៦. ឆក្កនិបាតោ
១. ឧរុវេលកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា
ឆក្កនិបាតេ ទិស្វាន បាដិហីរានីតិអាទិកា អាយស្មតោ ឧរុវេលកស្សបត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា, វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ មហាបរិសានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា មហាទានំ ទត្វា បណិធានមកាសិ។ ភគវា ចស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា, ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ មហាបរិសានំ អគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ។
សោ ឧរុវេលកស្សបោ នាម ជាតោ មហាគង្គានទីវង្កេ បព្ពជិតោ នទីកស្សបោ នាម ជាតោ, គយាសីសេ បព្ពជិតោ គយាកស្សបោ នាម ជាតោ។
ឯវំ តេសុ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តត្ថ តត្ថ វសន្តេសុ ពហូនំ ទិវសានំ អច្ចយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា, បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ អនុក្កមេន ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា, បញ្ចវគ្គិយត្ថេរេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា យសប្បមុខេ បញ្ចបញ្ញាស សហាយកេ វិនេត្វា សដ្ឋិ អរហន្តេ ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ វិស្សជ្ជេត្វា, ភទ្ទវគ្គិយេ វិនេត្វា ឧរុវេលកស្សបស្ស
សត្ថា តំ សមណសហស្សំ អាទាយ គយាសីសំ គន្ត្វា បិដ្ឋិបាសាណេ និសិន្នោ អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ សព្ពេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ។ តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.២៥១-២៩៥) –
‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពលោកវិទូ មុនិ;
ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា។
‘‘ឱវាទកោ វិញ្ញាបកោ, តារកោ សព្ពបាណិនំ;
ទេសនាកុសលោ ពុទ្ធោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ។
‘‘អនុកម្បកោ ការុណិកោ, ហិតេសី សព្ពបាណិនំ;
សម្បត្តេ តិត្ថិយេ សព្ពេ, បញ្ចសីលេ បតិដ្ឋបិ។
‘‘ឯវំ និរាកុលំ អាសិ, សុញ្ញតំ តិត្ថិយេហិ ច;
វិចិត្តំ អរហន្តេហិ, វសីភូតេហិ តាទិភិ។
‘‘រតនានដ្ឋបញ្ញាសំ, ឧគ្គតោ សោ មហាមុនិ;
កញ្ចនគ្ឃិយសង្កាសោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ។
‘‘វស្សសតសហស្សានិ, អាយុ វិជ្ជតិ តាវទេ;
តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ។
‘‘តទាហំ ហំសវតិយា, ព្រាហ្មណោ សាធុសម្មតោ;
ឧបេច្ច លោកបជ្ជោតំ, អស្សោសិំ ធម្មទេសនំ។
‘‘តទា មហាបរិសតិំ, មហាបរិសសាវកំ;
ឋបេន្តំ ឯតទគ្គម្ហិ, សុត្វាន មុទិតោ អហំ។
‘‘មហតា បរិវារេន, និមន្តេត្វា មហាជិនំ;
ព្រាហ្មណានំ សហស្សេន, សហទានមទាសហំ។
‘‘មហាទានំ ទទិត្វាន, អភិវាទិយ នាយកំ;
ឯកមន្តំ ឋិតោ ហដ្ឋោ, ឥទំ វចនមព្រវិំ។
‘‘តយិ
បរិសា មហតី ហោតុ, និព្ពត្តស្ស តហិំ តហិំ។
‘‘តទា
ករវីករុតោ សត្ថា, ឯតំ បស្សថ ព្រាហ្មណំ។
‘‘ហេមវណ្ណំ មហាពាហុំ, កមលាននលោចនំ;
ឧទគ្គតនុជំ ហដ្ឋំ, សទ្ធវន្តំ គុណេ មម។
‘‘ឯស បត្ថយតេ ឋានំ, សីហឃោសស្ស ភិក្ខុនោ;
អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, លច្ឆសេ តំ មនោរថំ។
‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;
គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ។
‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;
កស្សបោ នាម គោត្តេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ។
‘‘ឥតោ ទ្វេនវុតេ កប្បេ, អហុ សត្ថា អនុត្តរោ;
អនូបមោ អសទិសោ, ផុស្សោ លោកគ្គនាយកោ។
‘‘សោ ច សព្ពំ តមំ ហន្ត្វា, វិជដេត្វា មហាជដំ;
វស្សតេ អមតំ វុដ្ឋិំ, តប្បយន្តោ សទេវកំ។
‘‘តទា ហិ ពារាណសិយំ, រាជាបច្ចា អហុម្ហសេ;
ភាតរោម្ហ តយោ សព្ពេ, សំវិសដ្ឋាវ រាជិនោ។
‘‘វីរង្គរូបា ពលិនោ, សង្គាមេ អបរាជិតា;
តទា កុបិតបច្ចន្តោ, អម្ហេ អាហ មហីបតិ។
‘‘ឯថ គន្ត្វាន បច្ចន្តំ, សោធេត្វា អដ្ដវីពលំ;
ខេមំ វិជិរិតំ កត្វា, បុន ទេថាតិ ភាសថ។
‘‘តតោ
ឧបដ្ឋានាយ អម្ហាកំ, សាធយិស្សាម វោ តតោ។
‘‘តតោ មយំ លទ្ធវរា, ភូមិបាលេន បេសិតា;
និក្ខិត្តសត្ថំ បច្ចន្តំ, កត្វា បុនរុបេច្ច តំ។
‘‘យាចិត្វា
មុនិវីរំ លភិត្វាន, យាវជីវំ យជិម្ហ តំ។
‘‘មហគ្ឃានិ ច វត្ថានិ, បណីតានិ រសានិ ច;
សេនាសនានិ រម្មានិ, ភេសជ្ជានិ ហិតានិ ច។
‘‘ទត្វា សសង្ឃមុនិនោ, ធម្មេនុប្បាទិតានិ នោ;
សីលវន្តោ ការុណិកា, ភាវនាយុត្តមានសា។
‘‘សទ្ធា បរិចរិត្វាន, មេត្តចិត្តេន នាយកំ;
និព្ពុតេ តម្ហិ លោកគ្គេ, បូជំ កត្វា យថាពលំ។
‘‘តតោ ចុតា សន្តុសិតំ, គតា តត្ថ មហាសុខំ;
អនុភូតា មយំ សព្ពេ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ។
‘‘មាយាការោ យថា រង្គេ, ទស្សេសិ វិកតិំ ពហុំ;
តថា ភវេ ភមន្តោហំ, វិទេហាធិបតី អហុំ។
‘‘គុណាចេលស្ស វាក្យេន, មិច្ឆាទិដ្ឋិគតាសយោ;
នរកំ មគ្គមារូឡ្ហោ, រុចាយ មម ធីតុយា។
‘‘ឱវាទំ នាទិយិត្វាន, ព្រហ្មុនា នារទេនហំ;
ពហុធា សំសិតោ សន្តោ, ទិដ្ឋិំ ហិត្វាន បាបិកំ។
‘‘បូរយិត្វា វិសេសេន, ទស កម្មបថានិហំ;
ហិត្វាន ទេហមគមិំ, សគ្គំ សភវនំ យថា។
‘‘បច្ឆិមេ ភវេ សម្បត្តេ, ព្រហ្មពន្ធុ អហោសហំ;
ពារាណសិយំ ផីតាយំ, ជាតោ វិប្បមហាកុលេ។
‘‘មច្ចុព្យាធិជរាភីតោ, ឱគាហេត្វា មហាវនំ;
និព្ពានំ បទមេសន្តោ, ជដិលេសុ បរិព្ពជិំ។
‘‘តទា ទ្វេ ភាតរោ មយ្ហំ, បព្ពជិំសុ មយា សហ;
ឧរុវេលាយំ មាបេត្វា, អស្សមំ និវសិំ អហំ។
‘‘កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧរុវេលនិវាសិកោ;
តតោ មេ អាសិ បញ្ញត្តិ, ឧរុវេលកស្សបោ ឥតិ។
‘‘នទីសកាសេ
អាសី សកាសនាមេន, គយាយំ គយាកស្សបោ។
‘‘ទ្វេ សតានិ កនិដ្ឋស្ស, តីណិ, មជ្ឈស្ស ភាតុនោ;
មម បញ្ច សតានូនា, សិស្សា សព្ពេ មមានុគា។
‘‘តទា ឧបេច្ច មំ ពុទ្ធោ, កត្វាន វិវិធានិ មេ;
បាដិហីរានិ លោកគ្គោ, វិនេសិ នរសារថិ។
‘‘សហស្សបរិវារេន, អហោសិំ ឯហិភិក្ខុកោ;
តេហេវ សហ សព្ពេហិ, អរហត្តមបាបុណិំ។
‘‘តេ ចេវញ្ញេ ច ពហវោ, សិស្សា មំ បរិវារយុំ;
ភាសិតុញ្ច សមត្ថោហំ, តតោ មំ ឥសិសត្តមោ។
‘‘មហាបរិសភាវស្មិំ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ;
អហោ ពុទ្ធេ កតំ ការំ, សផលំ មេ អជាយថ។
‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា សីហនាទំ នទន្តោ –
៣៧៥.
