។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
ខុទ្ទកនិកាយេ
ថេរគាថា-អដ្ឋកថា
(បឋមោ ភាគោ)
គន្ថារម្ភកថា
មហាការុណិកំ នាថំ, ញេយ្យសាគរបារគុំ;
វន្ទេ និបុណគម្ភីរ-វិចិត្រនយទេសនំ។
វិជ្ជាចរណសម្បន្នា, យេន និយ្យន្តិ លោកតោ;
វន្ទេ តមុត្តមំ ធម្មំ, សម្មាសម្ពុទ្ធបូជិតំ។
សីលាទិគុណសម្បន្នោ, ឋិតោ មគ្គផលេសុ យោ;
វន្ទេ អរិយសង្ឃំ តំ, បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរំ។
វន្ទនាជនិតំ បុញ្ញំ, ឥតិ យំ រតនត្តយេ;
ហតន្តរាយោ សព្ពត្ថ, ហុត្វាហំ តស្ស តេជសា។
យា
ថេរេហិ ភាសិតា គាថា, ថេរីហិ ច និរាមិសា។
ឧទាននាទវិធិនា, គម្ភីរា និបុណា សុភា;
សុញ្ញតាបដិសំយុត្តា, អរិយធម្មប្បកាសិកា។
ថេរគាថាតិ នាមេន, ថេរីគាថាតិ តាទិនោ;
យា ខុទ្ទកនិកាយម្ហិ, សង្គាយិំសុ មហេសយោ។
តាសំ
កិញ្ចាបិ ទុក្ករា កាតុំ, អត្ថសំវណ្ណនា មយា។
សហសំវណ្ណនំ យស្មា, ធរតេ សត្ថុ សាសនំ;
បុព្ពាចរិយសីហានំ, តិដ្ឋតេវ វិនិច្ឆយោ។
តស្មា
និកាយេ ឧបនិស្សាយ, បោរាណដ្ឋកថានយំ។
សុវិសុទ្ធំ អសំកិណ្ណំ, និបុណត្ថវិនិច្ឆយំ;
មហាវិហារវាសីនំ, សមយំ អវិលោមយំ។
យាសំ អត្ថោ ទុវិញ្ញេយ្យោ, អនុបុព្ពិកថំ វិនា;
តាសំ តញ្ច វិភាវេន្តោ, ទីបយន្តោ វិនិច្ឆយំ។
យថាពលំ ករិស្សាមិ, អត្ថសំវណ្ណនំ សុភំ;
សក្កច្ចំ ថេរគាថានំ, ថេរីគាថានមេវ ច។
ឥតិ អាកង្ខមានស្ស, សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិំ;
តទត្ថំ វិភជន្តស្ស, និសាមយថ សាធវោតិ។
កា បនេតា ថេរគាថា ថេរីគាថា ច, កថញ្ច បវត្តាតិ, កាមញ្ចាយមត្ថោ គាថាសុ វុត្តោយេវ បាកដករណត្ថំ បន បុនបិ វុច្ចតេ – តត្ថ ថេរគាថា តាវ សុភូតិត្ថេរាទីហិ ភាសិតា។ យា ហិ តេ អត្តនា យថាធិគតំ មគ្គផលសុខំ បច្ចវេក្ខិត្វា កាចិ ឧទានវសេន, កាចិ អត្តនោ សមាបត្តិវិហារបច្ចវេក្ខណវសេន, កាចិ បុច្ឆាវសេន, កាចិ បរិនិព្ពានសមយេ សាសនស្ស និយ្យានិកភាវវិភាវនវសេន អភាសិំសុ, តា សព្ពា សង្គីតិកាលេ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘ថេរគាថា’’ឥច្ចេវ ធម្មសង្គាហកេហិ សង្គីតា។ ថេរីគាថា បន ថេរិយោ ឧទ្ទិស្ស ទេសិតា។
តា បន វិនយបិដកំ, សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នា។ ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ។
ឯវំ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន បដិញ្ញាតេសុ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហំ គតា។
តត្ថ
តត្ថ ឯកនិបាតេ ទ្វាទស វគ្គា។ ឯកេកស្មិំ វគ្គេ ទស ទស កត្វា វីសុត្តរសតំ ថេរា, តត្តិកា ឯវ គាថា។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘វីសុត្តរសតំ ថេរា, កតកិច្ចា អនាសវា;
ឯកកម្ហិ និបាតម្ហិ, សុសង្គីតា មហេសិភី’’តិ។
