចាតិ អត្ថោ។
៣៩៨. តេ ឃរាតិ យត្ថ មយំ បុព្ពេ ‘‘អម្ហាកំ ឃរ’’ន្តិ មមត្តំ អករិម្ហា, តានិ ឃរានិ យថាឋិតានិ, ឥទានិ នោ ន កិញ្ចិ ឧបកប្បតីតិ អធិប្បាយោ។ តា ច ទាសិយោ តានេវាភរណានិ នោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ នោតិ អម្ហាកំ។ តេតិ តេ ឃរាទិកេ។ អញ្ញេ បរិចារេន្តិមយំ ទុក្ខស្ស ភាគិនោតិ មយំ បន បុព្ពេ កេវលំ កីឡនប្បសុតា ហុត្វា សាបតេយ្យំ បហាយ គមនីយំ អនុគាមិកំ កាតុំ អជានន្តា ឥទានិ ខុប្បិបាសាទិទុក្ខស្ស ភាគិនោ ភវាមាតិ អត្តានំ គរហន្តា វទន្តិ។
៣៩៩. ឥទានិ យស្មា បេតយោនិតោ ចវិត្វា មនុស្សេសុ ឧប្បជ្ជន្តាបិ សត្តា យេភុយ្យេន តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន ហីនជាតិកា កបណវុត្តិនោវ ហោន្តិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘វេណិវា’’តិអាទិនា ទ្វេ គាថា វុត្តា។ តត្ថ វេណិវាតិ វេនជាតិកា, វិលីវការា នឡការា ហោន្តីតិ អត្ថោ។ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ។ អវញ្ញាតិ អវញ្ញេយ្យា, អវជានិតព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ‘‘វម្ភនា’’តិ វា បាឋោ, បរេហិ ពាធនីយាតិ អត្ថោ។ រថការីតិ ចម្មការិនោ។ ទុព្ភិកាតិ មិត្តទុព្ភិកា មិត្តានំ ពាធិកា។ ចណ្ឌាលីតិ ចណ្ឌាលជាតិកា។ កបណាតិ វនិព្ពកា អតិវិយ ការុញ្ញប្បត្តា កប្បកាតិ កប្បកជាតិកា, សព្ពត្ថ ‘‘ហោន្តិ បុនប្បុន’’ន្តិ យោជនា, អបរាបរម្បិ ឥមេសុ និហីនកុលេសុ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។
៤០០. តេសុ តេស្វេវ ជាយន្តីតិ យានិ យានិ អញ្ញានិបិ នេសាទបុក្កុសកុលាទីនិ កបណានិ អតិវិយ វម្ភនិយានិ បរមទុគ្គតានិ ច, តេសុ តេសុ ឯវ និហីនកុលេសុ មច្ឆរិយមលេន បេតេសុ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតា និព្ពត្តន្តិ។ តេនាហ ‘‘ឯសា មច្ឆរិនោ គតី’’តិ។
៤០១. ឯវំ ‘‘បុព្ពេ ច កតកល្យាណា’’តិ សត្ត គាថា វុត្តា។ តត្ថ សគ្គំ តេ បរិបូរេន្តីតិ យេ បុព្ពេ បុរិមជាតិយំ កតកល្យាណា ទាយកា ទានបុញ្ញាភិរតា វិគតមលមច្ឆេរា, តេ អត្តនោ រូបសម្បត្តិយា ចេវ បរិវារសម្បត្តិយា ច សគ្គំ ទេវលោកំ បរិបូរេន្តិ បរិបុណ្ណំ ករោន្តិ។ ឱភាសេន្តិ ច នន្ទនន្តិ ន កេវលំ បរិបូរេន្តិយេវ, អថ ខោ កប្បរុក្ខាទីនំ បភាហិ សភាវេនេវ ឱភាសមានម្បិ នន្ទនវនំ អត្តនោ វត្ថាភរណជុតីហិ សរីរប្បភាយ ច អភិភវិត្វា ចេវ ឱភាសេត្វា ច ជោតេន្តិ។
៤០២. កាមកាមិនោតិ យថិច្ឆិតេសុ កាមគុណេសុ យថាកាមំ បរិភោគវន្តោ។ ឧច្ចាកុលេសូតិ ឧច្ចេសុ ខត្តិយកុលាទីសុ កុលេសុ។ សភោគេសូតិ មហាវិភវេសុ។ តតោ ចុតាតិ តតោ ទេវលោកតោ ចុតា។
៤០៣. កូដាគារេ ច បាសាទេតិ កូដាគារេ ច បាសាទេ ច។ ពីជិតង្គាតិ ពីជិយមានទេហា។ មោរហត្ថេហីតិ មោរបិញ្ឆបដិមណ្ឌិតពីជនីហត្ថេហិ។ យសស្សិនោតិ បរិវារវន្តោ រមន្តីតិ អធិប្បាយោ។
៤០៤. អង្កតោ អង្កំ គច្ឆន្តីតិ ទារកកាលេបិ ញាតីនំ ធាតីនញ្ច អង្កដ្ឋានតោ អង្កដ្ឋានមេវ គច្ឆន្តិ, ន ភូមិតលន្តិ អធិប្បាយោ។ ឧបតិដ្ឋន្តីតិ ឧបដ្ឋានំ ករោន្តិ។ សុខេសិនោតិ សុខមិច្ឆន្តា, ‘‘មា សីតំ
៤០៥. នយិទំ អកតបុញ្ញានន្តិ ឥទំ សោកវត្ថុអភាវតោ អសោកំ រម្មំ រមណីយំ តិទសានំ តាវតិំសទេវានំ មហាវនំ មហាឧបវនភូតំ នន្ទនំ នន្ទនវនំ អកតបុញ្ញានំ ន ហោតិ, តេហិ លទ្ធុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ។
៤០៦. ឥធាតិ ឥមស្មិំ មនុស្សលោកេ វិសេសតោ បុញ្ញំ ករីយតិ, តំ សន្ធាយាហ។ ឥធាតិ វា ទិដ្ឋធម្មេ។ បរត្ថាតិ សម្បរាយេ។
៤០៧. តេសន្តិ តេហិ យថាវុត្តេហិ ទេវេហិ។ សហព្យកាមានន្តិ សហភាវំ ឥច្ឆន្តេហិ។ ភោគសមង្គិនោតិ ភោគេហិ សមន្នាគតា, ទិព្ពេហិ
ឯវំ តេហិ បេតេហិ សាធារណតោ អត្តនា កតកម្មស្ស ច គតិយា បុញ្ញកម្មស្ស ច គតិយា បវេទិតាយ សំវិគ្គមនស្ស កោឡិយាមច្ចបមុខស្ស តត្ថ សន្និបតិតស្ស មហាជនស្ស អជ្ឈាសយានុរូបំ ភគវា វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ។
អភិជ្ជមានបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. សាណវាសិត្ថេរបេតវត្ថុវណ្ណនា
កុណ្ឌិនាគរិយោ ថេរោតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ អាយស្មតោ សាណវាសិត្ថេរស្ស ញាតិបេតេ
សោ តត្ថ ទក្ខិណបស្សេន វាមបស្សេន ឧត្តានោ អវកុជ្ជោតិ ពហូហិ បការេហិ បរិវត្តិត្វា ចតុរាសីតិ វស្សសហស្សានិ បច្ចិត្វា តតោ
តេន ច សមយេន អាយស្មា អានន្ទោ កុណ្ឌិនគរំ ឧបនិស្សាយ សាណបព្ពតេ វិហរតិ។ អថ សោ កេវដ្ដបុត្តោ ញាតកេហិ បរិច្ចត្តោ ហុត្វា ឥតោ ចិតោ ច បរិព្ភមន្តោ តំ បទេសំ បត្តោ ភោជនវេលាយ ថេរស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិ។ ថេរោ តំ បុច្ឆិត្វា ភោជនេន អត្ថិកភាវំ ញត្វា តស្ស ភត្តំ ទត្វា កតភត្តកិច្ចោ សព្ពំ តំ
សោ ‘‘មាតា បិតា ច តេ, ភន្តេ’’តិអាទិគាថា អវោច។ កុណ្ឌិនាគរិយោ ថេរោតិអាទយោ បន អាទិតោ បញ្ច គាថា តាសំ សម្ពន្ធទស្សនត្ថំ ធម្មសង្គាហកេហិ ឋបិតា។
៤០៨.
‘‘កុណ្ឌិនាគរិយោ ថេរោ, សាណវាសិនិវាសិកោ;
បោដ្ឋបាទោតិ នាមេន, សមណោ ភាវិតិន្ទ្រិយោ។
៤០៩.
‘‘តស្ស មាតា បិតា ភាតា, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
៤១០.
‘‘តេ ទុគ្គតា សូចិកដ្ដា, កិលន្តា នគ្គិនោ កិសា;
ឧត្តសន្តា មហត្តាសា, ន ទស្សេន្តិ កុរូរិនោ។
៤១១.
‘‘តស្ស
ចតុកុណ្ឌិកោ ភវិត្វាន, ថេរស្ស ទស្សយីតុមំ។
៤១២.
‘‘ថេរោ ចាមនសិកត្វា, តុណ្ហីភូតោ អតិក្កមិ;
សោ ច វិញ្ញាបយី ថេរំ, ‘ភាតា បេតគតោ អហំ’។
៤១៣.
‘‘មាតា បិតា ច តេ ភន្តេ, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
៤១៤.
‘‘តេន ទុគ្គតា សូចិកដ្ដា, កិលន្តា នគ្គិនោ កិសា;
ឧត្តសន្តា មហត្តាសា, ន ទស្សេន្តិ កុរូរិនោ។
៤១៥.