‘‘ទិស្វាន
ន តាវាហំ បណិបតិំ, ឥស្សាមានេន វញ្ចិតោ។
៣៧៦.
‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, ចោទេសិ នរសារថិ;
តតោ មេ អាសិ សំវេគោ, អព្ភុតោ លោមហំសនោ។
៣៧៧.
‘‘បុព្ពេ
តាហំ តទា និរាកត្វា, បព្ពជិំ ជិនសាសនេ។
៣៧៨.
‘‘បុព្ពេ យញ្ញេន សន្តុដ្ឋោ, កាមធាតុបុរក្ខតោ;
បច្ឆា រាគញ្ច ទោសញ្ច, មោហញ្ចាបិ សមូហនិំ។
៣៧៩.
‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;
ឥទ្ធិមា បរចិត្តញ្ញូ, ទិព្ពសោតញ្ច បាបុណិំ។
៣៨០.
‘‘យស្ស
សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោ’’តិ។ –
ឥមា ឆ គាថា អភាសិ។
តត្ថ ទិស្វាន បាដិហីរានីតិ នាគរាជទមនាទីនិ អឌ្ឍុឌ្ឍសហស្សានិ បាដិហារិយានិ ទិស្វា។ ‘‘បាដិហីរំ, បាដិហេរំ, បាដិហារិយ’’ន្តិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនមេវ នានំ។ យសស្សិនោ’’តិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា សទេវកេ លោកេ យថាភុច្ចំ បត្ថដកិត្តិសទ្ទស្ស។ ន តាវាហំ បណិបតិន្តិ យាវ មំ ភគវា ‘‘នេវ ខោ ត្វំ, កស្សប, អរហា, នាបិ អរហត្តមគ្គំ សមាបន្នោ, សាបិ តេ បដិបទា នត្ថិ, យាយ ត្វំ អរហា វា អស្ស, អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោ’’តិ ន តជ្ជេសិ, តាវ អហំ ន បណិបាតនំ អកាសិំ។ កិំការណា? ឥស្សាមានេន វញ្ចិតោ, ‘‘ឥមស្ស មយិ សាវកត្តំ ឧបគតេ មម លាភសក្ការោ បរិហាយិស្សតិ, ឥមស្ស ឯវ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ ឯវំ បរសម្បត្តិអសហនលក្ខណាយ ឥស្សាយ ចេវ, ‘‘អហំ គណបាមោក្ខោ ពហុជនសម្មតោ’’តិ ឯវំ អព្ភុន្នតិលក្ខណេន មានេន ច វញ្ចិតោ, បលម្ភិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។
មម សង្កប្បមញ្ញាយាតិ មយ្ហំ មិច្ឆាសង្កប្បំ ជានិត្វា, យំ យំ ភគវា ឧត្តរិ មនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតិ, តំ តំ ទិស្វា ‘‘មហិទ្ធិកោ ខោ មហាសមណោ មហានុភាវោ’’តិ ចិន្តេត្វាបិ ‘‘ន ត្វេវ ខោ អរហា យថា អហ’’ន្តិ ឯវំ បវត្តំ មិច្ឆាវិតក្កំ ជានន្តោបិ ញាណបរិបាកំ អាគមេន្តោ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា បច្ឆា នេរញ្ជរាយ មជ្ឈេ សមន្តតោ ឧទកំ ឧស្សារេត្វា រេណុហតាយ ភូមិយា ចង្កមិត្វា តេន អាភតនាវាយ ឋិតោ តទាបិ ‘‘មហិទ្ធិកោ’’តិអាទិកំ ចិន្តេត្វា បុន ‘‘ន ត្វេវ ខោ អរហា យថា អហ’’ន្តិ បវត្តិតំ មិច្ឆាសង្កប្បំ ញត្វាតិ អត្ថោ។ ចោទេសិ នរសារថីតិ តទា មេ តតោ មេ អាសិ សំវេគោ, អព្ភុតោ លោមហំសនោតិ តតោ យថាវុត្តចោទនាហេតុ ឯត្តកំ កាលំ អភូតបុព្ពតាយ អព្ភុតោ លោមហំសនវសេន បវត្តិយា លោមហំសនោ ‘‘អនរហាវ សមានោ ‘អរហា’តិ សំវេគោ សហោត្តប្បោ ញាណុប្បាទោ មយ្ហំ អហោសិ។
ជដិលភូតស្សាតិ សិទ្ធីតិ លាភសក្ការសមិទ្ធិ។ បរិត្តិកាតិ អប្បមត្តិកា។ តាហន្តិ តំ អហំ។ តទាតិ ភគវតោ ចោទនាយ សំវេគុប្បត្តិកាលេ។ និរាកត្វាតិ អបនេត្វា ឆឌ្ឌេត្វា, អនបេក្ខោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ ‘‘ឥទ្ធីតិ ភាវនាមយឥទ្ធី’’តិ វទន្តិ។ តទយុត្តំ តទា តស្ស អឈានលាភីភាវតោ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘កាមធាតុបុរក្ខតោ’’តិ។
យញ្ញេន សន្តុដ្ឋោតិ ‘‘យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គសុខំ អនុភវិស្សាមិ, អលមេត្តាវតា’’តិ យញ្ញយជនេន សន្តុដ្ឋោ និដ្ឋិតកិច្ចសញ្ញី។ កាមធាតុបុរក្ខតោតិ កាមសុគតិំ អារព្ភ ឧប្បន្នតណ្ហោ យញ្ញយជនេន កាមលោកំ បុរក្ខត្វា ឋិតោ។ សោ ចេ យញ្ញោ បាណាតិបាតបដិសំយុត្តោ ហោតិ, ន តេន សុគតិំ សក្កា លទ្ធុំ។ ន ហិ អកុសលស្ស ឥដ្ឋោ កន្តោ វិបាកោ និព្ពត្តតិ។ យា បន តត្ថ ទានាទិកុសលចេតនា, តាយ សតិ បច្ចយសមវាយេ សុគតិំ គច្ឆេយ្យ។ បច្ឆាតិ តាបសបព្ពជ្ជាតោ បច្ឆា សត្ថុ ឱវាទេន តាបសលទ្ធិំ បហាយ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានានុយោគកាលេ។ សមូហនិន្តិ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា រាគញ្ច ទោសញ្ច មោហញ្ច អនវសេសតោ សមុគ្ឃាតេសិំ។
យស្មា បនាយំ ថេរោ អរិយមគ្គេន រាគាទយោ សមូហនន្តោយេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ, តស្មា តំ អត្តនោ ឆឡភិញ្ញភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បុព្ពេនិវាសំ ជានាមីតិ អត្តនោ បរេសញ្ច បុព្ពេនិវាសំ អតីតាសុ ជាតីសុ និព្ពត្តក្ខន្ធេ ខន្ធបដិពទ្ធេ ច បុព្ពេនិវាសញាណេន ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ បច្ចក្ខតោ ជានាមិ ពុជ្ឈាមិ។ ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតន្តិ ទិព្ពចក្ខុញាណំ វិសោធិតំ, បកតិចក្ខុនា អាបាថគតំ បកតិរូបំ វិយ ទិព្ពំ មានុសម្បិ ទូរំ តិរោដ្ឋិតំ អតិសុខុមញ្ច រូបំ វិភាវេតុំ សមត្ថញាណំ ភាវនាយ មយា វិសុទ្ធំ កត្វា បដិលទ្ធន្តិ អត្ថោ។ ឥទ្ធិមាតិ អធិដ្ឋានិទ្ធិវិកុព្ពនិទ្ធិអាទីហិ ឥទ្ធីហិ ឥទ្ធិមា, ឥទ្ធិវិធញាណលាភីតិ អត្ថោ។ សរាគាទិភេទស្ស បរេសំ ចិត្តស្ស ជាននតោ បរចិត្តញ្ញូ, ចេតោបរិយញាណលាភីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ទិព្ពសោតញ្ច បាបុណិន្តិ ទិព្ពសោតញាណញ្ច បដិលភិំ។
សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោតិ យោ សព្ពេសំ សំយោជនានំ ខយភូតោ ខយេន
ឧរុវេលកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. តេកិច្ឆការិត្ថេរគាថាវណ្ណនា
អតិហិតា វីហីតិអាទិកា អាយស្មតោ តេកិច្ឆការិត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា វេជ្ជសត្ថេ និប្ផត្តិំ គតោ។ វិបស្សិស្ស ភគវតោ ឧបដ្ឋាកំ អសោកំ នាម ថេរំ ព្យាធិតំ អរោគមកាសិ, អញ្ញេសញ្ច សត្តានំ រោគាភិភូតានំ អនុកម្បាយ ភេសជ្ជំ សំវិទហិ។
សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សុពុទ្ធស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្ស តិកិច្ឆកេហិ គព្ភកាលេ បរិស្សយំ អបហរិត្វា បរិបាលិតតាយ តេកិច្ឆការីតិ នាមំ អកំសុ។ សោ អត្តនោ កុលានុរូបានិ វិជ្ជាដ្ឋានានិ សិប្បានិ ច សិក្ខន្តោ វឌ្ឍតិ។ តទា ចាណក្កោ សុពុទ្ធស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ កិរិយាសុ ឧបាយកោសល្លញ្ច ទិស្វា, ‘‘អយំ ឥមស្មិំ រាជកុលេ បតិដ្ឋំ លភន្តោ មំ អភិភវេយ្យា’’តិ ឥស្សាបកតោ រញ្ញា ចន្ទគុត្តេន តំ ពន្ធនាគារេ ខិបាបេសិ។ តេកិច្ឆការី បិតុ ពន្ធនាគារប្បវេសនំ សុត្វា ភីតោ បលាយិត្វា សាណវាសិត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ សំវេគការណំ ថេរស្ស កថេត្វា បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អព្ភោកាសិកោ នេសជ្ជិកោ ច ហុត្វា វិហរតិ, សីតុណ្ហំ អគណេន្តោ
៣៨១.
‘‘អតិហិតា វីហិ, ខលគតា សាលី;
ន ច លភេ បិណ្ឌំ, កថមហំ កស្ស’’ន្តិ។ – អាហ; តំ សុត្វា ថេរោ –
៣៨២.
‘‘ពុទ្ធមប្បមេយ្យំ
៣៨៣.
‘‘ធម្មមប្បមេយ្យំ
៣៨៤.
‘‘សង្ឃមប្បមេយ្យំ…បេ.… សតតមុទគ្គោ’’តិ។ – អាហ; តំ សុត្វា មារោ –
៣៨៥.
‘‘អព្ភោកាសេ វិហរសិ, សីតា ហេមន្តិកា ឥមា រត្យោ;
មា សីតេន បរេតោ វិហញ្ញិត្ថោ, បវិស ត្វំ វិហារំ ផុសិតគ្គឡ’’ន្តិ។ –
អាហ។ អថ ថេរោ –
៣៨៦.
‘‘ផុសិស្សំ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ, តាហិ ច សុខិតោ វិហរិស្សំ;
នាហំ សីតេន វិហញ្ញិស្សំ, អនិញ្ជិតោ វិហរន្តោ’’តិ។ – អាហ;
តត្ថ អតិហិតា វីហីតិ វីហយោ កោដ្ឋាគារំ អតិនេត្វា ឋបិតា, តត្ថ បដិសាមិតា ខលតោ វា ឃរំ ឧបនីតាតិ អត្ថោ។ វីហិគ្គហណេន ចេត្ថ ឥតរម្បិ ធញ្ញំ សង្គណ្ហាតិ។ សាលី បន យេភុយ្យេន វីហិតោ ខលគតា សាលីតិ ខលំ ធញ្ញករណដ្ឋានំ គតា, តត្ថ រាសិវសេន មទ្ទនចាវនាទិវសេន ឋិតាតិ អត្ថោ។ បធានធញ្ញភាវទស្សនត្ថញ្ចេត្ថ សាលីនំ វិសុំ គហណំ, ឧភយេនបិ គាមេ, គាមតោ ពហិ ច ធញ្ញំ បរិបុណ្ណំ ឋិតន្តិ ទស្សេតិ។ ន ច លភេ បិណ្ឌន្តិ ឯវំ សុលភធញ្ញេ សុភិក្ខកាលេ អហំ បិណ្ឌមត្តម្បិ ន លភាមិ។ ឥទានិ កថមហំ កស្សន្តិ អហំ កថំ ករិស្សាមិ, កថំ ជីវិស្សាមីតិ បរិហាសកេឡិំ អកាសិ។
តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘អយំ វរាកោ អត្តនា អត្តនោ បវត្តិំ មយ្ហំ បកាសេសិ, មយា បន អត្តនាវ អត្តា ឱវទិតព្ពោ, ន មយា កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ វត្ថុត្តយានុស្សតិយំ អត្តានំ និយោជេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមប្បមេយ្យ’’ន្តិអាទិនា តិស្សោ គាថា អភាសិ។ តត្ថ ពុទ្ធមប្បមេយ្យំ អនុស្សរ បសន្នោតិ សវាសនាយ អវិជ្ជានិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមេន, ពុទ្ធិយា ច វិកសិតភាវេន ពុទ្ធំ ភគវន្តំ បមាណករានំ រាគាទិកិលេសានំ អភាវា អបរិមាណគុណសមង្គិតាយ អប្បមេយ្យបុញ្ញក្ខេត្តតាយ ច អប្បមេយ្យំ។ ឱកប្បនលក្ខណេន អភិប្បសាទេន បសន្នោ, បសន្នមានសោ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៧៤; សំ. និ. ៥.៩៩៧) អនុស្សរ អនុ អនុ ពុទ្ធារម្មណំ សតិំ បវត្តេហិ, បីតិយា ផុដសរីរោ ហោហិសិ។ សតតមុទគ្គោតិ អនុស្សរន្តោវ ផរណលក្ខណាយ បីតិយា សតតំ សព្ពទា ផុដសរីរោ បីតិសមុដ្ឋានបណីតរូបេហិ អជ្ឈោត្ថដសរីរោ ឧព្ពេគបីតិយា
ធម្មន្តិ សង្ឃន្តិ អរិយំ បរមត្ថសង្ឃំ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ អនុស្សរាតិ បនេត្ថ ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិនា ធម្មំ, ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា សង្ឃំ អនុស្សរាតិ យោជេតព្ពំ។
ឯវំ ថេរេន រតនត្តយគុណានុស្សរណេ និយោជនវសេន អត្តនិ ឱវទិតេ បុន មារោ វិវេកវាសតោ នំ វិវេចេតុកាមោ ហិតេសីភាវំ ‘‘អព្ភោកាសេ វិហរសី’’តិ បញ្ចមំ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – ត្វំ, ភិក្ខុ, អព្ភោកាសេ កេនចិ អបដិច្ឆន្នេ វិវដង្គណេ វិហរសិ ឥរិយាបថេ កប្បេសិ។ ហេមន្តិកា ហិមបាតសមយេ បរិយាបន្នា ឥមា សីតា រត្តិយោ វត្តន្តិ។ តស្មា សីតេន បរេតោ អភិភូតោ ហុត្វា មា វិហញ្ញិត្ថោ វិឃាតំ មា អាបជ្ជិ មា កិលមិ។ ផុសិតគ្គឡំ បិហិតកវាដំ សេនាសនំ បវិស, ឯវំ តេ សុខវិហារោ ភវិស្សតីតិ។
តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘ន មយ្ហំ សេនាសនបរិយេសនាយ បយោជនំ, ឯត្ថេវាហំ សុខវិហារី’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ផុសិស្ស’’ន្តិអាទិនា ឆដ្ឋំ គាថមាហ។ តត្ថ ផុសិស្សំ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោតិ អប្បមាណគោចរតាយ ‘‘អប្បមញ្ញា’’តិ លទ្ធវោហារេ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ផុសិស្សំ ផុសិស្សាមិ, កាលេន កាលំ សមាបជ្ជិស្សាមិ។ តាហិ ច សុខិតោ វិហរិស្សន្តិ តាហិ អប្បមញ្ញាហិ សុខិតោ សញ្ជាតសុខោ ហុត្វា វិហរិស្សំ ចត្តារោបិ ឥរិយាបថេ កប្បេស្សាមីតិ។ តេន មយ្ហំ សព្ពកាលេ សុខមេវ, ន ទុក្ខំ។ យតោ នាហំ សីតេន វិហញ្ញិស្សំ អន្តរដ្ឋកេបិ ហិមបាតសមយេ អហំ សីតេន ន កិលមិស្សាមិ, តស្មា អនិញ្ជិតោ វិហរន្តោ ចិត្តស្ស ឥញ្ជិតការណានំ ព្យាបាទាទីនំ សុប្បហីនត្តា បច្ចយុប្បន្និញ្ជនាយ ច អភាវតោ សមាបត្តិសុខេនេវ សុខិតោ វិហរិស្សាមីតិ។ ឯវំ ថេរោ ឥមំ គាថំ វទន្តោយេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ។ តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៨.៣៩-៤៤) –