ទុកនិបាតេ ឯកូនបញ្ញាស ថេរា, អដ្ឋនវុតិ គាថា; តិកនិបាតេ សោឡស ថេរា, អដ្ឋចត្តាលីស គាថា; ចតុក្កនិបាតេ តេរស ថេរា, ទ្វេបញ្ញាស គាថា; បញ្ចកនិបាតេ ទ្វាទស ថេរា, សដ្ឋិ គាថា; ឆក្កនិបាតេ ចុទ្ទស ថេរា, ចតុរាសីតិ គាថា; សត្តកនិបាតេ បញ្ច ថេរា, បញ្ចតិំស គាថា; អដ្ឋកនិបាតេ តយោ ថេរា, ចតុវីសតិ គាថា; នវកនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, នវ គាថា; ទសនិបាតេ សត្ត ថេរា, សត្តតិ គាថា; ឯកាទសនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, ឯកាទស គាថា; ទ្វាទសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, ចតុវីសតិ គាថា; តេរសនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, តេរស គាថា; ចុទ្ទសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, អដ្ឋវីសតិ គាថា; បន្នរសនិបាតោ នត្ថិ, សោឡសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, ទ្វត្តិំស គាថា; វីសតិនិបាតេ ទស ថេរា, បញ្ចចត្តាលីសាធិកានិ ទ្វេ គាថាសតានិ; តិំសនិបាតេ តយោ ថេរា, សតំ បញ្ច
‘‘សហស្សំ ហោន្តិ តា គាថា, តីណិ សដ្ឋិ សតានិ ច;
ថេរា ច ទ្វេ សតា សដ្ឋិ, ចត្តារោ ច បកាសិតា’’តិ។
ថេរីគាថា បន ឯកនិបាតោ ឯកុត្តរវសេន យាវ នវនិបាតាតិ នវនិបាតោ ឯកាទសនិបាតោ, ទ្វាទសនិបាតោ, សោឡសនិបាតោ, វីសតិនិបាតោ, តិំសនិបាតោ, ចត្តាលីសនិបាតោ, មហានិបាតោតិ
និទានគាថាវណ្ណនា
ឯវំ
‘‘សីហានំវ នទន្តានំ, ទាឋីនំ គិរិគព្ភរេ;
សុណាថ ភាវិតត្តានំ, គាថា អត្ថូបនាយិកា’’តិ។
អយំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ អាយស្មតា អានន្ទេន តេសំ ថេរានំ ថោមនត្ថំ ភាសិតា គាថា អាទិ។ តត្ថ សីហានន្តិ សីហសទ្ទោ ‘‘សីហោ, ភិក្ខវេ, មិគរាជា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៣) មិគរាជេ អាគតោ។ ‘‘អថ ខោ សីហោ សេនាបតិ យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៤) បញ្ញត្តិយំ។ ‘‘សីហោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ សីហានំវាតិ សីហានំ ឥវ។ សន្ធិវសេន សរលោបោ ‘‘ឯវំស តេ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២) វិយ។ តត្ថ ឥវាតិ និបាតបទំ។ សុណាថាតិ អាខ្យាតបទំ។ ឥតរានិ នាមបទានិ។ សីហានំវាតិ ច សម្ពន្ធេ សាមិវចនំ។ កាមញ្ចេត្ថ សម្ពន្ធី សរូបតោ ន វុត្តោ, អត្ថតោ សីហានំវាតិ និទស្សនវចនំ។ នទន្តានន្តិ តស្ស និទស្សិតព្ពេន សម្ពន្ធទស្សនំ។ ទាឋីនន្តិ តព្ពិសេសនំ។ គិរិគព្ភរេតិ តស្ស បវត្តិដ្ឋានទស្សនំ។ សុណាថាតិ សវនេ និយោជនំ។ ភាវិតត្តានន្តិ សោតព្ពស្ស បភវទស្សនំ។ គាថាតិ សោតព្ពវត្ថុទស្សនំ។ អត្ថុបនាយិកាតិ តព្ពិសេសនំ។ កាមញ្ចេត្ថ ‘‘សីហានំ នទន្តានំ ទាឋីន’’ន្តិ បុល្លិង្គវសេន អាគតំ, លិង្គំ បន បរិវត្តេត្វា ‘‘សីហីន’’ន្តិអាទិនា ឥត្ថិលិង្គវសេនាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯកសេសវសេន វា សីហា ច សីហិយោ ច សីហា, តេសំ សីហានន្តិអាទិនា