‘‘អនុកម្បស្សុ
តវ ទិន្នេន ទានេន, យាបេស្សន្តិ កុរូរិនោ’’តិ។
៤០៨-៩. តត្ថ កុណ្ឌិនាគរិយោ ថេរោតិ ឯវំនាមកេ នគរេ ជាតសំវឌ្ឍត្ថេរោ, ‘‘កុណ្ឌិកនគរោ ថេរោ’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ។ សាណវាសិនិវាសិកោតិ សាណបព្ពតវាសី។ បោដ្ឋបាទោតិ នាមេនាតិ នាមេន បោដ្ឋបាទោ នាម។ សមណោតិ សមិតបាបោ។ ភាវិតិន្ទ្រិយោតិ អរិយមគ្គភាវនាយ ភាវិតសទ្ធាទិឥន្ទ្រិយោ, អរហាតិ អត្ថោ។ តស្សាតិ តស្ស សាណវាសិត្ថេរស្ស។ ទុគ្គតាតិ ទុគ្គតិគតា។
៤១០. សូចិកដ្ដាតិ កិលន្តាតិ កិលន្តកាយចិត្តា។ នគ្គិនោតិ នគ្គរូបា និច្ចោឡា។ កិសាតិ អដ្ឋិត្តចមត្តសរីរតាយ កិសទេហា។ ឧត្តសន្តាតិ ‘‘អយំ សមណោ អម្ហាកំ បុត្តោ’’តិ ឱត្តប្បេន ឧត្រាសំ អាបជ្ជន្តា មហត្តាសាតិ អត្តនា បុព្ពេ កតកម្មំ បដិច្ច សញ្ជាតមហាភយា។ ន ទស្សេន្តីតិ អត្តានំ ន ទស្សេន្តិ, សម្មុខីភាវំ ន គច្ឆន្តិ។ កុរូរិនោតិ ទារុណកម្មន្តា។
៤១១. តស្ស ភាតាតិ សាណវាសិត្ថេរស្ស ភាតា។ វិតរិត្វាតិ វិតិណ្ណោ ហុត្វា, ឱត្តប្បសន្តាសភយាតិ អត្ថោ។ វិតុរិត្វាតិ វា បាឋោ, តុរិតោ ហុត្វា, តរមានរូបោ ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯកបថេតិ ឯកបទិកមគ្គេ។ ឯកកោតិ ឯកិកោ អទុតិយោ។ ចតុកុណ្ឌិកោ ភវិត្វានាតិ ចតូហិ អង្គេហិ កុណ្ឌេតិ អត្តភាវំ បវត្តេតីតិ ចតុកុណ្ឌិកោ, ទ្វីហិ ជាណូហិ ទ្វីហិ ហត្ថេហិ គច្ឆន្តោ តិដ្ឋន្តោ ច, ឯវំភូតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ សោ ហិ ឯវំ បុរតោ កោបីនបដិច្ឆាទនា ហោតីតិ តថា អកាសិ។ ថេរស្ស ទស្សយីតុមន្តិ ថេរស្ស អត្តានំ ឧទ្ទិសយិ ទស្សេសិ។
៤១២. អមនសិកត្វាតិ ‘‘អយំ នាម ឯសោ’’តិ ឯវំ មនសិ អករិត្វា អនាវជ្ជេត្វា។ សោ ចាតិ សោ បេតោ។ ភាតា បេតគតោ អហន្តិ ‘‘អហំ អតីតត្តភាវេ ភាតា, ឥទានិ បេតភូតោ ឥធាគតោ’’តិ វត្វា វិញ្ញាបយិ ថេរន្តិ យោជនា។
៤១៣-៥. យថា បន វិញ្ញាបយិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘មាតា បិតា ចា’’តិអាទិនា តិស្សោ គាថា វុត្តា។ តត្ថ មាតា បិតា ច តេតិ តវ មាតា ច បិតា ច។ អនុកម្បស្សូតិ អនុគ្គណ្ហ អនុទយំ អន្វាទិសាហីតិ អាទិស។ នោតិ អម្ហាកំ។ តវ ទិន្នេនាតិ តយា ទិន្នេន។
តំ
៤១៦.
‘‘ថេរោ ចរិត្វា បិណ្ឌាយ, ភិក្ខូ អញ្ញេ ច ទ្វាទស;
ឯកជ្ឈំ សន្និបតិំសុ, ភត្តវិស្សគ្គការណា។
៤១៧.
‘‘ថេរោ សព្ពេវ តេ អាហ, យថាលទ្ធំ ទទាថ មេ;
សង្ឃភត្តំ ករិស្សាមិ, អនុកម្បាយ ញាតិនំ។
៤១៨.
‘‘និយ្យាទយិំសុ
ទត្វា អន្វាទិសិ ថេរោ, មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ;
‘ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’។
៤១៩.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, ភោជនំ ឧទបជ្ជថ;
សុចិំ បណីតំ សម្បន្នំ, អនេករសព្យញ្ជនំ។
៤២០.
‘‘តតោ ឧទ្ទស្សយី ភាតា, វណ្ណវា ពលវា សុខី;
បហូតំ ភោជនំ ភន្តេ, បស្ស នគ្គាម្ហសេ មយំ;
តថា ភន្តេ បរក្កម, យថា វត្ថំ លភាមសេ។
៤២១.
‘‘ថេរោ សង្ការកូដម្ហា, ឧច្ចិនិត្វាន នន្តកេ;
បិលោតិកំ បដំ កត្វា, សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទា។
៤២២.
‘‘ទត្វា អន្វាទិសី ថេរោ, មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ;
‘ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’។
៤២៣.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, វត្ថានិ ឧទបជ្ជិសុំ;
តតោ សុវត្ថវសនោ, ថេរស្ស ទស្សយីតុមំ។
៤២៤.
‘‘យាវតា
តតោ ពហុតរា ភន្តេ, វត្ថានច្ឆាទនានិ នោ។
៤២៥.
‘‘កោសេយ្យកម្ពលីយានិ, ខោមកប្បាសិកានិ ច;
វិបុលា ច មហគ្ឃា ច, តេបាកាសេវលម្ពរេ។
៤២៦.
‘‘តេ
តថា ភន្តេ បរក្កម, យថា គេហំ លភាមសេ។
៤២៧.
‘‘ថេរោ
ទត្វា ច អន្វាទិសី ថេរោ, មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ;
‘ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’។
៤២៨.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, ឃរានិ ឧទបជ្ជិសុំ;
កូដាគារនិវេសនា, វិភត្តា ភាគសោ មិតា។
៤២៩.
‘‘ន មនុស្សេសុ ឦទិសា, យាទិសា នោ ឃរា ឥធ;
អបិ ទិព្ពេសុ យាទិសា, តាទិសា នោ ឃរា ឥធ។
៤៣០.
‘‘ទទ្ទល្លមានា អាភេន្តិ, សមន្តា ចតុរោ ទិសា;
តថា ភន្តេ បរក្កម, យថា បានីយំ លភាមសេ។
៤៣១.
‘‘ថេរោ ករណំ បូរេត្វា, សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទា;
ទត្វា អន្វាទិសី ថេរោ, មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ;
‘ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’។
៤៣២.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ, បានីយំ ឧទបជ្ជថ;
គម្ភីរា ចតុរស្សា ច, បោក្ខរញ្ញោ សុនិម្មិតា។
៤៣៣.
‘‘សីតោទិកា
បទុមុប្បលសញ្ឆន្នា, វារិកិញ្ជក្ខបូរិតា។
៤៣៤.
‘‘តត្ថ ន្ហត្វា បិវិត្វា ច, ថេរស្ស បដិទស្សយុំ;
បហូតំ បានីយំ ភន្តេ, បាទា ទុក្ខា ផលន្តិ នោ។
៤៣៥.
‘‘អាហិណ្ឌមានា ខញ្ជាម, សក្ខរេ កុសកណ្ដកេ;
តថា ភន្តេ បរក្កម, យថា យានំ លភាមសេ។
៤៣៦.
‘‘ថេរោ សិបាដិកំ លទ្ធា, សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទា;
ទត្វា អន្វាទិសី ថេរោ, មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ;
‘ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’។
៤៣៧.
‘‘សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេ
អនុកម្បិតម្ហ ភទន្តេ, ភត្តេនច្ឆាទនេន ច។
៤៣៨.
‘‘ឃរេន
មុនិំ ការុណិកំ លោកេ, ភន្តេ វន្ទិតុមាគតា’’តិ។ – គាថាយោ អាហំសុ;
៤១៦-៧. តត្ថ ថេរោ ចរិត្វា បិណ្ឌាយាតិ ថេរោ បិណ្ឌាបាតចារិកាយ ចរិត្វា។ ភិក្ខូ អញ្ញេ ច ទ្វាទសាតិ ថេរេន សហ វសន្តា អញ្ញេ ច ទ្វាទស ភិក្ខូ ឯកជ្ឈំ ឯកតោ សន្និបតិំសុ។ កស្មាតិ ចេ? ភត្តវិស្សគ្គការណាតិ ភត្តកិច្ចការណា ភុញ្ជននិមិត្តំ។ តេតិ តេ ភិក្ខូ។ យថាលទ្ធន្តិ យំ យំ លទ្ធំ។ ទទាថាតិ ទេថ។
៤១៨. និយ្យាទយិំសូតិ អទំសុ។ សង្ឃំ និមន្តយីតិ តេ ឯវ ទ្វាទស ភិក្ខូ សង្ឃុទ្ទេសវសេន តំ ភត្តំ ទាតុំ និមន្តេសិ។ អន្វាទិសីតិ អាទិសិ។ តត្ថ យេសំ អន្វាទិសិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘មាតុ បិតុ ច ភាតុនោ, ឥទំ មេ ញាតីនំ ហោតុ, សុខិតា ហោន្តុ ញាតយោ’’តិ វុត្តំ។
៤១៩. សមនន្តរានុទ្ទិដ្ឋេតិ ឧទ្ទិដ្ឋសមនន្តរមេវ។ ភោជនំ ឧទបជ្ជថាតិ តេសំ បេតានំ ភោជនំ ‘‘សុចិ’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ អនេករសព្យញ្ជនន្តិ នានារសេហិ ព្យញ្ជនេហិ យុត្តំ, អថ វា អនេករសំ អនេកព្យញ្ជនញ្ច។ តតោតិ ភោជនលាភតោ បច្ឆា។
៤២០. ឧទ្ទស្សយី ភាតាតិ ភាតិកភូតោ បេតោ ថេរស្ស អត្តានំ ទស្សេសិ។ វណ្ណវា ពលវា សុខីតិ តេន ភោជនលាភេន តាវទេវ រូបសម្បន្នោ ពលសម្បន្នោ សុខិតោវ ហុត្វា។ បហូតំ ភោជនំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, តវ ទានានុភាវេន បហូតំ អនប្បកំ ភោជនំ អម្ហេហិ លទ្ធំ។ បស្ស នគ្គាម្ហសេតិ ឱលោកេហិ, នគ្គិកា បន អម្ហ, តស្មា តថា, ភន្តេ, បរក្កម បយោគំ ករោហិ។ យថា វត្ថំ លភាមសេតិ យេន បការេន យាទិសេន បយោគេន
៤២១. សង្ការកូដម្ហាតិ តត្ថ តត្ថ សង្ការដ្ឋានតោ។ ឧច្ចិនិត្វានាតិ គវេសនវសេន គហេត្វា។ នន្តកេតិ ឆិន្នបរិយន្តេ ឆឌ្ឌិតទុស្សខណ្ឌេ ‘‘បិលោតិកំ បដំ កត្វា, សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទា’’តិ។ តត្ថ សង្ឃេ ចាតុទ្ទិសេ អទាតិ ចតូហិបិ ទិសាហិ អាគតភិក្ខុសង្ឃស្ស អទាសិ។ សម្បទានត្ថេ ហិ ឥទំ ភុម្មវចនំ។
