១៧. តិំសនិបាតោ
១. ផុស្សត្ថេរគាថាវណ្ណនា
តិំសនិបាតេ បាសាទិកេ ពហូ ទិស្វាតិអាទិកា អាយស្មតោ ផុស្សត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ឯកស្ស មណ្ឌលិករញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ផុស្សោតិ នាមំ អហោសិ។ សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ខត្តិយកុមារេហិ សិក្ខិតព្ពសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ។ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា កាមេសុ អលគ្គចិត្តោ អញ្ញតរស្ស មហាថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា ឈានបាទកំ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ។ អថេកទិវសំ បណ្ឌរគោត្តោ នាម ឯកោ តាបសោ តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា និសិន្នោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ សីលាចារសម្បន្នេ សុសំវុតិន្ទ្រិយេ ភាវិតកាយេ ភាវិតចិត្តេ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘សាធុ វតាយំ បដិបត្តិ លោកេ ចិរំ តិដ្ឋេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កថំ នុ ខោ, ភន្តេ, អនាគតមទ្ធានំ ភិក្ខូនំ បដិបត្តិ ភវិស្សតី’’តិ ថេរំ បុច្ឆិ។ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ សង្គីតិការា –
៩៤៩.
‘‘បាសាទិកេ ពហូ ទិស្វា, ភាវិតត្តេ សុសំវុតេ;
ឥសិ បណ្ឌរសគោត្តោ, អបុច្ឆិ ផុស្សសវ្ហយ’’ន្តិ។ – គាថំ អាទិតោ ឋបេសុំ;
តត្ថ បាសាទិកេតិ អត្តនោ បដិបត្តិយា បសាទារហេ។ ពហូតិ សម្ពហុលេ។ ភាវិតត្តេតិ សមថវិបស្សនាភាវនាហិ ភាវិតចិត្តេ។ សុសំវុតេតិ សុដ្ឋុ សំវុតិន្ទ្រិយេ។ ឥសីតិ តាបសោ។ បណ្ឌរសគោត្តោតិ បណ្ឌរស្ស នាម ឥសិនោ វំសេ ជាតត្តា តេន សមានគោត្តោ។ ផុស្សសវ្ហយន្តិ ផុស្សសទ្ទេន អវ្ហាតព្ពំ, ផុស្សនាមកន្តិ អត្ថោ។
៩៥០.
‘‘កិំ
អនាគតម្ហិ កាលម្ហិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។ –
អយំ
តត្ថ កិំ ឆន្ទាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ អនាគតេ ភិក្ខូ កីទិសច្ឆន្ទា កីទិសាធិមុត្តិកា, កិំ ហីនាធិមុត្តិកា, ឧទាហុ បណីតាធិមុត្តិកាតិ អត្ថោ។ កិមធិប្បាយាតិ កីទិសាធិប្បាយា កីទិសជ្ឈាសយា, កិំ សំកិលេសជ្ឈាសយា, ឧទាហុ វោទានជ្ឈាសយាតិ អត្ថោ។ អថ វា ឆន្ទា នាម កត្តុកម្យតា, តស្មា កីទិសី តេសំ កត្តុកម្យតាតិ អត្ថោ។ អធិប្បាយោ អជ្ឈាសយោយេវ។ កិមាកប្បាតិ កីទិសាកប្បា។ អាកប្បាតិ ច វេសគហណាទិវារិត្តចារិត្តវន្តោតិ អត្ថោ។ ភវិស្សរេតិ ភវិស្សន្តិ។ តំ មេតិ តំ អនាគតេ ភិក្ខូនំ ឆន្ទាធិប្បាយាកប្បភេទំ បុច្ឆិតោ មយ្ហំ អក្ខាហិ កថេហីតិ ថេរំ អជ្ឈេសតិ។ តស្ស ថេរោ តមត្ថំ អាចិក្ខន្តោ សក្កច្ចសវនេ តាវ និយោជេតុំ –
៩៥១.
‘‘សុណោហិ វចនំ មយ្ហំ, ឥសិ បណ្ឌរសវ្ហយ;
សក្កច្ចំ ឧបធារេហិ, អាចិក្ខិស្សាម្យនាគត’’ន្តិ។ – គាថមាហ;
តស្សត្ថោ – ភោ បណ្ឌរនាម ឥសិ, យំ ត្វំ មំ បុច្ឆសិ, តំ តេ អនាគតំ អាចិក្ខិស្សាមិ, អាចិក្ខតោ បន មម វចនំ សុណាហិ អនាគតត្ថទីបនតោ សំវេគាវហតោ ច សក្កច្ចំ ឧបធារេហីតិ។
អថ ថេរោ អនាគតំសញាណេន ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច ភាវិនិំ បវត្តិំ យថាភូតំ ទិស្វា តស្ស អាចិក្ខន្តោ –
៩៥២.
‘‘កោធនា ឧបនាហី ច, មក្ខី ថម្ភី សឋា ពហូ;
ឥស្សុកី នានាវាទា ច, ភវិស្សន្តិ អនាគតេ។
៩៥៣.
‘‘អញ្ញាតមានិនោ ធម្មេ, គម្ភីរេ តីរគោចរា;
លហុកា អគរូ ធម្មេ, អញ្ញមញ្ញមគារវា។
៩៥៤.
‘‘ពហូ អាទីនវា លោកេ, ឧប្បជ្ជិស្សន្ត្យនាគតេ;
សុទេសិតំ ឥមំ ធម្មំ, កិលេសិស្សន្តិ ទុម្មតី។
៩៥៥.
‘‘គុណហីនាបិ
ពលវន្តោ ភវិស្សន្តិ, មុខរា អស្សុតាវិនោ។
៩៥៦.
‘‘គុណវន្តោបិ
ទុព្ពលា តេ ភវិស្សន្តិ, ហិរីមនា អនត្ថិកា។
៩៥៧.
‘‘រជតំ ជាតរូបញ្ច, ខេត្តំ វត្ថុមជេឡកំ។
ទាសិទាសញ្ច ទុម្មេធា, សាទិយិស្សន្ត្យនាគតេ។
៩៥៨.
‘‘ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ ពាលា, សីលេសុ អសមាហិតា;
ឧន្នឡា វិចរិស្សន្តិ, កលហាភិរតា មគា។
៩៥៩.
‘‘ឧទ្ធតា ច ភវិស្សន្តិ, នីលចីវរបារុតា;
កុហា ថទ្ធា លបា សិង្គី, ចរិស្សន្ត្យរិយា វិយ។
៩៦០.
‘‘តេលសណ្ឋេហិ កេសេហិ, ចបលា អញ្ជនក្ខិកា;
រថិយាយ គមិស្សន្តិ, ទន្តវណ្ណិកបារុតា។
៩៦១.
‘‘អជេគុច្ឆំ វិមុត្តេហិ, សុរត្តំ អរហទ្ធជំ;
ជិគុច្ឆិស្សន្តិ កាសាវំ, ឱទាតេសុ សមុច្ឆិតា។
៩៦២.
‘‘លាភកាមា ភវិស្សន្តិ, កុសីតា ហីនវីរិយា;
កិច្ឆន្តា វនបត្ថានិ, គាមន្តេសុ វសិស្សរេ។
៩៦៣.
‘‘យេ យេ លាភំ លភិស្សន្តិ, មិច្ឆាជីវរតា សទា;
តេ តេវ អនុសិក្ខន្តា, ភជិស្សន្តិ អសំយតា។
៩៦៤.
‘‘យេ យេ អលាភិនោ លាភំ, ន តេ បុជ្ជា ភវិស្សរេ;
សុបេសលេបិ តេ ធីរេ, សេវិស្សន្តិ ន តេ តទា។
៩៦៥.
‘‘មិលក្ខុរជនំ រត្តំ, គរហន្តា សកំ ធជំ;
តិត្ថិយានំ ធជំ កេចិ, ធារិស្សន្ត្យវទាតកំ។
៩៦៦.
‘‘អគារវោ ច កាសាវេ, តទា តេសំ ភវិស្សតិ;
បដិសង្ខា ច កាសាវេ, ភិក្ខូនំ ន ភវិស្សតិ។
៩៦៧.
‘‘អភិភូតស្ស ទុក្ខេន, សល្លវិទ្ធស្ស រុប្បតោ;
បដិសង្ខា មហាឃោរា, នាគស្សាសិ អចិន្តិយា។
៩៦៨.
‘‘ឆទ្ទន្តោ ហិ តទា ទិស្វា, សុរត្តំ អរហទ្ធជំ;
តាវទេវភណី គាថា, គជោ អត្ថោបសំហិតា។
៩៦៩.
‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ, យោ វត្ថំ បរិធស្សតិ;
អបេតោ ទមសច្ចេន, ន សោ កាសាវមរហតិ។
៩៧០.
‘‘យោ ច វន្តកសាវស្ស, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
ឧបេតោ ទមសច្ចេន, ស វេ កាសាវមរហតិ។
៩៧១.
‘‘វិបន្នសីលោ
វិព្ភន្តចិត្តោ និស្សុក្កោ, ន សោ កាសាវមរហតិ។
៩៧២.
‘‘យោ ច សីលេន សម្បន្នោ, វីតរាគោ សមាហិតោ;
ឱទាតមនសង្កប្បោ, ស វេ កាសាវមរហតិ។
៩៧៣.
‘‘ឧទ្ធតោ ឧន្នឡោ ពាលោ, សីលំ យស្ស ន វិជ្ជតិ;
ឱទាតកំ អរហតិ, កាសាវំ កិំ ករិស្សតិ។
៩៧៤.
‘‘ភិក្ខូ
តាទីនំ មេត្តចិត្តានំ, និគ្គណ្ហិស្សន្ត្យនាគតេ។
៩៧៥.
‘‘សិក្ខាបេន្តាបិ ថេរេហិ, ពាលា ចីវរធារណំ;
ន សុណិស្សន្តិ ទុម្មេធា, បាកដា កាមការិយា។
៩៧៦.
‘‘តេ តថា សិក្ខិតា ពាលា, អញ្ញមញ្ញំ អគារវា;
នាទិយិស្សន្តុបជ្ឈាយេ, ខឡុង្កោ វិយ សារថិំ។
៩៧៧.
‘‘ឯវំ អនាគតទ្ធានំ, បដិបត្តិ ភវិស្សតិ;
ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច, បត្តេ កាលម្ហិ បច្ឆិមេ។
៩៧៨.
‘‘បុរា អាគច្ឆតេ ឯតំ, អនាគតំ មហព្ភយំ;
សុព្ពចា ហោថ សខិលា, អញ្ញមញ្ញំ សគារវា។
៩៧៩.
‘‘មេត្តចិត្តា ការុណិកា, ហោថ សីលេសុ សំវុតា;
អារទ្ធវីរិយា បហិតត្តា, និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមា។
៩៨០.
‘‘បមាទំ
ភាវេថដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ផុសន្តា អមតំ បទ’’ន្តិ។ – ឥមា គាថា អភាសិ;
តត្ថ កោធនាតិ កុជ្ឈនសីលា។ ភវិស្សន្តិ អនាគតេតិ សម្ពន្ធោ។ កិំ ថេរស្ស កាលេ តថា នាហេសុន្តិ? ន នាហេសុំ។ តទា បន កល្យាណមិត្តពហុលតាយ ឱវាទកេសុ វិញ្ញាបកេសុ សព្រហ្មចារីសុ ពហូសុ វិជ្ជមានេសុ កិលេសេសុ ពលវន្តេសុ បដិសង្ខានពហុលតាយ ច យេភុយ្យេន ភិក្ខូ អក្កោធនា អហេសុំ, អាយតិំ តព្ពិបរិយាយេ អតិកោធនា ភវិស្សន្តិ, តស្មា ‘‘អនាគតេ’’តិ វុត្តំ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឧបនាហីតិ អាឃាតវត្ថូសុ អាឃាតស្ស ឧបនយ្ហនសីលា ឧបនាហសម្ភវតោ វា ឧបនាហី។ តត្ថ បុរិមកាលិកោ ព្យាបាទោ កោធោ, អបរកាលិកោ ឧបនាហោ។ សកិំ បវត្តោ វា ទោសោ កោធោ, អនេកក្ខត្តុំ បវត្តោ ឧបនាហោ។ បរេសំ វិជ្ជមានេ គុណេ មក្ខន្តិ បុញ្ជន្តិ, តេសំ វា ឧទកបុញ្ជនិយា វិយ ឧទកស្ស មក្ខោ មក្ខនំ បុញ្ជនំ ឯតេសំ អត្ថីតិ មក្ខី។ អតិមានលក្ខណោ ថម្ភោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ថម្ភី។ សឋាតិ ឥស្សុកីតិ បរសម្បត្តិខិយ្យនលក្ខណាយ ឥស្សាយ សមន្នាគតា។ នានាវាទាតិ អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធវាទា វិរុទ្ធទិដ្ឋិកា, កលហការកា ចាតិ អត្ថោ។
អញ្ញាតមានិនោ ធម្មេ, គម្ភីរេ តីរគោចរាតិ គម្ភីរេ ទុរោភាសេ សទ្ធម្មេ អញ្ញាតេ ឯវ ‘‘ញាតោតិ, ទិដ្ឋោ’’តិ ឯវំ មានិនោ, តតោ ឯវ តស្ស ឱរភាគេ បវត្តិតាយ ឱរិមតីរគោចរា។ លហុកាតិ លហុសភាវា ចបលា។ អគរូ ធម្មេតិ សទ្ធម្មេ គារវរហិតា។ អញ្ញមញ្ញមគារវាតិ អញ្ញមញ្ញស្មិំ អប្បតិស្សា, សង្ឃេ សព្រហ្មចារីសុ ច គរុគារវវិរហិតា។ ពហូ អាទីនវាតិ វុត្តប្បការា, វក្ខមានា ច ពហូ អនេកទោសា អន្តរាយា លោកេតិ សត្តលោកេ។ ឧប្បជ្ជិស្សន្ត្យនាគតេតិ អនាគតេ បាតុ ភវិស្សន្តិ។ សុទេសិតំ ឥមំ ធម្មន្តិ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន សុដ្ឋុ អវិបរីតំ អាទិកល្យាណាទិប្បការេន ទេសិតំ ឥមំ អាគមសទ្ធម្មំ។ កិលេសិស្សន្តីតិ កិលិដ្ឋំ កិលេសទូសិតំ ករិស្សន្តិ, ‘‘អាបត្តិំ ‘អនាបត្តី’តិ គរុកាបត្តិំ ‘លហុកាបត្តី’’’តិអាទិនា ទុម្មតីតិ និប្បញ្ញា។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘ភវិស្សន្តិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ អនាគតមទ្ធានំ…បេ.… អភិធម្មកថំ វេទល្លកថំ កថេន្តា កណ្ហធម្មំ ឱក្កមមានា ន ពុជ្ឈិស្សន្តី’’តិ (អ. និ. ៥.៧៩)។
គុណហីនាតិ សីលាទិគុណវិរហិតា ទុស្សីលា, អលជ្ជិនោ ច។ អថ វា គុណហីនាតិ វិនយវារិត្តាទិគុណេន ហីនា ធម្មវិនយេ អប្បកតញ្ញុនោ។ សង្ឃម្ហីតិ សង្ឃមជ្ឈេ។ វោហរន្តាតិ កថេន្តា, សង្ឃេ វិនិច្ឆយកថាយ វត្តមានាយ យំកិញ្ចិ ភណន្តា។ វិសារទាតិ និព្ភយា បគព្ភា។ ពលវន្តោតិ បក្ខពលេន ពលវន្តោ។ មុខរាតិ មុខខរា ខរវាទិនោ។ អស្សុតាវិនោតិ ន សុតវន្តោ, កេវលំ លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សយេន គុណធរា ហុត្វា ‘‘ធម្មំ ‘អធម្មោ’តិ, អធម្មញ្ច ‘ធម្មោ’តិ, វិនយំ ‘អវិនយោ’តិ, អវិនយញ្ច ‘វិនយោ’’’តិ ឯវំ អត្តនា យថិច្ឆិតមត្ថំ សង្ឃមជ្ឈេ បតិដ្ឋបេន្តា ពលវន្តោ ភវិស្សន្តិ។
គុណវន្តោតិ សីលាទិគុណសម្បន្នា។ វោហរន្តា យថាត្ថតោតិ អត្ថានុរូបំ, អវិបរីតត្ថំ ‘‘ធម្មំ ‘ធម្មោ’តិ, អធម្មំ ‘អធម្មោ’តិ, វិនយំ ‘វិនយោ’តិ អវិនយំ ‘អវិនយោ’’’តិ ឯវំ ទីបេន្តា។ ទុព្ពលា តេ ភវិស្សន្តីតិ បរិសាយំ អលជ្ជុស្សន្នតាយ ពលវិរហិតា តេ ភវិស្សន្តិ, តេសំ វចនំ ន តិដ្ឋិស្សតិ។ ហិរីមនា អនត្ថិកាតិ ហិរីមន្តោ កេនចិ អនត្ថិកា។ តេ ហិ ធម្មេន វត្តុំ សមត្ថាបិ
រជតន្តិ រូបិយំ, តេន កហាបណលោហមាសកាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ, តេន មណិមុត្តាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ ‘‘អបទា វា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០) វិយ។ ‘‘រជតជាតរូបញ្ចា’’តិ វា បាឋោ។ ខេត្តន្តិ យត្ថ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណំ រុហតិ, តំ ខេត្តំ។ តទត្ថំ អកតភូមិភាគោ វត្ថុ។ អជេឡកន្តិ ឯឡកា នាម អជាយេវ, តេ ឋបេត្វា អវសេសា បសុជាតី អជា នាម។ អជេឡកគ្គហណេនេវ ហេត្ថ គោមហិំសាទីនម្បិ សង្គហោ កតោ។ ទាសិទាសញ្ចាតិ ទាសិយោ ច ទាសេ ទុម្មេធាតិ អវិទ្ទសុនោ សាទិយិស្សន្តិ សម្បដិច្ឆិស្សន្តិ។
ឧជ្ឈានសញ្ញិនោតិ បរេ ហេដ្ឋតោ កត្វា ឱលោកនចិត្តា, អនុជ្ឈាយិតព្ពដ្ឋានេបិ វា ឧជ្ឈានសីលា។ ពាលាតិ ទុច្ចិន្តិតចិន្តនាទិនា ពាលលក្ខណេន សមន្នាគតា, តតោ ឯវ សីលេសុ អសមាហិតា ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ ន សមាហិតចិត្តា។ ឧន្នឡាតិ, សមុស្សិតតុច្ឆមានា។ វិចរិស្សន្តីតិ មានទ្ធជំ ឧក្ខិបិត្វា វិចរិស្សន្តិ។ កលហាភិរតា មគាតិ សារម្ភពហុលតាយ ករណុត្តរិយបសុតា កលហេ ឯវ អភិរតា មគសទិសា មិគា វិយ អត្តហិតាបេក្ខា ឃាសេសនាភិរតា ទុព្ពលវិហេសបរាតិ អត្ថោ។
ឧទ្ធតាតិ ឧទ្ធច្ចេន សមន្នាគតា ចិត្តេកគ្គតារហិតា។ នីលចីវរបារុតាតិ អកប្បិយរជនរត្តេន នីលវណ្ណេន ចីវរេន បារុតា, តាទិសំ ចីវរំ និវាសេត្វា ចេវ បារុបិត្វា ច វិចរណកា។ កុហាតិ សាមន្តជប្បនាទិនា កុហនវត្ថុនា កុហកា, អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ កោហញ្ញំ កត្វា បរេសំ វិម្ហាបយា។ ថទ្ធាតិ កោធេន មានេន ច ថទ្ធមានសា កក្ខឡហទយា។ លបាតិ លបនកា កុហនវុត្តិកា, បសន្នមានសេហិ មនុស្សេហិ ‘‘កេន, ភន្តេ, អយ្យស្ស អត្ថោ’’តិ បច្ចយទាយកានំ វទាបនកា, បយុត្តវាចាវសេន, និប្បេសិកតាវសេន ច បច្ចយត្ថំ លបកាតិ វា អត្ថោ។ សិង្គីតិ ‘‘តត្ថ កតមំ សិង្គំ? យំ សិង្គំ សិង្គារតា ចាតុរតា ចាតុរិយំ បរិក្ខតតា បារិក្ខតិយ’’ន្តិ (វិភ. ៨៥២) ឯវំ វុត្តេហិ សិង្គសទិសេហិ បាកដកិលេសេហិ សមន្នាគតា, សិង្គារចរិតាតិ អត្ថោ។ ‘‘អរិយា វិយា’’តិ ឥទំ ‘‘កុហា’’តិ ឯតស្សេវ អត្ថទស្សនំ។ កុហកានញ្ហិ អរិយានមិវ ឋិតភាវំ ទស្សេន្តោ អរិយា វិយ វិចរន្តីតិ អាហ។
តេលសណ្ឋេហីតិ ចបលាតិ កាយមណ្ឌនបរិក្ខារមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន យុត្តា។ អញ្ជនក្ខិកាតិ អលង្ការញ្ជនេន អញ្ជិតនេត្តា។ រថិយាយ គមិស្សន្តីតិ ភិក្ខាចរិយាយ កុលូបសង្កមនាបទេសេហិ, មហារច្ឆាយ ឥតោ ចិតោ ច បរិព្ភមិស្សន្តិ។ ទន្តវណ្ណិកបារុតាតិ ទន្តវណ្ណរត្តេន ចីវរេន បារុតសរីរា។
អជេគុច្ឆន្តិ វិមុត្តេហីតិ អរិយេហិ។ សុរត្តន្តិ កប្បិយរជនេន សុដ្ឋុ រត្តំ, អរហន្តានំ ពុទ្ធាទីនំ ចិណ្ណតាយ អរហទ្ធជំ ជិគុច្ឆិស្សន្តិ កាសាវំ។ កស្មា? ឱទាតេសុ សមុច្ឆិតា គេធំ អាបន្នា។ ទន្តវណ្ណបារុបនស្ស ហិ ឥទំ
លាភកាមាតិ លាភគិទ្ធា។ ភិក្ខាចរិយាសុបិ កោសជ្ជយោគតោ កុសីតា។ សមណធម្មំ កាតុំ ចិត្តស្ស ឧស្សាហាភាវេន ហីនវីរិយា។ កិច្ឆន្តាតិ, កិលមន្តា, វនបត្ថេសុ វសិតុំ កិច្ឆន្តា កិលន្តចិត្តាតិ អត្ថោ។ គាមន្តេសូតិ គាមន្តសេនាសនេសុ គាមសមីបេសុ សេនាសនេសុ, គាមទ្វារេសុ វា សេនាសនេសុ។ វសិស្សរេតិ វសិស្សន្តិ។
តេ តេវ អនុសិក្ខន្តាតិ យេ យេ មិច្ឆាជីវប្បយោគេន លទ្ធលាភា, តេ តេ ឯវ បុគ្គលេ អនុសិក្ខន្តា ភមិស្សន្តិ។ ភមិស្សន្តីតិ សយម្បិ តេ វិយ មិច្ឆាជីវេន លាភំ ឧប្បាទេតុំ រាជកុលាទីនិ សេវន្តា បរិព្ភមិស្សន្តិ។ ‘‘ភជិស្សន្តី’’តិ វា បាឋោ, សេវិស្សន្តីតិ អត្ថោ។ អសំយតាតិ សីលសំយមរហិតា។
យេ យេ អលាភិនោ លាភន្តិ យេ យេ ភិក្ខូ មិច្ឆាជីវបរិវជ្ជនេន អប្បបុញ្ញតាយ ច លាភស្ស បច្ចយស្ស ន លាភិនោ, តេ បុជ្ជា បូជនីយា បាសំសា តទា អនាគតេ កាលេ ន ភវិស្សន្តិ។ សុបេសលេបិ តេ ធីរេតិ ធិតិសម្បន្នតាយ ធីរេ សុដ្ឋុ បេសលេបិ តេ ភិក្ខូ ន សេវិស្សន្តិ, តទា អនាគតេ តេ លាភិនោ លាភកាមាវ ភិក្ខូតិ អត្ថោ។
មិលក្ខុរជនំ រត្តន្តិ កាលកច្ឆករជនេន រត្តំ។ សមាសបទញ្ហេតំ, គាថាសុខត្ថំ សានុនាសិកនិទ្ទេសោ។ គរហន្តា សកំ ធជន្តិ អត្តនោ ធជភូតំ កាសាវំ ជិគុច្ឆន្តា។ សាសនេ បព្ពជិតានញ្ហិ កាសាវោ ធជោ នាម។ តិត្ថិយានំ ធជំ កេចីតិ កេចិ សក្យបុត្តិយភាវំ បដិជានន្តា ឯវ តិត្ថិយានំ សេតវត្ថិកានំ ធជភូតំ អវទាតកំ សេតវត្ថំ ធារេស្សន្តិ។