តត្ថ សហនតោ ហននតោ ច សីហោ។ យថា ហិ សីហស្ស មិគរញ្ញោ ពលវិសេសយោគតោ សរភមិគមត្តវរវារណាទិតោបិ បរិស្សយោ នាម នត្ថិ, វាតាតបាទិបរិស្សយម្បិ សោ សហតិយេវ, គោចរាយ បក្កមន្តោបិ តេជុស្សទតាយ មត្តគន្ធហត្ថិវនមហិំសាទិកេ សមាគន្ត្វា អភីរូ អឆម្ភី អភិភវតិ, អភិភវន្តោ ច តេ អញ្ញទត្ថុ ហន្ត្វា តត្ថ មុទុមំសានិ ភក្ខយិត្វា សុខេនេវ វិហរតិ, ឯវមេតេបិ មហាថេរា អរិយពលវិសេសយោគេន សព្ពេសម្បិ បរិស្សយានំ សហនតោ, រាគាទិសំកិលេសពលស្ស អភិភវិត្វា ហននតោ បជហនតោ តេជុស្សទភាវេន កុតោចិបិ អភីរូ អឆម្ភី ឈានាទិសុខេន វិហរន្តីតិ សហនតោ ហននតោ ច សីហា វិយាតិ សីហា។ សទ្ទត្ថតោ បន យថា កន្តនត្ថេន អាទិអន្តវិបល្លាសតោ តក្កំ វុច្ចតិ, ឯវំ ហិំសនដ្ឋេន សីហោ វេទិតព្ពោ។ តថា សហនដ្ឋេន។ បិសោទរាទិបក្ខេបេន និរុត្តិនយេន បន
អថ វា យថា មិគរាជា កេសរសីហោ អត្តនោ តេជុស្សទតាយ ឯកចារី វិហរតិ, ន កញ្ចិ សហាយំ បច្ចាសីសតិ, ឯវមេតេបិ តេជុស្សទតាយ វិវេកាភិរតិយា ច ឯកចារិនោតិ ឯកចរិយដ្ឋេនបិ សីហា វិយាតិ សីហា, តេនាហ – ភគវា ‘‘សីហំវេកចរំ នាគ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៣០; សុ. និ. ១៦៨)។
អថ
‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អសនិយា ផលន្តិយា ន សន្តសន្តិ, កតមេវ ទ្វេ? ភិក្ខុ ច ខីណាសវោ សីហោ ច មិគរាជា’’តិ (អ. និ. ២.៦០)។
ជវោបិ សីហស្ស អញ្ញេហិ អសាធារណោ, តថា បរក្កមោ។ តថា ហិ សោ ឧសភសតម្បិ លង្ឃិត្វា វនមហិំសាទីសុ និបតតិ, បោតកោបិ សមានោ បភិន្នមទានម្បិ មត្តវរវារណានំ បដិមានំ ភិន្ទិត្វា សីហានំវាតិ សីហសទិសានំ វិយ។ សីហស្ស ចេត្ថ ហីនូបមតា ទដ្ឋព្ពា, អច្ចន្តវិសិដ្ឋស្ស សហនាទិអត្ថស្ស ថេរេស្វេវ លព្ភនតោ។
នទន្តានន្តិ គជ្ជន្តានំ។ គោចរបរក្កមតុដ្ឋិវេលាទីសុ ហិ យថា សីហា អត្តនោ អាសយតោ និក្ខមិត្វា វិជម្ភិត្វា សីហនាទំ អភីតនាទំ នទន្តិ, ឯវំ ឯតេបិ វិសយជ្ឈត្តបច្ចវេក្ខណឧទានាទិកាលេសុ ឥមំ អភីតនាទំ នទិំសុ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សីហានំវ នទន្តាន’’ន្តិ។ ទាឋីនន្តិ ទាឋាវន្តានំ។ បសដ្ឋទាឋីនំ, អតិសយទាឋានន្តិ វា អត្ថោ។ យថា ហិ សីហា អតិវិយ ទឡ្ហានំ តិក្ខានញ្ច ចតុន្នំ ទាឋានំ ពលេន បដិបក្ខំ អភិភវិត្វា អត្តនោ មនោរថំ មត្ថកំ បូរេន្តិ, ឯវមេតេបិ ចតុន្នំ អរិយមគ្គទាឋានំ ពលេន អនាទិមតិ សំសារេ អនភិភូតបុព្ពបដិបក្ខំ
គិរិគព្ភរេតិ បព្ពតគុហាយំ, សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ។ ‘‘គិរិគវ្ហរេ’’តិ កេចិ បឋន្តិ។ បព្ពតេសុ វនគហនេ វនសណ្ឌេតិ អត្ថោ។ ឥទំ បន នេសំ វិរោចនដ្ឋានទស្សនញ្ចេវ សីហនាទស្ស យោគ្យភូមិទស្សនញ្ច។ នទន្តានំ គិរិគព្ភរេតិ យោជនា។ យថា ហិ សីហា យេភុយ្យេន គិរិគព្ភរេ អញ្ញេហិ ទុរាសទតាយ ជនវិវិត្តេ វសន្តា អត្តនោ ទស្សនេន ឧប្បជ្ជនកស្ស ខុទ្ទកមិគសន្តាសស្ស បរិហរណត្ថំ គោចរគមនេ សីហនាទំ នទន្តិ, ឯវមេតេបិ អញ្ញេហិ ទុរាសទគិរិគព្ភរសទិសេវ សុញ្ញាគារេវសន្តា គុណេហិ ខុទ្ទកានំ បុថុជ្ជនានំ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិត្តាសបរិវជ្ជនត្ថំ វក្ខមានគាថាសង្ខាតំ អភីតនាទំ នទិំសុ។ តេន វុត្តំ ‘‘សីហានំវ នទន្តានំ, ទាឋីនំ គិរិគព្ភរេ’’តិ។