‘‘នគរេ ពន្ធុមតិយា, វេជ្ជោ អាសិំ សុសិក្ខិតោ;
អាតុរានំ សទុក្ខានំ, មហាជនសុខាវហោ។
‘‘ព្យាធិតំ សមណំ ទិស្វា, សីលវន្តំ មហាជុតិំ;
បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ភេសជ្ជមទទិំ តទា។
‘‘អរោគោ អាសិ តេនេវ, សមណោ សំវុតិន្ទ្រិយោ;
អសោកោ នាម នាមេន, ឧបដ្ឋាកោ វិបស្សិនោ។
‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ឱសធមទាសហំ;
ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ភេសជ្ជស្ស ឥទំ ផលំ។
‘‘ឥតោ
សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហប្ផលោ។
‘‘កិលេសា
ឯត្ថ ច ពិន្ទុសាររញ្ញោ កាលេ ឥមស្ស ថេរស្ស ឧប្បន្នត្តា តតិយសង្គីតិយំ ឥមា គាថា សង្គីតាតិ វេទិតព្ពា។
តេកិច្ឆការិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. មហានាគត្ថេរគាថាវណ្ណនា
យស្ស សព្រហ្មចារីសូតិអាទិកា អាយស្មតោ មហានាគត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ មហានាគោតិស្ស នាមំ អហោសិ។ សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវតិ សាកេតេ អញ្ជនវនេ វិហរន្តេ អាយស្មតោ គវម្បតិត្ថេរស្ស បាដិហារិយំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ ថេរស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្សោវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បាបុណិ។ តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៥.១-៧) –
‘‘កកុសន្ធោ មហាវីរោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;
គណម្ហា វូបកដ្ឋោ សោ, អគមាសិ វនន្តរំ។
‘‘ពីជមិញ្ជំ គហេត្វាន, លតាយ អាវុណិំ អហំ;
ភគវា តម្ហិ សមយេ, ឈាយតេ បព្ពតន្តរេ។
‘‘ទិស្វានហំ ទេវទេវំ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;
ទក្ខិណេយ្យស្ស វីរស្ស, ពីជមិញ្ជមទាសហំ។
‘‘ឥមស្មិំយេវ
ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពីជមិញ្ជស្សិទំ ផលំ។
‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខេន វិហរន្តោ ថេរោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ សព្រហ្មចារីសុ គារវំ អកត្វា វិហរន្តេ ទិស្វា តេសំ ឱវាទទានវសេន –
៣៨៧.
‘‘យស្ស
បរិហាយតិ សទ្ធម្មា, មច្ឆោ អប្បោទកេ យថា។
៣៨៨.
‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;
ន វិរូហតិ សទ្ធម្មេ, ខេត្តេ ពីជំវ បូតិកំ។
៣៨៩.
‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;
អារកា ហោតិ និព្ពានា, ធម្មរាជស្ស សាសនេ។
៣៩០.
‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;
ន វិហាយតិ សទ្ធម្មា, មច្ឆោ ពវ្ហោទកេ យថា។
៣៩១.
‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;
សោ វិរូហតិ សទ្ធម្មេ, ខេត្តេ ពីជំវ ភទ្ទកំ។
៣៩២.
‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;
សន្តិកេ ហោតិ និព្ពានំ, ធម្មរាជស្ស សាសនេ’’តិ។ –
ឥមា ឆ គាថា អភាសិ។
តត្ថ សព្រហ្មចារីសូតិ សមានំ ព្រហ្មំ សីលាទិធម្មំ ចរន្តីតិ សព្រហ្មចារិនោ, សីលទិដ្ឋិសាមញ្ញគតា សហធម្មិកា, តេសុ។ គារវោតិ គរុភាវោ សីលាទិគុណនិមិត្តំ គរុករណំ។ នូបលព្ភតីតិ ន វិជ្ជតិ ន បវត្តតិ, ន ឧបតិដ្ឋតីតិ អត្ថោ។ និព្ពានាតិ កិលេសានំ និព្ពាបនតោ កិលេសក្ខយាតិ អត្ថោ។ ធម្មរាជស្សាតិ សត្ថុនោ។ សត្ថា ហិ សទេវកំ លោកំ យថារហំ លោកិយលោកុត្តរេន ធម្មេន រញ្ជេតិ តោសេតីតិ ធម្មរាជា។ ឯត្ថ ច ‘‘ធម្មរាជស្ស សាសនេ’’តិ ឥមិនា និព្ពានំ នាម ធម្មរាជស្សេវ សាសនេ ពវ្ហោទកេតិ ពហុឧទកេ។ សន្តិកេ ហោតិ និព្ពានន្តិ និព្ពានំ តស្ស សន្តិកេ សមីបេ ឯវ ហោតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ ឥមា ឯវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហេសុំ។
មហានាគត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. កុល្លត្ថេរគាថាវណ្ណនា
កុល្លោ សិវថិកន្តិអាទិកា អាយស្មតោ កុល្លត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កុល្លោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ។ សោ ច រាគចរិតត្តា តិព្ពរាគជាតិកោ ហោតិ។ តេនស្ស អភិក្ខណំ កិលេសា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ។ អថស្ស សត្ថា ចិត្តាចារំ ញត្វា អសុភកម្មដ្ឋានំ ទត្វា, ‘‘កុល្ល, តយា អភិណ្ហំ សុសានេ ចារិកា ចរិតព្ពា’’តិ អាហ។ សោ សុសានំ បវិសិត្វា ឧទ្ធុមាតកាទីនិ តានិ តានិ អសុភានិ ទិស្វា តំ មុហុត្តំ អសុភមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា សុសានតោ និក្ខន្តមត្តោវ កាមរាគេន អភិភុយ្យតិ។ បុន ភគវា តស្ស តំ បវត្តិំ ញត្វា ឯកទិវសំ តស្ស សុសានដ្ឋានំ គតកាលេ ឯកំ តរុណិត្ថិរូបំ អធុនា មតំ អវិនដ្ឋច្ឆវិំ និម្មិនិត្វា ទស្សេតិ។ តស្ស តំ ទិដ្ឋមត្តស្ស ជីវមានវិសភាគវត្ថុស្មិំ វិយ សហសា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ។ អថ នំ សត្ថា តស្ស បេក្ខន្តស្សេវ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរមានាសុចិំ កិមិកុលាកុលំ អតិវិយ ពីភច្ឆំ ទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆំ បដិក្កូលំ កត្វា ទស្សេសិ។ សោ តំ បេក្ខន្តោ វិរត្តចិត្តោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ។ អថស្ស ភគវា ឱភាសំ ផរិត្វា សតិំ ជនេន្តោ –
‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស កុល្ល សមុស្សយំ;
ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិនន្ទិត’’ន្តិ។ –
អាហ
៣៩៣.