អគារវោ ច កាសាវេតិ អរហទ្ធជភូតេ កាសាវេ អគារវោ អពហុមានំ តទា អនាគតេ តេសំ ភវិស្សតិ។ បដិសង្ខា ច កាសាវេតិ ‘‘បដិសង្ខា
កាសាវំ ធារេន្តេន កាសាវំ ពហុមានេន ‘‘ទុច្ចរិតតោ ឱរមិតព្ព’’ន្តិ កាសាវស្ស គរុកាតព្ពភាវេ ឆទ្ទន្តជាតកមុទាហរន្តោ ‘‘អភិភូតស្ស ទុក្ខេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សល្លវិទ្ធស្សាតិ បុថុនា សវិសេន សល្លេន វិទ្ធស្ស, តតោ ឯវ មហតា ទុក្ខេន អភិភូតស្ស។ រុប្បតោតិ សរីរវិការំ អាបជ្ជតោ។ មហាឃោរាតិ សរីរជីវិតេសុ និរបេក្ខតាយ ភិម្មា គរុតរា បដិសង្ខា អញ្ញេហិ អចិន្តិយា ចិន្តាមត្តេន បវត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យា ឆទ្ទន្តមហានាគស្សអាសិ, អហោសិ។ ឆទ្ទន្តនាគរាជកាលេ ហិ ពោធិសត្តោ សោណុត្តរេន នាម នេសាទេន បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ
‘‘សមប្បិតោ បុថុសល្លេន នាគោ,
អទុដ្ឋចិត្តោ លុទ្ទកមជ្ឈភាសិ;
កិមត្ថយំ កិស្ស វា សម្ម ហេតុ,
មមំ វធី កស្ស វាយំ បយោគោ’’តិអាទិ។ (ជា. ១.១៦.១២៤);
ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ថេរោ ‘‘ឆទ្ទន្តោ ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុរត្តំ អរហទ្ធជន្តិ សោណុត្តរេន បរិទហិតកាសាវំ សន្ធាយាហ។ អភណីតិ អភាសិ។ គាថាតិ គាថាយោ។ គជោតិ ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា។ អត្ថោបសំហិតាតិ អត្ថសន្និស្សិតា ហិតា, ហិតយុត្តាតិ អត្ថោ។
ឆទ្ទន្តនាគរាជេន វុត្តគាថាសុ អនិក្កសាវោតិ រាគាទីហិ កសាវេហិ កសាវោ, បរិទហិស្សតីតិ និវាសនបារុបនអត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិស្សតិ។ ‘‘បរិធស្សតី’’តិ វា បាឋោ។ អបេតោ ទមសច្ចេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ បរមត្ថសច្ចបក្ខិកេន វចីសច្ចេន ច អបេតោ, វិយុត្តោ បរិច្ចត្តោតិ អត្ថោ។ ន សោតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាសាវំ បរិទហិតុំ នារហតិ។
វន្តកសាវស្សាតិ សីលេសូតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ។ សុសមាហិតោតិ សុដ្ឋុ សមាហិតោ។ ឧបេតោតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ វុត្តប្បការេន សច្ចេន ច ឧបគតោ សមន្នាគតោ។ ស វេតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តំ គន្ធកាសាវវត្ថំ ឯកន្តេន អរហតីតិ អត្ថោ។
វិបន្នសីលោតិ ភិន្នសីលោ។ ទុម្មេធោតិ និប្បញ្ញោ សីលវិសោធនបញ្ញាយ វិរហិតោ។ បាកដោតិ ‘‘ទុស្សីលោ អយ’’ន្តិ បាកដោ បកាសោ, វិក្ខិត្តិន្ទ្រិយតាយ វា បាកដោ បាកដិន្ទ្រិយោតិ អត្ថោ។ កាមការិយោតិ ភិន្នសំវរតាយ យថិច្ឆិតការកោ, កាមស្ស វា មារស្ស យថាកាមករណីយោ។ វិព្ភន្តចិត្តោតិ រូបាទីសុ វិសយេសុ វិក្ខិត្តចិត្តោ។ និស្សុក្កោតិ អសុក្កោ សុក្កធម្មរហិតោ ហិរោត្តប្បវិវជ្ជិតោ, កុសលធម្មសម្បាទនឧស្សុក្ករហិតោ វា។
វីតរាគោតិ វិគតច្ឆន្ទរាគោ។ ឱទាតមនសង្កប្បោតិ សុវិសុទ្ធមនោវិតក្កោ, អនាវិលសង្កប្បោ វា។
កាសាវំ កិំ ករិស្សតីតិ យស្ស សីលំ នត្ថិ, តស្ស កាសាវំ កិំ នាម បយោជនំ សាធេស្សតិ, ចិត្តកតសទិសំ តស្ស បព្ពជិតលិង្គន្តិ អត្ថោ។
ទុដ្ឋចិត្តាតិ អនាទរាតិ សត្ថរិ ធម្មេ អញ្ញមញ្ញញ្ច អាទររហិតា អគារវា។ តាទីនំ មេត្តចិត្តានន្តិ មេត្តាភាវនាយ សម្បយុត្តហទយេ តេនេវ អរហត្តាធិគមេន ឥដ្ឋាទីសុ តាទិភាវប្បត្តេ ឧឡារគុណេ។ ឧបយោគត្ថេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ។ និគ្គណ្ហិស្សន្តីតិ ‘‘សីលាទិសម្បន្នេ ទិស្វា តេ សម្ភាវេន្តា វិបន្នសីលេ អម្ហេ ន ពហុំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ អត្តនិ អគារវភយេន យថា តេ ឧព្ពាឡ្ហា បក្កមិស្សន្តិ, តថា ពាធិស្សន្តីតិ អត្ថោ។
សិក្ខាបេន្តាបីតិ សិក្ខាបិយមានាបិ។ កម្មត្ថេ ហិ អយំ កត្តុនិទ្ទេសោ។ ថេរេហីតិ អត្តនោ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ។ ចីវរធារណន្តិ ឥទំ សមណបដិបត្តិយា និទស្សនមត្តំ, តស្មា ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ន សុណិស្សន្តីតិ ឱវាទំ ន គណ្ហិស្សន្តិ។
តេ តថា សិក្ខិតា ពាលាតិ តេ អន្ធពាលា អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ សិក្ខាបិយមានាបិ អនាទរតាយ នាទិយិស្សន្តុបជ្ឈាយេតិ ឧបជ្ឈាយេ អាចរិយេ ច អាទរំ ន ករោន្តិ, តេសំ អនុសាសនិយំ ន តិដ្ឋន្តិ។ យថា កិំ? ខឡុង្កោ វិយ សារថិំ យថា ខឡុង្កោ ទុដ្ឋស្សោ អស្សទមកំ នាទិយតិ ន តស្ស ឧបទេសេ តិដ្ឋតិ, ឯវំ តេបិ ឧបជ្ឈាយាចរិយេ ន ភាយន្តិ ន សារជ្ជន្តីតិ អត្ថោ។
‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស និគមនំ។ តត្ថ ឯវន្តិ វុត្តប្បការេន។ អនាគតទ្ធានន្តិ អនាគតមទ្ធានំ, អនាគតេ កាលេតិ អត្ថោ។ តំយេវ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘បត្តេ កាលម្ហិ បច្ឆិមេ’’តិ អាហ។ តត្ថ កតមោ បច្ឆិមកាលោ? ‘‘តតិយសង្គីតិតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមកាលោ’’តិ កេចិ, តំ ឯកេ នានុជានន្តិ។ សាសនស្ស ហិ បញ្ចយុគានិ វិមុត្តិយុគំ, សមាធិយុគំ, សីលយុគំ, សុតយុគំ, ទានយុគន្តិ។ តេសុ បឋមំ វិមុត្តិយុគំ, តស្មិំ អន្តរហិតេ សមាធិយុគំ វត្តតិ, តស្មិម្បិ អន្តរហិតេ សីលយុគំ វត្តតិ, តស្មិម្បិ អន្តរហិតេ សុតយុគំ វត្តតេវ។ អបរិសុទ្ធសីលោ ហិ ឯកទេសេន បរិយត្តិពាហុសច្ចំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋតិ លាភាទិកាមតាយ។ យទា បន មាតិកាបរិយោសានា បរិយត្តិ សព្ពសោ អន្តរធាយតិ, តតោ បដ្ឋាយ លិង្គមត្តមេវ អវសិស្សតិ, តទា យថា តថា ធនំ សំហរិត្វា ទានមុខេន វិស្សជ្ជេន្តិ, សា កិរ នេសំ ចរិមា សម្មាបដិបត្តិ។ តត្ថ សុតយុគតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមកាលោ, ‘‘សីលយុគតោ បដ្ឋាយា’’តិ អបរេ។
ឯវំ ថេរោ បច្ឆិមេ កាលេ ឧប្បជ្ជនកំ មហាភយំ ទស្សេត្វា បុន តត្ថ សន្និបតិតភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទទន្តោ ‘‘បុរា អាគច្ឆតេ’’តិអាទិនា តិស្សោ គាថា អភាសិ។ តត្ថ បុរា អាគច្ឆតេ ឯតន្តិ ឯតំ មយា តុម្ហាកំ វុត្តំ បដិបត្តិអន្តរាយករំ អនាគតំ មហាភយំ អាគច្ឆតិ បុរា, យាវ អាគមិស្សតិ, តាវទេវាតិ អត្ថោ។ សុព្ពចាតិ វចនក្ខមា សោវចស្សការកេហិ ធម្មេហិ សខិលាតិ មុទុហទយា។
មេត្តចិត្តាតិ ការុណិកាតិ ករុណាយ និយុត្តា បរេសំ ទុក្ខាបនយនាការវុត្តិយា ករុណាយ សមន្នាគតា។ អារទ្ធវីរិយាតិ អកុសលានំ បហានាយ កុសលានំ ឧបសម្បទាយ បគ្គហិតវីរិយា។ បហិតត្តាតិ និព្ពានំ បដិបេសិតចិត្តា។ និច្ចន្តិ សព្ពកាលំ។ ទឡ្ហបរក្កមាតិ ថិរវីរិយា។
បមាទន្តិ បមជ្ជនំ, កុសលានំ ធម្មានំ អននុដ្ឋានំ, អកុសលេសុ ច ធម្មេសុ ចិត្តវោស្សគ្គោ។ វុត្តញ្ហិ –
‘‘តត្ថ
អប្បមាទន្តិ អប្បមជ្ជនំ, សោ បមាទស្ស បដិបក្ខតោ វេទិតព្ពោ។ អត្ថតោ ហិ អប្បមាទោ នាម សតិយា អវិប្បវាសោ, ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា ឯវ ចេតំ នាមំ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យស្មា បមាទមូលកា សព្ពេ អនត្ថា, អប្បមាទមូលកា ច សព្ពេ អត្ថា, តស្មា បមាទំ ភយតោ ឧបទ្ទវតោ ទិស្វា អប្បមាទញ្ច ខេមតោ អនុបទ្ទវតោ ទិស្វា អប្បមាទបដិបត្តិយា សិខាភូតំ សីលាទិក្ខន្ធត្តយសង្គហំ សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ អដ្ឋន្នំ អង្គានំ វសេន អដ្ឋង្គិកំ អរិយមគ្គំ ភាវេថ, អមតំ និព្ពានំ ផុសន្តា សច្ឆិករោន្តា អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេថ, ទស្សនមគ្គមត្តេ អដ្ឋត្វា ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គានំ ឧប្បាទនវសេន វឌ្ឍេថ, ឯវំ វោ អប្បមាទភាវនា សិខាបត្តា ភវិស្សតីតិ។
ឯវំ ថេរោ សម្បត្តបរិសំ ឱវទតិ។ ឥមា ឯវ ចិមស្ស ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហេសុន្តិ។
ផុស្សត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. សារិបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា
យថាចារី យថាសតោតិអាទិកា អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស គាថា។ តស្ស អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ច វត្ថុ ឯវំ វេទិតព្ពំ – អតីតេ ឥតោ សតសហស្សកប្បាធិកេ អសង្ខ្យេយ្យមត្ថកេ អាយស្មា សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ។ មហាមោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សិរិវឌ្ឍកុដុម្ពិកោ នាម អហោសិ។ តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡកសហាយា អហេសុំ។ តេសុ សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុលសន្តកំ
តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ សត្តេ សំសារមហោឃតោ តារេត្វា ឯកទិវសំ ‘‘សរទតាបសស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកោ អទុតិយោ បត្តចីវរមាទាយ អាកាសេន គន្ត្វា ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ តាបសស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ។ សរទតាបសោ សត្ថុ សរីរេ មហាបុរិសលក្ខណានិ ឧបធារេត្វា ‘‘សព្ពញ្ញុពុទ្ធោយេវាយ’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ។ សរទតាបសោ សត្ថុ សន្តិកេ ឯកមន្តំ និសីទិ។
តស្មិំ សមយេ តស្ស អន្តេវាសិកា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាគតា សត្ថារំ ទិស្វា
អថ តេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, សត្ថុ អនុច្ឆវិកោ នោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចារវេលាយ ឥធាគតោ, ហន្ទ មយំ ទេយ្យធម្មំ យថាពលំ ទស្សាម។ តុម្ហេហិ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ អាភតំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ។ សត្ថារា ច ផលាផលេ បដិគ្គណ្ហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ។ តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ។ តតោ ភោជនកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សត្ថរិ និសិន្នេ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយំ កថំ កថេន្តោ និសីទិ។ សត្ថា
តតោ
សត្ថា សត្តាហស្ស អច្ចយេន និរោធតោ វុដ្ឋាយ អគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ។ ថេរោ សាវកបារមីញាណេ ឋត្វា តេសំ បុប្ផាសនានុមោទនំ អកាសិ។ តស្ស ទេសនាវសានេ សត្ថា ទុតិយំ អគ្គសាវកំ អនោមត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ឥមេសំ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ។ សោបិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា តេសំ ធម្មំ កថេសិ។ ទ្វិន្នម្បិ ទេសនាយ ឯកស្សបិ ធម្មាភិសមយោ នាហោសិ។ អថ សត្ថា ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ។ ទេសនាវសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ អវសេសា សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ។ តេ តាវទេវ អន្តរហិតតាបសវេសា អដ្ឋបរិក្ខារវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ។
សរទតាបសោ បន ‘‘អហោ វតាហម្បិ អយំ និសភត្ថេរោ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ សត្ថុ ទេសនាកាលេ ឧប្បន្នបរិវិតក្កតាយ អញ្ញវិហិតោ ហុត្វា មគ្គផលានិ បដិវិជ្ឈិតុំ នាសក្ខិ។ អថ តថាគតំ វន្ទិត្វា តថា បណិធានំ អកាសិ។ សត្ថាបិស្ស អនន្តរាយេន សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា – ‘‘ឥតោ ត្វំ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ។
សរទតាបសោបិ
សិរិវឌ្ឍោ តំ ឧបទេសំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា លាជបញ្ចមានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា ភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា
តតោ បដ្ឋាយ នេសំ ឧភិន្នម្បិ អន្តរាកម្មំ ន កថិតំ។ អម្ហាកំ បន ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ សរទតាបសោ រាជគហស្ស អវិទូរេ ឧបតិស្សគាមេ រូបសារិយា ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ តំទិវសមេវស្ស សហាយោបិ រាជគហស្សេវ អវិទូរេ កោលិតគាមេ មោគ្គលិយា ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ តានិ កិរ ទ្វេបិ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធបដិពទ្ធសហាយកានេវ។ តេសំ ទ្វិន្នំ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារមទំសុ។ ទសមាសច្ចយេន ជាតានម្បិ តេសំ ឆសដ្ឋិ ធាតិយោ ឧបដ្ឋាបេសុំ, នាមគ្គហណទិវសេ រូបសារិព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ អកំសុ។ ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ អកំសុ។ តេ ឧភោបិ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍន្តា វុទ្ធិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ។
អថេកទិវសំ តេ រាជគហេ គិរគ្គសមជ្ជំ បស្សន្តា មហាជនំ សន្និបតិតំ ទិស្វា ញាណស្ស បរិបាកគតត្តា យោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តា ‘‘សព្ពេបិមេ ឱរំ វស្សសតានំ មច្ចុមុខេ បតិស្សន្តី’’តិ សំវេគំ បដិលភិត្វា ‘‘អម្ហេហិ មោក្ខធម្មោ បរិយេសិតព្ពោ, តញ្ច បរិយេសន្តេហិ ឯកំ បព្ពជ្ជំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ និច្ឆយំ កត្វា បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ សទ្ធិំ សញ្ចយស្ស បរិព្ពាជកស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ។ តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ
តេន ច សមយេន អម្ហាកំ សត្ថរិ បឋមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុបុព្ពេន ឧរុវេលកស្សបាទិកេ សហស្សជដិលេ ទមេត្វា រាជគហេ វិហរន្តេ ឯកទិវសំ ឧបតិស្សោ បរិព្ពាជកោ បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ អាយស្មន្តំ អស្សជិត្ថេរំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា ‘‘ន មយា ឯវរូបោ អាកប្បសម្បន្នោ បព្ពជិតោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, សន្តធម្មេន នាម ឯត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ សញ្ជាតប្បសាទោ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ អាយស្មន្តំ ឧទិក្ខន្តោ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធិ។ ថេរោបិ លទ្ធបិណ្ឌបាតោ បរិភុញ្ជិតុំ បតិរូបំ ឱកាសំ គតោ។ បរិព្ពាជកោ អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ។ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ចស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ។