សុណាថាតិ
ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតចិត្តានំ។ ចិត្តញ្ហិ ‘‘អត្តា ហិ កិរ ទុទ្ទមោ (ធ. ប. ១៥៩) យោ វេ ឋិតត្តោ តសរំវ ឧជ្ជូ’’តិ (សុ. និ. ២១៧) ច ‘‘អត្តសម្មាបណិធី’’តិ ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតសភាវានំ, សភាវភូតសីលាទិភាវិតានន្តិ អត្ថោ។ គីយតីតិ គាថា, អនុដ្ឋុភាទិវសេន ឥសីហិ បវត្តិតំ ចតុប្បទំ ឆប្បទំ វា វចនំ។ អញ្ញេសម្បិ តំសទិសតាយ តថា វុច្ចន្តិ។ អត្តត្ថាទិភេទេ អត្ថេ ឧបនេន្តិ តេសុ វា ឧបនិយ្យន្តីតិ អត្ថូបនាយិកា។
អថ វា ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតត្តាភាវានំ, អត្តភាវោ ហិ អាហិតោ អហំ មានោ ឯត្ថាតិ ‘‘អត្តា’’តិ វុច្ចតិ, សោ ច តេហិ អប្បមាទភាវនាយ អនវជ្ជភាវនាយ ភាវិតោ សម្មទេវ គុណគន្ធំ គាហាបិតោ។ តេន តេសំ កាយភាវនា សីលភាវនា ចិត្តភាវនា បញ្ញាភាវនាតិ ចតុន្នម្បិ ភាវនានំ បរិបុណ្ណភាវំ ទស្សេតិ។ ‘‘ភាវនា’’តិ ច សម្ពោធិបដិបទា ឥធាធិប្បេតា។ យាយំ សច្ចសម្ពោធិ អត្ថិ, សា ទុវិធា អភិសមយតោ តទត្ថតោ ច។ សម្ពោធិ បន តិវិធា សម្មាសម្ពោធិ បច្ចេកសម្ពោធិ សាវកសម្ពោធីតិ។ តត្ថ សម្មា សាមំ សព្ពធម្មានំ ពុជ្ឈនតោ ពោធនតោ ច សម្មាសម្ពោធិ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ។ តេនាហ –
‘‘ពុទ្ធោតិ
ពោធនេយ្យពោធនត្ថោ
យទា ហិ មហាពោធិសត្តោ បរិបូរិតពោធិសម្ភារោ ចរិមភវេ កតបុព្ពកិច្ចោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ – ‘‘ន តាវិមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, យាវ ន មេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចិស្សតី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ អសម្បត្តាយ ឯវ សញ្ឈាវេលាយ មារពលំ វិធមិត្វា បុរិមយាមេ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន អនេកាការវោការេ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធេ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុវិសោធនេន ចុតូបបាតញាណអនាគតំសញាណានិ អធិគន្ត្វា បច្ឆិមយាមេ ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ ជាយតិ ច ជីយតិ ច មីយតិ ច ចវតិ ច ឧបបជ្ជតិ ច, អថ ច បនិមស្ស ទុក្ខស្ស និស្សរណំ នប្បជានាតិ ជរាមរណស្សា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧) ជរាមរណតោ បដ្ឋាយ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន វិបស្សនំ អភិនិវិសិត្វា មហាគហនំ ឆិន្ទិតុំ និសទសិលាយំ ផរសុំ និសេន្តោ វិយ កិលេសគហនំ ឆិន្ទិតុំ លោកនាថោ ញាណផរសុំ តេជេន្តោ ពុទ្ធភាវាយ ហេតុសម្បត្តិយា
បច្ចេកពោធិសត្តាបិ