‘‘កុល្លោ
អបវិទ្ធំ សុសានស្មិំ, ខជ្ជន្តិំ កិមិហី ផុដំ។
៣៩៤.
‘‘អាតុរំ…បេ.… ពាលានំ អភិនន្ទិតំ។
៣៩៥.
‘‘ធម្មាទាសំ គហេត្វាន, ញាណទស្សនបត្តិយា;
បច្ចវេក្ខិំ ឥមំ កាយំ, តុច្ឆំ សន្តរពាហិរំ។
៣៩៦.
‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទំ;
យថា អធោ តថា ឧទ្ធំ, យថា ឧទ្ធំ តថា អធោ។
៣៩៧.
‘‘យថា ទិវា តថា រត្តិំ, យថា រត្តិំ តថា ទិវា;
យថា បុរេ តថា បច្ឆា, យថា បច្ឆា តថា បុរេ។
៣៩៨.
‘‘បញ្ចង្គិកេន តុរិយេន, ន រតី ហោតិ តាទិសី;
យថា ឯកគ្គចិត្តស្ស, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោ’’តិ។ –
ឧទានវសេន ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ កុល្លោតិ អត្តានមេវ ថេរោ បរំ វិយ កត្វា វទតិ។
អាតុរន្តិ នានប្បការេហិ ទុក្ខេហិ អភិណ្ហំ បដិបីឡិតំ។ អសុចិន្តិ សុចិរហិតំ ជេគុច្ឆំ បដិក្កូលំ។ បូតិន្តិ ទុគ្គន្ធំ។ បស្សាតិ សភាវតោ ឱលោកេហិ។ កុល្លាតិ ឱវាទកាលេ ភគវា ថេរំ អាលបតិ។ ឧទានកាលេ បន ថេរោ សយមេវ អត្តានំ វទតិ។ សមុស្សយន្តិ សរីរំ។ ឧគ្ឃរន្តន្តិ ឧទ្ធំ វណមុខេហិ អសុចិំ សវន្តំ។ បគ្ឃរន្តន្តិ អធោ វណមុខេហិ សមន្តតោ ច អសុចិំ សវន្តំ។ ពាលានំ អភិនន្ទិតន្តិ ពាលេហិ អន្ធបុថុជ្ជនេហិ ទិដ្ឋិតណ្ហាភិនន្ទនាហិ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ អភិនិវិស្ស នន្ទិតំ។
ធម្មាទាសន្តិ ធម្មមយំ អាទាសំ។ យថា ហិ សត្តា អទាសេន អត្តនោ មុខេ កាយេ វា គុណទោសេ បស្សន្តិ, ឯវំ យោគាវចរោ យេន អត្តភាវេ បច្ចវេក្ខិំ ឥមំ កាយន្តិ ឥមំ ករជកាយំ និច្ចសារាទិវិរហតោ តុច្ឆំ អត្តបរសន្តានានំ វិភាគតោ សន្តរពាហិរំ ញាណចក្ខុនា បតិអវេក្ខិំ បស្សិំ។
យថា បន បច្ចវេក្ខិំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា ឥទ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យថា ឥទំ តថា ឯតន្តិ យថា ឥទំ មយ្ហំ សរីរសង្ខាតំ អសុភំ អាយុឧស្មាវិញ្ញាណានំ អនបគមា នានាវិធំ មាយោបមំ កិរិយំ ទស្សេតិ, តថាវ ឯតំ មតសរីរំ បុព្ពេ តេសំ ធម្មានំ អនបគមា អហោសិ។ យថា ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរំ តេសំ ធម្មានំ អបគមា ន កិញ្ចិ កិរិយំ ទស្សេតិ, តថា ឥទំ មម សរីរម្បិ តេសំ ធម្មានំ អបគមា នស្សតេវាតិ។ យថា ច ឥទំ មម សរីរំ ឯតរហិ សុសានេ ន មតំ ន សយិតំ, ន ឧទ្ធុមាតកាទិភាវំ ឧបគតំ, តថា ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរម្បិ បុព្ពេ យថា អធោ តថា ឧទ្ធន្តិ យថា នាភិតោ អធោ ហេដ្ឋា អយំ កាយោ អសុចិ ទុគ្គន្ធោ ជេគុច្ឆោ បដិក្កូលោ អនិច្ចោ ទុក្ខោ អនត្តា ច, តថា ឧទ្ធំ នាភិតោ ឧបរិ អសុចិអាទិសភាវោ ច។ យថា ឧទ្ធំ តថា អធោតិ យថា ច នាភិតោ, ឧទ្ធំ អសុចិអាទិសភាវោ, តថា អធោ នាភិតោ ហេដ្ឋាបិ។
យថា ទិវា តថា រត្តិន្តិ យថា អយំ កាយោ ទិវា ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១៩៩) អសុចិ បគ្ឃរតិ, តថា រត្តិម្បិ។ យថា រត្តិំ តថា ទិវាតិ យថា ច រត្តិំ អយំ កាយោ អសុចិ បគ្ឃរតិ, តថា ទិវាបិ, នយិមស្ស កាលវិភាគេន អញ្ញថាភាវោតិ អត្ថោ។ យថា បុរេ តថា បច្ឆាតិ យថា អយំ កាយោ បុរេ បុព្ពេ តរុណកាលេ អសុចិ ទុគ្គន្ធោ ជេគុច្ឆោ បដិក្កូលោ, តថា ច បច្ឆា ជិណ្ណកាលេ។ យថា ច បច្ឆា ជិណ្ណកាលេ អសុចិអាទិសភាវោ, តថា បុរេ តរុណកាលេបិ
បញ្ចង្គិកេន តុរិយេនាតិ ‘‘អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ ឃនំ សុសីរ’’ន្តិ ឯវំ បញ្ចង្គិកេន បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេន តុរិយេន បរិចរិយមានស្ស កាមសុខសមង្គិនោ ឥស្សរជនស្ស តាទិសី តថារូបា រតិ សុខស្សាទោ ន ហោតិ។ យថា ឯកគ្គចិត្តស្ស, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោតិ សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ កត្វា ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសភាវេន វីថិបដិបន្នាយ វិបស្សនាយ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្ស យោគាវចរស្ស យាទិសា ធម្មរតិ, តស្សា កលម្បិ កាមរតិ ន ឧបេតីតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;
លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៧៤);
ឥមា ឯវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ អហេសុំ។
កុល្លត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៥. មាលុក្យបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា
មនុជស្សាតិអាទិកា មាលុក្យបុត្តោត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ។ សោ វយប្បត្តោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ បហាយ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ
៣៩៩.
‘‘មនុជស្ស បមត្តចារិនោ, តណ្ហា វឌ្ឍតិ មាលុវា វិយ;
សោ ប្លវតី ហុរា ហុរំ, ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ។
៤០០.
‘‘យំ ឯសា សហតេ ជម្មី, តណ្ហា លោកេ វិសត្តិកា;
សោកា តស្ស បវឌ្ឍន្តិ, អភិវដ្ឋំវ ពីរណំ។
៤០១.
‘‘យោ ចេតំ សហតេ ជម្មិំ, តណ្ហំ លោកេ ទុរច្ចយំ;
សោកា តម្ហា បបតន្តិ, ឧទពិន្ទូវ បោក្ខរា។
៤០២.
‘‘តំ វោ វទាមិ ភទ្ទំ វោ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;
តណ្ហាយ មូលំ ខណថ, ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ;
មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុនំ។
៤០៣.
‘‘ករោថ ពុទ្ធវចនំ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា;
ខណាតីតា ហិ សោចន្តិ, និរយម្ហិ សមប្បិតា។
៤០៤.