៤២៣-៤. សុវត្ថវសនោតិ សុន្ទរវត្ថវសនោ។ ថេរស្ស ទស្សយីតុមន្តិ ថេរស្ស អត្តានំ ទស្សយិ ទស្សេសិ, បាកដោ អហោសិ។ បដិច្ឆាទយតិ ឯត្ថាតិ បដិច្ឆទា។
៤២៨-៩. កូដាគារនិវេសនាតិ កូដាគារភូតា តទញ្ញនិវេសនសង្ខាតា ច ឃរា។ លិង្គវិបល្លាសវសេន ហេតំ វុត្តំ។ វិភត្តាតិ សមចតុរស្សអាយតវដ្ដសណ្ឋានាទិវសេន វិភត្តា។ ភាគសោ មិតាតិ ភាគេន បរិច្ឆិន្នា។ នោតិ អម្ហាកំ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ បេតលោកេ។ អបិ ទិព្ពេសូតិ អបីតិ និបាតមត្តំ, ទេវលោកេសូតិ អត្ថោ។
៤៣១. ករណន្តិ ធមករណំ។ បូរេត្វាតិ ឧទកស្ស បូរេត្វា។ វារិកិញ្ជក្ខបូរិតាតិ តត្ថ តត្ថ វារិមត្ថកេ បទុមុប្បលាទីនំ កេសរភារេហិ សញ្ឆាទិតវសេន បូរិតា។ ផលន្តីតិ បុប្ផន្តិ, បណ្ហិកបរិយន្តាទីសុ វិទាលេន្តីតិ អត្ថោ។
៤៣៥-៦. អាហិណ្ឌមានាតិ វិចរមានា។ ខញ្ជាមាតិ ខញ្ជនវសេន សក្ខរេ កុសកណ្ដកេតិ យានន្តិ រថវយ្ហាទិកំ យំកិញ្ចិ យានំ។ សិបាដិកន្តិ ឯកបដលឧបាហនំ។
៤៣៧-៨. រថេន មាគមុន្តិ មការោ បទសន្ធិករោ, រថេន អាគមំសុ។ ឧភយន្តិ ឧភយេន ទានេន, យានទានេន ចេវ ភត្តាទិចតុបច្ចយទានេន ច។ បានីយទានេន ហេត្ថ ភេសជ្ជទានម្បិ សង្គហិតំ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានមេវាតិ។
ថេរោ
សាណវាសិត្ថេរបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. រថការបេតិវត្ថុវណ្ណនា
វេឡុរិយថម្ភំ រុចិរំ បភស្សរន្តិ ឥទំ សត្ថរិ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ អញ្ញតរំ បេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ អតីតេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ អញ្ញតរា ឥត្ថី សីលាចារសម្បន្នា កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេន សាសនេ អភិប្បសន្នា សុវិភត្តវិចិត្រភិត្តិថម្ភសោបានភូមិតលំ អតិវិយ ទស្សនីយំ ឯកំ អាវាសំ កត្វា តត្ថ ភិក្ខូ និសីទាបេត្វា បណីតេន អាហារេន បរិវិសិត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាទេសិ។ សា អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា អញ្ញស្ស បាបកម្មស្ស វសេន ហិមវតិ បព្ពតរាជេ រថការទហំ និស្សាយ វិមានបេតី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្សា សង្ឃស្ស អាវាសទានបុញ្ញានុភាវេន សព្ពរតនមយំ ឧឡារំ អតិវិយ សមន្តតោ បាសាទិកំ មនោហរំ រមណីយំ បោក្ខរណិយំ
សា តត្ថ បុរិសេហិ វិនាវ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តី វិហរតិ។ តស្សា តត្ថ ទីឃរត្តំ និប្បុរិសាយ វសន្តិយា អនភិរតិ ឧប្បន្នា។ សា ឧក្កណ្ឋិតា ហុត្វា ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ ចិន្តេត្វា ទិព្ពានិ អម្ពបក្កានិ នទិយំ បក្ខិបតិ។ សព្ពំ កណ្ណមុណ្ឌបេតិវត្ថុស្មិំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធ បន ពារាណសិវាសី ឯកោ មាណវោ គង្គាយ តេសុ ឯកំ អម្ពផលំ ទិស្វា
៤៣៩.
‘‘វេឡុរិយថម្ភំ រុចិរំ បភស្សរំ, វិមានមារុយ្ហ អនេកចិត្តំ;
តត្ថច្ឆសិ ទេវិ មហានុភាវេ, បថទ្ធនិ បន្នរសេវ ចន្ទោ។
៤៤០.
‘‘វណ្ណោ ច តេ កនកស្ស សន្និភោ, ឧត្តត្តរូបោ ភុស ទស្សនេយ្យោ;
បល្លង្កសេដ្ឋេ អតុលេ និសិន្នា, ឯកា តុវំ នត្ថិ ច តុយ្ហ សាមិកោ។
៤៤១.
‘‘ឥមា ច តេ បោក្ខរណី សមន្តា, បហូតមល្យា ពហុបុណ្ឌរីកា;
សុវណ្ណចុណ្ណេហិ សមន្តមោត្ថតា, ន តត្ថ បង្កោ បណកោ ច វិជ្ជតិ។
៤៤២.
‘‘ហំសា ចិមេ ទស្សនីយា មនោរមា, ឧទកស្មិមនុបរិយន្តិ
សមយ្យ វគ្គូបនទន្តិ សព្ពេ, ពិន្ទុស្សរា ទុន្ទុភីនំវ ឃោសោ។
៤៤៣.
‘‘ទទ្ទល្លមានា យសសា យសស្សិនី, នាវាយ ច ត្វំ អវលម្ព តិដ្ឋសិ;
អាឡារបម្ហេ ហសិតេ បិយំវទេ, សព្ពង្គកល្យាណិ ភុសំ វិរោចសិ។
៤៤៤.
‘‘ឥទំ វិមានំ វិរជំ សមេ ឋិតំ, ឧយ្យានវន្តំ រតិនន្ទិវឌ្ឍនំ;
ឥច្ឆាមហំ នារិ អនោមទស្សនេ, តយា សហ នន្ទនេ ឥធ មោទិតុ’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
៤៣៩. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ វិមានេ។ អច្ឆសីតិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតកាលេ និសីទសិ។ ទេវីតិ តំ អាលបតិ។ មហានុភាវេតិ មហតា ទិព្ពានុភាវេន សមន្នាគតេ។ បថទ្ធនីតិ អត្តនោ បថភូតេ អទ្ធនិ, គគនតលមគ្គេតិ អត្ថោ។ បន្នរសេវ ចន្ទោតិ បុណ្ណមាសិយំ បរិបុណ្ណមណ្ឌលោ ចន្ទោ វិយ វិជ្ជោតមានាតិ អត្ថោ។
៤៤០. វណ្ណោ ច តេ កនកស្ស សន្និភោតិ តវ វណ្ណោ ច ឧត្តត្តសិង្គីសុវណ្ណេន សទិសោ អតិវិយ មនោហរោ។ តេនាហ ‘‘ឧត្តត្តរូបោ ភុស ទស្សនេយ្យោ’’តិ។ អតុលេតិ មហារហេ។ អតុលេតិ វា ទេវតាយ អាលបនំ, អសទិសរូបេតិ អត្ថោ។ នត្ថិ ច តុយ្ហ សាមិកោតិ តុយ្ហំ សាមិកោ ច នត្ថិ។
៤៤១. បហូតមល្យាតិ កមលកុវលយាទិពហុវិធកុសុមវតិយោ សុវណ្ណចុណ្ណេហីតិ សុវណ្ណវាលុកាហិ។ សមន្តមោត្ថតាតិ សមន្តតោ ឱកិណ្ណា។ តត្ថាតិ តាសុ បោក្ខរណីសុ។ បង្កោ បណកោ ចាតិ កទ្ទមោ វា ឧទកបិច្ឆិល្លោ វា ន វិជ្ជតិ។
៤៤២. ហំសា ចិមេ ទស្សនីយា មនោរមាតិ ឥមេ ហំសា ច ទស្សនសុខា មនោរមា ច។ អនុបរិយន្តីតិ អនុវិចរន្តិ។ សព្ពទាតិ សព្ពេសុ ឧតូសុ។ សមយ្យាតិ សង្គម្ម។ វគ្គូតិ មធុរំ។ ឧបនទន្តីតិ វិកូជន្តិ។ ពិន្ទុស្សរាតិ អវិសដស្សរា សម្បិណ្ឌិតស្សរា។ ទុន្ទុភីនំវ ឃោសោតិ វគ្គុពិន្ទុស្សរភាវេន ទុន្ទុភីនំ វិយ តវ បោក្ខរណិយំ ហំសានំ ឃោសោតិ អត្ថោ។
៤៤៣. ទទ្ទល្លមានាតិ អតិវិយ អភិជលន្តី។ យសសាតិ ទេវិទ្ធិយា។ នាវាយាតិ ទោណិយំ។ បោក្ខរណិយញ្ហិ បទុមិនិយំ សុវណ្ណនាវាយ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទិត្វា ឧទកកីឡំ កីឡន្តិំ បេតិំ ទិស្វា ឯវមាហ។ អវលម្ពាតិ អវលម្ពិត្វា អបស្សេនំ អបស្សាយ។ តិដ្ឋសីតិ ឥទំ ឋានសទ្ទស្ស គតិនិវត្តិ អត្ថត្តា គតិយា បដិក្ខេបវចនំ។ ‘‘និសជ្ជសី’’តិ វា បាឋោ, និសីទសិច្ចេវស្ស អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អាឡារបម្ហេតិ វេល្លិតទីឃនីលបខុមេ។ ហសិតេតិ ហសិតមហាហសិតមុខេ។ បិយំវទេតិ បិយភាណិនី។ សព្ពង្គកល្យាណីតិ សព្ពេហិ អង្គេហិ សុន្ទរេ, សោភនសព្ពង្គបច្ចង្គីតិ អត្ថោ។ វិរោចសីតិ វិរាជេសិ។
៤៤៤. វិរជន្តិ សមេ ឋិតន្តិ សមេ ភូមិភាគេ ឋិតំ, ចតុរស្សសោភិតតាយ វា សមភាគេ ឋិតំ, សមន្តភទ្ទកន្តិ អត្ថោ។ ឧយ្យានវន្តន្តិ នន្ទនវនសហិតំ។ រតិនន្ទិវឌ្ឍនន្តិ រតិញ្ច នារីតិ តស្សា អាលបនំ។ អនោមទស្សនេតិ បរិបុណ្ណអង្គបច្ចង្គតាយ អនិន្ទិតទស្សនេ។ នន្ទនេតិ នន្ទនករេ។ ឥធាតិ នន្ទនវនេ, វិមានេ វា។ មោទិតុន្តិ អភិរមិតុំ ឥច្ឆាមីតិ យោជនា។
ឯវំ
៤៤៥.
‘‘ករោហិ កម្មំ ឥធ វេទនីយំ, ចិត្តញ្ច តេ ឥធ និហិតំ ភវតុ;
កត្វាន កម្មំ ឥធ វេទនីយំ, ឯវំ មមំ លច្ឆសិ កាមកាមិនិ’’ន្តិ។ –
គាថមាហ។ តត្ថ ករោហិ កម្មំ ឥធ វេទនីយន្តិ ឥធ ឥមស្មិំ ទិព្ពដ្ឋានេ វិបច្ចនកំ វិបាកទាយកំ កុសលកម្មំ ករោហិ បសវេយ្យាសិ។ ឥធ និហិតន្តិ ឥធូបនីតំ, ‘‘ឥធ និន្ន’’ន្តិ វា បាឋោ, ឥមស្មិំ ឋានេ និន្នំ បោណំ បព្ភារំ តវ ចិត្តំ ភវតុ ហោតុ។ មមន្តិ មំ។ លច្ឆសីតិ លភិស្សសិ។
សោ មាណវោ តស្សា វិមានបេតិយា វចនំ សុត្វា តតោ មនុស្សបថំ គតោ តត្ថ ចិត្តំ បណិធាយ តជ្ជំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា នចិរស្សេវ កាលំ កត្វា តត្ថ និព្ពត្តិ តស្សា បេតិយា សហព្យតំ។ តមត្ថំ បកាសេន្តា សង្គីតិការា –
៤៤៦.