សាវកា បន សត្ថុ សព្រហ្មចារិនោ វា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានកថំ សុត្វា តស្មិំយេវ ខណេ កាលន្តរេ វា តជ្ជំ បដិបត្តិំ អនុតិដ្ឋន្តា ឃដេន្តា វាយមន្តា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា, យទិ វា បដិបទាយ វឌ្ឍន្តិយា, សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តា
តទត្ថតោ បន យថា មហាពោធិសត្តានំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ ឥច្ឆិតព្ពំ មជ្ឈិមបរិច្ឆេទេន អដ្ឋ
‘‘មនុស្សត្តំ
បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;
អដ្ឋធម្មសមោហានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ។ (ពុ. វំ. ២.៥៩) –
ឯវំ វុត្តេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា កតបណិធានានំ មហាពោធិសត្តានំ មហាភិនីហារតោ បភុតិ សវិសេសំ ទានាទីសុ យុត្តប្បយុត្តានំ ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ មហាទានំ ទេន្តានំ តទនុរូបសីលាទិកេ សព្ពបារមិធម្មេ អាចិនន្តានម្បិ យថាវុត្តកាលបរិច្ឆេទំ អសម្បត្វា អន្តរា ឯវ
‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, វិគតាសវទស្សនំ;
អធិការោ ឆន្ទតា ឯតេ, អភិនីហារការណា’’តិ។ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា) –
ឥមេ បញ្ច ធម្មេ សមោធានេត្វា កតាភិនីហារានំ បច្ចេកពោធិសត្តានំ ‘‘អធិការោ ឆន្ទតា’’តិ ទ្វង្គសមន្នាគតាយ បត្ថនាយ វសេន កតបណិធានានំ សាវកពោធិសត្តានញ្ច តត្ថ តត្ថ វុត្តកាលបរិច្ឆេទំ អសម្បត្វា អន្តរា ឯវ បច្ចេកសម្ពោធិយា យថាវុត្តសាវកសម្ពោធិយា ច អធិគមោ នត្ថិ។ កស្មា? ញាណស្ស អបរិបច្ចនតោ។ ឥមេសម្បិ ហិ យថា មហាពោធិសត្តានំ ទានាទិបារមីហិ បរិព្រូហិតា បញ្ញាបារមី អនុក្កមេន គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ពុទ្ធញាណំ បរិបូរេតិ, ឯវំ ទានាទីហិ បរិព្រូហិតា អនុបុព្ពេន យថារហំ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី បច្ចេកពោធិញាណំ សាវកពោធិញាណញ្ច បរិបូរេតិ។ ទានបរិចយេន ហេតេ តត្ថ តត្ថ ភវេ អលោភជ្ឈាសយតាយ សព្ពត្ថ អសង្គមានសា អនបេក្ខចិត្តា ហុត្វា, សីលបរិចយេន សុសំវុតកាយវាចតាយ សុបរិសុទ្ធកាយវចីកម្មន្តា បរិសុទ្ធាជីវា ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារា ភោជនេ មត្តញ្ញុនោ ហុត្វា ជាគរិយានុយោគេន ចិត្តំ សមាទហន្តិ, ស្វាយំ តេសំ ជាគរិយានុយោគោ គតបច្ចាគតិកវត្តវសេន វេទិតព្ពោ។
ឯវំ បន បដិបជ្ជន្តានំ អធិការសម្បត្តិយា អប្បកសិរេនេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ចាភិញ្ញា ឆឡភិញ្ញា អធិដ្ឋានភូតា បុព្ពភាគវិបស្សនា ច ហត្ថគតាយេវ ហោន្តិ។ វីរិយាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ។ យញ្ហិ បច្ចេកពោធិយា សាវកពោធិយា វា អត្ថាយ ទានាទិបុញ្ញសម្ភរណេ អព្ភុស្សហនំ, ឥទំ វីរិយំ។ យំ តទនុបរោធស្ស សហនំ, អយំ ខន្តិ។ យំ ទានសីលាទិសមាទានាវិសំវាទនំ, ឥទំ សច្ចំ។ សព្ពត្ថមេវ អចលសមាធានាធិដ្ឋានំ, ឥទំ អធិដ្ឋានំ