ឯវំ សោ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ។ ថេរោ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អបទិសិ។ បុន តេន ‘‘កិំវាទី បនាយស្មតោ សត្ថា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ អត្តនោ នវកភាវំ បវេទេត្វា សង្ខេបវសេន ចស្ស សាសនធម្មំ កថេន្តោ ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦; បេដកោ. ៩) គាថមាហ។ បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយសម្បន្នេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាសិ។ គាថាបរិយោសានេ បន សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិ វិសេសេ អប្បវត្តេន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘មា, ភន្តេ, ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, កហំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថ, អហំ មយ្ហំ សហាយកស្ស កតបដិញ្ញំ មោចេត្វា តំ គហេត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា
កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘មុខវណ្ណោ ន អញ្ញទិវសេសុ វិយ, អទ្ធានេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ តេនេវស្ស វិសេសាធិគមំ សម្ភាវេត្វា អមតាធិគមំ បុច្ឆិ។ សោបិស្ស ‘‘អាមាវុសោ, អមតំ អធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ។ គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា
តេសុ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមេ សមណធម្មំ ករោន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កន្តេ សត្ថារា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា ធាតុកម្មដ្ឋានំ (អ. និ. ៧.៦១) សុណន្តោ ឯវ ឧបរិមគ្គត្តយំ អធិគន្ត្វា សាវកបារមីញាណស្ស មត្ថកំ បាបុណិ។ អាយស្មា សារិបុត្តោ បព្ពជិតទិវសតោ អឌ្ឍមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ រាជគហេ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ (ម. និ. ២.២០១ អាទយោ) ទេសិយមានេ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមីញាណស្ស អបទានេ (អប. ថេរ ១.១.១៤១-៣៧៤) –
‘‘ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ, លម្ពកោ នាម បព្ពតោ;
អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា។
‘‘ឧត្តានកូលា នទិកា, សុបតិត្ថា មនោរមា;
សុសុទ្ធបុលិនាកិណ្ណា, អវិទូរេ មមស្សមំ។
‘‘អសក្ខរា អបព្ភារា, សាទុ អប្បដិគន្ធិកា;
សន្ទតី នទិកា តត្ថ, សោភយន្តា មមស្សមំ។
‘‘កុម្ភីលា មករា ចេត្ថ, សុសុមារា ច កច្ឆបា;
ចរន្តិ នទិយា តត្ថ, សោភយន្តា មមស្សមំ។
‘‘បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ជរោហិតា;
វគ្គឡា បបតាយន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘ឧភោ កូលេសុ នទិយា, បុប្ផិនោ ផលិនោ ទុមា;
ឧភតោ អភិលម្ពន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘អម្ពា
ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា មម អស្សមេ។
‘‘ចម្មកា សឡលា នីបា, នាគបុន្នាគកេតកា;
ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា មម អស្សមេ។
‘‘អតិមុត្តា អសោកា ច, ភគិនីមាលា ច បុប្ផិតា;
អង្កោលា ពិម្ពិជាលា ច, បុប្ផិតា មម អស្សមេ។
‘‘កេតកា កន្ទលិ ចេវ, គោធុកា តិណសូលិកា;
ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘កណិការា កណ្ណិកា ច, អសនា អជ្ជុនា ពហូ;
ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘បុន្នាគា គិរិបុន្នាគា, កោវិឡារា ច បុប្ផិតា;
ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘ឧទ្ទាលកា
ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ។
‘‘អាឡកា ឥសិមុគ្គា ច, កទលិមាតុលុង្គិយោ;
គន្ធោទកេន សំវឌ្ឍា, ផលានិ ធារយន្តិ តេ។
‘‘អញ្ញេ បុប្ផន្តិ បទុមា, អញ្ញេ ជាយន្តិ កេសរី;
អញ្ញេ ឱបុប្ផា បទុមា, បុប្ផិតា តឡាកេ តទា។
‘‘គព្ភំ គណ្ហន្តិ បទុមា, និទ្ធាវន្តិ មុឡាលិយោ;
សិង្ឃាដិបត្តមាកិណ្ណា, សោភន្តិ តឡាកេ តទា។
‘‘នយិតា អម្ពគន្ធី ច, ឧត្តលី ពន្ធុជីវកា;
ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា តឡាកេ តទា។
‘‘បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ជរោហិតា;
សំគុលា មគ្គុរា ចេវ, វសន្តិ តឡាកេ តទា។
‘‘កុម្ភីលា សុសុមារា ច, តន្តិគាហា ច រក្ខសា;
ឱគុហា អជគរា ច, វសន្តិ តឡាកេ តទា។
‘‘បារេវតា រវិហំសា, ចក្កវាកា នទីចរា;
កោកិលា សុកសាឡិកា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘កុកុត្ថកា កុឡីរកា, វនេ បោក្ខរសាតកា;
ទិន្ទិភា សុវបោតា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, កោកិលា តម្ពចូឡកា;
បម្បកា ជីវំជីវា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘កោសិកា
មហាកាឡា ច សកុណា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘បសទា ច វរាហា ច, ចមរា គណ្ឌកា ពហូ;
រោហិច្ចា សុកបោតា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘សីហព្យគ្ឃា ច ទីបី ច, អច្ឆកោកតរច្ឆកា;
តិធា បភិន្នមាតង្គា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘កិន្នរា
ចេតា ច លុទ្ទកា ចេវ, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘តិន្ទុកានិ បិយាលានិ, មធុកេ កាសុមារិយោ;
ធុវំ ផលានិ ធារេន្តិ, អវិទូរេ មមស្សមំ។
‘‘កោសម្ពា សឡលា និម្ពា, សាទុផលសមាយុតា;
ធុវំ ផលានិ ធារេន្តិ, អវិទូរេ មមស្សមំ។
‘‘ហរីតកា អាមលកា, អម្ពជម្ពុវិភីតកា;
កោលា ភល្លាតកា ពិល្លា, ផលានិ ធារយន្តិ តេ។
‘‘អាលុវា ច កឡម្ពា ច, ពិឡាលីតក្កឡានិ ច;
ជីវកា សុតកា ចេវ, ពហុកា មម អស្សមេ។
‘‘អស្សមស្សាវិទូរម្ហិ, តឡាកាសុំ សុនិម្មិតា;
អច្ឆោទកា សីតជលា, សុបតិត្ថា មនោរមា។
‘‘បទុមុប្បលសញ្ឆន្នា, បុណ្ឌរីកសមាយុតា;
មន្ទាលកេហិ សញ្ឆន្នា, ទិព្ពគន្ធោបវាយតិ។
‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នេ, បុប្ផិតេ ផលិតេ វនេ;
សុកតេ អស្សមេ រម្មេ, វិហរាមិ អហំ តទា។
‘‘សីលវា វតសម្បន្នោ, ឈាយី ឈានរតោ សទា;
បញ្ចាភិញ្ញាពលប្បត្តោ, សុរុចិ នាម តាបសោ។
‘‘ចតុវីសសហស្សានិ, សិស្សា មយ្ហំ ឧបដ្ឋហុំ;
សព្ពេ មំ ព្រាហ្មណា ឯតេ, ជាតិមន្តោ យសស្សិនោ។
‘‘លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សនិឃណ្ឌុសកេដុភេ;
បទកា វេយ្យាករណា, សធម្មេ បារមិំ គតា។
‘‘ឧប្បាតេសុ និមិត្តេសុ, លក្ខណេសុ ច កោវិទា;
បថព្យា ភូមន្តលិក្ខេ, មម សិស្សា សុសិក្ខិតា។
‘‘អប្បិច្ឆា និបកា ឯតេ, អប្បាហារា អលោលុបា;
លាភាលាភេន សន្តុដ្ឋា, បរិវារេន្តិ មំ សទា។
‘‘ឈាយី
អាកិញ្ចញ្ញំ បត្ថយន្តា, បរិវារេន្តិ មំ សទា។
‘‘អភិញ្ញាបារមិប្បត្តា, បេត្តិកេ គោចរេ រតា;
អន្តលិក្ខចរា ធីរា, បរិវារេន្តិ មំ សទា។
‘‘សំវុតា ឆសុ ទ្វារេសុ, អនេជា រក្ខិតិន្ទ្រិយា;
អសំសដ្ឋា ច តេ ធីរា, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘បល្លង្កេន និសជ្ជាយ, ឋានចង្កមនេន ច;
វីតិនាមេន្តិ តេ រត្តិំ, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘រជ្ជនីយេ ន រជ្ជន្តិ, ទុស្សនីយេ ន ទុស្សរេ;
មោហនីយេ ន មុយ្ហន្តិ, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘ឥទ្ធិំ វីមំសមានា តេ, វត្តន្តិ និច្ចកាលិកំ;
បថវិំ តេ បកម្បេន្តិ, សារព្ភេន ទុរាសទា។
‘‘កីឡមានា ច តេ សិស្សា, កីឡន្តិ ឈានកីឡិតំ។
ជម្ពុតោ ផលមានេន្តិ, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘អញ្ញេ គច្ឆន្តិ គោយានំ, អញ្ញេ បុព្ពវិទេហកំ;
អញ្ញេ ច ឧត្តរកុរុំ, ឯសនាយ ទុរាសទា។
‘‘បុរតោ បេសេន្តិ ខារិំ, បច្ឆតោ ច វជន្តិ តេ;
ចតុវីសសហស្សេហិ, ឆាទិតំ ហោតិ អម្ពរំ។
‘‘អគ្គិបាកី អនគ្គី ច, ទន្តោទុក្ខលិកាបិ ច;
អស្មេន កោដ្ដិតា កេចិ, បវត្តផលភោជនា។
‘‘ឧទកោរោហណា កេចិ, សាយំ បាតោ សុចីរតា;
តោយាភិសេចនករា, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘បរូឡ្ហកច្ឆនខលោមា, បង្កទន្តា រជស្សិរា;
គន្ធិតា សីលគន្ធេន, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘បាតោវ សន្និបតិត្វា, ជដិលា ឧគ្គតាបនា;
លាភាលាភំ បកិត្តេត្វា, គច្ឆន្តិ អម្ពរេ តទា។
‘‘ឯតេសំ
អជិនចម្មសទ្ទេន, មុទិតា ហោន្តិ ទេវតា។
‘‘ទិសោទិសំ បក្កមន្តិ, អន្តលិក្ខចរា ឥសី;
សកេ ពលេនុបត្ថទ្ធា, តេ គច្ឆន្តិ យទិច្ឆកំ។
‘‘បថវីកម្បកា ឯតេ, សព្ពេវ នភចារិនោ;
ឧគ្គតេជា ទុប្បសហា, សាគរោវ អខោភិយា។
‘‘ឋានចង្កមិនោ
បវត្តភោជនា កេចិ, មម សិស្សា ទុរាសទា។
‘‘មេត្តាវិហារិនោ ឯតេ, ហិតេសី សព្ពបាណិនំ;
អនត្តុក្កំសកា សព្ពេ, ន តេ វម្ភេន្តិ កស្សចិ។
‘‘សីហរាជាវសម្ភីតា, គជរាជាវ ថាមវា;
ទុរាសទា ព្យគ្ឃារិវ, អាគច្ឆន្តិ មមន្តិកេ។
‘‘វិជ្ជាធរា ទេវតា ច, នាគគន្ធព្ពរក្ខសា;
កុម្ភណ្ឌា ទានវា គរុឡា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘តេ ជដាខារិភរិតា, អជិនុត្តរវាសនា;
អន្តលិក្ខចរា សព្ពេ, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ។
‘‘សទានុច្ឆវិកា ឯតេ, អញ្ញមញ្ញំ សគារវា;
ចតុព្ពីសសហស្សានំ, ខិបិតសទ្ទោ ន វិជ្ជតិ។
‘‘បាទេ បាទំ និក្ខិបន្តា, អប្បសទ្ទា សុសំវុតា;
ឧបសង្កម្ម សព្ពេវ, សិរសា វន្ទរេ មមំ។
‘‘តេហិ សិស្សេហិ បរិវុតោ, សន្តេហិ ច តបស្សិភិ;
វសាមិ អស្សមេ តត្ថ, ឈាយី ឈានរតោ អហំ។
‘‘ឥសីនំ សីលគន្ធេន, បុប្ផគន្ធេន ចូភយំ;
ផលីនំ ផលគន្ធេន, គន្ធិតោ ហោតិ អស្សមោ។
‘‘រត្តិន្ទិវំ ន ជានាមិ, អរតិ មេ ន វិជ្ជតិ;
សកេ សិស្សេ ឱវទន្តោ, ភិយ្យោ ហាសំ លភាមហំ។
‘‘បុប្ផានំ
ទិព្ពគន្ធា បវាយន្តិ, សោភយន្តា មមស្សមំ។
‘‘សមាធិម្ហា វុដ្ឋហិត្វា, អតាបី និបកោ អហំ;
ខារិភារំ គហេត្វាន, វនំ អជ្ឈោគហិំ អហំ។
‘‘ឧប្បាតេ សុបិនេ ចាបិ, លក្ខណេសុ សុសិក្ខិតោ;
បវត្តមានំ មន្តបទំ, ធារយាមិ អហំ តទា។
‘‘អនោមទស្សី ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;
វិវេកកាមោ សម្ពុទ្ធោ, ហិមវន្តមុបាគមិ។
‘‘អជ្ឈោគាហេត្វា ហិមវន្តំ, អគ្គោ ការុណិកោ មុនិ;
បល្លង្កំ អាភុជិត្វាន, និសីទិ បុរិសុត្តមោ។
‘‘តមទ្ទសាហំ សម្ពុទ្ធំ, សប្បភាសំ មនោរមំ;
ឥន្ទីវរំវ ជលិតំ, អាទិត្តំវ ហុតាសនំ។
‘‘ជលន្តំ
សុផុល្លំ សាលរាជំវ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ។
‘‘អយំ នាគោ មហាវីរោ, ទុក្ខស្សន្តករោ មុនិ;
ឥមំ ទស្សនមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចរេ។
‘‘ទិស្វានាហំ ទេវទេវំ, លក្ខណំ ឧបធារយិំ;
ពុទ្ធោ នុ ខោ ន វា ពុទ្ធោ, ហន្ទ បស្សាមិ ចក្ខុមំ។
‘‘សហស្សារានិ ចក្កានិ, ទិស្សន្តិ ចរណុត្តមេ;
លក្ខណានិស្ស ទិស្វាន, និដ្ឋំ គច្ឆេ តថាគតេ។
‘‘សម្មជ្ជនិំ គហេត្វាន, សម្មជ្ជិត្វានហំ តទា;
អថ បុប្ផេ សមានេត្វា, ពុទ្ធសេដ្ឋំ អបូជយិំ។
‘‘បូជយិត្វាន សម្ពុទ្ធំ, ឱឃតិណ្ណមនាសវំ;
ឯកំសំ អជិនំ កត្វា, នមស្សិំ លោកនាយកំ។
‘‘យេន ញាណេន សម្ពុទ្ធោ, វិហរតិ អនាសវោ;
តំ ញាណំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ។
‘‘សមុទ្ធរសិមំ
តវ ទស្សនមាគម្ម, កង្ខាសោតំ តរន្តិ តេ។
‘‘តុវំ សត្ថា ច កេតុ ច, ធជោ យូបោ ច បាណិនំ;
បរាយណោ បតិដ្ឋា ច, ទីបោ ច ទ្វិបទុត្តមោ។
‘‘សក្កា សមុទ្ទេ ឧទកំ, បមេតុំ អាឡ្ហកេន វា;
ន ត្វេវ តវ សព្ពញ្ញុ, ញាណំ សក្កា បមេតវេ។
‘‘ធារេតុំ បថវិំ សក្កា, ឋបេត្វា តុលមណ្ឌលេ;
ន ត្វេវ តវ សព្ពញ្ញុ, ញាណំ សក្កា ធរេតវេ។
‘‘អាកាសោ មិនិតុំ សក្កា, រជ្ជុយា អង្គុលេន វា;
ន ត្វេវ តវ សព្ពញ្ញុ, ញាណំ សក្កា បមេតវេ។
‘‘មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ, បថវិញ្ចាខិលញ្ជហេ;
ពុទ្ធញាណំ ឧបាទាយ, ឧបមាតោ ន យុជ្ជរេ។
‘‘សទេវកស្ស លោកស្ស, ចិត្តំ យេសំ បវត្តតិ;
អន្តោជាលីកតា ឯតេ, តវ ញាណម្ហិ ចក្ខុម។
‘‘យេន ញាណេន បត្តោសិ, កេវលំ ពោធិមុត្តមំ;
តេន ញាណេន សព្ពញ្ញុ, មទ្ទសី បរតិត្ថិយេ។
‘‘ឥមា គាថា ថវិត្វាន, សុរុចិ នាម តាបសោ;
អជិនំ បត្ថរិត្វាន, បថវិយំ និសីទិ សោ។
‘‘ចុល្លាសីតិសហស្សានិ
អច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, គិរិរាជា បវុច្ចតិ។
‘‘តាវ អច្ចុគ្គតោ នេរុ, អាយតោ វិត្ថតោ ច សោ;
ចុណ្ណិតោ អណុភេទេន, កោដិសតសហស្សសោ។
‘‘លក្ខេ ឋបិយមានម្ហិ, បរិក្ខយមគច្ឆថ;
ន ត្វេវ តវ សព្ពញ្ញុ, ញាណំ សក្កា បមេតវេ។
‘‘សុខុមច្ឆិកេន ជាលេន, ឧទកំ យោ បរិក្ខិបេ;
យេ កេចិ ឧទកេ បាណា, អន្តោជាលីកតា សិយុំ។
‘‘តថេវ
ទិដ្ឋិគហនបក្ខន្ទា, បរាមាសេន មោហិតា។
‘‘តវ សុទ្ធេន ញាណេន, អនាវរណទស្សិនា;
អន្តោជាលីកតា ឯតេ, ញាណំ តេ នាតិវត្តរេ។
‘‘ភគវា តម្ហិ សមយេ, អនោមទស្សី មហាយសោ;
វុដ្ឋហិត្វា សមាធិម្ហា, ទិសំ ឱលោកយី ជិនោ។
‘‘អនោមទស្សិមុនិនោ, និសភោ នាម សាវកោ;
បរិវុតោ សតសហស្សេហិ, សន្តចិត្តេហិ តាទិភិ។
‘‘ខីណាសវេហិ សុទ្ធេហិ, ឆឡភិញ្ញេហិ ឈាយិភិ;
ចិត្តមញ្ញាយ ពុទ្ធស្ស, ឧបេសិ លោកនាយកំ។
‘‘អន្តលិក្ខេ ឋិតា តត្ថ, បទក្ខិណមកំសុ តេ;
នមស្សន្តា បញ្ជលិកា, ឱតរុំ ពុទ្ធសន្តិកេ។
‘‘អនោមទស្សី ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;
ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, សិតំ បាតុករី ជិនោ។
‘‘វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, អនោមទស្សិស្ស សត្ថុនោ;
ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, អបុច្ឆិ លោកនាយកំ។
‘‘កោ នុ ខោ ភគវា ហេតុ, សិតកម្មស្ស សត្ថុនោ;
ន ហិ ពុទ្ធា អហេតូហិ, សិតំ បាតុករោន្តិ តេ។
‘‘អនោមទស្សី ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;
ភិក្ខុមជ្ឈេ និសីទិត្វា, ឥមំ គាថំ អភាសថ។
‘‘យោ មំ បុប្ផេន បូជេសិ, ញាណញ្ចាបិ អនុត្ថវិ;
តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណោថ មម ភាសតោ។
‘‘ពុទ្ធស្ស គិរមញ្ញាយ, សព្ពេ ទេវា សមាគតា;
សទ្ធម្មំ សោតុកាមា តេ, សម្ពុទ្ធមុបសង្កមុំ។
‘‘ទសសុ
សទ្ធម្មំ សោតុកាមា តេ, សម្ពុទ្ធមុបសង្កមុំ។
‘‘ហត្ថី
បរិវារេស្សន្តិមំ និច្ចំ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ។