‘‘បមាទោ រជោ បមាទោ, បមាទានុបតិតោ រជោ;
អប្បមាទេន វិជ្ជាយ, អព្ពហេ សល្លមត្តនោ’’តិ។ –
ឥមាហិ ឆហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេតិ។
តត្ថ មនុជស្សាតិ សត្តស្ស។ បមត្តចារិនោតិ សតិវោស្សគ្គលក្ខណេន បមាទេន បមត្តចារិស្ស, នេវ ឈានំ, ន វិបស្សនា សោ ប្លវតីតិ សោ តណ្ហាវសិកោ បុគ្គលោ អបរាបរំ ភវាភវេ ឧប្លវតិ ធាវតិ។ យថា កិំ? ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ យថា រុក្ខផលំ ឥច្ឆន្តោ វានរោ វនស្មិំ ធាវន្តោ រុក្ខស្ស ឯកំ សាខំ គណ្ហាតិ, តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ គណ្ហាតិ, តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញន្តិ ‘‘សាខំ
យន្តិ យំ បុគ្គលំ។ ឯសា លាមកភាវេន ជម្មី វិសាហារតាយ វិសមូលតាយ វិសផលតាយ វិសបរិភោគតាយ រូបាទីសុ វិសត្តតាយ អាសត្តតាយ ច វិសត្តិកាតិ សង្ខំ គតា ឆទ្វារិកា តណ្ហា សហតេ អភិភវតិ តស្ស បុគ្គលស្ស។ យថា នាម វនេ បុនប្បុនំ វស្សន្តេ ទេវេ អភិវដ្ឋំ ពីរណំ ពីរណតិណំ វឌ្ឍតិ, ឯវំ វដ្ដមូលកា សោកា អភិវឌ្ឍន្តិ វុទ្ធិំ អាបជ្ជន្តីតិ អត្ថោ។
យោ ចេតំ…បេ.… ទុរច្ចយន្តិ យោ បន បុគ្គលោ ឯវំ វុត្តប្បការំ អតិក្កមិតុំ បជហិតុំ ទុក្ករតាយ ទុរច្ចយំ តណ្ហំ សហតេ អភិភវតិ, តម្ហា បុគ្គលា វដ្ដមូលកា សោកា បបតន្តិ។ យថា នាម បោក្ខរេ បទុមបត្តេ បតិតំ ឧទពិន្ទុ ន បតិដ្ឋាតិ, ឯវំ ន បតិដ្ឋហន្តីតិ អត្ថោ។
តំ វោ វទាមីតិ តេន ការណេន អហំ តុម្ហេ វទាមិ។ ភទ្ទំ វោតិ ភទ្ទំ តុម្ហាកំ ហោតុ, មា តណ្ហំ អនុវត្តបុគ្គលោ វិយ វិភវំ អនត្ថំ បាបុណាថាតិ អត្ថោ។ យាវន្តេត្ថ សមាគតាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ យត្តកា សន្និបតិតា, តត្តកា។ កិំ វទសីតិ ចេ? តណ្ហាយ មូលំ ខណថ ឥមិស្សា ឆទ្វារិកតណ្ហាយ មូលំ ការណំ អវិជ្ជាទិកិលេសគ្គហនំ អរហត្តមគ្គញាណកុទាលេន ខណថ សមុច្ឆិន្ទថ។ កិំ វិយាតិ? ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ យថា ឧសីរេន អត្ថិកោ បុរិសោ មហន្តេន កុទាលេន ពីរណាបរនាមំ ឧសីរំ នាម តិណំ ខណតិ, ឯវមស្ស មូលំ ខណថាតិ អត្ថោ។ មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុនន្តិ តុម្ហេ នទីតីរេ ជាតំ នឡំ មហាវេគេន អាគតោ នទីសោតោ វិយ កិលេសមារោ មច្ចុមារោ ទេវបុត្តមារោ ច បុនប្បុនំ មា ភញ្ជីតិ អត្ថោ។
តស្មា ករោថ ពុទ្ធវចនំ ‘‘ឈាយថ, ភិក្ខវេ, មា បមាទត្ថា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២១៥) វុត្តំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វចនំ ករោថ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិយា សម្បាទេថ។ ខណោ វោ មា ឧបច្ចគាតិ យោ ហិ ពុទ្ធវចនំ ន ករោតិ, តំ ខណាតីតាតិ យេ ហិ តំ ខណំ អតីតា, យេ វា បុគ្គលេ សោ ខណោ អតីតោ, តេ និរយម្ហិ សមប្បិតា តត្ថ និព្ពត្តា ចិរកាលំ សោចន្តិ។
បមាទោ រជោតិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ សតិវោស្សគ្គលក្ខណោ បមាទោ, សំកិលេសសភាវត្តា រាគរជាទិមិស្សតាយ បមាទានុបតិតោ រជោតិ យោ ហិ កោចិ រជោ នាម រាគាទិកោ, សោ សព្ពោ បមាទានុបតិតោ បមាទវសេនេវ ឧប្បជ្ជតិ។ អប្បមាទេនាតិ អប្បមជ្ជនេន អប្បមាទបដិបត្តិយា។ វិជ្ជាយាតិ អគ្គមគ្គវិជ្ជាយ។ អព្ពហេ សល្លមត្តនោតិ អត្តនោ ហទយនិស្សិតំ រាគាទិសល្លំ ឧទ្ធរេយ្យ សមូហនេយ្យាតិ។
មាលុក្យបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៦. សប្បទាសត្ថេរគាថាវណ្ណនា
បណ្ណវីសតីតិអាទិកា អាយស្មតោ សប្បទាសត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុរោហិតបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស សប្បទាសោតិ នាមំ អហោសិ។ សោ វយប្បត្តោ សត្ថុ ញាតិសមាគមេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កិលេសាភិភវេន ចេតោសមាធិំ អលភន្តោ ព្រហ្មចរិយំ ចរិត្វា សំវេគជាតោ បច្ឆា សត្ថំ អាហរន្តោ យោនិសោ មនសិការំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –
៤០៥.
‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, យតោ បព្ពជិតោ អហំ;
អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ, ចេតោសន្តិមនជ្ឈគំ។
៤០៦.
‘‘អលទ្ធា ចិត្តស្សេកគ្គំ, កាមរាគេន អដ្ដិតោ;
ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ, វិហារា ឧបនិក្ខមិំ។
៤០៧.
‘‘សត្ថំ
កថញ្ហិ សិក្ខំ បច្ចក្ខំ, កាលំ កុព្ពេថ មាទិសោ។
៤០៨.
‘‘តទាហំ
បរិនីតោ ខុរោ អាសិ, ធមនិំ ឆេត្តុមត្តនោ។
៤០៩.
‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;
អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ។
៤១០.
‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;
តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ បណ្ណវីសតិវស្សានិ, យតោ បព្ពជិតោ អហន្តិ យតោ បដ្ឋាយ អហំ បព្ពជិតោ តានិមានិ បណ្ណវីសតិវស្សានិ។ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ, ចេតោសន្តិមនជ្ឈគន្តិ សោហំ ឯត្តកំ កាលំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ អង្គុលិផោដនមត្តម្បិ ខណំ ចេតោសន្តិំ ចេតសោ សមាធានំ ន លភិំ។
ឯវំ បន អលទ្ធា ចិត្តស្សេកគ្គតំ, តត្ថ ការណមាហ ‘‘កាមរាគេន អដ្ដិតោ’’តិ។ តត្ថ អដ្ដិតោតិ បីឡិតោ, អភិភូតោតិ អត្ថោ។ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោតិ ‘‘ឥទមិធ អតិវិយ អយុត្តំ វត្តតិ, យទាហំ និយ្យានិកេ សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ កិលេសបង្កតោ ឧទ្ធរិតុំ ន សក្កោមី’’តិ ឧទ្ធំមុខោ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទមានោ។ វិហារា ឧបនិក្ខមិន្តិ វសនកវិហារតោ ពហិ និក្ខន្តោ។
យេនាធិប្បាយេន និក្ខន្តោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សត្ថំ វា អាហរិស្សាមី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សត្ថំ វា អាហរិស្សាមីតិ វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ។ តេន ‘‘រុក្ខា វា បបតិស្សាមិ, ឧព្ពន្ធិត្វា វា មរិស្សាមី’’តិអាទិកេ មរណប្បការេ សង្គណ្ហាតិ។ សិក្ខន្តិ អធិសីលសិក្ខំ។ បច្ចក្ខន្តិ បច្ចាចិក្ខន្តោ បរិច្ចជន្តោ។ ‘‘បច្ចក្ខា’’តិបិ បាឡិ, បច្ចក្ខាយាតិ អត្ថោ។ កាលន្តិ មរណំ។ កថញ្ហិ នាម មាទិសោ សិក្ខាបច្ចក្ខានេន កាលំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ។ សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ហិ អរិយស្ស វិនយេ មរណំ នាម។ យថាហ ភគវា – ‘‘មរណញ្ហេតំ
តទាហន្តិ យទា កិលេសាភិភវេន សមណធម្មំ កាតុំ អសមត្ថតាយ ជីវិតេ និព្ពិន្ទន្តោ តទា។ ខុរន្តិ និសិតខុរំ, ខុរសទិសំ វា សត្ថកំ។ មញ្ចកម្ហិ ឧបាវិសិន្តិ បរេសំ និវារណភយេន ឱវរកំ បវិសិត្វា មញ្ចកេ និសីទិំ។ បរិនីតោតិ ឧបនីតោ, គលេ ឋបិតោតិ អធិប្បាយោ។ ធមនិន្តិ ‘‘កណ្ឋេ ធមនិំ, កណ្ឋធមនិំ គលវលយ’’ន្តិបិ វទន្តិ។ ឆេត្តុន្តិ ឆិន្ទិតុំ។
តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថាតិ ‘‘យទាហំ មរិស្សាមី’’តិ កណ្ឋេ ធមនិំ ឆិន្ទិតុំ ខុរំ ឧបនេសិំ, តតោ បរំ ‘‘អរោគំ នុ ខោ មេ សីល’’ន្តិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស អក្ខណ្ឌំ អច្ឆិទ្ទំ សុបរិសុទ្ធំ
សប្បទាសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៧. កាតិយានត្ថេរគាថាវណ្ណនា
ឧដ្ឋេហីតិអាទិកា អាយស្មតោ កាតិយានត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស កោសិយគោត្តស្ស ព្រាហ្មណស្ស កាតិយានោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ សាមញ្ញកានិត្ថេរស្ស គិហិសហាយោ ថេរំ ទិស្វា បព្ពជិតោ សមណធម្មំ ករោន្តោ រត្តិំ ‘‘និទ្ទាភិភវំ វិនោទេស្សាមី’’តិ ចង្កមំ អារុហិ។ សោ ចង្កមន្តោ និទ្ទាយ អភិភូតោ បចលាយមានោ បរិបតិត្វា តត្ថេវ អនន្តរហិតាយ ភូមិយា និបជ្ជិ, សត្ថា តស្ស តំ បវត្តិំ ទិស្វា សយំ តត្ថ គន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘កាតិយានា’’តិ សញ្ញំ អទាសិ។ សោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧដ្ឋហិត្វា វន្ទិត្វា សំវេគជាតោ អដ្ឋាសិ។ អថស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេន្តោ –
៤១១.
‘‘ឧដ្ឋេហិ និសីទ កាតិយាន, មា និទ្ទាពហុលោ អហុ ជាគរស្សុ;
មា តំ អលសំ បមត្តពន្ធុ, កូដេនេវ ជិនាតុ មច្ចុរាជា។
៤១២.
‘‘សេយ្យថាបិ មហាសមុទ្ទវេគោ, ឯវំ ជាតិជរាតិ វត្តតេ តំ;
សោ ករោហិ សុទីបមត្តនោ ត្វំ, ន ហិ តាណំ តវ វិជ្ជតេវ អញ្ញំ។
៤១៣.
‘‘សត្ថា ហិ វិជេសិ មគ្គមេតំ, សង្គា ជាតិជរាភយា អតីតំ;
បុព្ពាបររត្តមប្បមត្តោ, អនុយុញ្ជស្សុ ទឡ្ហំ ករោហិ យោគំ។
៤១៤.
‘‘បុរិមានិ បមុញ្ច ពន្ធនានិ, សង្ឃាដិខុរមុណ្ឌភិក្ខភោជី;
មា
៤១៥.
‘‘ឈាយាហិ ជិនាហិ កាតិយាន, យោគក្ខេមបថេសុ កោវិទោសិ;
បប្បុយ្យ អនុត្តរំ វិសុទ្ធិំ, បរិនិព្ពាហិសិ វារិនាវ ជោតិ។
៤១៦.
‘‘បជ្ជោតករោ
ឯវម្បិ តុវំ អនាទិយានោ, មារំ ឥន្ទសគោត្ត និទ្ធុនាហិ;
សោ វេទយិតាសុ វីតរាគោ, កាលំ កង្ខ ឥធេវ សីតិភូតោ’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ ឧដ្ឋេហីតិ និទ្ទូបគមនតោ ឧដ្ឋហន្តោ ឧដ្ឋានវីរិយំ ករោហិ។ យស្មា និបជ្ជា នាម កោសជ្ជបក្ខិយា, តស្មា មា សយិ។ និសីទាតិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា និសីទ។ កាតិយានាតិ តំ នាមេន អាលបតិ។ មា និទ្ទាពហុលោ អហូតិ និទ្ទាពហុលោ និទ្ទាភិភូតោ មា អហុ។ ជាគរស្សូតិ ជាគរ, ជាគរិយមនុយុត្តោ ហោហិ។ មា តំ អលសន្តិ ជាគរិយំ អននុយុញ្ជន្តំ តំ អលសំ កុសីតំ បមត្តពន្ធុ មច្ចុរាជា កូដេនេវ អទ្ទុហនេន វិយ នេសាទោ មិគំ វា បក្ខិំ វា ជរារោគេហិ មា ជិនាតុ មា អភិភវតុ, មា អជ្ឈោត្ថរតូតិ អត្ថោ។
សេយ្យថាបីតិ សេយ្យថា អបិ។ មហាសមុទ្ទវេគោតិ មហាសមុទ្ទស្ស ឩមិវេគោ។ ឯវន្តិ យថា នាម មហាសមុទ្ទឩមិវេគោ ឧបរូបរិ ឧដ្ឋហន្តោ តំ អភិក្កមិតុំ អសក្កោន្តំ បុរិសំ អភិភវតិ, ឯវំ ជាតិ ជរា ច កោសជ្ជាភិភូតំ តំ អតិវត្តតេ ឧបរូបរិ អជ្ឈោត្ថរតិ។ សោ ករោហីតិ សោ ត្វំ, កាតិយាន, ចតូហិ ឱឃេហិ អនជ្ឈោត្ថរណីយំ អរហត្តផលសង្ខាតំ សុទីបំ អត្តនោ ករោហិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេហិ។ ន ហិ តាណំ តវ វិជ្ជតេវ អញ្ញន្តិ ហីតិ ហេតុអត្ថេ និបាតោ។ យស្មា តតោ អគ្គផលតោ អញ្ញំ តវ តាណំ នាម ឥធ វា ហុរំ វា ន ឧបលព្ភតិ, តស្មា តំ អរហត្តសង្ខាតំ សុទីបំ ករោហីតិ។