‘‘បញ្ចិមេ, អានន្ទ, អានិសំសា បុព្ពយោគាវចរេ។ កតមេ បញ្ច? ឥធានន្ទ, បុព្ពយោគាវចរោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ច អញ្ញំ អារាធេតិ, នោ ចេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ច អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ទេវបុត្តោ សមានោ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ, អថ បច្ឆិមេ កាលេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា)។
ឥតិ បុព្ពភាគបដិបទាភូតាយ បារមិតាបរិភាវិតាយ សមថវិបស្សនាភាវនាយ និរោធគាមិនិបដិបទាភូតាយ អភិសមយសង្ខាតាយ មគ្គភាវនាយ ច ភាវិតត្តភាវា ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកា ភាវិតត្តា នាម។ តេសុ ឥធ ពុទ្ធសាវកា អធិប្បេតា។
ឯត្ថ ច ‘‘សីហានំវា’’តិ ឥមិនា ថេរានំ សីហសមានវុត្តិតាទស្សនេន អត្តនោ បដិបក្ខេហិ អនភិភវនីយតំ, តេ ច អភិភុយ្យ បវត្តិំ ទស្សេតិ។ ‘‘សីហានំវ នទន្តានំ…បេ.… គាថា’’តិ ឥមិនា ថេរគាថានំ សីហនាទសទិសតាទស្សនេន តាសំ បរវាទេហិ អនភិភវនីយតំ, តេ ច អភិភវិត្វា បវត្តិំ ទស្សេតិ។ ‘‘ភាវិតត្តាន’’ន្តិ ឥមិនា តទុភយស្ស ការណំ វិភាវេតិ។ ភាវិតត្តភាវេន ថេរា ឥធ សីហសទិសា វុត្តា, តេសញ្ច គាថា សីហនាទសទិសិយោ។ ‘‘អត្ថូបនាយិកា’’តិ ឥមិនា អភិភវនេ បយោជនំ ទស្សេតិ។ តត្ថ ថេរានំ បដិបក្ខោ នាម សំកិលេសធម្មោ, តទភិភវោ តទង្គិវិក្ខម្ភនប្បហានេហិ សទ្ធិំ សមុច្ឆេទប្បហានំ។ តស្មិំ សតិ បដិបស្សទ្ធីប្បហានំ និស្សរណប្បហានញ្ច សិទ្ធមេវ ហោតិ, យតោ តេ ភាវិតត្តាតិ
តេសុ តទង្គប្បហានេន នេសំ សីលសម្បទា ទស្សិតា, វិក្ខម្ភនប្បហានេន សមាធិសម្បទា, សមុច្ឆេទប្បហានេន បញ្ញាសម្បទា, ឥតរេន តាសំ ផលំ ទស្សិតំ។ សីលេន ច តេសំ បដិបត្តិយា អាទិកល្យាណតា
‘‘សេលោ យថា ឯកឃនោ, វាតេន ន សមីរតិ; (មហាវ. ២៤៤);
ឯវំ និន្ទាបសំសាសុ, ន សមិញ្ជន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ។ (ធ. ប. ៨១) –
ហិ វុត្តំ។
តថា សីលសម្បទាយ តេវិជ្ជភាវោ ទស្សិតោ។ សីលសម្បត្តិញ្ហិ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណន្តិ។ សមាធិសម្បទាយ ឆឡភិញ្ញាភាវោ។ សមាធិសម្បត្តិញ្ហិ និស្សាយ ឆឡភិញ្ញា បាបុណន្តិ។ បញ្ញាសម្បទាយ បភិន្នបដិសម្ភិទាភាវោ។ បញ្ញាសម្បទញ្ហិ និស្សាយ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា បាបុណន្តិ។ ឥមិនា តេសំ ថេរានំ កេចិ តេវិជ្ជា, កេចិ ឆឡភិញ្ញា, កេចិ បដិសម្ភិទាបត្តាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ។
តថា សីលសម្បទាយ តេសំ កាមសុខានុយោគសង្ខាតស្ស អន្តស្ស បរិវជ្ជនំ ទស្សេតិ។ សមាធិសម្បទាយ អត្តកិលមថានុយោគសង្ខាតស្ស, បញ្ញាសម្បទាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សេវនំ ទស្សេតិ។ តថា សីលសម្បទាយ តេសំ វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានំ ទស្សេតិ។ សមាធិសម្បទាយ បរិយុដ្ឋានប្បហានំ