‘‘សាធូតិ សោ តស្សា បដិស្សុណិត្វា,
អកាសិ កម្មំ តហិំ វេទនីយំ;
កត្វាន កម្មំ តហិំ វេទនីយំ,
ឧបបជ្ជិ សោ មាណវោ តស្សា សហព្យត’’ន្តិ។ –
ឱសានគាថមាហំសុ។ តត្ថ សាធូតិ សម្បដិច្ឆនេ និបាតោ។ តស្សាតិ តស្សា វិមានបេតិយា។ បដិស្សុណិត្វាតិ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា។ តហិំ វេទនីយន្តិ សហព្យតន្តិ សហភាវំ។ សោ មាណវោ តស្សា សហព្យតំ ឧបបជ្ជីតិ យោជនា។ សេសំ ឧត្តានមេវ។
ឯវំ តេសុ តត្ថ ចិរកាលំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តេសុ បុរិសោ កម្មស្ស បរិក្ខយេន កាលមកាសិ, ឥត្ថី បន អត្តនោ បុញ្ញកម្មស្ស ខេត្តង្គតភាវេន ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ តត្ថ បរិបុណ្ណំ កត្វា វសិ។ អថ អម្ហាកំ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុក្កមេន ជេតវនេ វិហរន្តេ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ឯកទិវសំ បព្ពតចារិកំ ចរមានោ តំ វិមានញ្ច វិមានបេតិញ្ច ទិស្វា ‘‘វេឡុរិយថម្ភំ រុចិរំ បភស្សរ’’ន្តិអាទិកាហិ គាថាហិ បុច្ឆិ។ សា ចស្ស
រថការបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ភុសបេតវត្ថុវណ្ណនា
ភុសានិ ឯកោ សាលិំ បុនាបរោតិ ឥទំ សត្ថរិ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ ចត្តារោ បេតេ អារព្ភ វុត្តំ។ សាវត្ថិយា កិរ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ គាមកេ ឯកោ កូដវាណិជោ កូដមានាទីហិ ជីវិកំ កប្បេសិ។ សោ សាលិបលាបេ គហេត្វា តម្ពមត្តិកាយ បរិភាវេត្វា គរុតរេ កត្វា រត្តសាលិហិ សទ្ធិំ មិស្សេត្វា វិក្កិណិ។ តស្ស បុត្តោ ‘‘ឃរំ អាគតានំ មម មិត្តសុហជ្ជានំ សម្មានំ ន ករោតី’’តិ កុបិតោ យុគចម្មំ គហេត្វា មាតុសីសេ បហារមទាសិ។ តស្ស សុណិសា
តេ
ឯវំ តេសុ ចតូសុ ជនេសុ បេតេសុ និព្ពត្តិត្វា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តេសុ អាយស្មា មហាមោគ្គលានោ បព្ពតចារិកំ ចរន្តោ ឯកទិវសំ តំ ឋានំ គតោ។ តេ បេតេ ទិស្វា –
៤៤៧.
‘‘ភុសានិ
តុវញ្ច គូថំ អសុចិំ អកន្តំ, បរិភុញ្ជសិ កិស្ស អយំ វិបាកោ’’តិ។ –
ឥមាយ គាថាយ តេហិ កតកម្មំ បុច្ឆិ។ តត្ថ ភុសានីតិ បលាបានិ។ ឯកោតិ ឯកកោ។ សាលិន្តិ សាលិនោ។ សាមិអត្ថេ ហេតំ ឧបយោគវចនំ, សាលិនោ បលាបានិ បុនាបរោតិ បុន អបរោ។ យោ ហិ សោ មាតុសីសំ បហរិ, សោ អយោមុគ្គរេហិ អត្តនោ សីសំ បហរិត្វា សីសភេទំ បាបុណាតិ, តំ សន្ធាយ វទតិ។ សកមំសលោហិតន្តិ អត្តនោ បិដ្ឋិមំសំ លោហិតញ្ច បរិភុញ្ជតីតិ យោជនា។ អកន្តន្តិ អមនាបំ ជេគុច្ឆំ។ កិស្ស អយំ វិបាកោតិ កតមស្ស បាបកម្មស្ស ឥទំ ផលំ, យំ ឥទានិ តុម្ហេហិ បច្ចនុភវីយតីតិ អត្ថោ។
ឯវំ ថេរេន តេហិ កតកម្មេ បុច្ឆិតេ កូដវាណិជស្ស ភរិយា សព្ពេហិ តេហិ កតកម្មំ អាចិក្ខន្តី –
៤៤៨.
‘‘អយំ
អយំ មំសានិ ខាទិត្វា, មុសាវាទេន វញ្ចេតិ។
៤៤៩.
‘‘អហំ មនុស្សេសុ មនុស្សភូតា, អគារិនី សព្ពកុលស្ស ឥស្សរា;
សន្តេសុ បរិគុហាមិ, មា ច កិញ្ចិ ឥតោ អទំ។
៤៥០.
‘‘មុសាវាទេន ឆាទេមិ, នត្ថិ ឯតំ មម គេហេ;
សចេ សន្តំ និគុហាមិ, គូថោ មេ ហោតុ ភោជនំ។
៤៥១.
‘‘តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន, មុសាវាទស្ស ចូភយំ;
សុគន្ធំ សាលិនោ ភត្តំ, គូថំ មេ បរិវត្តតិ។
៤៥២.
‘‘អវញ្ឈានិ ច កម្មានិ, ន ហិ កម្មំ វិនស្សតិ;
ទុគ្គន្ធំ កិមិនំ មីឡ្ហំ, ភុញ្ជាមិ ច បិវាមិ ចា’’តិ។ – គាថា អភាសិ;
៤៤៨. តត្ថ អយន្តិ បុត្តំ ទស្សេន្តិ វទតិ។ ហិំសតីតិ ថាមេន បរិពាធេតិ, មុគ្គរេន បហរតីតិ អត្ថោ។ កូដវាណិជោតិ ខលវាណិជោ, វញ្ចនាយ វណិជ្ជការកោតិ អត្ថោ មំសានិ ខាទិត្វាតិ បរេហិ សាធារណមំសំ ខាទិត្វា ‘‘ន ខាទាមី’’តិ មុសាវាទេន តេ វញ្ចេតិ។
៤៤៩-៥០. អគារិនីតិ គេហសាមិនី។ សន្តេសូតិ វិជ្ជមានេស្វេវ បរេហិ យាចិតឧបករណេសុ។ បរិគុហាមីតិ បដិច្ឆាទេសិំ។ កាលវិបល្លាសេន ហេតំ វុត្តំ។ មា ច កិញ្ចិ ឥតោ អទន្តិ ឥតោ មម សន្តកតោ កិញ្ចិមត្តម្បិ អត្ថិកស្ស បរស្ស ន អទាសិំ។ ឆាទេមិតិ ‘‘នត្ថិ ឯតំ មម គេហេ’’តិ មុសាវាទេន ឆាទេសិំ។
៤៥១-២. គូថំ មេ បរិវត្តតីតិ សុគន្ធំ សាលិភត្តំ មយ្ហំ កម្មវសេន គូថភាវេន បរិវត្តតិ បរិណមតិ។ អវញ្ឈានីតិ អមោឃានិ អនិប្ផលានិ។ ន ហិ កម្មំ វិនស្សតីតិ យថូបចិតំ កម្មំ ផលំ អទត្វា ន ហិ វិនស្សតិ។ កិមិនន្តិ មីឡ្ហន្តិ គូថំ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានមេវ។
ឯវំ ថេរោ តស្សា បេតិយា វចនំ សុត្វា តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសិ។ ភគវា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ សា ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ។
ភុសបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. កុមារបេតវត្ថុវណ្ណនា
អច្ឆេររូបំ សុគតស្ស ញាណន្តិ ឥទំ កុមារបេតវត្ថុ។ តស្ស កា ឧប្បត្តិ? សាវត្ថិយំ កិរ ពហូ ឧបាសកា ធម្មគណា ហុត្វា នគរេ មហន្តំ មណ្ឌបំ ការេត្វា តំ នានាវណ្ណេហិ វត្ថេហិ អលង្ករិត្វា កាលស្សេវ សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច និមន្តេត្វា មហារហវរបច្ចត្ថរណត្ថតេសុ អាសនេសុ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេត្វា
អថ
‘‘ពុទ្ធបមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស, បូជំ អកាសិ ជនតា ឧឡារំ;
តត្រស្ស ចិត្តស្សហុ អញ្ញថត្តំ, វាចំ អភាសិ ផរុសំ អសព្ភ’’ន្តិ។ –
អាទិនា នយេន ទារកេន កតកម្មំ អាយតិំ បត្តព្ពំ សម្បត្តិញ្ច បកាសេត្វា សន្និបតិតាយ បរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ ធម្មំ កថេត្វា ឧបរិ សាមុក្កំសិកំ ធម្មទេសនំ អកាសិ។ សច្ចបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា
សោ អបរេន សមយេន តស្មិំ កុដុម្ពិកេ កាលកតេ តេន និយ្យាទិតំ ធនំ បដិបជ្ជិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេន្តោ តស្មិំ នគរេយេវ មហាវិភវោ គហបតិ ហុត្វា ទានាទិនិរតោ អហោសិ។ អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ នូន សត្ថា សត្តេសុ អនុកម្បកោ, សោបិ នាម ទារកោ តទា អនាថោ ឋិតោ ឯតរហិ មហតិំ សម្បត្តិំ បច្ចនុភវតិ, ឧឡារានិ ច បុញ្ញានិ ករោតី’’តិ។ តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តស្ស ឯត្តកាវ សម្បត្តិ, អថ ខោ អាយុបរិយោសានេ តាវតិំសភវនេ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិស្សតិ, មហតិំ ទិព្ពសម្បត្តិញ្ច
៤៥៣.
‘‘អច្ឆេររូបំ សុគតស្ស ញាណំ, សត្ថា យថា បុគ្គលំ ព្យាកាសិ;
ឧស្សន្នបុញ្ញាបិ ភវន្តិ ហេកេ, បរិត្តបុញ្ញាបិ ភវន្តិ ហេកេ។
៤៥៤.
‘‘អយំ កុមារោ សីវថិកាយ ឆឌ្ឌិតោ, អង្គុដ្ឋស្នេហេន យាបេតិ រត្តិំ;
ន យក្ខភូតា ន សរីសបា វា, វិហេឋយេយ្យុំ កតបុញ្ញំ កុមារំ។
៤៥៥.
‘‘សុនខាបិមស្ស បលិហិំសុ បាទេ, ធង្កា សិង្គាលា បរិវត្តយន្តិ;
គព្ភាសយំ
៤៥៦.
‘‘នយិមស្ស រក្ខំ វិទហិំសុ កេចិ, ន ឱសធំ សាសបធូបនំ វា;
នក្ខត្តយោគម្បិ ន អគ្គហេសុំ, ន សព្ពធញ្ញានិបិ អាកិរិំសុ។
៤៥៧.