‘‘សដ្ឋិតូរិយសហស្សានិ, ភេរិយោ សមលង្កតា;
ឧបដ្ឋិស្សន្តិមំ និច្ចំ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ។
‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានិ, នារិយោ សមលង្កតា;
វិចិត្តវត្ថាភរណា, អាមុត្តមណិកុណ្ឌលា។
‘‘អឡារបម្ហា ហសុលា, សុសញ្ញា តនុមជ្ឈិមា;
បរិវារេស្សន្តិមំ និច្ចំ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ។
‘‘កប្បសតសហស្សានិ, ទេវលោកេ រមិស្សតិ;
សហស្សក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, រាជា រដ្ឋេ ភវិស្សតិ។
‘‘សហស្សក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;
បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ។
‘‘បច្ឆិមេ ភវសម្បត្តេ, មនុស្សត្តំ គមិស្សតិ;
ព្រាហ្មណី សារិយា នាម, ធារយិស្សតិ កុច្ឆិនា។
‘‘មាតុយា នាមគោត្តេន, បញ្ញាយិស្សតិយំ នរោ;
សារិបុត្តោតិ នាមេន, តិក្ខបញ្ញោ ភវិស្សតិ។
‘‘អសីតិកោដី ឆឌ្ឌេត្វា, បព្ពជិស្សតិកិញ្ចនោ;
គវេសន្តោ សន្តិបទំ, ចរិស្សតិ មហិំ ឥមំ។
‘‘អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;
គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ។
‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;
សារិបុត្តោតិ នាមេន, ហេស្សតិ អគ្គសាវកោ។
‘‘អយំ ភាគីរថី គង្គា, ហិមវន្តា បភាវិតា;
មហាសមុទ្ទមប្បេតិ, តប្បយន្តី មហោទធិំ។
‘‘តថេវាយំ សារិបុត្តោ, សកេ តីសុ វិសារទោ;
បញ្ញាយ បារមិំ គន្ត្វា, តប្បយិស្សតិ បាណិនេ។
‘‘ហិមវន្តមុបាទាយ
ឯត្ថន្តរេ យំ បុលិនំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ។
‘‘តម្បិ សក្កា អសេសេន, សង្ខាតុំ គណនា យថា;
ន ត្វេវ សារិបុត្តស្ស, បញ្ញាយន្តោ ភវិស្សតិ។
‘‘លក្ខេ
ន ត្វេវ សារិបុត្តស្ស, បញ្ញាយន្តោ ភវិស្សតិ។
‘‘មហាសមុទ្ទេ ឩមិយោ, គណនាតោ អសង្ខិយា;
តថេវ សារិបុត្តស្ស, បញ្ញាយន្តោ ន ហេស្សតិ។
‘‘អារាធយិត្វា សម្ពុទ្ធំ, គោតមំ សក្យបុង្គវំ;
បញ្ញាយ បារមិំ គន្ត្វា, ហេស្សតិ អគ្គសាវកោ។
‘‘បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ, សក្យបុត្តេន តាទិនា;
អនុវត្តេស្សតិ សម្មា, វស្សេន្តោ ធម្មវុដ្ឋិយោ។
‘‘សព្ពមេតំ អភិញ្ញាយ, គោតមោ សក្យបុង្គវោ;
ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេស្សតិ។
‘‘អហោ មេ សុកតំ កម្មំ, អនោមទស្សិស្ស សត្ថុនោ;
យស្សាហំ ការំ កត្វាន, សព្ពត្ថ បារមិំ គតោ។
‘‘អបរិមេយ្យេ កតំ កម្មំ, ផលំ ទស្សេតិ មេ ឥធ;
សុមុត្តោ សរវេគោវ, កិលេសេ ឈាបយិំ អហំ។
‘‘អសង្ខតំ គវេសន្តោ, និព្ពានំ អចលំ បទំ;
វិចិនំ តិត្ថិយេ សព្ពេ, ឯសាហំ សំសរិំ ភវេ។
‘‘យថាបិ ព្យាធិតោ បោសោ, បរិយេសេយ្យ ឱសធំ;
វិចិនេយ្យ វនំ សព្ពំ, ព្យាធិតោ បរិមុត្តិយា។
‘‘អសង្ខតំ គវេសន្តោ, និព្ពានំ អមតំ បទំ;
អព្ពោកិណ្ណំ បញ្ចសតំ, បព្ពជិំ ឥសិបព្ពជំ។
‘‘ជដាភារេន ភរិតោ, អជិនុត្តរនិវាសនោ;
អភិញ្ញាបារមិំ គន្ត្វា, ព្រហ្មលោកំ អគច្ឆិហំ។
‘‘នត្ថិ
យេ កេចិ ពុទ្ធិមា សត្តា, សុជ្ឈន្តិ ជិនសាសនេ។
‘‘អត្តការមយំ ឯតំ, នយិទំ ឥតិហីតិហំ;
អសង្ខតំ គវេសន្តោ, កុតិត្ថេ សញ្ចរិំ អហំ។
‘‘យថា សារត្ថិកោ បោសោ, កទលិំ ឆេត្វាន ផាលយេ;
ន តត្ថ សារំ វិន្ទេយ្យ, សារេន រិត្តកោ ហិ សោ។
‘‘តថេវ តិត្ថិយា លោកេ, នានាទិដ្ឋី ពហុជ្ជនា។
អសង្ខតេន រិត្តាសេ, សារេន កទលី យថា។
‘‘បច្ឆិមេ ភវសម្បត្តេ, ព្រហ្មពន្ធុ អហោសហំ;
មហាភោគំ ឆឌ្ឌេត្វាន, បព្ពជិំ អនគារិយំ។
‘‘អជ្ឈាយកោ
ព្រាហ្មណោ សញ្ចយោ នាម, តស្ស មូលេ វសាមហំ។
‘‘សាវកោ តេ មហាវីរ, អស្សជិ នាម ព្រាហ្មណោ;
ទុរាសទោ ឧគ្គតេជោ, បិណ្ឌាយ ចរតី តទា។
‘‘តមទ្ទសាសិំ សប្បញ្ញំ, មុនិំ មោនេ សមាហិតំ;
សន្តចិត្តំ មហានាគំ, សុផុល្លំ បទុមំ យថា។
‘‘ទិស្វា មេ ចិត្តមុប្បជ្ជិ, សុទន្តំ សុទ្ធមានសំ;
ឧសភំ បវរំ វីរំ, អរហាយំ ភវិស្សតិ។
‘‘បាសាទិកោ ឥរិយតិ, អភិរូបោ សុសំវុតោ;
ឧត្តមេ ទមថេ ទន្តោ, អមតទស្សី ភវិស្សតិ។
‘‘យំនូនាហំ ឧត្តមត្ថំ, បុច្ឆេយ្យំ តុដ្ឋមានសំ;
សោ មេ បុដ្ឋោ កថេស្សតិ, បដិបុច្ឆាមហំ តទា។
‘‘បិណ្ឌបាតំ ចរន្តស្ស, បច្ឆតោ អគមាសហំ;
ឱកាសំ បដិមានេន្តោ, បុច្ឆិតុំ អមតំ បទំ។
‘‘វីថិន្តរេ អនុប្បត្តំ, ឧបគន្ត្វាន បុច្ឆហំ;
កថំ គោត្តោសិ ត្វំ វីរ, កស្ស សិស្សោសិ មារិស។
‘‘សោ
ពុទ្ធោ លោកេ សមុប្បន្នោ, តស្ស សិស្សោម្ហិ អាវុសោ។
‘‘កីទិសំ តេ មហាវីរ, អនុជាតោ មហាយសោ;
ពុទ្ធស្ស សាសនំ ធម្មំ, សាធុ មេ កថយស្សុ ភោ។
‘‘សោ មេ បុដ្ឋោ កថី សព្ពំ, គម្ភីរំ និបុណំ បទំ;
តណ្ហាសល្លស្ស ហន្តារំ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ។
‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា, តេសំ ហេតុំ តថាគតោ អាហ;
តេសញ្ច យោ និរោធោ, ឯវំវាទី មហាសមណោ។
‘‘សោហំ វិស្សជ្ជិតេ បញ្ហេ, បឋមំ ផលមជ្ឈគំ;
វិរជោ វិមលោ អាសិំ, សុត្វាន ជិនសាសនំ។
‘‘សុត្វាន មុនិនោ វាក្យំ, បស្សិត្វា ធម្មមុត្តមំ;
បរិយោគាឡ្ហសទ្ធម្មោ, ឥមំ គាថមភាសហំ។
‘‘ឯសេវ ធម្មោ យទិ តាវទេវ, បច្ចព្យថ បទមសោកំ;
អទិដ្ឋំ អព្ភតីតំ, ពហុកេហិ កប្បនហុតេហិ។
‘‘យ្វាហំ ធម្មំ គវេសន្តោ, កុតិត្ថេ សញ្ចរិំ អហំ;
សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, កាលោ មេ នប្បមជ្ជិតុំ។
‘‘តោសិតោហំ
សហាយកំ គវេសន្តោ, អស្សមំ អគមាសហំ។
‘‘ទូរតោវ មមំ ទិស្វា, សហាយោ មេ សុសិក្ខិតោ;
ឥរិយាបថសម្បន្នោ, ឥទំ វចនមព្រវិ។
‘‘បសន្នមុខនេត្តោសិ, មុនិភាវោវ ទិស្សតិ;
អមតាធិគតោ កច្ចិ, និព្ពានមច្ចុតំ បទំ។
‘‘សុភានុរូបោ អាយាសិ, អានេញ្ជការិតោ វិយ;
ទន្តោវ ទន្តទមថោ, ឧបសន្តោសិ ព្រាហ្មណ។
‘‘អមតំ មយាធិគតំ, សោកសល្លាបនូទនំ;
ត្វម្បិ តំ អធិគច្ឆេសិ, គច្ឆាម ពុទ្ធសន្តិកំ។
‘‘សាធូតិ
ហត្ថេន ហត្ថំ គណ្ហិត្វា, ឧបគម្ម តវន្តិកំ។
‘‘ឧភោបិ បព្ពជិស្សាម, សក្យបុត្ត តវន្តិកេ;
តវ សាសនមាគម្ម, វិហរាម អនាសវា។
‘‘កោលិតោ ឥទ្ធិយា សេដ្ឋោ, អហំ បញ្ញាយ បារគោ;
ឧភោវ ឯកតោ ហុត្វា, សាសនំ សោភយាមសេ។
‘‘អបរិយោសិតសង្កប្បោ, កុតិត្ថេ សញ្ចរិំ អហំ;
តវ ទស្សនមាគម្ម, សង្កប្បោ បូរិតោ មម។
‘‘បថវិយំ បតិដ្ឋាយ, បុប្ផន្តិ សមយេ ទុមា;
ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, តោសេន្តិ សព្ពបាណិនំ។
‘‘តថេវាហំ មហាវីរ, សក្យបុត្ត មហាយស;
សាសនេ តេ បតិដ្ឋាយ, សមយេសាមិ បុប្ផិតុំ។
‘‘វិមុត្តិបុប្ផំ ឯសន្តោ, ភវសំសារមោចនំ;
វិមុត្តិបុប្ផលាភេន, តោសេមិ សព្ពបាណិនំ។
‘‘យាវតា ពុទ្ធខេត្តម្ហិ, ឋបេត្វាន មហាមុនិំ;
បញ្ញាយ សទិសោ នត្ថិ, តវ បុត្តស្ស ចក្ខុម។
‘‘សុវិនីតា ច តេ សិស្សា, បរិសា ចសុសិក្ខិតា;
ឧត្តមេ ទមថេ ទន្តា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘ឈាយី ឈានរតា ធីរា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;
មុនី មោនេយ្យសម្បន្នា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘អប្បិច្ឆា និបកា ធីរា, អប្បាហារា អលោលុបា;
លាភាលាភេន សន្តុដ្ឋា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘អារញ្ញិកា
វិវេកាភិរតា ធីរា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘បដិបន្នា ផលដ្ឋា ច, សេខា ផលសមង្គិនោ;
អាសីសកា ឧត្តមត្ថំ, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘សោតាបន្នា
អនាគាមី ច អរហា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘សតិបដ្ឋានកុសលា, ពោជ្ឈង្គភាវនារតា;
សាវកា តេ ពហូ សព្ពេ, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘ឥទ្ធិបាទេសុ កុសលា, សមាធិភាវនារតា;
សម្មប្បធានានុយុត្តា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘តេវិជ្ជា ឆឡភិញ្ញា ច, ឥទ្ធិយា បារមិំ គតា;
បញ្ញាយ បារមិំ បត្តា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘ឯទិសា តេ មហាវីរ, តវ សិស្សា សុសិក្ខិតា;
ទុរាសទា ឧគ្គតេជា, បរិវារេន្តិ តំ សទា។
‘‘តេហិ សិស្សេហិ បរិវុតោ, សញ្ញតេហិ តបស្សិភិ;
មិគរាជាវសម្ភីតោ, ឧឡុរាជាវ សោភសិ។
‘‘បថវិយំ បតិដ្ឋាយ, រុហន្តិ ធរណីរុហា;
វេបុល្លតំ បាបុណន្តិ, ផលញ្ច ទស្សយន្តិ តេ។
‘‘បថវីសទិសោ ត្វំសិ, សក្យបុត្ត មហាយស;
សាសនេ តេ បតិដ្ឋាយ, លភន្តិ អមតំ ផលំ។
‘‘សិន្ធុ សរស្សតី ចេវ, នន្ទិយោ ចន្ទភាគិកា;
គង្គា ច យមុនា ចេវ, សរភូ ច អថោ មហី។
‘‘ឯតាសំ សន្ទមានានំ, សាគរោវ សម្បដិច្ឆតិ;
ជហន្តិ បុរិមំ នាមំ, សាគរោតេវ ញាយតិ។
‘‘តថេវិមេ ចតុព្ពណ្ណា, បព្ពជិត្វា តវន្តិកេ;
ជហន្តិ បុរិមំ នាមំ, ពុទ្ធបុត្តាតិ ញាយរេ។
‘‘យថាបិ ចន្ទោ វិមលោ, គច្ឆំ អាកាសធាតុយា;
សព្ពេ តារគណេ លោកេ, អាភាយ អតិរោចតិ។
‘‘តថេវ
ឯតេ សព្ពេ អតិក្កម្ម, ជលសិ សព្ពទា តុវំ។
‘‘គម្ភីរេ
សព្ពា វេលំវ ផុសន្តិ, សញ្ចុណ្ណា វិកិរន្តិ តា។
‘‘តថេវ តិត្ថិយា លោកេ, នានាទិដ្ឋី ពហុជ្ជនា;
ធម្មំ វាទិតុកាមា តេ, នាតិវត្តន្តិ តំ មុនិំ។
‘‘សចេ ច តំ បាបុណន្តិ, បដិវាទេហិ ចក្ខុម;
តវន្តិកំ ឧបគន្ត្វា, សញ្ចុណ្ណាវ ភវន្តិ តេ។
‘‘យថាបិ ឧទកេ ជាតា, កុមុទា មន្ទាលកា ពហូ;
ឧបលិម្បន្តិ តោយេន, កទ្ទមកលលេន ច។
‘‘តថេវ ពហុកា សត្តា, លោកេ ជាតា វិរូហរេ;
អដ្ដិតា រាគទោសេន, កទ្ទមេ កុមុទំ យថា។
‘‘យថាបិ បទុមំ ជលជំ, ជលមជ្ឈេ វិរូហតិ;
ន សោ លិម្បតិ តោយេន, បរិសុទ្ធោ ហិ កេសរី។
‘‘តថេវ ត្វំ មហាវីរ, លោកេ ជាតោ មហាមុនិ;
នោបលិម្បសិ លោកេន, តោយេន បទុមំ យថា។
‘‘យថាបិ រម្មកេ មាសេ, ពហូ បុប្ផន្តិ វារិជា;
នាតិក្កមន្តិ តំ មាសំ, សមយោ បុប្ផនាយ សោ។
‘‘តថេវ ត្វំ មហាវីរ, បុប្ផិតោ តេ វិមុត្តិយា;
សាសនំ នាតិវត្តន្តិ, បទុមំ វារិជំ យថា។
‘‘សុបុប្ផិតោ សាលរាជា, ទិព្ពគន្ធំ បវាយតិ;
អញ្ញសាលេហិ បរិវុតោ, សាលរាជាវ សោភតិ។
‘‘តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុទ្ធញាណេន បុប្ផិតោ;
ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ, សាលរាជាវ សោភសិ។
‘‘យថាបិ សេលោ ហិមវា, ឱសធោ សព្ពបាណិនំ;
នាគានំ អសុរានញ្ច, ទេវតានញ្ច អាលយោ។
‘‘តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ឱសធោ វិយ បាណិនំ;
តេវិជ្ជា ឆឡភិញ្ញា ច, ឥទ្ធិយា បារមិំ គតា។
‘‘អនុសិដ្ឋា
រមន្តិ ធម្មរតិយា, វសន្តិ តវ សាសនេ។
‘‘មិគរាជា យថា សីហោ, អភិនិក្ខម្ម អាសយា;
ចតុទ្ទិសានុវិលោកេត្វា, តិក្ខត្តុំ អភិនាទតិ។
‘‘សព្ពេ មិគា ឧត្តសន្តិ, មិគរាជស្ស គជ្ជតោ;
តថា ហិ ជាតិមា ឯសោ, បសូ តាសេតិ សព្ពទា។
‘‘គជ្ជតោ តេ មហាវីរ, វសុធា សម្បកម្បតិ;
ពោធនេយ្យាវពុជ្ឈន្តិ, តសន្តិ មារកាយិកា។
‘‘តសន្តិ
កាកា សេនាវ វិព្ភន្តា, មិគរញ្ញា យថា មិគា។
‘‘យេ កេចិ គណិនោ លោកេ, សត្ថារោតិ បវុច្ចរេ;
បរម្បរាគតំ ធម្មំ, ទេសេន្តិ បរិសាយ តេ។
‘‘ន ហេវំ ត្វំ មហាវីរ, ធម្មំ ទេសេសិ បាណិនំ;
សាមំ សច្ចានិ ពុជ្ឈិត្វា, កេវលំ ពោធិបក្ខិយំ។
‘‘អាសយានុសយំ ញត្វា; ឥន្ទ្រិយានំ ពលាពលំ;
ភព្ពាភព្ពេ វិទិត្វាន, មហាមេឃោវ គជ្ជសិ។
‘‘ចក្កវាឡបរិយន្តា, និសិន្នា បរិសា ភវេ;
នានាទិដ្ឋី វិចិនន្តំ, វិមតិច្ឆេទនាយ តំ។
‘‘សព្ពេសំ ចិត្តមញ្ញាយ, ឱបម្មកុសលោ មុនិ;
ឯកំ បញ្ហំ កថេន្តោវ, វិមតិំ ឆិន្ទសិ បាណិនំ។
‘‘ឧបតិស្សសទិសេហេវ, វសុធា បូរិតា ភវេ;
សព្ពេវ តេ បញ្ជលិកា, កិត្តយុំ លោកនាយកំ។
‘‘កប្បំ វា តេ កិត្តយន្តា, នានាវណ្ណេហិ កិត្តយុំ;
បរិមេតុំ ន សក្កេយ្យុំ, អប្បមេយ្យោ តថាគតោ។
‘‘យថា សកេន ថាមេន, កិត្តិតោ ហិ មយា ជិនោ;
កប្បកោដីបិ កិត្តេន្តា, ឯវមេវ បកិត្តយុំ។
‘‘សចេ
បមេតុំ បរិកប្បេយ្យ, វិឃាតំវ លភេយ្យ សោ។
‘‘សាសនេ តេ បតិដ្ឋាយ, សក្យបុត្ត មហាយស;
បញ្ញាយ បារមិំ គន្ត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ។
‘‘តិត្ថិយេ សម្បមទ្ទាមិ, វត្តេមិ ជិនសាសនំ;
ធម្មសេនាបតិ អជ្ជ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ។
‘‘អបរិមេយ្យេ កតំ កម្មំ, ផលំ ទស្សេសិ មេ ឥធ;
សុខិត្តោ សរវេគោវ, កិលេសេ ឈាបយី មម។
‘‘យោ កោចិ មនុជោ ភារំ, ធារេយ្យ មត្ថកេ សទា;
ភារេន ទុក្ខិតោ អស្ស, ភារេហិ ភរិតោ តថា។
‘‘ឌយ្ហមានោ តីហគ្គីហិ, ភវេសុ សំសរិំ អហំ;
ភរិតោ ភវភារេន, គិរិំ ឧច្ចារិតោ យថា។
‘‘ឱរោបិតោ ច មេ ភារោ, ភវា ឧគ្ឃាដិតា មយា;
ករណីយំ កតំ សព្ពំ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ។
‘‘យាវតា
អហំ អគ្គោម្ហិ បញ្ញាយ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។
‘‘សមាធិម្ហិ សុកុសលោ, ឥទ្ធិយា បារមិំ គតោ;
ឥច្ឆមានោ ចហំ អជ្ជ, សហស្សំ អភិនិម្មិនេ។
‘‘អនុបុព្ពវិហារស្ស, វសីភូតោ មហាមុនិ;
កថេសិ សាសនំ មយ្ហំ, និរោធោ សយនំ មម។
‘‘ទិព្ពចក្ខុ វិសុទ្ធំ មេ, សមាធិកុសលោ អហំ;
សម្មប្បធានានុយុត្តោ, ពោជ្ឈង្គភាវនារតោ។
‘‘សាវកេន ហិ បត្តព្ពំ, សព្ពមេវ កតំ មយា;
លោកនាថំ ឋបេត្វាន, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។
‘‘សមាបត្តីនំ កុសលោ, ឈានវិមោក្ខាន ខិប្បបដិលាភី;
ពោជ្ឈង្គភាវនារតោ, សាវកគុណបារមិគតោស្មិ។
‘‘សាវកគុណេនបិ
យំ សទ្ធាសង្គហិតំ ចិត្តំ, សទា សព្រហ្មចារីសុ។
‘‘ឧទ្ធតវិសោវ សប្បោ, ឆិន្នវិសាណោវ ឧសភោ;
និក្ខិត្តមានទប្បោវ, ឧបេមិ គរុគារវេន គណំ។
‘‘យទិ រូបិនី ភវេយ្យ, បញ្ញា មេ វសុមតីបិ ន សមេយ្យ;
អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ, ផលមេតំ ញាណថវនាយ។
‘‘បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ, សក្យបុត្តេន តាទិនា;
អនុវត្តេមហំ សម្មា, ញាណថវនាយិទំ ផលំ។
‘‘មា មេ កទាចិ បាបិច្ឆោ, កុសីតោ ហីនវីរិយោ;
អប្បស្សុតោ អនាចារោ, សមេតោ អហុ កត្ថចិ។
‘‘ពហុស្សុតោ ច មេធាវី, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
ចេតោសមថានុយុត្តោ, អបិ មុទ្ធនិ តិដ្ឋតុ។
‘‘តំ វោ វទាមិ ភទ្ទន្តេ, តាវន្តេត្ថ សមាគតា;
អប្បិច្ឆា ហោថ សន្តុដ្ឋា, ឈាយី ឈានរតា សទា។
‘‘យមហំ បឋមំ ទិស្វា, វិរជោ វិមលោ អហុំ;
សោ មេ អាចរិយោ ធីរោ, អស្សជិ នាម សាវកោ។
‘‘តស្សាហំ វាហសា អជ្ជ, ធម្មសេនាបតី អហុំ;
សព្ពត្ថ បារមិំ បត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ។
‘‘យោ មេ អាចរិយោ អាសិ, អស្សជិ នាម សាវកោ;
យស្សំ ទិសាយំ វសតិ, ឧស្សីសម្ហិ ករោមហំ។
‘‘មម
ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ មំ។
‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
អបរភាគេ បន សត្ថា ជេតវនមហាវិហារេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ អត្តនោ សាវកេ តេន តេន គុណវិសេសេន ឯតទគ្គេ ឋបេន្តោ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ
៩៨១.