‘‘ភាវិតត្តាន’’ន្តិ វា ឯត្ថ សីលភាវនា, ចិត្តភាវនា បញ្ញាភាវនាតិ តិស្សោ ភាវនា វេទិតព្ពា កាយភាវនាយ តទន្តោគធត្តា។ សីលភាវនា ច បដិបត្តិយា អាទីតិ សព្ពំ បុរិមសទិសំ
ទុតិយគាថាយំ បន អយំ សម្ពន្ធទស្សនមុខេន អត្ថវិភាវនា។ តត្ថ យេសំ ថេរានំ គាថា សាវេតុកាមោ, តេ សាធារណវសេន នាមតោ គោត្តតោ គុណតោ ច កិត្តេតុំ ‘‘យថានាមា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អសាធារណតោ បន តត្ថ តត្ថ គាថាស្វេវ អាវិភវិស្សតិ។ តត្ថ យថានាមាតិ យំយំនាមា, សុភូតិ មហាកោដ្ឋិកោតិអាទិនា នយេន នាមធេយ្យេន បញ្ញាតាតិ អត្ថោ។ យថាគោត្តាតិ យំយំគោត្តា, គោតមោ កស្សបោតិអាទិនា នយេន កុលបទេសេន យាយ យាយ ជាតិយា បញ្ញាតាតិ អត្ថោ។ យថាធម្មវិហារិនោតិ យាទិសធម្មវិហារិនោ, បរិយត្តិបរមតាយំ អដ្ឋត្វា យថានុរូបំ សមាបត្តិវិហារិនោ ហុត្វា វិហរិំសូតិ អត្ថោ។ អថ វា យថាធម្មវិហារិនោតិ យថាធម្មា វិហារិនោ ច, យាទិសសីលាទិធម្មា ទិព្ពវិហារាទីសុ អភិណ្ហសោ យថាធិមុត្តាតិ យាទិសអធិមុត្តិកា សទ្ធាធិមុត្តិបញ្ញាធិមុត្តីសុ យំយំអធិមុត្តិកា សុញ្ញតមុខាទីសុ វា យថា យថា និព្ពានំ អធិមុត្តាតិ យថាធិមុត្តា។ ‘‘និព្ពានំ
‘‘អស្សទ្ធោ អកតញ្ញូ ច, សន្ធិច្ឆេទោ ច យោ នរោ’’តិអាទិ។ (ធ. ប. ៩៧)។
‘‘យថាវិមុត្តា’’តិ វា បាឋោ, បញ្ញាវិមុត្តិឧភតោភាគវិមុត្តីសុ យំយំវិមុត្តិកាតិ អត្ថោ។ សប្បញ្ញាតិ តិហេតុកបដិសន្ធិបញ្ញាយ បារិហារិកបញ្ញាយ ភាវនាបញ្ញាយ ចាតិ តិវិធាយបិ បញ្ញាយ បញ្ញវន្តោ។ វិហរិំសូតិ តាយ ឯវ សប្បញ្ញតាយ យថាលទ្ធេន ផាសុវិហារេនេវ វសិំសុ។ អតន្ទិតាតិ អនលសា, អត្តហិតបដិបត្តិយំ យថាពលំ បរហិតបដិបត្តិយញ្ច ឧដ្ឋានវន្តោតិ អត្ថោ។
ឯត្ថ ច បន នាមគោត្តគ្គហណេន តេសំ ថេរានំ បកាសបញ្ញាតភាវំ ទស្សេតិ។ ធម្មវិហារគ្គហណេន សីលសម្បទំ សមាធិសម្បទញ្ច ទស្សេតិ។ ‘‘យថាធិមុត្តា សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា បញ្ញាសម្បទំ
អថ វា ‘‘យថានាមា’’តិ ឥទំ តេសំ ថេរានំ គរូហិ គហិតនាមធេយ្យទស្សនំ សមញ្ញាមត្តកិត្តនតោ។ ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឥទំ កុលបុត្តភាវទស្សនំ កុលាបទេស កិត្តនតោ។ តេន នេសំ សទ្ធាបព្ពជិតភាវំ ទស្សេតិ
អបរោ នយោ – ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឯត្ថ គោត្តកិត្តនេន តេសំ ថេរានំ យោនិសោមនសិការសម្បទំ ទស្សេតិ យថាវុត្តគោត្តសម្បន្នស្ស យោនិសោមនសិការសម្ភវតោ។ ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឯត្ថ ធម្មវិហារគ្គហណេន សទ្ធម្មសវនសម្បទំ ទស្សេតិ សទ្ធម្មសវនេន វិនា តទភាវតោ។ ‘‘យថាធិមុត្តា’’តិ ឥមិនា មត្ថកប្បត្តំ ធម្មានុធម្មបដិបទំ ទស្សេតិ។ ‘‘សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា សព្ពត្ថ សម្បជានការិតំ។ ‘‘អតន្ទិតា’’តិ ឥមិនា វុត្តនយេន