‘‘ឯតាទិសំ ឧត្តមកិច្ឆបត្តំ, រត្តាភតំ សីវថិកាយ ឆឌ្ឌិតំ;
នោនីតបិណ្ឌំវ បវេធមានំ, សសំសយំ ជីវិតសាវសេសំ។
៤៥៨.
‘‘តមទ្ទសា ទេវមនុស្សបូជិតោ, ទិស្វា ច តំ ព្យាករិ ភូរិបញ្ញោ;
‘អយំ កុមារោ នគរស្សិមស្ស, អគ្គកុលិកោ ភវិស្សតិ ភោគតោ ច’។
៤៥៩.
‘‘កិស្ស
ឯតាទិសំ ព្យសនំ បាបុណិត្វា, តំ តាទិសំ បច្ចនុភោស្សតិទ្ធិ’’ន្តិ។ –
ឆ គាថា អវោចុំ។
៤៥៣. តត្ថ អច្ឆេររូបន្តិ អច្ឆរិយសភាវំ។ សុគតស្ស ញាណន្តិ អញ្ញេហិ អសាធារណំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ‘‘សត្ថា យថា បុគ្គលំ ព្យាកាសី’’តិ។ តេន សត្ថុ ទេសនាយ ឯវ ញាណស្ស អច្ឆរិយភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ។
ឥទានិ ព្យាករណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧស្សន្នបុញ្ញាបិ ភវន្តិ ហេកេ, បរិត្តបុញ្ញាបិ ភវន្តិ ហេកេ’’តិ អាហ។ តស្សត្ថោ – ឧស្សន្នកុសលធម្មាបិ ឥធេកច្ចេ បុគ្គលា លទ្ធបច្ចយស្ស
៤៥៤. សីវថិកាយាតិ សុសានេ។ អង្គុដ្ឋស្នេហេនាតិ អង្គុដ្ឋតោ បវត្តស្នេហេន, ទេវតាយ អង្គុដ្ឋតោ បគ្ឃរិតខីរេនាតិ អត្ថោ។ ន យក្ខភូតា ន សរីសបា វាតិ បិសាចភូតា វា យក្ខភូតា វា សរីសបា វា យេ កេចិ សរន្តា គច្ឆន្តា វា ន វិហេឋយេយ្យុំ ន ពាធេយ្យុំ។
៤៥៥. បលិហិំសុ បាទេតិ អត្តនោ ជិវ្ហាយ បាទេ លិហិសុំ។ ធង្កាតិ កាកា។ បរិវត្តយន្តីតិ ‘‘មា នំ កុមារំ កេចិ វិហេឋេយ្យុ’’ន្តិ រក្ខន្តា និរោគភាវជាននត្ថំ អបរាបរំ បរិវត្តន្តិ។ គព្ភាសយន្តិ គព្ភមលំ។ បក្ខិគណាតិ គិជ្ឈកុលលាទយោ សកុណគណា។ ហរន្តីតិ អបនេន្តិ។ អក្ខិមលន្តិ អក្ខិគូថំ។
៤៥៦. កេចីតិ ឱសធន្តិ តទា អាយតិញ្ច អារោគ្យាវហំ អគទំ។ សាសបធូបនំ វាតិ យំ ជាតស្ស ទារកស្ស រក្ខណត្ថំ សាសបេន ធូបនំ ករោន្តិ, តម្បិ តស្ស ករោន្តា នាហេសុន្តិ ទីបេន្តិ។ នក្ខត្តយោគម្បិ ន អគ្គហេសុន្តិ នក្ខត្តយុត្តម្បិ ន គណ្ហិំសុ។ ‘‘អសុកម្ហិ នក្ខត្តេ តិថិម្ហិ មុហុត្តេ អយំ ជាតោ’’តិ ឯវំ ជាតកម្មម្បិស្ស ន កេចិ អកំសូតិ អត្ថោ។ ន សព្ពធញ្ញានិបិ អាកិរិំសូតិ មង្គលំ ករោន្តា អគទវសេន យំ សាសបតេលមិស្សិតំ សាលិអាទិធញ្ញំ អាកិរន្តិ, តម្បិស្ស នាកំសូតិ អត្ថោ។
៤៥៧. ឯតាទិសន្តិ ឯវរូបំ ឧត្តមកិច្ឆបត្តន្តិ បរមកិច្ឆំ អាបន្នំ អតិវិយ ទុក្ខប្បត្តំ។ រត្តាភតន្តិ រត្តិយំ អាភតំ។ នោនីតបិណ្ឌំ វិយាតិ នវនីតបិណ្ឌសទិសំ, មំសបេសិមត្តតា ឯវំ វុត្តំ។ បវេធមានន្តិ ទុព្ពលភាវេន បកម្បមានំ។ សសំសយន្តិ ‘‘ជីវតិ នុ ខោ ន នុ ខោ ជីវតី’’តិ សំសយិតតាយ សំសយវន្តំ។ ជីវិតសាវសេសន្តិ ជីវិតដ្ឋិតិយា ហេតុភូតានំ
៤៥៨. អគ្គកុលិកោ ភវិស្សតិ ភោគតោ ចាតិ ភោគនិមិត្តំ ភោគស្ស វសេន អគ្គកុលិកោ សេដ្ឋកុលិកោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ។
៤៥៩. ‘‘កិស្ស វត’’ន្តិ អយំ គាថា សត្ថុ សន្តិកេ ឋិតេហិ ឧបាសកេហិ តេន កតកម្មស្ស បុច្ឆាវសេន វុត្តា។ សា ច ខោ សិវថិកាយ សន្និបតិតេហីតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ កិស្សាតិ កិំ អស្ស។ វតន្តិ វតសមាទានំ។ បុន កិស្សាតិ កីទិសស្ស សុចិណ្ណស្ស វតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស ចាតិ វិភត្តិំ វិបរិណាមេត្វា យោជនា។ ឯតាទិសន្តិ គណិកាយ កុច្ឆិយា និព្ពត្តនំ, សុសានេ ឆឌ្ឌនន្តិ ឯវរូបំ។ ព្យសនន្តិ អនត្ថំ។ តាទិសន្តិ តថារូបំ, ‘‘អង្គុដ្ឋស្នេហេន យាបេតិ រត្តិ’’ន្តិអាទិនា, ‘‘អយំ កុមារោ នគរស្សិមស្ស អគ្គកុលិកោ ភវិស្សតី’’តិអាទិនា ច វុត្តប្បការន្តិ អត្ថោ។ ឥទ្ធិន្តិ ទេវិទ្ធិំ, ទិព្ពសម្បត្តិន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
ឥទានិ តេហិ ឧបាសកេហិ បុដ្ឋោ ភគវា យថា តទា ព្យាកាសិ, តំ ទស្សេន្តា សង្គីតិការា –
៤៦០.
‘‘ពុទ្ធបមុខស្ស
តត្រស្ស ចិត្តស្សហុ អញ្ញថត្តំ, វាចំ អភាសិ ផរុសំ អសព្ភំ។
៤៦១.
‘‘សោ តំ វិតក្កំ បវិនោទយិត្វា, បីតិំ បសាទំ បដិលទ្ធា បច្ឆា;
តថាគតំ
៤៦២.
‘‘តស្ស វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយំ, តស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;
ឯតាទិសំ ព្យសនំ បាបុណិត្វា, តំ តាទិសំ បច្ចនុភោស្សតិទ្ធិំ។
៤៦៣.
‘‘ឋត្វាន សោ វស្សសតំ ឥធេវ, សព្ពេហិ កាមេហិ សមង្គិភូតោ;
កាយស្ស ភេទា អភិសម្បរាយំ, សហព្យតំ គច្ឆតិ វាសវស្សា’’តិ។ –
ចតស្សោ គាថា អវោចុំ។
៤៦០. តត្ថ ជនតាតិ ជនសមូហោ, ឧបាសកគណោតិ អធិប្បាយោ។ តត្រាតិ តស្សំ បូជាយំ។ អស្សាតិ តស្ស ទារកស្ស។ ចិត្តស្សហុ អញ្ញថត្តន្តិ បុរិមភវស្មិំ ចិត្តស្ស អញ្ញថាភាវោ អនាទរោ អគារវោ អបច្ចយោ អហោសិ។ អសព្ភន្តិ សាធុសភាយ សាវេតុំ អយុត្តំ ផរុសំ វាចំ អភាសិ។
៤៦១. សោតិ សោ អយំ។ តំ វិតក្កន្តិ តំ បាបកំ វិតក្កំ។ បវិនោទយិត្វាតិ មាតរា កតាយ សញ្ញត្តិយា វូបសមេត្វា។ បីតិំ បសាទំ បដិលទ្ធាតិ បីតិំ បសាទញ្ច បដិលភិត្វា ឧប្បាទេត្វា។ យាគុយា ឧបដ្ឋាសីតិ យាគុទានេន ឧបដ្ឋហិ។ សត្តរត្តន្តិ សត្តទិវសំ។
៤៦២. តស្ស វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយន្តិ តំ មយា ហេដ្ឋា វុត្តប្បការំ អត្តនោ ចិត្តស្ស បសាទនំ ទានញ្ច ឥមស្ស បុគ្គលស្ស វតំ តំ ព្រហ្មចរិយញ្ច, អញ្ញំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ អត្ថោ។
៤៦៣. ឋត្វានាតិ យាវ អាយុបរិយោសានា ឥធេវ មនុស្សលោកេ ឋត្វា។ អភិសម្បរាយន្តិ បុនព្ភវេ។ សហព្យតំ គច្ឆតិ វាសវស្សាតិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស
កុមារបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. សេរិណីបេតិវត្ថុវណ្ណនា
នគ្គា ទុព្ពណ្ណរូបាសីតិ ឥទំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ សេរិណីបេតិំ អារព្ភ វុត្តំ។ កុរុរដ្ឋេ កិរ ហត្ថិនិបុរេ សេរិណី នាម ឯកា រូបូបជីវិនី អហោសិ។ តត្ថ ច ឧបោសថករណត្ថាយ តតោ តតោ ភិក្ខូ សន្និបតិំសុ។ បុន មហាភិក្ខុសន្និបាតោ អហោសិ។ តំ ទិស្វា មនុស្សា តិលតណ្ឌុលាទិំ សប្បិនវនីតមធុអាទិញ្ច ពហុំ ទានូបករណំ សជ្ជេត្វា មហាទានំ បវត្តេសុំ។ តេន ច សមយេន សា គណិកា អស្សទ្ធា អប្បសន្នា មច្ឆេរមលបរិយុដ្ឋិតចិត្តា តេហិ មនុស្សេហិ ‘‘ឯហិ តាវ ឥទំ ទានំ អនុមោទាហី’’តិ ឧស្សាហិតាបិ ‘‘កិំ តេន មុណ្ឌកានំ សមណានំ ទិន្នេនា’’តិ អប្បសាទមេវ នេសំ សម្បវេទេសិ, កុតោ អប្បមត្តកស្ស បរិច្ចាគោ។
សា អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា អញ្ញតរស្ស បច្ចន្តនគរស្ស បរិខាបិដ្ឋេ បេតី ហុត្វា និព្ពត្តិ។ អថ ហត្ថិនិបុរវាសី អញ្ញតរោ ឧបាសកោ វណិជ្ជាយ តំ នគរំ គន្ត្វា រត្តិយា បច្ចូសសមយេ
៤៦៤.