‘‘យថាចារី យថាសតោ សតីមា, យតសង្កប្បជ្ឈាយិ អប្បមត្តោ;
អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតត្តោ, ឯកោ សន្តុសិតោ តមាហុ ភិក្ខុំ។
៩៨២.
‘‘អល្លំ សុក្ខំ វា ភុញ្ជន្តោ, ន ពាឡ្ហំ សុហិតោ សិយា;
ឩនូទរោ មិតាហារោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ។
៩៨៣.
‘‘ចត្តារោ បញ្ច អាលោបេ, អភុត្វា ឧទកំ បិវេ;
អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ។
៩៨៤.
‘‘កប្បិយំ តញ្ចេ ឆាទេតិ, ចីវរំ ឥទមត្ថិកំ;
អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ។
៩៨៥.
‘‘បល្លង្កេន និសិន្នស្ស, ជណ្ណុកេ នាភិវស្សតិ;
អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ។
៩៨៦.
‘‘យោ សុខំ ទុក្ខតោ អទ្ទ, ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោ;
ឧភយន្តរេន នាហោសិ, កេន លោកស្មិ កិំ សិយា។
៩៨៧.
‘‘មា មេ កទាចិ បាបិច្ឆោ, កុសីតោ ហីនវីរិយោ;
អប្បស្សុតោ អនាទរោ, កេន លោកស្មិ កិំ សិយា។
៩៨៨.
‘‘ពហុស្សុតោ ច មេធាវី, សីលេសុ សុសមាហិតោ;
ចេតោសមថមនុយុត្តោ, អបិ មុទ្ធនិ តិដ្ឋតុ។
៩៨៩.
‘‘យោ បបញ្ចមនុយុត្តោ, បបញ្ចាភិរតោ មគោ;
វិរាធយី សោ និព្ពានំ, យោគក្ខេមំ អនុត្តរំ។
៩៩០.
‘‘យោ
អារាធយី សោ និព្ពានំ, យោគក្ខេមំ អនុត្តរំ។
៩៩១.
‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;
យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យកំ។
៩៩២.
‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;
វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ។
៩៩៣.
‘‘និធីនំវ បវត្តារំ, យំ បស្សេ វជ្ជទស្សិនំ;
និគ្គយ្ហវាទិំ មេធាវិំ, តាទិសំ បណ្ឌិតំ ភជេ;
តាទិសំ ភជមានស្ស, សេយ្យោ ហោតិ ន បាបិយោ។
៩៩៤.
‘‘ឱវទេយ្យានុសាសេយ្យ, អសព្ភា ច និវារយេ;
សតញ្ហិ សោ បិយោ ហោតិ, អសតំ ហោតិ អប្បិយោ។
៩៩៥.
‘‘អញ្ញស្ស
ធម្មេ ទេសិយមានម្ហិ, សោតមាធេសិមត្ថិកោ;
តំ មេ អមោឃំ សវនំ, វិមុត្តោម្ហិ អនាសវោ។
៩៩៦.
‘‘នេវ បុព្ពេនិវាសាយ, នបិ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ;
ចេតោបរិយាយ ឥទ្ធិយា, ចុតិយា ឧបបត្តិយា;
សោតធាតុវិសុទ្ធិយា, បណិធី មេ ន វិជ្ជតិ។
៩៩៧.
‘‘រុក្ខមូលំវ និស្សាយ, មុណ្ឌោ សង្ឃាដិបារុតោ;
បញ្ញាយ ឧត្តមោ ថេរោ, ឧបតិស្សោវ ឈាយតិ។
៩៩៨.
‘‘អវិតក្កំ សមាបន្នោ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ;
អរិយេន តុណ្ហីភាវេន, ឧបេតោ ហោតិ តាវទេ។
៩៩៩.
‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;
ឯវំ មោហក្ខយា ភិក្ខុ, បព្ពតោវ ន វេធតិ។
១០០០.
‘‘អនង្គណស្ស បោសស្ស, និច្ចំ សុចិគវេសិនោ;
វាលគ្គមត្តំ បាបស្ស, អព្ភមត្តំវ ខាយតិ។
១០០១.
‘‘នាភិនន្ទាមិ
និក្ខិបិស្សំ ឥមំ កាយំ, សម្បជានោ បដិស្សតោ។
១០០២.
‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា។
១០០៣.
‘‘ឧភយេន
បដិបជ្ជថ មា វិនស្សថ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា។
១០០៤.
‘‘នគរំ យថា បច្ចន្តំ, គុត្តំ សន្តរពាហិរំ;
ឯវំ គោបេថ អត្តានំ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា;
ខណាតីតា ហិ សោចន្តិ, និរយម្ហិ សមប្បិតា។
១០០៥.
‘‘ឧបសន្តោ ឧបរតោ, មន្តភាណី អនុទ្ធតោ;
ធុនាតិ បាបកេ ធម្មេ, ទុមបត្តំវ មាលុតោ។
១០០៦.
‘‘ឧបសន្តោ ឧបរតោ, មន្តភាណី អនុទ្ធតោ;
អប្បាសិ បាបកេ ធម្មេ, ទុមបត្តំវ មាលុតោ។
១០០៧.
‘‘ឧបសន្តោ អនាយាសោ, វិប្បសន្នោ អនាវិលោ;
កល្យាណសីលោ មេធាវី, ទុក្ខស្សន្តករោ សិយា។
១០០៨.
‘‘ន វិស្សសេ ឯកតិយេសុ ឯវំ, អគារិសុ បព្ពជិតេសុ ចាបិ;
សាធូបិ ហុត្វាន អសាធុ ហោន្តិ, អសាធុ ហុត្វា បុន សាធុ ហោន្តិ។
១០០៩.
‘‘កាមច្ឆន្ទោ
ឧទ្ធច្ចំ វិចិកិច្ឆា ច, បញ្ចេតេ ចិត្តកេលិសា។
១០១០.
‘‘យស្ស សក្ករិយមានស្ស, អសក្ការេន ចូភយំ;
សមាធិ ន វិកម្បតិ, អប្បមាទវិហារិនោ។
១០១១.
‘‘តំ ឈាយិនំ សាតតិកំ, សុខុមទិដ្ឋិបស្សកំ;
ឧបាទានក្ខយារាមំ, អាហុ សប្បុរិសោ ឥតិ។
១០១២.
‘‘មហាសមុទ្ទោ
ឧបមាយ ន យុជ្ជន្តិ, សត្ថុ វរវិមុត្តិយា។
១០១៣.
‘‘ចក្កានុវត្តកោ ថេរោ, មហាញាណី សមាហិតោ;
បថវាបគ្គិសមានោ, ន រជ្ជតិ ន ទុស្សតិ។
១០១៤.
‘‘បញ្ញាបារមិតំ បត្តោ, មហាពុទ្ធិ មហាមតិ;
អជឡោ ជឡសមានោ, សទា ចរតិ និព្ពុតោ។
១០១៥.
‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា…បេ.… ភវនេត្តិសមូហតា។
១០១៦.
‘‘សម្បាទេថប្បមាទេន, ឯសា មេ អនុសាសនី;
ហន្ទាហំ បរិនិព្ពិស្សំ, វិប្បមុត្តោម្ហិ សព្ពធី’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។ ឥមា ហិ កាចិ គាថា ថេរេន ភាសិតា, កាចិ ថេរំ អារព្ភ ភគវតា ភាសិតា, សព្ពា បច្ឆា អត្តនោ ចរិយបវេទនវសេន ថេរេន ភាសិតត្តា ថេរស្សេវ គាថា អហេសុំ។
តត្ថ យថាចារីតិ យថា កាយាទីហិ សំយតោ, សំវុតោ ហុត្វា ចរតិ វិហរតិ, យថាចរណសីលោតិ វា យថាចារី, សីលសម្បន្នោតិ អត្ថោ។ យថាសតោតិ យថាសន្តោ។ គាថាសុខត្ថញ្ហិ អនុនាសិកលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ កតោ, សន្តោ វិយ, អរិយេហិ និព្ពិសេសោតិ អត្ថោ។ សតីមាតិ បរមាយ សតិយា សមន្នាគតោ។ យតសង្កប្បជ្ឈាយីតិ សព្ពសោ មិច្ឆាសង្កប្បំ បហាយ នេក្ខម្មសង្កប្បាទិវសេន សំយតសង្កប្បោ ហុត្វា អារម្មណូបនិជ្ឈានេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ច ឈាយនសីលោ។ អប្បមត្តោតិ តស្មិំយេវ យថាចារិភាវេ យតសង្កប្បោ ហុត្វា ឈាយនេន ច បមាទរហិតោ សព្ពត្ថ សុប្បតិដ្ឋិតសតិសម្បជញ្ញោ។ អជ្ឈត្តរតោតិ គោចរជ្ឈត្តេ កម្មដ្ឋានភាវនាយ អភិរតោ។ សមាហិតត្តោតិ តាយ ឯវ ភាវនាយ ឯកគ្គចិត្តោ។ ឯកោតិ អសហាយោ គណសំសគ្គំ, កិលេសសំសគ្គញ្ច បហាយ កាយវិវេកំ, ចិត្តវិវេកញ្ច បរិព្រូហយន្តោ។ សន្តុសិតោតិ បច្ចយសន្តោសេន ច ភាវនារាមសន្តោសេន ច សម្មទេវ តុសិតោ តុដ្ឋោ។ ភាវនាយ ហិ ឧបរូបរិ វិសេសំ អាវហន្តិយា ឧឡារំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ, មត្ថកំ បត្តាយ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ តមាហុ ភិក្ខុន្តិ តំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ សិក្ខត្តយបារិបូរិយា ភយំ ឥក្ខនតាយ ភិន្នកិលេសតាយ ច ភិក្ខូតិ វទន្តិ។
ឥទានិ ‘‘អល្លំ សុក្ខំ វា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អល្លន្តិ សប្បិអាទិឧបសេកេន តិន្តំ សិនិទ្ធំ។ សុក្ខន្តិ តទភាវេន លូខំ។ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, អល្លំ វា សុក្ខំ វាតិ។ ពាឡ្ហន្តិ អតិវិយ។ សុហិតោតិ ធាតោ ន សិយាតិ អត្ថោ។ កថំ បន សិយាតិ អាហ ‘‘ឩនូទរោ មិតាហារោ’’តិ បណីតំ លូខំ វាបិ ភោជនំ ភុញ្ជន្តោ ភិក្ខុ យាវទត្ថំ អភុញ្ជិត្វា ឩនូទរោ សល្លហុកុទរោ, តតោ ឯវ មិតាហារោ បរិមិតភោជនោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហរន្តោ តត្ថ មត្តញ្ញុតាយ បច្ចវេក្ខណសតិយា ច សតោ ហុត្វា បរិព្ពជេ វិហរេយ្យ។
យថា បន ឩនូទរោ មិតាហារោ ច នាម ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អភុត្វាតិ ចត្តារោ វា បញ្ច វា អាលោបេ កពឡេ អភុញ្ជិត្វា តត្តកស្ស អាហារស្ស ឱកាសំ ឋបេត្វា បានីយំ បិវេយ្យ។ អយញ្ហិ អាហារេ សល្លហុកវុត្តិ។ និព្ពានញ្ហិ បេសិតចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ ផាសុវិហារាយ ឈានាទីនំ អធិគមយោគ្យតាយ សុខវិហារាយ អលំ បរិយត្តន្តិ អត្ថោ។ ឥមិនា កុច្ឆិបរិហារិយំ បិណ្ឌបាតំ វទន្តោ បិណ្ឌបាតេ ឥតរីតរសន្តោសំ ទស្សេតិ។ ‘‘ភុត្វានា’’តិ វា បាឋោ, សោ ចតុបញ្ចាលោបមត្តេនាបិ អាហារេន សរីរំ យាបេតុំ សមត្ថស្ស អតិវិយ ថិរបកតិកស្ស បុគ្គលស្ស វសេន វុត្តោ សិយា, ឧត្តរគាថាហិបិ សំសន្ទតិ ឯវ អប្បកស្សេវ ចីវរស្ស សេនាសនស្ស ច វក្ខមានត្តា។
កប្បិយន្តិ តញ្ចេ ឆាទេតីតិ កប្បិយំ ចីវរំ សមានំ ឆាទេតព្ពំ ឋានំ ឆាទេតិ ចេ, សត្ថារា អនុញ្ញាតជាតិយំ សន្តំ ហេដ្ឋិមន្តេន អនុញ្ញាតបមាណយុត្តំ ចេ ហោតីតិ អត្ថោ។ ឥទមត្ថិកន្តិ ឥទំ បយោជនត្ថំ សត្ថារា វុត្តបយោជនត្ថំ យាវទេវ សីតាទិបដិឃាតនត្ថញ្ចេវ ហិរីកោបីនបដិច្ឆាទនត្ថញ្ចាតិ អត្ថោ។ ឯតេន កាយបរិហារិយំ ចីវរំ តត្ថ ឥតរីតរសន្តោសញ្ច វទតិ។
បល្លង្កេន និសិន្នស្សាតិ បល្លង្កំ វុច្ចតិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ, តេន និសិន្នស្ស, តិសន្ធិបល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នស្សាតិ អត្ថោ។ ជណ្ណុកេ នាភិវស្សតីតិ យស្សំ កុដិយំ តថា និសិន្នស្ស ទេវេ វស្សន្តេ ជណ្ណុកទ្វយំ វស្សោទកេន ន តេមិយតិ, ឯត្តកម្បិ សព្ពបរិយន្តសេនាសនំ ‘‘អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ។
ឯវំ ថេរោ ឥមាហិ ចតូហិ គាថាហិ យេ តេ ភិក្ខូ មហិច្ឆា អសន្តុដ្ឋា, តេសំ បរមុក្កំសគតំ សល្លេខឱវាទំ បកាសេត្វា ឥទានិ វេទនាមុខេន ភាវនារាមសន្តោសំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ សុខ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុខន្តិ សុខវេទនំ។ ទុក្ខតោតិ វិបរិណាមទុក្ខតោ។ អទ្ទាតិ អទ្ទស, វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ យថាភូតំ យោ អបស្សីតិ អត្ថោ។ សុខវេទនា ហិ បរិភោគកាលេ អស្សាទិយមានាបិ វិសមិស្សំ វិយ ភោជនំ វិបរិណាមកាលេ ទុក្ខាយេវ ហោតិ។ តេនេត្ថ ទុក្ខានុបស្សនំ ទស្សេតិ។ ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោតិ ទុក្ខវេទនំ យោ សល្លន្តិ បស្សិ។ ទុក្ខវេទនា ហិ យថា សល្លំ សរីរំ អនុបវិសន្តម្បិ អនុបវិសិត្វា ឋិតម្បិ ឧទ្ធរិយមានម្បិ បីឡនមេវ ជនេតិ, ឯវំ ឧប្បជ្ជមានាបិ ឋិតិប្បត្តាបិ ភិជ្ជមានាបិ វិពាធតិយេវាតិ។ ឯតេនេត្ថ ទុក្ខានុបស្សនំយេវ ឧក្កំសេត្វា វទតិ, តេន ច ‘‘យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ វេទនាទ្វយេ អត្តត្តនិយគាហំ វិនិវេឋេតិ។ ឧភយន្តរេនាតិ ឧភយេសំ អន្តរេ, សុខទុក្ខវេទនានំ មជ្ឈភូតេ អទុក្ខមសុខេតិ អត្ថោ។ នាហោសីតិ យថាភូតាវពោធនេ អត្តត្តនិយាភិនិវេសនំ អហោសិ។ កេន លោកស្មិ កិំ សិយាតិ ឯវំ វេទនាមុខេន បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធេ បរិជានិត្វា តប្បដិពទ្ធំ សកលកិលេសជាលំ សមុច្ឆិន្ទិត្វា ឋិតោ កេន នាម កិលេសេន លោកស្មិំ ពទ្ធោ, ទេវតាទីសុ កិំ វា អាយតិ សិយា, អញ្ញទត្ថុ ឆិន្នពន្ធនោ អបញ្ញត្តិកោវ សិយាតិ អធិប្បាយោ។
ឥទានិ មិច្ឆាបដិបន្នេ បុគ្គលេ គរហន្តោ សម្មាបដិបន្នេ បសំសន្តោ ‘‘មា មេ’’តិអាទិកា ចតស្សោ គាថា អភាសិ។ តត្ថ មា មេ កទាចិ បាបិច្ឆោតិ យោ អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ បាបិច្ឆោ កុសីតោ, តតោយេវ ហីនវីរិយោ, សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិបដិសំយុត្តស្ស សុតស្ស អភាវេន អប្បស្សុតោ, ឱវាទានុសាសនីសុ អាទរាភាវេន អនាទរោ, តាទិសោ អតិហីនបុគ្គលោ មម កេន លោកស្មិ កិំ សិយាតិ លោកស្មិំ សត្តនិកាយេ តស្ស តាទិសស្ស បុគ្គលស្ស កេន ឱវាទេន កិំ ភវិតព្ពំ, កេន វា កតេន កិំ សិយា, និរត្ថកមេវាតិ អត្ថោ។
ពហុស្សុតោ ចាតិ យោ បុគ្គលោ សីលាទិបដិសំយុត្តស្ស សុត្តគេយ្យាទិភេទស្ស ពហុនោ សុតស្ស សម្ភវេន ពហុស្សុតោ, ធម្មោជបញ្ញាយ បារិហារិយបញ្ញាយ បដិវេធបញ្ញាយ ច វសេន មេធាវី, សីលេសុ ច សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតត្តា សុសមាហិតោ, ចេតោសមថំ លោកិយលោកុត្តរភេទំ ចិត្តសមាធានំ អនុយុត្តោ, តាទិសោ បុគ្គលោ មយ្ហំ មត្ថកេបិ តិដ្ឋតុ, បគេវ សហវាសោ។
យោ បបញ្ចមនុយុត្តោតិ យោ បន បុគ្គលោ កម្មារាមតាទិវសេន រូបាភិសង្គាទិវសេន ច បវត្តិយា បបញ្ចនដ្ឋេន តណ្ហាទិភេទំ បបញ្ចំ អនុយុត្តោ, តត្ថ ច អនាទីនវទស្សនេន អភិរតោ មគសទិសោ, សោ និព្ពានំ វិរាធយិ, សោ និព្ពានា សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ។
យោ ច បបញ្ចំ ហិត្វានាតិ យោ បន បុគ្គលោ តណ្ហាបបញ្ចំ បហាយ តទភាវតោ និប្បបញ្ចស្ស និព្ពានស្ស បថេ អធិគមុបាយេ អរិយមគ្គេ រតោ ភាវនាភិសមយេ អភិរតោ, សោ និព្ពានំ អារាធយិ សាធេសិ អធិគច្ឆីតិ អត្ថោ។
អថេកទិវសំ ថេរោ អត្តនោ កនិដ្ឋភាតិកស្ស រេវតត្ថេរស្ស កណ្ដកនិចិតខទិររុក្ខសញ្ឆន្នេ និរុទកកន្តារេ វាសំ ទិស្វា តំ បសំសន្តោ ‘‘គាមេ វា’’តិអាទិកា ទ្វេ គាថា អភាសិ។ តត្ថ គាមេ វាតិ កិញ្ចាបិ អរហន្តោ គាមន្តេ កាយវិវេកំ ន លភន្តិ, ចិត្តវិវេកំ បន លភន្តេវ។ តេសញ្ហិ ទិព្ពបដិភាគានិបិ អារម្មណានិ ចិត្តំ ចាលេតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា គាមេ វា ហោតុ អរញ្ញាទីសុ អញ្ញតរំ វា, យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យកន្តិ សោ ភូមិប្បទេសោ រមណីយោ ឯវាតិ អត្ថោ។
អរញ្ញានីតិ សុបុប្ផិតតរុសណ្ឌមណ្ឌិតានិ វិមលសលិលាសយសម្បន្នានិ អរញ្ញានិ រមណីយានីតិ សម្ពន្ធោ។ យត្ថាតិ យេសុ អរញ្ញេសុ វិកសិតេសុ វិយ រមមានេសុ កាមបក្ខិកោ កាមគវេសកោ ជនោ ន រមតិ។ វីតរាគាតិ វិគតរាគា បន ខីណាសវា ភមរមធុករា វិយ បទុមវនេសុ ន តេ កាមគវេសិនោតិ យស្មា តេ វីតរាគា កាមគវេសិនោ ន ហោន្តីតិ អត្ថោ។
បុន ថេរោ រាធំ នាម ទុគ្គតព្រាហ្មណំ អនុកម្បាយ បព្ពាជេត្វា, ឧបសម្បាទេត្វា តមេវ បច្ឆាសមណំ កត្វា វិចរន្តោ ឯកទិវសំ តស្ស ច សុព្ពចភាវេន តុស្សិត្វា ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘និធីនំវា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ និធីនំវាតិ តត្ថ តត្ថ និទហិត្វា ឋបិតានំ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិបូរានំ និធិកុម្ភីនំ។ បវត្តារន្តិ កិច្ឆជីវិកេ ទុគ្គតមនុស្សេ អនុកម្បំ កត្វា ‘‘ឯហិ តេ សុខេន ជីវិតុំ ឧបាយំ ទស្សេស្សាមី’’តិ និធិដ្ឋានំ នេត្វា ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឥមំ គហេត្វា សុខំ ជីវាហី’’តិ អាចិក្ខិតារំ វិយ។ វជ្ជទស្សិនន្តិ ទ្វេ វជ្ជទស្សិនោ – ‘‘ឥមិនា នំ អសារុប្បេន វា ខលិតេន វា សង្ឃមជ្ឈេ និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ រន្ធគវេសកោ ច, អញ្ញាតំ ញាបេតុកាមោ ញាតំ អស្សាទេន្តោ សីលាទិវុទ្ធិកាមតាយ តំ តំ វជ្ជំ ឱលោកេន្តោ ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតោ និគ្គយ្ហវាទិន្តិ យោ វជ្ជំ ទិស្វា អយំ មេ សទ្ធិវិហារិកោ, អន្តេវាសិកោ, ឧបការកោតិ អចិន្តេត្វា វជ្ជានុរូបំ តជ្ជេន្តោ បណាមេន្តោ ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តោ សិក្ខាបេតិ, អយំ និគ្គយ្ហវាទី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិយ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘និគ្គយ្ហ និគ្គយ្ហាហំ, អានន្ទ, វក្ខាមិ; បវយ្ហ បវយ្ហ, អានន្ទ, វក្ខាមិ។ យោ សារោ សោ ឋស្សតី’’តិ (ម. និ. ៣.១៩៦)។ មេធាវិន្តិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតំ។ តាទិសន្តិ ឯវរូបំ បណ្ឌិតំ។ ភជេតិ បយិរុបាសេយ្យ។ តាទិសញ្ហិ អាចរិយំ ភជមានស្ស អន្តេវាសិកស្ស សេយ្យោ ហោតិ, ន បាបិយោ, វុឌ្ឍិយេវ ហោតិ, នោ បរិហានីតិ អត្ថោ។