អត្តហិតសម្បត្តិំ បរិបូរេត្វា ឋិតានំ បរេសំ ហិតសុខាវហាយ បដិបត្តិយំ អកិលាសុភាវំ ទស្សេតិ។ តថា ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឥមិនា នេសំ សរណគមនសម្បទា ទស្សិតា សទ្ធានុសារីគោត្តកិត្តនតោ។ ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឥមិនា សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ។ ‘‘យថាធិមុត្តា សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា បញ្ញក្ខន្ធាទយោ។ សរណគមនញ្ច សាវកគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេបិ
ឦទិសី ‘‘តត្ថ តត្ថ វិបស្សិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ តេសុ វិបស្សិត្វាតិ សម្បស្សិត្វា។ នាមរូបវវត្ថាបនបច្ចយបរិគ្គហេហិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិកង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិយោ សម្បាទេត្វា កលាបសម្មសនាទិក្កមេន បញ្ចមំ វិសុទ្ធិំ អធិគន្ត្វា បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា មត្ថកំ បាបនវសេន វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ផុសិត្វាតិ បត្វា សច្ឆិកត្វា។ អច្ចុតំ បទន្តិ និព្ពានំ។ តញ្ហិ សយំ អចវនធម្មត្តា អធិគតានំ អច្ចុតិហេតុភាវតោ ច នត្ថិ ឯត្ថ ចុតីតិ ‘‘អច្ចុតំ’’។ សង្ខតធម្មេហិ អសម្មិស្សភាវតាយ តទត្ថិកេហិ បដិបជ្ជិតព្ពតាយ ច ‘‘បទ’’ន្តិ ច វុច្ចតិ។ កតន្តន្តិ កតស្ស អន្តំ។ យោ ហិ តេហិ អធិគតោ អរិយមគ្គោ, សោ អត្តនោ បច្ចយេហិ ឧប្បាទិតត្តា កតោ នាម។ តស្ស បន បរិយោសានភូតំ ផលំ កតន្តោតិ អធិប្បេតំ។ តំ កតន្តំ អគ្គផលំ។ អថ វា បច្ចយេហិ កតត្តា និប្ផាទិតត្តា កតា នាម សង្ខតធម្មា, តន្និស្សរណភាវតោ កតន្តោ និព្ពានំ។ តំ កតន្តំ។ បច្ចវេក្ខន្តាតិ ‘‘អធិគតំ វត មយា អរិយមគ្គាធិគមេន ឥទំ អរិយផលំ, អធិគតា អសង្ខតា ធាតូ’’តិ អរិយផលនិព្ពានានិ វិមុត្តិញាណទស្សនេន បដិបត្តិំ អវេក្ខមានា។ អថ វា សច្ចសម្បដិវេធវសេន យំ អរិយេន ករណីយំ បរិញ្ញាទិសោឡសវិធំ កិច្ចំ អគ្គផលេ ឋិតេន និប្ផាទិតត្តា បរិយោសាបិតត្តា កតំ នាម, ឯវំ កតំ តំ បច្ចវេក្ខន្តា។ ឯតេន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណំ ទស្សិតំ។ បុរិមនយេន បន ឥតរបច្ចវេក្ខណានីតិ ឯកូនវីសតិ បច្ចវេក្ខណានិ ទស្សិតានិ ហោន្តិ។
ឥមមត្ថន្តិ ឯត្ថ ឥមន្តិ សកលោ ថេរថេរីគាថានំ អត្ថោ អត្តនោ ឥតរេសញ្ច តត្ថ សន្និបតិតានំ ធម្មសង្គាហកមហាថេរានំ ពុទ្ធិយំ វិបរិវត្តមានតាយ អាសន្នោ បច្ចក្ខោតិ ច កត្វា វុត្តំ។ អត្ថន្តិ ‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា’’តិអាទីហិ អភាសិសុន្តិ គាថាពន្ធវសេន កថេសុំ, តំទីបនិយោ ឥទានិ មយា វុច្ចមានា តេសំ ភាវិតត្តានំ គាថា អត្តូបនាយិកា សុណាថាតិ យោជនា។ តេ ច មហាថេរា ឯវំ កថេន្តា
និទានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។