‘‘នគ្គា
ឧប្ផាសុលិកេ កិសិកេ, កា នុ ត្វំ ឥធ តិដ្ឋសី’’តិ។ –
គាថាយ បុច្ឆិ។ សាបិស្ស –
៤៦៥.
‘‘អហំ ភទន្តេ បេតីម្ហិ, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថាយ អត្តានំ បកាសេសិ។ បុន តេន –
៤៦៦.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’’តិ។ –
គាថាយ កតកម្មំ បុច្ឆិតា –
៤៦៧.
‘‘អនាវដេសុ
សន្តេសុ ទេយ្យធម្មេសុ, ទីបំ នាកាសិមត្តនោ។
៤៦៨.
‘‘នទិំ ឧបេមិ តសិតា, រិត្តកា បរិវត្តតិ;
ឆាយំ ឧបេមិ ឧណ្ហេសុ, អាតបោ បរិវត្តតិ។
៤៦៩.
‘‘អគ្គិវណ្ណោ ច មេ វាតោ, ឌហន្តោ ឧបវាយតិ;
ឯតញ្ច ភន្តេ អរហាមិ, អញ្ញញ្ច បាបកំ តតោ។
៤៧០.
‘‘គន្ត្វាន
‘ធីតា ច តេ មយា ទិដ្ឋា, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា’។
៤៧១.
‘‘អត្ថិ មេ ឯត្ថ និក្ខិត្តំ, អនក្ខាតញ្ច តំ មយា;
ចត្តារិ សតសហស្សានិ, បល្លង្កស្ស ច ហេដ្ឋតោ។
៤៧២.
‘‘តតោ មេ ទានំ ទទតុ, តស្សា ច ហោតុ ជីវិកា;
ទានំ ទត្វា ច មេ មាតា, ទក្ខិណំ អនុទិច្ឆតុ;
តទាហំ សុខិតា ហេស្សំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី’’តិ។ –
ឥមាហិ
៤៦៧. តត្ថ អនាវដេសុ តិត្ថេសូតិ កេនចិ អនិវារិតេសុ នទីតឡាកាទីនំ តិត្ថបទេសេសុ, យត្ថ មនុស្សា ន្ហាយន្តិ, ឧទកកិច្ចំ ករោន្តិ, តាទិសេសុ ឋានេសុ។ វិចិនិំ អឌ្ឍមាសកន្តិ ‘‘មនុស្សេហិ ឋបេត្វា វិស្សរិតំ អបិនាមេត្ថ កិញ្ចិ លភេយ្យ’’ន្តិ លោភាភិភូតា អឌ្ឍមាសកមត្តម្បិ វិចិនិំ គវេសិំ។ អថ វា អនាវដេសុ តិត្ថេសូតិ ឧបសង្កមនេន កេនចិ អនិវារិតេសុ សត្តានំ បយោគាសយសុទ្ធិយា ការណភាវេន តិត្ថភូតេសុ សមណព្រាហ្មណេសុ វិជ្ជមានេសុ។ វិចិនិំ អឌ្ឍមាសកន្តិ មច្ឆេរមលបរិយុដ្ឋិតចិត្តា កស្សចិ កិញ្ចិ អទេន្តី អឌ្ឍមាសកម្បិ វិសេសេន ចិនិំ, ន សញ្ចិនិំ បុញ្ញំ។ តេនាហ ‘‘សន្តេសុ ទេយ្យធម្មេសុ, ទីបំ នាកាសិមត្តនោ’’តិ។
៤៦៨. តសិតាតិ បិបាសិតា។ រិត្តកាតិ កាកបេយ្យា សន្ទមានាបិ នទី មម បាបកម្មេន ឧទកេន រិត្តា តុច្ឆា វាលិកមត្តា ឧណ្ហេសូតិ ឧណ្ហសមយេសុ។ អាតបោ បរិវត្តតីតិ ឆាយាដ្ឋានំ មយិ ឧបគតាយ អាតបោ សម្បជ្ជតិ។
៤៦៩-៧០. អគ្គិវណ្ណោតិ សម្ផស្សេន អគ្គិសទិសោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឌហន្តោ ឧបវាយតី’’តិ។ ឯតញ្ច, ភន្តេ, អរហាមីតិ, ភន្តេតិ តំ ឧបាសកំ គរុការេន វទតិ។ ភន្តេ, ឯតញ្ច យថាវុត្តំ បិបាសាទិទុក្ខំ, អញ្ញញ្ច តតោ បាបកំ ទារុណំ ទុក្ខំ អនុភវិតុំ អរហាមិ តជ្ជស្ស វជ្ជេសីតិ វទេយ្យាសិ។
៤៧១-៧២. ឯត្ថ និក្ខិត្តំ, អនក្ខាតន្តិ ‘‘ឯត្តកំ ឯត្ថ និក្ខិត្ត’’ន្តិ អនាចិក្ខិតំ។ ឥទានិ តស្ស បរិមាណំ ឋបិតដ្ឋានញ្ច ទស្សេន្តី ‘‘ចត្តារិ សតសហស្សានិ, បល្លង្កស្ស ច ហេដ្ឋតោ’’តិ អាហ។ តត្ថ បល្លង្កស្សាតិ បុព្ពេ អត្តនោ សយនបល្លង្កស្ស។ តតោតិ និហិតធនតោ ឯកទេសំ គហេត្វា មមំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទេតុ។ តស្សាតិ មយ្ហំ មាតុយា។
ឯវំ
៤៧៣.
សាធូតិ សោ បដិស្សុត្វា, គន្ត្វាន ហត្ថិនិំ បុរំ;
អវោច តស្សា មាតរំ –
‘‘ធីតា ច តេ មយា ទិដ្ឋា, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
៤៧៤.
‘‘សា មំ តត្ថ សមាទបេសិ, វជ្ជេសិ មយ្ហ មាតរំ;
‘ធីតា ច តេ មយា ទិដ្ឋា, ទុគ្គតា យមលោកិកា;
បាបកម្មំ ករិត្វាន, បេតលោកំ ឥតោ គតា។
៤៧៥.
‘‘‘អត្ថិ ច មេ ឯត្ថ និក្ខិត្តំ, អនក្ខាតញ្ច តំ មយា;
ចត្តារិ សតសហស្សានិ, បល្លង្កស្ស ច ហេដ្ឋតោ។
៤៧៦.
‘‘‘តតោ
ទានំ ទត្វា ច មេ មាតា, ទក្ខិណំ អនុទិច្ឆតុ;
តទាហំ សុខិតា ហេស្សំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី’។
៤៧៧.
‘‘តតោ ហិ សា ទានមទា, តស្សា ទក្ខិណមាទិសី;
បេតី ច សុខិតា អាសិ, តស្សា ចាសិ សុជីវិកា’’តិ។ –
សង្គីតិការា
តំ សុត្វា តស្សា មាតា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា តស្សា អាទិសិ។ តេន សា បដិលទ្ធូបករណសម្បត្តិយំ ឋិតា មាតុ អត្តានំ ទស្សេត្វា តំ ការណំ អាចិក្ខិ, មាតា ភិក្ខូនំ អារោចេសិ, ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេសុំ។ ភគវា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ សា ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ។
សេរិណីបេតិវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. មិគលុទ្ទកបេតវត្ថុវណ្ណនា
នរនារិបុរក្ខតោ យុវាតិ ឥទំ ភគវតិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ មិគលុទ្ទកបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ រាជគហេ កិរ អញ្ញតរោ លុទ្ទកោ រត្តិន្ទិវំ មិគេ វធិត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ។ តស្សេកោ ឧបាសកោ មិត្តោ អហោសិ, សោ តំ សព្ពកាលំ បាបតោ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ឯហិ, សម្ម, រត្តិយំ បាណាតិបាតា វិរមាហី’’តិ រត្តិយំ បុញ្ញេ សមាទបេសិ។ សោ រត្តិយំ វិរមិត្វា ទិវា ឯវ បាណាតិបាតំ ករោតិ។
សោ អបរេន សមយេន កាលំ កត្វា រាជគហសមីបេ វេមានិកបេតោ ហុត្វា និព្ពត្តោ, ទិវសភាគំ មហាទុក្ខំ អនុភវិត្វា រត្តិយំ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតោ បរិចារេសិ។ តំ ទិស្វា អាយស្មា នារទោ –
៤៧៨.
‘‘នរនារិបុរក្ខតោ
ទិវសំ អនុភោសិ ការណំ, កិមកាសិ បុរិមាយ ជាតិយា’’តិ។ –
ឥមាយ គាថាយ បដិបុច្ឆិ។ តត្ថ នរនារិបុរក្ខតោតិ បរិចារកភូតេហិ ទេវបុត្តេហិ ទេវធីតាហិ ច បុរក្ខតោ បយិរុបាសិតោ។ យុវាតិ តរុណោ។ រជនីយេហីតិ កមនីយេហិ រាគុប្បត្តិហេតុភូតេហិ។ កាមគុណេហីតិ កាមកោដ្ឋាសេហិ។ សោភសីតិ សមង្គិភាវេន វិរោចសិ រត្តិយន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘ទិវសំ អនុភោសិ ការណ’’ន្តិ, ទិវសភាគេ បន នានប្បការំ ការណំ ឃាតនំ បច្ចនុភវសិ។ រជនីតិ វា រត្តីសុ។ យេហីតិ និបាតមត្តំ។ កិមកាសិ បុរិមាយ ជាតិយាតិ ឯវំ សុខទុក្ខសំវត្តនិយំ កិំ នាម កម្មំ ឥតោ បុរិមាយ ជាតិយា ត្វំ អកត្ថ, តំ កថេហីតិ អត្ថោ
តំ សុត្វា បេតោ ថេរស្ស អត្តនា កតកម្មំ អាចិក្ខន្តោ –
៤៧៩.
‘‘អហំ រាជគហេ រម្មេ, រមណីយេ គិរិព្ពជេ;
មិគលុទ្ទោ បុរេ អាសិំ, លោហិតបាណិ ទារុណោ។
៤៨០.
‘‘អវិរោធករេសុ
វិចរិំ អតិទារុណោ សទា, បរហិំសាយ រតោ អសញ្ញតោ។
៤៨១.
‘‘តស្ស មេ សហាយោ សុហទយោ, សទ្ធោ អាសិ ឧបាសកោ;
សោបិ មំ អនុកម្បន្តោ, និវារេសិ បុនប្បុនំ។
៤៨២.
‘‘‘មាកាសិ បាបកំ កម្មំ, មា តាត ទុគ្គតិំ អគា;
សចេ ឥច្ឆសិ បេច្ច សុខំ, វិរម បាណវធា អសំយមា។
៤៨៣.
‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, សុខកាមស្ស ហិតានុកម្បិនោ;
នាកាសិំ សកលានុសាសនិំ, ចិរបាបាភិរតោ អពុទ្ធិមា។
៤៨៤.