អថេកទា អស្សជិបុនព្ពសុកេហិ កីដាគិរិស្មិំ អាវាសេ ទូសិតេ សត្ថារា អាណត្តោ អត្តនោ បរិសាយ មហាមោគ្គល្លានេន ច សទ្ធិំ តត្ថ គតោ ធម្មសេនាបតិ អស្សជិបុនព្ពសុកេសុ ឱវាទំ អនាទិយន្តេសុ ឥមំ គាថមាហ។ តត្ថ ឱវទេយ្យាតិ ឱវាទំ អនុសិដ្ឋិំ ទទេយ្យ។ អនុសាសេយ្យាតិ តស្សេវ បរិយាយវចនំ។ អថ វា ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ វទន្តោ ឱវទតិ អសព្ភា ចាតិ អកុសលា ធម្មា ច និវារយេ, កុសលេ ធម្មេ ច បតិដ្ឋាបេយ្យាតិ អត្ថោ។ សតញ្ហិ សោតិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ
‘‘យំ អារព្ភ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ, សោ ឯវ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ’’តិ ភិក្ខូសុ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ‘‘នយិទមេត’’ន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ អញ្ញស្សាតិ អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ ទីឃនខបរិព្ពាជកំ សន្ធាយាហ។ តស្ស ហិ សត្ថារា វេទនាបរិគ្គហសុត្តេ (ម. និ. ២.២០៥-២០៦) ទេសិយមានេ អយំ មហាថេរោ ភាវនាមគ្គេ អធិគន្ត្វា សាវកបារមីញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ។ សោតមោធេសិមត្ថិកោតិ សត្ថារំ ពីជយមានោ ឋិតោ អត្ថិកោ ហុត្វា សុស្សូសន្តោ សោតំ ឱទហិំ។ តំ មេ អមោឃំ សវនន្តិ តំ តថា សុតំ សវនំ មយ្ហំ អមោឃំ អវញ្ឈំ អហោសិ, អគ្គសាវកេន បត្តព្ពំ សម្បត្តីនំ អវស្សយោ អហោសិ។ តេនាហ ‘‘វិមុត្តោម្ហី’’តិអាទិ។
តត្ថ នេវ បុព្ពេនិវាសាយាតិ អត្តនោ បរេសញ្ច បុព្ពេនិវាសជាននញាណត្ថាយ, បណិធី មេ នេវ វិជ្ជតីតិ យោជនា។ បរិកម្មករណវសេន តទត្ថំ ចិត្តបណិធានមត្តម្បិ នេវត្ថិ នេវ អហោសីតិ អត្ថោ។ ចេតោបរិយាយាតិ ចេតោបរិយញាណស្ស។ ឥទ្ធិយាតិ ឥទ្ធិវិធញាណស្ស។ ចុតិយា ឧបបត្តិយាតិ, សត្តានំ ចុតិយា ឧបបត្តិយា ច ជាននញាណាយ ចុតូបបាតញាណត្ថាយ។ សោតធាតុវិសុទ្ធិយាតិ ទិព្ពសោតញាណស្ស។ បណិធី មេ ន វិជ្ជតីតិ ឥមេសំ អភិញ្ញាវិសេសានំ អត្ថាយ បរិកម្មវសេន ចិត្តស្ស បណិធិ ចិត្តាភិនីហារោ មេ នត្ថិ នាហោសីតិ អត្ថោ។ សព្ពញ្ញុគុណា វិយ ហិ ពុទ្ធានំ អគ្គមគ្គាធិគមេនេវ សាវកានំ
រុក្ខមូលន្តិអាទិកា តិស្សោ គាថា កបោតកន្ទរាយំ វិហរន្តស្ស យក្ខេន បហតកាលេ សមាបត្តិពលេន អត្តនោ និព្ពិការតាទីបនវសេន វុត្តា។ តត្ថ មុណ្ឌោតិ ន វោរោបិតកេសោ។ សង្ឃាដិបារុតោតិ សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា និសិន្នោ។ ‘‘សង្ឃាដិយា សុបារុតោ’’តិ ច បឋន្តិ។ បញ្ញាយ ឧត្តមោ ថេរោតិ ថេរោ ហុត្វា បញ្ញាយ ឧត្តមោ, សាវកេសុ បញ្ញាយ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ។ ឈាយតីតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ច ឈាយតិ, ពហុលំ សមាបត្តិវិហារេន វិហរតីតិ អត្ថោ។
ឧបេតោ ហោតិ តាវទេតិ យទា យក្ខេន សីសេ បហតោ, តាវទេវ អវិតក្កំ ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិំ
បព្ពតោវ ន វេធតីតិ មោហក្ខយា ភិន្នសព្ពកិលេសោ ភិក្ខុ។ សោ សេលមយបព្ពតោ វិយ អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ ឥដ្ឋាទិនា កេនចិ ន វេធតិ, សព្ពត្ថ និព្ពិការោ ហោតីតិ អត្ថោ។
អថេកទិវសំ ថេរស្ស អសតិយា និវាសនកណ្ណេ ឱលម្ពន្តេ អញ្ញតរោ សាមណេរោ, ‘‘ភន្តេ, បរិមណ្ឌលំ និវាសេតព្ព’’ន្តិ អាហ។ តំ សុត្វា ‘‘ភទ្ទំ តយា សុដ្ឋុ វុត្ត’’ន្តិ សិរសា វិយ សម្បដិច្ឆន្តោ តាវទេវ ថោកំ អបក្កមិត្វា បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វា ‘‘មាទិសានំ អយម្បិ ទោសោយេវា’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនង្គណស្សា’’តិ គាថមាហ។
បុន មរណេ ជីវិតេ ច អត្តនោ សមចិត្តតំ ទស្សេន្តោ ‘‘នាភិនន្ទាមី’’តិអាទិនា ទ្វេ គាថា វត្វា បរេសំ ធម្មំ កថេន្តោ ‘‘ឧភយេន មិទ’’ន្តិអាទិនា គាថាទ្វយមាហ។ តត្ថ ឧភយេនាតិ ឧភយេសុ, ឧភោសុ កាលេសូតិ អត្ថោ។ មិទន្តិ ‘‘បច្ឆា វា បុរេ វា’’តិ មជ្ឈិមវយស្ស បច្ឆា វា ជរាជិណ្ណកាលេ បុរេ វា ទហរកាលេ មរណមេវ មរណំ ឯកន្តិកមេវ។ តស្មា បដិបជ្ជថ សម្មា បដិបត្តិំ បូរេថ វិប្បដិបជ្ជិត្វា មា វិនស្សថ អបាយេសុ មហាទុក្ខំ មានុភវថ។ ខណោ វោ មា ឧបច្ចគាតិ អដ្ឋហិ អក្ខណេហិ វិវជ្ជិតោ អយំ នវមោ ខណោ មា តុម្ហេ អតិក្កមីតិ អត្ថោ។
អថេកទិវសំ អាយស្មន្តំ មហាកោដ្ឋិកំ ទិស្វា តស្ស គុណំ បកាសេន្តោ ‘‘ឧបសន្តោ’’តិអាទិនា តិស្សោ គាថា អភាសិ។ តត្ថ អនុទ្ទេសិកវសេន ‘‘ធុនាតី’’តិ វុត្តមេវត្ថំ បុន ថេរសន្និស្សិតំ កត្វា វទន្តោ ‘‘អប្បាសី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អប្បាសីតិ អធុនា បហាសីតិ អត្ថោ។ អនាយាសោតិ អបរិស្សមោ, កិលេសទុក្ខរហិតោតិ អត្ថោ។ វិប្បសន្នោ អនាវិលោតិ វិប្បសន្នោ អសទ្ធិយាទីនំ អភាវេន សុដ្ឋុ បសន្នចិត្តោ អនាវិលសង្កប្បតាយ អនាវិលោ។
ន វិស្សសេតិ គាថា ទេវទត្តំ សទ្ទហិត្វា តស្ស ទិដ្ឋិំ រោចេត្វា ឋិតេ វជ្ជិបុត្តកេ អារព្ភ វុត្តា។ តត្ថ ន វិស្សសេតិ វិស្សដ្ឋោ ន ភវេយ្យ, ន សទ្ទហេយ្យាតិ អត្ថោ។ ឯកតិយេសូតិ ឯកច្ចេសុ អនវដ្ឋិតសភាវេសុ បុថុជ្ជនេសុ។ ឯវន្តិ យថា តុម្ហេ ‘‘ទេវទត្តោ សម្មា បដិបន្នោ’’តិ វិស្សាសំ អាបជ្ជិត្ថ, ឯវំ។ អគារិសូតិ គហដ្ឋេសុ។ សាធូបិ ហុត្វានាតិ យស្មា បុថុជ្ជនភាវោ នាម
យេសំ កាមច្ឆន្ទាទយោ ចិត្តុបក្កិលេសា អវិគតា, តេ អសាធូ។ យេសំ តេ វិគតា, តេ សាធូតិ ទស្សេតុំ ‘‘កាមច្ឆន្ទោ’’តិ គាថំ វត្វា អសាធារណតោ ឧក្កំសគតំ សាធុលក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស សក្ករិយមានស្សា’’តិអាទិនា គាថាទ្វយំ វុត្តំ។
អសាធារណតោ ‘‘មហាសមុទ្ទោ’’តិអាទិកា គាថា អភាសិ។ តត្ថ មហាសមុទ្ទោតិ សេលោ បព្ពតោ, បុរត្ថិមាទិភេទតោ អនិលោ ច អត្តនោ អចេតនាភាវេន ឥដ្ឋានិដ្ឋំ សហន្តិ, ន បដិសង្ខានពលេន, សត្ថា បន យស្សា អរហត្តុប្បត្តិយា វសេន ឧត្តមេ តាទិភាវេ ឋិតោ ឥដ្ឋាទីសុ សព្ពត្ថ សមោ និព្ពិការោ, តស្សា សត្ថុ វរវិមុត្តិយា អគ្គផលវិមុត្តិយា តេ មហាសមុទ្ទាទយោ ឧបមាយ ឧបមាភាវេន ន យុជ្ជន្តិ កលភាគម្បិ ន ឧបេន្តីតិ អត្ថោ។
ចក្កានុវត្តកោតិ សត្ថារា វត្តិតស្ស ធម្មចក្កស្ស អនុវត្តកោ។ ថេរោតិ អសេក្ខេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគមេន ថេរោ។ មហាញាណីតិ មហាបញ្ញោ។ សមាហិតោតិ ឧបចារប្បនាសមាធិនា អនុត្តរសមាធិនា ច សមាហិតោ។ បឋវាបគ្គិសមានោតិ ឥដ្ឋាទិអារម្មណសន្និបាតេ និព្ពិការតាយ បថវិយា អាបេន អគ្គិនា ច សទិសវុត្តិកោ។ តេនាហ ‘‘ន រជ្ជតិ ន ទុស្សតី’’តិ។
បញ្ញាបារមិតំ បត្តោតិ សាវកញាណស្ស បារមិំ បារកោដិំ បត្តោ។ មហាពុទ្ធីតិ មហាបុថុហាសជវនតិក្ខនិព្ពេធិកភាវប្បត្តាយ មហតិយា ពុទ្ធិយា បញ្ញាយ សមន្នាគតោ។ មហាមតីតិ ធម្មន្វយវេទិតសង្ខាតាយ មហតិយា នយគ្គាហមតិយា សមន្នាគតោ។ យេ ហិ តេ ចតុព្ពិធា, សោឡសវិធា, ចតុចត្តាលីសវិធា, តេសត្តតិវិធា ច បញ្ញប្បភេទា។ តេសំ សព្ពសោ អនវសេសានំ
‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; បុថុបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; ហាសបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; ជវនបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; តិក្ខបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ; និព្ពេធិកបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៩៣)។
តត្ថាយំ បណ្ឌិតភាវាទីនំ វិភាគវិភាវនា។ ធាតុកុសលតា, អាយតនកុសលតា, បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតា, ឋានាដ្ឋានកុសលតាតិ
‘‘កតមា មហាបញ្ញា? មហន្តេ អត្ថេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ ធម្មេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តា និរុត្តិយោ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ បដិភានានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សីលក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សមាធិក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ បញ្ញាក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ វិមុត្តិក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ ឋានាដ្ឋានានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តា វិហារសមាបត្តិយោ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ អរិយសច្ចានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សតិបដ្ឋានេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សម្មប្បធានេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ ឥទ្ធិបាទេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ ពលានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ ពោជ្ឈង្គេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ អរិយមគ្គេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តានិ សាមញ្ញផលានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តា អភិញ្ញាយោ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តំ បរមត្ថំ និព្ពានំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា។
‘‘កតមា បុថុបញ្ញា? បុថុនានាខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា
‘‘កតមា ហាសបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ សីលានិ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ…បេ.… បាមោជ្ជពហុលោ ឥន្ទ្រិយសំវរំ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ…បេ.… បាមោជ្ជពហុលោ ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ…បេ.… បាមោជ្ជពហុលោ ជាគរិយានុយោគំ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ…បេ.… បាមោជ្ជពហុលោ សីលក្ខន្ធំ…បេ.… សមាធិក្ខន្ធំ, បញ្ញាក្ខន្ធំ, វិមុត្តិក្ខន្ធំ, វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ បរិបូរេតីតិ…បេ.… បដិវិជ្ឈតីតិ។ វិហារសមាបត្តិយោ បរិបូរេតីតិ, អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតីតិ, សតិបដ្ឋានេ ភាវេតីតិ, សម្មប្បធានេ ភាវេតីតិ, ឥទ្ធិបាទេ ភាវេតីតិ, ឥន្ទ្រិយានិ ភាវេតីតិ, ពលានិ ភាវេតីតិ, ពោជ្ឈង្គេ ភាវេតីតិ, អរិយមគ្គំ ភាវេតីតិ…បេ.… សាមញ្ញផលានិ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ អភិញ្ញាយោ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា; ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ បរមត្ថំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា។
‘‘កតមា
‘‘រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន, អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា…បេ.… វេទនា…បេ.… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ… ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន, អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។
‘‘រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។ វេទនា…បេ.… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ… ចក្ខុ…បេ.… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា។
‘‘កតមា តិក្ខបញ្ញា? ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា, ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តីករោតិ
‘‘កតមា និព្ពេធិកបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតិ ឧត្តាសពហុលោ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ អរតិពហុលោ អនភិរតិពហុលោ ពហិមុខោ ន រមតិ សព្ពសង្ខារេសុ, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ ទោសក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ មោហក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា; អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ កោធំ…បេ.… ឧបនាហំ…បេ.… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា’’តិ (បដិ. ម. ៣.៦-៧)។
ឯវំ យថាវុត្តវិភាគាយ មហតិយា បញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា ‘‘មហាពុទ្ធី’’តិ វុត្តំ។
អបិច អនុបទធម្មវិបស្សនាវសេនាបិ ឥមស្ស ថេរស្ស មហាបញ្ញតា វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, អឌ្ឍមាសំ អនុបទធម្មវិបស្សនំ វិបស្សតិ។ តត្រិទំ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តស្ស អនុបទធម្មវិបស្សនាយ ហោតិ។
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ យេ ច បឋមេ ឈានេ ធម្មា វិតក្កោ ច…បេ.… ចិត្តេកគ្គតា ច ផស្សោ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ចិត្តំ ឆន្ទោ
‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា…បេ.… ទុតិយំ ឈានំ…
‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ។ សោ តាយ សមាបត្តិយា សតោ វុដ្ឋហតិ, សោ តាយ សមាបត្តិយា សតោ វុដ្ឋហិត្វា យេ ធម្មា អតីតា និរុទ្ធា វិបរិណតា, តេ ធម្មេ សមនុបស្សតិ ‘ឯវំ កិរ មេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’តិ។ សោ តេសុ ធម្មេសុ អនុបាយោ អនបាយោ អនិស្សិតោ អប្បដិពទ្ធោ វិប្បមុត្តោ វិសំយុត្តោ វិមរិយាទីកតេន ចេតសា វិហរតិ, សោ ‘នត្ថិ ឧត្តរិ
‘‘យំ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, សម្មា វទមានោ វទេយ្យ ‘វសិប្បត្តោ បារមិប្បត្តោ អរិយស្មិំ សីលស្មិំ, វសិប្បត្តោ បារមិប្បត្តោ អរិយស្មិំ សមាធិស្មិំ, វសិប្បត្តោ បារមិប្បត្តោ អរិយាយ បញ្ញាយ, វសិប្បត្តោ បារមិប្បត្តោ អរិយាយ វិមុត្តិយា’តិ។ សារិបុត្តមេវេតំ សម្មា វទមានោ វទេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.៩៣-៩៧)។