‘‘សោ មំ បុន ភូរិសុមេធសោ, អនុកម្បាយ សំយមេ និវេសយិ;
សចេ ទិវា ហនសិ បាណិនោ, អថ តេ រត្តិំ ភវតុ សំយមោ។
៤៨៥.
‘‘ស្វាហំ
រត្តាហំ បរិចារេមិ, ទិវា ខជ្ជាមិ ទុគ្គតោ។
៤៨៦.
‘‘តស្ស កម្មស្ស កុសលស្ស, អនុភោមិ រត្តិំ អមានុសិំ;
ទិវា បដិហតាវ កុក្កុរា, ឧបធាវន្តិ សមន្តា ខាទិតុំ។
៤៨៧.
‘‘យេ
មញ្ញាមិ តេ អមតមេវ កេវលំ, អធិគច្ឆន្តិ បទំ អសង្ខត’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
៤៧៩-៨០. តត្ថ លុទ្ទោតិ ទារុណោ។ លោហិតបាណីតិ អភិណ្ហំ បាណឃាតេន លោហិតមក្ខិតបាណី។ ទារុណោតិ ខរោ, សត្តានំ ហិំសនកោតិ អត្ថោ។ អវិរោធករេសូតិ កេនចិ វិរោធំ អករោន្តេសុ មិគសកុណាទីសុ។
៤៨២-៨៣. អសំយមាតិ អសំវរា ទុស្សីល្យា។ សកលានុសាសនិន្តិ សព្ពំ អនុសាសនិំ, សព្ពកាលំ បាណាតិបាតតោ បដិវិរតិន្តិ អត្ថោ។ ចិរបាបាភិរតោតិ ចិរកាលំ បាបេ អភិរតោ។
៤៨៤. សំយមេតិ សុចរិតេ។ និវេសយីហិ និវេសេសិ។ សចេ ទិវា ហនសិ បាណិនោ, អថ តេ រត្តិំ ភវតុ សំយមោតិ និវេសិតាការទស្សនំ។ សោ កិរ សល្លបាសសជ្ជនាទិនា រត្តិយម្បិ បាណវធំ អនុយុត្តោ អហោសិ។
៤៨៥. ទិវា ខជ្ជាមិ ទុគ្គតោតិ ឥទានិ ទុគ្គតិំ គតោ មហាទុក្ខប្បត្តោ ទិវសភាគេ ខាទិយាមិ។ តស្ស កិរ ទិវា សុនខេហិ មិគានំ ខាទាបិតត្តា កម្មសរិក្ខកំ ផលំ ហោតិ, ទិវសភាគេ មហន្តា សុនខា ឧបធាវិត្វា អដ្ឋិសង្ឃាតមត្តាវសេសំ សរីរំ ករោន្តិ។ រត្តិយា បន ឧបគតាយ តំ បាកតិកមេវ ហោតិ, ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវតិ។ តេន វុត្តំ –
៤៨៦.
‘‘តស្ស
ទិវា បដិហតាវ កុក្កុរា, ឧបធាវន្តិ សមន្តា ខាទិតុ’’ន្តិ។
តត្ថ បដិហតាតិ បដិហតចិត្តា ពទ្ធាឃាតា វិយ ហុត្វា។ សមន្តា ខាទិតុន្តិ មម សរីរំ សមន្តតោ ខាទិតុំ ឧបធាវន្តិ។ ឥទញ្ច នេសំ អតិវិយ អត្តនោ ភយាវហំ ឧបគមនកាលំ គហេត្វា វុត្តំ។ តេ បន ឧបធាវិត្វា អដ្ឋិមត្តាវសេសំ សរីរំ កត្វា គច្ឆន្តិ។
៤៨៧. យេ ច តេ សតតានុយោគិនោតិ ឱសានគាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – អហម្បិ នាម រត្តិយំ យេ បន តេ បុរិសា សុគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាសនេ អធិសីលាទិកេ ធុវំ បយុត្តា ទឡ្ហំ បយុត្តា សតតំ សព្ពកាលំ អនុយោគវន្តា, តេ បុញ្ញវន្តោ កេវលំ លោកិយសុខេន អសម្មិស្សំ ‘‘អសង្ខតំ បទ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ អមតមេវ អធិគច្ឆន្តិ មញ្ញេ, នត្ថិ តេសំ តទធិគមេ កោចិ វិពន្ធោតិ។
ឯវំ តេន បេតេន វុត្តេ ថេរោ តំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេសិ។ សត្ថា តមត្ថំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ សព្ពម្បិ វុត្តនយមេវ។
មិគលុទ្ទកបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. ទុតិយមិគលុទ្ទកបេតវត្ថុវណ្ណនា
កូដាគារេ ច បាសាទេតិ ឥទំ ភគវតិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ អបរំ មិគលុទ្ទកបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ រាជគហេ កិរ អញ្ញតរោ មាគវិកោ មាណវោ វិភវសម្បន្នោបិ សមានោ ភោគសុខំ បហាយ រត្តិន្ទិវំ មិគេ ហនន្តោ វិចរតិ។ តស្ស សហាយភូតោ ឯកោ ឧបាសកោ អនុទ្ទយំ បដិច្ច – ‘‘សាធុ, សម្ម, បាណាតិបាតតោ វិរមាហិ, មា តេ អហោសិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយា’’តិ ឱវាទំ អទាសិ។ សោ
អថេកទិវសំ សោ ថេរោ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តស្ស គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ តំ ទិស្វា សោ មាគវិកោ សញ្ជាតពហុមានោ បច្ចុគ្គន្ត្វា គេហំ បវេសេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ និសីទិ ថេរោ បញ្ញត្តេ អាសនេ, សោបិ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា និសីទិ។ តស្ស ថេរោ បាណាតិបាតេ អាទីនវំ, តតោ វិរតិយា អានិសំសញ្ច បកាសេសិ។ សោ តំ សុត្វាបិ តតោ វិរមិតុំ ន ឥច្ឆិ។ អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘សចេ, ត្វំ អាវុសោ, សព្ពេន សព្ពំ វិរមិតុំ ន សក្កោសិ, រត្តិម្បិ តាវ វិរមស្សូ’’តិ, សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, វិរមាមិ រត្តិ’’ន្តិ តតោ វិរមិ។ សេសំ អនន្តរវត្ថុសទិសំ។ គាថាសុ បន –
៤៨៨.
‘‘កូដាគារេ
បញ្ចង្គិកេន តុរិយេន, រមសិ សុប្បវាទិតេ។
៤៨៩.
‘‘តតោ
អបវិទ្ធោ សុសានស្មិំ, ពហុទុក្ខំ និគច្ឆសិ។
៤៩០.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, ឥទំ ទុក្ខំ និគច្ឆសី’’តិ។ –
តីហិ គាថាហិ នារទត្ថេរោ នំ បដិបុច្ឆិ។ អថស្ស បេតោ –
៤៩១.
‘‘អហំ រាជគហេ រម្មេ, រមណីយេ គិរិព្ពជេ;
មិគលុទ្ទោ បុរេ អាសិំ, លុទ្ទោ ចាសិមសញ្ញតោ។
៤៩២.
‘‘តស្ស មេ សហាយោ សុហទយោ, សទ្ធោ អាសិ ឧបាសកោ;
តស្ស
សោបិ មំ អនុកម្បន្តោ, និវារេសិ បុនប្បុនំ។
៤៩៣.
‘‘‘មាកាសិ បាបកំ កម្មំ, មា តាត ទុគ្គតិំ អគា;
សចេ ឥច្ឆសិ បេច្ច សុខំ, វិរម បាណវធា អសំយមា’។
៤៩៤.
‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, សុខកាមស្ស ហិតានុកម្បិនោ;
នាកាសិំ សកលានុសាសនិំ, ចិរបាបាភិរតោ អពុទ្ធិមា។
៤៩៥.
‘‘សោ មំ បុន ភូរិសុមេធសោ, អនុកម្បាយ សំយមេ និវេសយិ;
‘សចេ ទិវា ហនសិ បាណិនោ, អថ តេ រត្តិំ ភវតុ សំយមោ’។
៤៩៦.
‘‘ស្វាហំ ទិវា ហនិត្វា បាណិនោ, វិរតោ រត្តិមហោសិ សញ្ញតោ;
រត្តាហំ បរិចារេមិ, ទិវា ខជ្ជាមិ ទុគ្គតោ។
៤៩៧.
‘‘តស្ស
ទិវា បដិហតាវ កុក្កុរា, ឧបធាវន្តិ សមន្តា ខាទិតុំ។
៤៩៨.
‘‘យេ
មញ្ញាមិ តេ អមតមេវ កេវលំ, អធិគច្ឆន្តិ បទំ អសង្ខត’’ន្តិ។ –
តមត្ថំ អាចិក្ខិ។ តាសំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយោវ។
ទុតិយមិគលុទ្ទកបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. កូដវិនិច្ឆយិកបេតវត្ថុវណ្ណនា
មាលី កិរិដី កាយូរីតិ ឥទំ សត្ថរិ វេឡុវនេ វិហរន្តេ កូដវិនិច្ឆយិកបេតំ អារព្ភ វុត្តំ។ តទា ពិម្ពិសារោ រាជា មាសស្ស ឆសុ ទិវសេសុ ឧបោសថំ ឧបវសតិ, តំ អនុវត្តន្តា ពហូ មនុស្សា ឧបោសថំ ឧបវសន្តិ។ រាជា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតាគតេ មនុស្សេ បុច្ឆតិ – ‘‘កិំ តុម្ហេហិ ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ, ឧទាហុ ន ឧបវុត្ថោ’’តិ? តត្រេកោ អធិករណេ និយុត្តកបុរិសោ បិសុណវាចោ នេកតិកោ លញ្ជគាហកោ ‘‘ន ឧបវុត្ថោម្ហី’’តិ វត្តុំ អសហន្តោ ‘‘ឧបវុត្ថោម្ហិ, ទេវា’’តិ អាហ។ អថ នំ រាជសមីបតោ និក្ខន្តំ សហាយោ អាហ – ‘‘កិំ, សម្ម, អជ្ជ តយា ឧបវុត្ថោ’’តិ? ‘‘ភយេនាហំ, សម្ម, រញ្ញោ សម្មុខា ឯវំ អវោចំ, នាហំ ឧបោសថិកោ’’តិ។
អថ នំ សហាយោ អាហ – ‘‘យទិ ឯវំ ឧបឌ្ឍុបោសថោបិ តាវ តេ អជ្ជ ហោតុ, ឧបោសថង្គានិ សមាទិយាហី’’តិ។ សោ តស្ស វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា គេហំ គន្ត្វា អភុត្វាវ មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ រត្តិយំ វាសូបគតោ រិត្តាសយសម្ភូតេន
៤៩៩.
‘‘មាលី កិរិដី កាយូរី, គត្តា តេ ចន្ទនុស្សទា;
បសន្នមុខវណ្ណោសិ, សូរិយវណ្ណោវ សោភសិ។
៥០០.
‘‘អមានុសា
ទស កញ្ញាសហស្សានិ, យា តេមា បរិចារិកា;
តា កម្ពុកាយូរធរា, កញ្ចនាវេឡភូសិតា។
៥០១.
‘‘មហានុភាវោសិ តុវំ, លោមហំសនរូបវា;
បិដ្ឋិមំសានិ អត្តនោ, សាមំ ឧក្កច្ច ខាទសិ។
៥០២.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, បិដ្ឋិមំសានិ អត្តនោ;
សាមំ ឧក្កច្ច ខាទសីតិ។
៥០៣.
‘‘អត្តនោហំ អនត្ថាយ, ជីវលោកេ អចារិសំ;
បេសុញ្ញមុសាវាទេន, និកតិវញ្ចនាយ ច។
៥០៤.
‘‘តត្ថាហំ បរិសំ គន្ត្វា, សច្ចកាលេ ឧបដ្ឋិតេ;
អត្ថំ ធម្មំ និរាកត្វា, អធម្មមនុវត្តិសំ។
៥០៥.
‘‘ឯវំ សោ ខាទតត្តានំ, យោ ហោតិ បិដ្ឋិមំសិកោ;
យថាហំ អជ្ជ ខាទាមិ, បិដ្ឋិមំសានិ អត្តនោ។
៥០៦.
‘‘តយិទំ
មា បេសុណំ មា ច មុសា អភាណិ, មា ខោសិ បិដ្ឋិមំសិកោ តុវ’’ន្តិ។ –
ថេរោ
៤៩៩. តត្ថ មាលីតិ មាលធារី, ទិព្ពបុប្ផេហិ បដិមណ្ឌិតោតិ អធិប្បាយោ។ កិរិដីតិ វេឋិតសីសោ។ កាយូរីតិ កេយូរវា, ពាហាលង្ការបដិមណ្ឌិតោតិ អត្ថោ។ គត្តាតិ សរីរាវយវា។ ចន្ទនុស្សទាតិ ចន្ទនសារានុលិត្តា។ សូរិយវណ្ណោវ សោភសីតិ ពាលសូរិយសទិសវណ្ណោ ឯវ ហុត្វា វិរោចសិ។ ‘‘អរណវណ្ណី បភាសសី’’តិបិ បាឡិ, អរណន្តិ អរណិយេហិ ទេវេហិ សទិសវណ្ណោ អរិយាវកាសោតិ
៥០០. បារិសជ្ជាតិ បរិសបរិយាបន្នា, ឧបដ្ឋាកាតិ អត្ថោ។ តុវន្តិ ត្វំ។ លោមហំសនរូបវាតិ បស្សន្តានំ លោមហំសជននរូបយុត្តោ។ មហានុភាវតាសមង្គិតាយ ហេតំ វុត្តំ។ ឧក្កច្ចាតិ ឧក្កន្តិត្វា, ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ។
៥០៣. អចារិសន្តិ អចរិំ បដិបជ្ជិំ។ បេសុញ្ញមុសាវាទេនាតិ បេសុញ្ញេន ចេវ មុសាវាទេន ច។ និកតិវញ្ចនាយ ចាតិ និកតិយា វញ្ចនាយ ច បតិរូបទស្សនេន បរេសំ វិការេន វញ្ចនាយ ច។
៥០៤. សច្ចកាលេតិ សច្ចំ វត្តុំ យុត្តកាលេ។ អត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិភេទំ ហិតំ។ ធម្មន្តិ ការណំ ញាយំ។ និរាកត្វាតិ ឆឌ្ឌេត្វា បហាយ។ សោតិ យោ បេសុញ្ញាទិំ អាចរតិ, សោ សត្តោ។ សេសំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។
កូដវិនិច្ឆយិកបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. ធាតុវិវណ្ណបេតវត្ថុវណ្ណនា
អន្តលិក្ខស្មិំ តិដ្ឋន្តោតិ ឥទំ ធាតុវិវណ្ណបេតវត្ថុ។ ភគវតិ កុសិនារាយំ ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេ យមកសាលានមន្តរេ បរិនិព្ពុតេ ធាតុវិភាគេ ច កតេ រាជា អជាតសត្តុ អត្តនា លទ្ធធាតុភាគំ គហេត្វា សត្ត វស្សានិ សត្ត ច មាសេ សត្ត ច ទិវសេ ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរន្តោ ឧឡារបូជំ បវត្តេសិ។ តត្ថ អសង្ខេយ្យា អប្បមេយ្យា មនុស្សា ចិត្តានិ បសាទេត្វា
អថេកទិវសំ
៥០៧.
‘‘អន្តលិក្ខស្មិំ តិដ្ឋន្តោ, ទុគ្គន្ធោ បូតិ វាយសិ;
មុខញ្ច តេ កិមយោ បូតិគន្ធំ, ខាទន្តិ កិំ កម្មមកាសិ បុព្ពេ។
៥០៨.
‘‘តតោ សត្ថំ គហេត្វាន, ឱក្កន្តន្តិ បុនប្បុនំ;
ខារេន បរិប្ផោសិត្វា, ឱក្កន្តន្តិ បុនប្បុនំ។
៥០៩.
‘‘កិំ នុ កាយេន វាចាយ, មនសា ទុក្កដំ កតំ;
កិស្សកម្មវិបាកេន, ឥទំ ទុក្ខំ និគច្ឆសី’’តិ។
៥១០.
‘‘អហំ
ឥស្សរោ ធនធញ្ញស្ស, សុបហូតស្ស មារិស។
៥១១.
‘‘តស្សាយំ មេ ភរិយា ច, ធីតា ច សុណិសា ច មេ;
តា មាលំ ឧប្បលញ្ចាបិ, បច្ចគ្ឃញ្ច វិលេបនំ;
ថូបំ ហរន្តិយោ វារេសិំ, តំ បាបំ បកតំ មយា។
៥១២.
‘‘ឆឡាសីតិសហស្សានិ
ថូបបូជំ វិវណ្ណេត្វា, បច្ចាម និរយេ ភុសំ។
៥១៣.
‘‘យេ ច ខោ ថូបបូជាយ, វត្តន្តេ អរហតោ មហេ;
អាទីនវំ បកាសេន្តិ, វិវេចយេថ នេ តតោ។
៥១៤.
‘‘ឥមា ច បស្ស អយន្តិយោ, មាលធារី អលង្កតា;
មាលាវិបាកំនុភោន្តិយោ, សមិទ្ធា ច តា យសស្សិនិយោ។
៥១៥.
‘‘តញ្ច
នមោ ករោន្តិ សប្បញ្ញា, វន្ទន្តិ តំ មហាមុនិំ។
៥១៦.
‘‘សោហំ នូន ឥតោ គន្ត្វា, យោនិំ លទ្ធាន មានុសិំ;
ថូបបូជំ ករិស្សាមិ, អប្បមត្តោ បុនប្បុន’’ន្តិ។
៥០៧-៨. តត្ថ ទុគ្គន្ធោតិ អនិដ្ឋគន្ធោ, កុណបគន្ធគន្ធីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘បូតិ វាយសី’’តិ។ តតោតិ ទុគ្គន្ធវាយនតោ កិមីហិ ខាយិតព្ពតោ ច ឧបរិ។ សត្តំ គហេត្វាន, ឱក្កន្តន្តិ បុនប្បុនន្តិ កម្មសញ្ចោទិតា សត្តា និសិតធារំ សត្ថំ គហេត្វា បុនប្បុនំ តំ វណមុខំ អវកន្តន្តិ។ ខារេន បរិប្ផោសិត្វា, ឱក្កន្តន្តិ បុនប្បុនន្តិ អវកន្តិតដ្ឋានេ ខារោទកេន អាសិញ្ចិត្វា បុនប្បុនម្បិ អវកន្តន្តិ។
៥១០. ឥស្សរោ ធនធញ្ញស្ស, សុបហូតស្សាតិ អតិវិយ បហូតស្ស
៥១១. តស្សាយំ មេ ភរិយា ច, ធីតា ច សុណិសា ចាតិ តស្ស មយ្ហំ អយំ បុរិមត្តភាវេ ភរិយា, អយំ ធីតា, អយំ សុណិសា។ តា ទេវភូតា អាកាសេ ឋិតាតិ ទស្សេន្តោ វទតិ។ បច្ចគ្ឃន្តិ អភិនវំ។ ថូបំ ហរន្តិយោ វារេសិន្តិ ថូបំ បូជេតុំ ឧបនេន្តិយោ ធាតុំ វិវណ្ណេន្តោ បដិក្ខិបិំ។ តំ បាបំ បកតំ មយាតិ តំ ធាតុវិវណ្ណនបាបំ កតំ សមាចរិតំ មយាតិ វិប្បដិសារប្បត្តោ វទតិ។
៥១២. ឆឡាសីតិសហស្សានីតិ មយន្តិ តេ បេតេ អត្តនា សទ្ធិំ សង្គហេត្វា វទតិ។ បច្ចត្តវេទនាតិ វិសុំ វិសុំ អនុភុយ្យមានទុក្ខវេទនា។ និរយេតិ ពលទុក្ខតាយ បេត្តិវិសយំ និរយសទិសំ កត្វា អាហ។
៥១៣. យេ ច ខោ ថូបបូជាយ, វត្តន្តេ អរហតោ មហេតិ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ថូបំ ឧទ្ទិស្ស បូជាមហេ បវត្តមានេ អហំ វិយ យេ ថូបបូជាយ អាទីនវំ ទោសំ បកាសេន្តិ។ តេ បុគ្គលេ តតោ បុញ្ញតោ វិវេចយេថ វិវេចាបយេថ, បរិពាហិរេ ជនយេថាតិ អញ្ញាបទេសេន អត្តនោ មហាជានិយតំ វិភាវេតិ។
៥១៤. អាយន្តិយោតិ មាលាវិបាកន្តិ ថូបេ កតមាលាបូជាយ វិបាកំ ផលំ។ សមិទ្ធាតិ ទិព្ពសម្បត្តិយា សមិទ្ធា។ តា យសស្សិនិយោតិ តា បរិវារវន្តិយោ។
៥១៥. តញ្ច ទិស្វានាតិ តស្ស អតិបរិត្តស្ស បូជាបុញ្ញស្ស អច្ឆរិយំ អព្ភុតំ លោមហំសនំ អតិឧឡារំ វិបាកវិសេសំ ទិស្វា។ នមោ ករោន្តិ សប្បញ្ញា, វន្ទន្តិ តំ មហាមុនិន្តិ, ភន្តេ កស្សប, ឥមា ឥត្ថិយោ តំ ឧត្តមបុញ្ញក្ខេត្តភូតំ វន្ទន្តិ អភិវាទេន្តិ, នមោ ករោន្តិ នមក្ការញ្ច ករោន្តីតិ អត្ថោ។
៥១៦. អថ ‘‘សោហំ នូនា’’តិ គាថមាហ។ តំ ឧត្តានត្ថមេវ។
ឯវំ បេតេន វុត្តោ មហាកស្សបោ តំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ។
ធាតុវិវណ្ណបេតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឥតិ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ បេតវត្ថុស្មិំ
ទសវត្ថុបដិមណ្ឌិតស្ស
តតិយស្ស ចូឡវគ្គស្ស អត្ថសំវណ្ណនា និដ្ឋិតា។