ឯវំ មហាបុថុហាសជវនតិក្ខនិព្ពេធិកភាវប្បត្តាយ មហតិយា ពុទ្ធិយា សមន្នាគតត្តា ថេរោ មហាពុទ្ធីតិ អត្ថោ។ ធម្មន្វយវេទិតា បនស្ស សម្បសាទនីយសុត្តេន (ទី. និ. ៣.១៤១ អាទយោ) ទីបេតព្ពា។ តត្ថ ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសទិសោ ថេរស្ស នយគ្គាហោ វុត្តោ។ អជឡោ ជឡសមានោតិ សាវកេសុ បញ្ញាយ ឧក្កំសគតត្តា សព្ពថាបិ អជឡោ សមានោ បរមប្បិច្ឆតាយ អត្តានំ អជានន្តំ វិយ កត្វា, ទស្សនេន ជឡសទិសោ មន្ទសរិក្ខោ កិលេសបរិឡាហាភាវេន និព្ពុតោ សីតិភូតោ សទា ចរតិ និច្ចំ វិហរតីតិ អត្ថោ។
បរិចិណ្ណោតិ
សម្បាទេថប្បមាទេនាតិ អយំ បន អត្តនោ បរិនិព្ពានកាលេ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ ឱវាទទានវសេន ភាសិតា។ សាបិ វុត្តត្ថាយេវាតិ។
សារិបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. អានន្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា
បិសុណេន ច កោធនេនាតិអាទិកា អាយស្មតោ អានន្ទត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ សត្ថុ វេមាតិកភាតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សុមនោតិស្ស នាមំ អហោសិ។ បិតា បនស្ស អានន្ទរាជា នាម។ សោ អត្តនោ បុត្តស្ស សុមនកុមារស្ស វយប្បត្តស្ស ហំសវតិតោ វីសយោជនសតេ ឋានេ ភោគនគរំ អទាសិ។ សោ កទាចិ កទាចិ អាគន្ត្វា អត្តានញ្ច
តេន សមយេន បច្ចន្តោ កុបិតោ អហោសិ។ កុមារោ តស្ស កុបិតភាវំ រញ្ញោ អនារោចេត្វា សយមេវ តំ វូបសមេតិ។ តំ សុត្វា រាជា តុដ្ឋមានសោ បុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘វរំ តេ, តាត ទម្មិ, វរំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ។ កុមារោ ‘‘សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច តេមាសំ ឧបដ្ឋហន្តោ ជីវិតំ អវញ្ឈំ កាតុំ ឥច្ឆាមី’’តិ អាហ។ ‘‘ឯតំ ន សក្កា, អញ្ញំ វទេហី’’តិ។ ‘‘ទេវ, ខត្តិយានំ ទ្វេកថា នាម នត្ថិ, ឯតទេវ មេ ទេហិ, ន មយ្ហំ អញ្ញេន អត្ថោ’’តិ។ ‘‘សចេ សត្ថា អនុជានាតិ, ទិន្នមេវា’’តិ។ សោ ‘‘សត្ថុ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ វិហារំ គតោ។
តេន ច សមយេន ភគវា ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋោ ហោតិ។ សោ ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ទស្សនាយ អាគតោ, ទស្សេថ មេ ភគវន្ត’’ន្តិ អាហ។ ភិក្ខូ ‘‘សុមនោ នាម ថេរោ សត្ថុ ឧបដ្ឋាកោ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាហី’’តិ អាហំសុ។ សោ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘សត្ថារំ, ភន្តេ, មេ ទស្សេថា’’តិ អាហ។ អថ ថេរោ តស្ស បស្សន្តស្សេវ
ភគវាបិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ។ រាជបុត្តោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, បដិសន្ថារំ កត្វា, អយំ, ភន្តេ, ថេរោ តុម្ហាកំ សាសនេ វល្លភោ មញ្ញេតិ។ ‘‘អាម កុមារ, វល្លភោ’’តិ? ‘‘កិំ កត្វា, ភន្តេ, ឯស វល្លភោ ហោតី’’តិ?‘‘ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា’’តិ។ ‘‘ភគវា
រាជា ភគវន្តំ ភោជេត្វា ‘‘ភគវា សុមនស្ស កិច្ចំ និដ្ឋិតំ, តុម្ហាកំ គមនំ បច្ចាសីសតី’’តិ អាហ។ ភគវា សតសហស្សភិក្ខុបរិវុតោ យោជនេ យោជនេ វិហារេសុ វសមានោ អគមាសិ។ កុមារោ ‘‘សត្ថា អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា យោជនំ បច្ចុគ្គន្ត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានោ សតសហស្សេន កីតេ សោភនេ នាម ឧយ្យានេ សតសហស្សេន ការិតំ វិហារំ បវេសេត្វា –
‘‘សតសហស្សេន មេ កីតំ, សតសហស្សេន មាបិតំ;
សោភនំ នាម ឧយ្យានំ, បដិគ្គណ្ហ មហាមុនី’’តិ។ –
តំ
សោបិ
កប្បសតសហស្សំ បន តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ករោន្តោវ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ អមិតោទនសក្កស្ស គេហេ និព្ពត្តិ។ តស្ស សព្ពេ ញាតកេ អានន្ទិតេ ករោន្តោ ជាតោតិ អានន្ទោត្វេវ នាមំ អហោសិ។ សោ អនុក្កមេន វយប្បត្តោ កតាភិនិក្ខមនេ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ បឋមំ កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា តតោ និក្ខន្តេ ភគវតិ តស្ស បរិវារត្ថំ បព្ពជិតុំ និក្ខន្តេហិ ភទ្ទិយាទីហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស មន្តាណិបុត្តស្ស សន្តិកេ ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។
តេន ច សមយេន ភគវតោ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សានិ អនិពទ្ធឧបដ្ឋាកា អហេសុំ។ ឯកទា នាគសមាលោ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរិ, ឯកទា នាគិតោ, ឯកទា ឧបវានោ, ឯកទា សុនក្ខត្តោ, ឯកទា ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោ, ឯកទា សាគតោ, ឯកទា មេឃិយោ, តេ យេភុយ្យេន សត្ថុ ចិត្តំ នារាធយិំសុ។ អថេកទិវសំ ភគវា គន្ធកុដិបរិវេណេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសិន្នោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, ឥទានិម្ហិ មហល្លកោ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ‘ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមា’តិ វុត្តេ អញ្ញេន គច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ មយ្ហំ បត្តចីវរំ
ថេរោ ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ, ភគវា អត្តនា លទ្ធំ បណីតចីវរំ ន ទស្សតិ, បណីតបិណ្ឌបាតំ ន ទស្សតិ, ឯកគន្ធកុដិយំ វសិតុំ ន ទស្សតិ, និមន្តនំ គហេត្វា ន គមិស្សតិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘ឯត្តកេ គុណេ លភតោ សត្ថុ ឧបដ្ឋានេ កោ ភារោ’’តិ ឧបវាទមោចនត្ថំ ឥមេ ចត្តារោ បដិក្ខេបា ច – ‘‘សចេ, ភន្តេ, ភគវា មយា គហិតនិមន្តនំ គមិស្សតិ, សចាហំ ទេសន្តរតោ អាគតាគតេ តាវទេវ ទស្សេតុំ លច្ឆាមិ; យទា មេ កង្ខា ឧប្បជ្ជតិ, តាវទេវ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិតុំ លច្ឆាមិ, សចេ ភគវា បរម្មុខា ទេសិតំ ធម្មំ បុន មយ្ហំ កថេស្សតិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ‘‘ឯត្តកម្បិ សត្ថុ សន្តិកេ អនុគ្គហំ ន លភតី’’តិ ឧបវាទមោចនត្ថញ្ចេវ ធម្មភណ្ឌាគារិកភាវបារមីបូរណត្ថញ្ច ឥមា ចតស្សោ អាយាចនា ចាតិ អដ្ឋ វរេ គហេត្វា និពទ្ធុបដ្ឋាកោ អហោសិ។ តស្សេវ ឋានន្តរស្ស អត្ថាយ កប្បសតសហស្សំ បូរិតានំ បារមីនំ ផលំ បាបុណិ។ សោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសពលំ ទុវិធេន ឧទកេន, តិវិធេន ទន្តកដ្ឋេន, ហត្ថបាទបរិកម្មេន បិដ្ឋិបរិកម្មេន, គន្ធកុដិបរិវេណសម្មជ្ជនេនាតិ ឯវមាទីហិ កិច្ចេហិ ឧបដ្ឋហន្តោ ‘‘ឥមាយ នាម វេលាយ សត្ថុ ឥទំ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឥទំ នាម កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ទិវសភាគំ សន្តិកាវចរោ ហុត្វា, រត្តិភាគេ មហន្តំ ទណ្ឌទីបិកំ គហេត្វា គន្ធកុដិបរិវេណំ នវ វារេ អនុបរិយាយតិ, សត្ថរិ បក្កោសន្តេ បដិវចនទានាយ ថិនមិទ្ធវិនោទនត្ថំ។
អថ នំ សត្ថា ជេតវនេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ អនេកបរិយាយេន បសំសិត្វា ‘‘ពហុស្សុតានំ សតិមន្តានំ គតិមន្តានំ ធិតិមន្តានំ ឧបដ្ឋាកានញ្ច ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ។ ឯវំ សត្ថារា បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ ចតូហិ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មេហិ សមន្នាគតោ សត្ថុ ធម្មកោសារក្ខោ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១.៦៤៤-៦៦៣) –
‘‘អារាមទ្វារា និក្ខម្ម, បទុមុត្តរោ មហាមុនិ;
វស្សេន្តោ អមតំ វុដ្ឋិំ, និព្ពាបេសិ មហាជនំ។
‘‘សតសហស្សំ តេ ធីរា, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;
បរិវារេន្តិ សម្ពុទ្ធំ, ឆាយាវ អនបាយិនី។
‘‘ហត្ថិក្ខន្ធគតោ អាសិំ, សេតច្ឆត្តំ វរុត្តមំ;
សុចារុរូបំ ទិស្វាន, វិត្តិ មេ ឧទបជ្ជថ។
‘‘ឱរុយ្ហ ហត្ថិខន្ធម្ហា, ឧបគច្ឆិំ នរាសភំ;
រតនាមយឆត្តំ មេ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស ធារយិំ។
‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, បទុមុត្តរោ មហាឥសិ;
តំ កថំ ឋបយិត្វាន, ឥមា គាថា អភាសថ។
‘‘យោ សោ ឆត្តមធារេសិ, សោណ្ណាលង្ការភូសិតំ;
តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណោថ មម ភាសតោ។
‘‘ឥតោ គន្ត្វា អយំ បោសោ, តុសិតំ អាវសិស្សតិ;
អនុភោស្សតិ សម្បត្តិំ, អច្ឆរាហិ បុរក្ខតោ។
‘‘ចតុតិំសតិក្ខត្តុញ្ច, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;
ពលាធិបោ អដ្ឋសតំ, វសុធំ អាវសិស្សតិ។
‘‘អដ្ឋបញ្ញាសក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ;
បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, មហិយា ការយិស្សតិ។
‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ
គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ។
‘‘សក្យានំ កុលកេតុស្ស, ញាតិពន្ធុ ភវិស្សតិ;
អានន្ទោ នាម នាមេន, ឧបដ្ឋាកោ មហេសិនោ។
‘‘អាតាបី
និវាតវុត្តិ អត្ថទ្ធោ, សព្ពបាឋី ភវិស្សតិ។
‘‘បធានបហិតត្តោ សោ, ឧបសន្តោ និរូបធិ;
សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ។
‘‘សន្តិ អារញ្ញកា នាគា, កុញ្ជរា សដ្ឋិហាយនា;
តិធាបភិន្នា មាតង្គា, ឦសាទន្តា ឧរូឡ្ហវា។
‘‘អនេកសតសហស្សា, បណ្ឌិតាបិ មហិទ្ធិកា;
សព្ពេ តេ ពុទ្ធនាគស្ស, ន ហោន្តុបណិធិម្ហិ តេ។
‘‘អាទិយា មេ នមស្សាមិ, មជ្ឈិមេ អថ បច្ឆិមេ;
បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ពុទ្ធសេដ្ឋំ ឧបដ្ឋហិំ។
‘‘អាតាបី និបកោ ចាបិ, សម្បជានោ បដិស្សតោ;
សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, សេខភូមីសុ កោវិទោ។
‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ កម្មមភិនីហរិំ;
តាហំ ភូមិមនុប្បត្តោ, ឋិតា សទ្ធម្មមាចលា។
‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
ឆឡភិញ្ញោ បន ហុត្វា សង្គីតិមណ្ឌបំ បវិសិត្វា ធម្មំ សង្គាយន្តោ តត្ថ តត្ថ ភិក្ខូនំ ឱវាទទានវសេន អត្តនោ បដិបត្តិទីបនាទិវសេន ច ភាសិតគាថា ឯកជ្ឈំ កត្វា អនុក្កមេវ ខុទ្ទកនិកាយសង្គាយនកាលេ ថេរគាថាសុ សង្គីតិំ អារោបេន្តោ –
១០១៧.
‘‘បិសុណេន ច កោធនេន ច, មច្ឆរិនា ច វិភូតនន្ទិនា;
សខិតំ ន ករេយ្យ បណ្ឌិតោ, បាបោ កាបុរិសេន សង្គមោ។
១០១៨.
‘‘សទ្ធេន
សខិតំ ករេយ្យ បណ្ឌិតោ, ភទ្ទោ សប្បុរិសេន សង្គមោ។
១០១៩.
‘‘បស្ស ចិត្តកតំ ពិម្ពំ, អរុកាយំ សមុស្សិតំ;
អាតុរំ ពហុសង្កប្បំ, យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតិ។
១០២០.
‘‘បស្ស ចិត្តកតំ រូបំ, មណិនា កុណ្ឌលេន ច;
អដ្ឋិតចេន ឱនទ្ធំ, សហ វត្ថេហិ សោភតិ។
១០២១.
‘‘អលត្តកកតា បាទា, មុខំ ចុណ្ណកមក្ខិតំ;
អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ។
១០២២.
‘‘អដ្ឋបទកតា កេសា, នេត្តា អញ្ជនមក្ខិតា;
អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ។
១០២៣.
‘‘អញ្ជនីវ
អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ។
‘‘ឱទហិ មិគវោ បាសំ, នាសទា វាគុរំ មិគោ;
ភុត្វា និវាបំ គច្ឆាម, កន្ទន្តេ មិគពន្ធកេ។
‘‘ឆិន្នោ បាសោ មិគវស្ស, នាសទា វាគុរំ មិគោ;
ភុត្វា និវាបំ គច្ឆាម, សោចន្តេ មិគលុទ្ទកេ។
១០២៤.
‘‘ពហុស្សុតោ
បន្នភារោ វិសញ្ញុត្តោ, សេយ្យំ កប្បេតិ គោតមោ។
១០២៥.
‘‘ខីណាសវោ វិសញ្ញុត្តោ, សង្គាតីតោ សុនិព្ពុតោ;
ធារេតិ អន្តិមំ ទេហំ, ជាតិមរណបារគូ។
១០២៦.
‘‘យស្មិំ បតិដ្ឋិតា ធម្មា, ពុទ្ធស្សាទិច្ចពន្ធុនោ;
និព្ពានគមនេ មគ្គេ, សោយំ តិដ្ឋតិ គោតមោ។
១០២៧.
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ។
១០២៨.
‘‘អប្បស្សុតាយំ
មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តិ, បញ្ញា តស្ស ន វឌ្ឍតិ។
១០២៩.
‘‘ពហុស្សុតោ អប្បស្សុតំ, យោ សុតេនាតិមញ្ញតិ;
អន្ធោ បទីបធារោវ, តថេវ បដិភាតិ មំ។
១០៣០.
‘‘ពហុស្សុតំ ឧបាសេយ្យ, សុតញ្ច ន វិនាសយេ;
តំ មូលំ ព្រហ្មចរិយស្ស, តស្មា ធម្មធរោ សិយា។
១០៣១.
‘‘បុព្ពាបរញ្ញូ អត្ថញ្ញូ, និរុត្តិបទកោវិទោ;
សុគ្គហីតញ្ច គណ្ហាតិ, អត្ថញ្ចោបបរិក្ខតិ។
១០៣២.
‘‘ខន្ត្យា ឆន្ទិកតោ ហោតិ, ឧស្សហិត្វា តុលេតិ តំ;
សមយេ សោ បទហតិ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោ។
១០៣៣.
‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ, សប្បញ្ញំ ពុទ្ធសាវកំ;
ធម្មវិញ្ញាណមាកង្ខំ, តំ ភជេថ តថាវិធំ។
១០៣៤.
‘‘ពហុស្សុតោ ធម្មធរោ, កោសារក្ខោ មហេសិនោ;
ចក្ខុ សព្ពស្ស លោកស្ស, បូជនីយោ ពហុស្សុតោ។
១០៣៥.
‘‘ធម្មារាមោ ធម្មរតោ, ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ;
ធម្មំ អនុស្សរំ ភិក្ខុ, សទ្ធម្មា ន បរិហាយតិ។
១០៣៦.
‘‘កាយមច្ឆេរគរុនោ
សរីរសុខគិទ្ធស្ស, កុតោ សមណផាសុតា។
១០៣៧.
‘‘ន បក្ខន្តិ ទិសា សព្ពា, ធម្មា ន បដិភន្តិ មំ;
គតេ កល្យាណមិត្តម្ហិ, អន្ធការំវ ខាយតិ។
១០៣៨.
‘‘អព្ភតីតសហាយស្ស, អតីតគតសត្ថុនោ;
នត្ថិ ឯតាទិសំ មិត្តំ, យថា កាយគតា សតិ។
១០៣៩.
‘‘យេ បុរាណា អតីតា តេ, នវេហិ ន សមេតិ មេ;
ស្វជ្ជ ឯកោវ ឈាយាមិ, វស្សុបេតោវ បក្ខិមា។
១០៤០.
‘‘ទស្សនាយ
មា វារយិត្ថ សោតារោ, បស្សន្តុ សមយោ មមំ។
១០៤១.
‘‘ទស្សនាយ អភិក្កន្តេ, នានាវេរជ្ជកេ បុថុ;
ករោតិ សត្ថា ឱកាសំ, ន និវារេតិ ចក្ខុមា។
១០៤២.
‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, សេខភូតស្ស មេ សតោ;
ន កាមសញ្ញា ឧប្បជ្ជិ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ។
១០៤៣.
‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, សេខភូតស្ស មេ សតោ;
ន ទោសសញ្ញា ឧប្បជ្ជិ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ។
១០៤៤.
‘‘បណ្ណវីសតិ
មេត្តេន កាយកម្មេន, ឆាយាវ អនបាយិនី។
១០៤៥.
‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិំ;
មេត្តេន វចីកម្មេន, ឆាយាវ អនបាយិនី។
១០៤៦.
‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិំ;
មេត្តេន មនោកម្មេន, ឆាយាវ អនបាយិនី។
១០៤៧.
‘‘ពុទ្ធស្ស ចង្កមន្តស្ស, បិដ្ឋិតោ អនុចង្កមិំ;
ធម្មេ ទេសិយមានម្ហិ, ញាណំ មេ ឧទបជ្ជថ។
១០៤៨.
‘‘អហំ សករណីយោម្ហិ, សេខោ អប្បត្តមានសោ;
សត្ថុ ច បរិនិព្ពានំ, យោ អម្ហំ អនុកម្បកោ។
១០៤៩.
‘‘តទាសិ យំ ភិំសនកំ, តទាសិ លោមហំសនំ;
សព្ពការវរូបេតេ, សម្ពុទ្ធេ បរិនិព្ពុតេ។
១០៥០.
‘‘ពហុស្សុតោ ធម្មធរោ, កោសារក្ខោ មហេសិនោ;
ចក្ខុ សព្ពស្ស លោកស្ស, អានន្ទោ បរិនិព្ពុតោ។
១០៥១.
‘‘ពហុស្សុតោ
ចក្ខុ សព្ពស្ស លោកស្ស, អន្ធការេ តមោនុទោ។
១០៥២.
‘‘គតិមន្តោ
សទ្ធម្មធារកោ ថេរោ, អានន្ទោ រតនាករោ។
១០៥៣.
‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ;
ឱហិតោ គរុកោ ភារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ បិសុណេន ចាតិ អាទិតោ ទ្វេ គាថា ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ ទេវទត្តបក្ខិយេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំសគ្គំ ករោន្តេ ទិស្វា តេសំ ឱវាទទានវសេន វុត្តា។ តត្ថ បិសុណេនាតិ បិសុណាយ វាចាយ។ តាយ ហិ យុត្តោ បុគ្គលោ ‘‘បិសុណោ’’តិ វុត្តោ យថា នីលគុណយុត្តោ បដោ នីលោតិ។ កោធនេនាតិ កុជ្ឈនសីលេន។ អត្តសម្បត្តិនិគូហណលក្ខណស្ស មច្ឆេរស្ស សម្ភវតោ មច្ឆរិនា។ វិភូតនន្ទិនាតិ សត្តានំ វិភូតំ វិភវនំ វិនាសំ ឥច្ឆន្តេន, វិភូតំ វា វិសុំ ភាវោ ភេទោ, តំ នន្ទនេន, សព្ពមេតំ ទេវទត្តបក្ខិយេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេ ហិ បញ្ចវត្ថុទីបនាយ ពហូ ជនេ សម្មាបដិបន្នេ ភិន្ទន្តា សត្ថរិ ពហិទ្ធតាយ ថទ្ធមច្ឆរិយាទិមច្ឆរិយបកតា មហាជនស្ស មហតោ អនត្ថាយ បដិបជ្ជិំសុ។ សខិតន្តិ សហាយភាវំ សំសគ្គំ ន ករេយ្យ, កិំការណា? បាបោ កាបុរិសេន សង្គមោ កាបុរិសេន បាបបុគ្គលេន សមាគមោ និហីនោ លាមកោ។ យេ ហិស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តិ។ តេសំ ទុចិន្តិតាទិភេទំ ពាលលក្ខណមេវ អាវហតិ, បគេវ វចនករស្ស។ តេនាហ ភគវា – ‘‘យានិ កានិចិ, ភិក្ខវេ, ភយានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សព្ពានិ តានិ ពាលតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, នោ បណ្ឌិតតោ’’តិអាទិ (អ. និ. ៣.១)។
យេន បន សំសគ្គោ កាតព្ពោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធេន ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សទ្ធេនាតិ កម្មកម្មផលសទ្ធាយ ចេវ, រតនត្តយសទ្ធាយ ច សមន្នាគតេន។ បេសលេនាតិ បិយសីលេន សីលសម្បន្នេន។ បញ្ញវតាតិ ឧទយត្ថគាមិនិយា និព្ពេធិកាយ បញ្ញាយ វសេន បញ្ញាសម្បន្នេន។ ពហុស្សុតេនាតិ បរិយត្តិបដិវេធពាហុសច្ចានំ បារិបូរិយា ពហុស្សុតេន។ ភទ្ទោតិ តេន តាទិសេន សាធុនា សង្គមោ ភទ្ទោ សុន្ទរោ កល្យាណោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិភេទំ អត្ថំ អាវហតីតិ អធិប្បាយោ។
បស្ស ចិត្តកតន្តិអាទិកា សត្ត គាថា អត្តនោ រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា កាមសញ្ញំ ឧប្បាទេន្តិយា ឧត្តរាយ នាម ឧបាសិកាយ កាយវិច្ឆន្ទជននត្ថំ ភាសិតា
ពហុស្សុតោ ចិត្តកថីតិអាទិកា ទ្វេ គាថា ថេរេន អរហត្តំ បត្វា ឧទានវសេន ភាសិតា។ តត្ថ បរិចារកោតិ ឧបដ្ឋាកោ។ សេយ្យំ កប្បេតីតិ អរហត្តប្បត្តិសមនន្តរំ សយិតត្តា វុត្តំ។ ថេរោ ហិ ពហុទេវ រត្តិំ ចង្កមេន វីតិនាមេត្វា សរីរំ ឧតុំ គាហាបេតុំ ឱវរកំ បវិសិត្វា សយិតុំ មញ្ចកេ និសិន្នោ បាទា ច ភូមិតោ មុត្តា, អប្បត្តញ្ច សីសំ ពិម្ពោហនំ, ឯត្ថន្តរេ អរហត្តំ បត្វា សយិ។
ខីណាសវោតិ បរិក្ខីណចតុរាសវោ, តតោ ឯវ ចតូហិបិ យោគេហិ វិសំយុត្តោ, រាគសង្គាទីនំ អតិក្កន្តត្តា សង្គាតីតោ, សព្ពសោ កិលេសបរិឡាហស្ស វូបសន្តត្តា សុនិព្ពុតោ សីតិភូតោតិ អត្ថោ។
យស្មិំ បតិដ្ឋិតា ធម្មាតិ ថេរំ ឧទ្ទិស្ស ខីណាសវមហាព្រហ្មុនា ភាសិតា គាថា។ ឧបដ្ឋិតាយ ហិ ធម្មសង្គីតិយា ថេរំ ឧទ្ទិស្ស យេហិ ភិក្ខូហិ ‘‘ឯកោ ភិក្ខុ វិស្សគន្ធំ វាយតី’’តិ វុត្តំ។ អថ ថេរោ អធិគតេ អរហត្តេ សត្តបណ្ណិគុហាទ្វារំ សង្ឃស្ស សាមគ្គីទានត្ថំ អាគតោ, តស្ស ខីណាសវភាវប្បកាសនេន សុទ្ធាវាសមហាព្រហ្មា។ តេ ភិក្ខូ លជ្ជាបេន្តោ ‘‘យស្មិំ បតិដ្ឋិតា ធម្មា’’តិ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ធម្មា តេនេវ អធិគតា បវេទិតា ច បដិវេធបរិយត្តិធម្មា។ យស្មិំ បុរិសវិសេសេ បតិដ្ឋិតា, សោយំ គោត្តតោ គោតមោ ធម្មភណ្ឌាគារិកោ
អថេកទិវសំ គោបកមោគ្គល្លានោ នាម ព្រាហ្មណោ ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘ត្វំ ពហុស្សុតោតិ ពុទ្ធស្ស សាសនេ បាកដោ, កិត្តកា ធម្មា តេ សត្ថារា ភាសិតា, តយា ធារិតា’’តិ? តស្ស ថេរោ បដិវចនំ ទេន្តោ ‘‘ទ្វាសីតី’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ទ្វាសីតិ សហស្សានីតិ យោជនា, ពុទ្ធតោ គណ្ហិន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធតោ ឧគ្គណ្ហិំ ទ្វិសហស្សាធិកានិ អសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ សត្ថុ សន្តិកា អធិគណ្ហិន្តិ អត្ថោ។ ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ ទ្វេ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ ភិក្ខុតោ គណ្ហិំ, ធម្មសេនាបតិអាទីនំ ភិក្ខូនំ សន្តិកា អធិគច្ឆិំ។ ចតុរាសីតិសហស្សានីតិ តទុភយំ សមោធានេត្វា យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោតិ យេ យថាវុត្តបរិមាណា ធម្មក្ខន្ធា មយ្ហំ បគុណា វាចុគ្គតា ជិវ្ហគ្គេ បរិវត្តន្តីតិ។
អថេកទា ថេរោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាធុរេបិ គន្ថធុរេបិ អននុយុត្តំ ឯកំ បុគ្គលំ ទិស្វា ពាហុសច្ចាភាវេ អាទីនវំ បកាសេន្តោ ‘‘អប្បស្សុតាយ’’ន្តិ គាថមាហ។ តត្ថ អប្បស្សុតាយន្តិ ពលិពទ្ទោវ ជីរតីតិ យថា ពលិពទ្ទោ ជីរមានោ វឌ្ឍមានោ នេវ មាតុ ន បិតុ, ន សេសញាតកានំ អត្ថាយ វឌ្ឍតិ, អថ ខោ និរត្ថកមេវ ជីរតិ; ឯវមេវំ អយម្បិ ន ឧបជ្ឈាយវត្តំ ករោតិ, ន អាចរិយវត្តំ, ន អាគន្តុកវត្តាទីនិ, ន ភាវនំ អនុយុញ្ជតិ, និរត្ថកមេវ ជីរតិ។ មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តីតិ យថា ពលិពទ្ទស្ស ‘‘កសនភារវហនាទីសុ អសមត្ថោ ឯសោ’’តិ អរញ្ញេ វិស្សដ្ឋស្ស យថា តថា វិចរន្តស្ស ខាទន្តស្ស បិវន្តស្ស មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តិ; ឯវមេវំ ឥមស្សាបិ ឧបជ្ឈាយាទីហិ វិស្សដ្ឋស្ស សង្ឃំ និស្សាយ ចត្តារោ បច្ចយេ លភិត្វា ឧទ្ធំវិរេចនាទីនិ កត្វា កាយំ បោសេន្តស្ស មំសានិ វឌ្ឍន្តិ ថូលសរីរោ ហុត្វា វិចរតិ។ បញ្ញាតិ លោកិយលោកុត្តរា បនស្ស បញ្ញា ឯកង្គុលិមត្តាបិ ន វឌ្ឍតិ, អរញ្ញេ គច្ឆលតាទីនិ វិយ អស្ស ឆទ្វារានិ និស្សាយ តណ្ហា ចេវ នវវិធមានោ ច វឌ្ឍតីតិ អធិប្បាយោ។
ពហុស្សុតោតិ គាថា អត្តនោ ពាហុសច្ចំ និស្សាយ អញ្ញំ អតិមញ្ញន្តំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស វុត្តា។ តត្ថ សុតេនាតិ សុតហេតុ អត្តនោ ពាហុសច្ចនិមិត្តំ។ អតិមញ្ញតីតិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញតិ អត្តានំ ឧក្កំសេន្តោ បរំ បរិភវតិ។ តថេវាតិ យថា អន្ធោ អន្ធការេ តេលបជ្ជោតំ ធារេន្តោ អាលោកទានេន បរេសំយេវ អត្ថាវហោ
ឥទានិ ពាហុសច្ចេ អានិសំសំ ទស្សេន្តោ ‘‘ពហុស្សុត’’ន្តិ គាថមាហ។ តត្ថ ឧបាសេយ្យាតិ បយិរុបាសេយ្យ។ សុតញ្ច ន វិនាសយេតិ ពហុស្សុតំ បយិរុបាសិត្វា តំ មូលំ ព្រហ្មចរិយស្សាតិ យស្មា ពហុស្សុតំ បយិរុបាសិត្វា លទ្ធំ តំ សុតំ បរិយត្តិពាហុសច្ចំ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស មូលំ បធានការណំ។ តស្មា ធម្មធរោ សិយា វិមុត្តាយតនសីសេ ឋត្វា យថាសុតស្ស ធម្មស្ស ធារណេ បឋមំ បរិយត្តិធម្មធរោ ភវេយ្យ។
ឥទានិ បរិយត្តិពាហុសច្ចេន សាធេតព្ពមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពាបរញ្ញូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ បុព្ពញ្ច អបរញ្ច ជានាតីតិ បុព្ពាបរញ្ញូ។ ឯកិស្សា ហិ គាថាយ បុព្ពភាគេ អបញ្ញាយមានេបិ បុព្ពភាគេ វា បញ្ញាយមានេ អបរភាគេ អបញ្ញាយមានេបិ ‘‘ឥមស្ស អបរភាគស្ស ឥមិនា បុព្ពភាគេន អត្ថញ្ញូ។ និរុត្តិបទកោវិទោតិ និរុត្តិយំ សេសបទេសុបិ ចាតិ ចតូសុបិ បដិសម្ភិទាសុ ឆេកោ។ សុគ្គហីតញ្ច គណ្ហាតីតិ តេនេវ កោវិទភាវេន អត្ថតោ ព្យញ្ជនតោ ច ធម្មំ សុគហិតមេវ កត្វា គណ្ហាតិ។ អត្ថញ្ចោបបរិក្ខតីតិ យថាសុតស្ស យថាបរិយត្តស្ស ធម្មស្ស អត្ថំ ឧបបរិក្ខតិ ‘‘ឥតិ សីលំ, ឥតិ សមាធិ, ឥតិ បញ្ញា, ឥមេ រូបារូបធម្មា’’តិ មនសា អនុបេក្ខតិ។
ខន្ត្យា ឆន្ទិកតោ ហោតីតិ តេសុ មនសា អនុបេក្ខិតេសុ ធម្មេសុ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយា និជ្ឈានំ ខមាបេត្វា រូបបរិគ្គហាទិមុខេន វិបស្សនាភិនិវេសេ ឆន្ទិកតោ ឆន្ទជាតោ ហោតិ។ តថាភូតោ ច វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ ឧស្សហិត្វា តុលេតិ តំតំបច្ចយនាមរូបទស្សនវសេន ឧស្សាហំ កត្វា តតោ បរំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា តុលេតិ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិបិ, ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិបិ, ‘‘អនត្តា’’តិបិ តំ នាមរូបំ តីរេតិ វិបស្សតិ។ សមយេ សោ បទហតិ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោតិ សោ ឯវំ បស្សន្តោ បគ្គហេតព្ពាទិសមយេ ចិត្តស្ស បគ្គណ្ហនាទិនា បទហតិ, បទហន្តោ ច អជ្ឈត្តំ គោចរជ្ឈត្តេ វិបស្សនាសមាធិនា មគ្គសមាធិនា ច សុដ្ឋុ សមាហិតោ ភវេយ្យ, អសមាធានហេតុភូតេ កិលេសេ បជហេយ្យ។ ស្វាយំ គុណោ សព្ពោបិ យស្មា ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ សប្បញ្ញំ ពុទ្ធសាវកំ បយិរុបាសន្តស្ស ហោតិ, តស្មា អសង្ខតំ ធម្មំ អារព្ភ ទុក្ខាទីសុ បរិញ្ញាទិវិសិដ្ឋកិច្ចតាយ ធម្មវិញ្ញាណសង្ខាតំ ធម្មញាណំ អាកង្ខន្តោ តថាវិធំ
ឯវំ ‘‘ពហុស្សុតោ’’តិ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – សុត្តគេយ្យាទិ ពហុ សុតំ ឯតស្សាតិ ពហុស្សុតោ។ តមេវ ទេសនាធម្មំ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ អវិនស្សន្តំ ធារេតីតិ ធម្មធរោ។ តតោ ឯវ មហេសិនោ ភគវតោ ធម្មកោសំ ធម្មរតនំ អារក្ខតីតិ កោសារក្ខោ។ យស្មា សទេវកស្ស លោកស្ស សមទស្សនេន ចក្ខុភូតោ, តស្មា ចក្ខុ សព្ពស្ស លោកស្ស បូជនីយោ មាននីយោតិ, ពហុស្សុតភាវេន ពហុជនស្ស បូជនីយភាវទស្សនត្ថំ និគមនវសេន បុនបិ ‘‘ពហុស្សុតោ’’តិ វុត្តំ។
ឯវរូបំ កល្យាណមិត្តំ លភិត្វាបិ ការកស្សេវ អបរិហានិ, ន អការកស្សាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ធម្មារាមោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ និវាសនដ្ឋេន សមថវិបស្សនាធម្មោ អារាមោ, តស្មិំ ឯវ ធម្មេ រតោ អភិរតោតិ ធម្មរតោ, តស្សេវ ធម្មស្ស បុនប្បុនំ វិចិន្តនេន ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ ធម្មំ អាវជ្ជេន្តោ មនសិ ករោតីតិ អត្ថោ។ អនុស្សរន្តិ តមេវ ធម្មំ អនុស្សរន្តោ។ សទ្ធម្មាតិ ឯវរូបោ
អថេកទិវសំ កាយេ អវីតរាគំ កុសីតំ ហីនវីរិយំ កោសល្លាយា តិ នាមំ ភិក្ខុំ សំវេជេន្តោ ‘‘កាយមច្ឆេរគរុនោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ កាយមច្ឆេរគរុនោតិ ‘‘កាយទឡ្ហីពហុលស្ស កាយេ មមត្តស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយានម្បិ កាយេន កត្តព្ពំ កិញ្ចិ អកត្វា វិចរន្តស្ស។ ហិយ្យមានេតិ អត្តនោ កាយេ ជីវិតេ ច ខណេ ខណេ បរិហិយ្យមានេ។ អនុដ្ឋហេតិ សីលាទីនំ បរិបូរណវសេន ឧដ្ឋានវីរិយំ ន ករេយ្យ។ សរីរសុខគិទ្ធស្សាតិ អត្តនោ សរីរស្ស សុខាបនេនេវ គេធំ អាបន្នស្ស។ កុតោ សមណផាសុតាតិ ឯវរូបស្ស បុគ្គលស្ស សាមញ្ញវសេន កុតោ សុខវិហារោ, ផាសុវិហារោ ន តស្ស វិជ្ជតីតិ អត្ថោ។
ន បក្ខន្តីតិអាទិកា អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ធម្មសេនាបតិនោ បរិនិព្ពុតភាវំ សុត្វា ថេរេន ភាសិតា។ តត្ថ ន បក្ខន្តិ ទិសា សព្ពាតិ បុរត្ថិមាទិភេទា ធម្មា ន បដិភន្តិ មន្តិ បុព្ពេ សុដ្ឋុ បគុណាបិ បរិយត្តិធម្មា ឥទានិ សក្កច្ចំ សមន្នាហរិយមានាបិ មយ្ហំ ន ឧបដ្ឋហន្តិ។ គតេ កល្យាណមិត្តម្ហីតិ សទេវកស្ស លោកស្ស កល្យាណមិត្តភូតេ ធម្មសេនាបតិម្ហិ អនុបាទិសេសនិព្ពានំ គតេ។ អន្ធការំវ ខាយតីតិ សព្ពោបាយំ លោកោ អន្ធការោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ។
អព្ភតីតសហាយស្សាតិ អតីតគតសត្ថុនោតិ អាយស្មតោ អតីតោ ហុត្វា និព្ពានគតសត្ថុកស្ស, សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេតិ អត្ថោ។ យថា កាយគតា សតីតិ កាយគតាសតិភាវនា តក្ករស្ស យថា ឯកន្តហិតាវហា, ឯវំ ឯតាទិសំ អនាថស្ស បុគ្គលស្ស ឯកន្តហិតាវហំ អញ្ញំ មិត្តំ នាម នត្ថិ, សនាថស្ស អញ្ញាបិ ភាវនា ហិតាវហា ឯវាតិ អធិប្បាយោ។
បុរាណាតិ បោរាណា, សារិបុត្តាទិកេ កល្យាណមិត្តេ សន្ធាយ វទតិ។ នវេហីតិ នវកេហិ។ ន សមេតិ មេតិ មយ្ហំ ចិត្តំ ន សមាគច្ឆតិ, ន តេ មម ចិត្តំ អារាធេន្តីតិ អត្ថោ។ ស្វជ្ជ ឯកោវ ឈាយាមីតិ សោហំ អជ្ជ វុឌ្ឍតរេហិ វិរហិតោ ឯកោវ ហុត្វា ឈាយាមិ ឈានបសុតោ ហោមិ។ វស្សុបេតោតិ វស្សកាលេ កុលាវកំ ឧបេតោ បក្ខី វិយ។ ‘‘វាសុបេតោ’’តិបិ បាឡិ, វាសំ ឧបគតោតិ អត្ថោ។
ទស្សនាយ អភិក្កន្តេតិ គាថា សត្ថារា ភាសិតា។ តស្សត្ថោ – មម ទស្សនាយ អភិក្កន្តេ នានាវិធវិទេសបវាសិកពហុជនេ, អានន្ទ, មម ឧបសង្កមនំ មា វារេសិ។ កស្មា? តេ សោតារោ ធម្មស្ស, មមំ បស្សន្តុ, អយមេវ ទស្សនាយ សមយោតិ។
តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘ទស្សនាយ អភិក្កន្តេ’’តិ អបរំ គាថមាហ។ ឥមាយ ហិ គាថាយ សម្ពន្ធត្ថំ បុរិមគាថា ឥធ និក្ខិត្តា។ តេនេវ សចាហំ ទេសន្តរតោ អាគតាគតេ តាវទេវ ទស្សេតុំ លច្ឆាមីតិ ឯតស្ស បទស្ស អត្ថសិទ្ធិំ ទស្សេតិ។
បណ្ណវីសតិ វស្សានីតិ បញ្ច គាថា អត្តនោ អគ្គុបដ្ឋាកភាវំ ទីបេតុំ វុត្តា។ អារទ្ធកម្មដ្ឋានភាវេន ហិ សត្ថុ ឧបដ្ឋានបសុតភាវេន ច ថេរស្ស បណ្ណវីសតិ វស្សានីតិ បញ្ចវីសតិ សំវច្ឆរានិ។ សេខភូតស្ស មេ សតោតិ សេខភូមិយំ សោតាបត្តិផលេ ឋិតស្ស មេ សតោ។ កាមសញ្ញាតិ កាមសហគតា សញ្ញា ន ឧប្បជ្ជិ, ឯត្ថ ច កាមសញ្ញាទិអនុប្បត្តិវចនេន អត្តនោ អាសយសុទ្ធិំ ទស្សេតិ, ‘‘មេត្តេន កាយកម្មេនា’’តិអាទិនា បយោគសុទ្ធិំ។ តត្ថ គន្ធកុដិយំ បរិភណ្ឌករណាទិនា សត្ថុ វត្តបដិវត្តករណេន ច មេត្តំ កាយកម្មំ វេទិតព្ពំ, ធម្មទេសនាកាលារោចនាទិនា មេត្តំ វចីកម្មំ, រហោគតស្ស សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស ហិតូបសំហារមនសិការេន មេត្តំ មនោកម្មំ។ ញាណំ មេ ឧទបជ្ជថាតិ អត្តនោ សេក្ខភូមិបត្តិមាហ។
អហំ សករណីយោម្ហីតិ សត្ថុ បរិនិព្ពានេ ឧបដ្ឋិតេ មណ្ឌលមាឡំ បវិសិត្វា កបិសីសំ អាលម្ពិត្វា សោកាភិភូតេន វុត្តគាថា សករណីយោម្ហីតិ ទុក្ខបរិជាននាទិនា ករណីយេន សករណីយោ អម្ហិ។ អប្បត្តមានសោតិ អនធិគតារហត្តោ។ សត្ថុ ច បរិនិព្ពានន្តិ មយ្ហំ សត្ថុ បរិនិព្ពានញ្ច ឧបដ្ឋិតំ។ យោ អម្ហំ អនុកម្បកោតិ យោ សត្ថា មយ្ហំ អនុគ្គាហកោ។
តទាសិ យំ ភិំសនកន្តិ គាថា សត្ថុ បរិនិព្ពានកាលេ បថវីកម្បនទេវទុន្ទុភិផលនាទិកេ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគេន វុត្តគាថា។
ពហុស្សុតោតិអាទិកា តិស្សោ គាថា ថេរំ បសំសន្តេហិ សង្គីតិការេហិ ឋបិតា។ តត្ថ គតិមន្តោតិ អសទិសាយ ញាណគតិយា សមន្នាគតោ។ សតិមន្តោតិ បរមេន សតិនេបក្កេន សមន្នាគតោ។ ធិតិមន្តោតិ អសាធារណាយ ព្យញ្ជនត្ថាវធារណសមត្ថាយ ធិតិសម្បត្តិយា សមន្នាគតោ។ អយញ្ហិ ថេរោ ឯកបទេយេវ រតនាករោតិ សទ្ធម្មរតនស្ស អាករភូតោ។
បរិចិណ្ណោតិ គាថា បរិនិព្ពានកាលេ ថេរេន ភាសិតា, សា វុត្តត្ថា ឯវ។
អានន្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តិំសនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។