សត្ថា ហិ វិជេសិ មគ្គមេតន្តិ យំ សាធេតុំ អវិសហន្តា យតោ បរាជិតា បុថូ អញ្ញតិត្ថិយា, តទេតំ តស្ស សុទីបស្ស ការណភូតំ បញ្ចវិធសង្គតោ ជាតិអាទិភយតោ ច អតីតំ អរិយមគ្គំ ទេវបុត្តមារាទិកេ អភិភវិត្វា តុយ្ហំ សត្ថា វិជេសិ សាធេសិ។ យស្មា សត្ថុ សន្តកំ អប្បមត្តោ សតោ សម្បជានោ ហុត្វា អនុយុញ្ជ យោគំ ភាវនំ ទឡ្ហញ្ច ករោហិ។
បុរិមានិ បមុញ្ច ពន្ធនានីតិ បុរិមកានិ គិហិកាលេ អាពទ្ធានិ គិហិពន្ធនានិ កាមគុណពន្ធនានិ បមុញ្ច វិស្សជ្ជេហិ, តត្ថ អនបេក្ខោ ហោហិ។ សង្ឃាដិខុរមុណ្ឌភិក្ខភោជីតិ សង្ឃាដិធារី ឈាយាតិ ឈាយស្សុ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ អនុយុញ្ជ។
តំ បន អនុយុញ្ជន្តោ យេន ឈានេន ឈាយតោ កិលេសា សព្ពសោ ជិតា ហោន្តិ, តំ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អនុយុញ្ជាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឈាយាហិ ជិនាហី’’តិ អាហ។ យោគក្ខេមបថេសុ កោវិទោសីតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមស្ស និព្ពានស្ស បថភូតេសុ ពោធិបក្ខិយធម្មេសុ កុសលោ ឆេកោ អសិ, តស្មា ភាវនំ ឧស្សុក្កាបេន្តោ អនុត្តរំ ឧត្តររហិតំ, វិសុទ្ធិំ និព្ពានំ អរហត្តញ្ច បប្បុយ្យ បាបុណិត្វា បន ត្វំ បរិនិព្ពាហិសិ។ វារិនាវ ជោតីតិ មហតា សលិលវុដ្ឋិនិបាតេន អគ្គិខន្ធោ វិយ អរិយមគ្គវុដ្ឋិនិបាតេន បរិនិព្ពាយិស្សតិ។
បជ្ជោតករោតិ បជ្ជោតិំ ករោ បទីបោ។ បរិត្តរំសោតិ ខុទ្ទកច្ចិកោ។ វិនម្យតេតិ វិនមីយតិ អបនិយ្យតិ។ លតាវាតិ វល្លិ វិយ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វដ្ដិអាទិបច្ចយវេកល្លេន បរិត្តរំសោ មន្ទបភោ បទីបោ អប្បិកា លតា វា វាតេន វិធមិយ្យតិ វិទ្ធំសិយ្យតិ, ឯវំ តុវម្បិ។ កោសិយគោត្តតាយ, ឥន្ទសគោត្ត, ឥន្ទសមានគោត្តំ។ មារំ តស្ស វសេ អនាវត្តនា អនុបាទានតោ ច អនាទិយានោ, និទ្ធុនាហិ វិធមេហិ វិទ្ធំសេហិ។ ឯវំ បន វិទ្ធំសមានោ សោ ត្វំ វេទយិតាសុ សព្ពាសុ វេទនាសុ វិគតច្ឆន្ទរាគោ ឥធេវ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហាភាវេន សីតិភូតោ និព្ពុតោ អត្តនោ បរិនិព្ពានកាលំ កង្ខ អាគមេហីតិ
កាតិយានត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៨. មិគជាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា
សុទេសិតោតិអាទិកា មិគជាលោតិស្ស នាមំ អហោសិ។ សោ វិហារំ គន្ត្វា អភិណ្ហសោ ធម្មស្សវនេន បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –
៤១៧.
‘‘សុទេសិតោ ចក្ខុមតា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;
សព្ពសំយោជនាតីតោ, សព្ពវដ្ដវិនាសនោ។
៤១៨.
‘‘និយ្យានិកោ ឧត្តរណោ, តណ្ហាមូលវិសោសនោ;
វិសមូលំ អាឃាតនំ, ឆេត្វា បាបេតិ និព្ពុតិំ។
៤១៩.
‘‘អញ្ញាណមូលភេទាយ, កម្មយន្តវិឃាដនោ;
វិញ្ញាណានំ បរិគ្គហេ, ញាណវជិរនិបាតនោ។
៤២០.
‘‘វេទនានំ វិញ្ញាបនោ, ឧបាទានប្បមោចនោ;
ភវំ អង្គារកាសុំវ, ញាណេន អនុបស្សនោ។
៤២១.
‘‘មហារសោ សុគម្ភីរោ, ជរាមច្ចុនិវារណោ;
អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, ទុក្ខូបសមនោ សិវោ។
៤២២.
‘‘កម្មំ កម្មន្តិ ញត្វាន, វិបាកញ្ច វិបាកតោ;
បដិច្ចុប្បន្នធម្មានំ, យថាវាលោកទស្សនោ;
មហាខេមង្គមោ សន្តោ, បរិយោសានភទ្ទកោ’’តិ។ – ឥមា គាថា អភាសិ;
តត្ថ សុទេសិតោតិ សុដ្ឋុ ទេសិតោ, វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថានំ យាថាវតោ វិភាវនវសេន ទេសិតោតិ អត្ថោ។ អថ វា សុទេសិតោតិ សម្មា ទេសិតោ, បវត្តិនិវត្តីនំ តទុភយហេតូនញ្ច អវិបរីតតោ បកាសនវសេន ភាសិតោ ស្វាខ្យាតោតិ អត្ថោ។ ចក្ខុមតាតិ មំសចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ, បញ្ញាចក្ខុ, ពុទ្ធចក្ខុ, សមន្តចក្ខូតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមតា។ ពុទ្ធេនាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន។ អាទិច្ចពន្ធុនាតិ អាទិច្ចគោត្តេន។ ទុវិធោ ហិ លោកេ ខត្តិយវំសោ – អាទិច្ចវំសោ, សោមវំសោតិ។ តត្ថ អាទិច្ចវំសោ, ឱក្កាករាជវំសោតិ ជានិតព្ពំ។ តតោ សញ្ជាតតាយ សាកិយា អាទិច្ចគោត្តាតិ ភគវា ‘‘អាទិច្ចពន្ធូ’’តិ វុច្ចតិ។ អថ វា អាទិច្ចស្ស ពន្ធូតិបិ ភគវា អាទិច្ចពន្ធុ, ស្វាយមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ។ កាមរាគសំយោជនាទីនំ សព្ពេសំ សំយោជនានំ សមតិក្កមនភាវតោ សព្ពសំយោជនាតីតោ តតោ ឯវ កិលេសកម្មវិបាកវដ្ដានំ វិនាសនតោ វិទ្ធំសនតោ សព្ពវដ្ដវិនាសនោ, សំសារចារកតោ និយ្យានិកោ, សំសារមហោឃតោ សមុត្តរណដ្ឋេន ឧត្តរណោ, កាមតណ្ហាទីនំ សព្ពតណ្ហានំ មូលំ អវិជ្ជំ អយោនិសោ មនសិការញ្ច វិសោសេតិ សុក្ខាបេតីតិ តណ្ហាមូលវិសោសនោ, តិណ្ណម្បិ វេទានំ សម្បដិវេធស្ស វិសមូលំ, សត្តានំ ព្យសនុប្បត្តិដ្ឋានតាយ អាឃាតនំ កម្មំ កិលេសំ វា ឆេត្វា សមុច្ឆិន្ទិត្វា និព្ពុតិំ និព្ពានំ បាបេតិ។
អញ្ញាណស្ស មូលំ អយោនិសោ មនសិការោ អាសវា ច ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) ហិ វុត្តំ, តស្ស ភេទាយ វជិរូបមញាណេន ភិន្ទនត្ថាយ។ អថ វា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ២២៥-២២៦; សំ. និ. ២.១) អញ្ញាណំ មូលំ ឯតស្សាតិ អញ្ញាណមូលំ, ភវចក្កំ, តស្ស មគ្គញាណវជិរេន បទាលនត្ថំ ទេសិតោតិ សម្ពន្ធោ។ កម្មយន្តវិឃាដនោតិ កម្មឃដិតស្ស អត្តភាវយន្តស្ស វិទ្ធំសនោ។ វិញ្ញាណានំ បរិគ្គហេតិ កាមភវាទីសុ យថាសកកម្មុនា វិញ្ញាណគ្គហណេ ឧបដ្ឋិតេតិ វចនសេសោ។ តត្ថ តត្ថ ហិ ភវេ បដិសន្ធិយា គហិតាយ តំតំភវនិស្សិតវិញ្ញាណានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ។ ញាណវជិរនិបាតនោតិ ញាណវជិរស្ស
វេទនានំ វិញ្ញាបនោតិ សុខាទីនំ តិស្សន្នំ វេទនានំ យថាក្កមំ ទុក្ខសល្លានិច្ចវសេន យាថាវតោ បវេទកោ។ ឧបាទានប្បមោចនោតិ កាមុបាទានាទីហិ ចតូហិបិ ឧបាទានេហិ ចិត្តសន្តានស្ស វិមោចកោ។ ភវំ អង្គារកាសុំវ, ញាណេន អនុបស្សនោតិ កាមភវាទិនវវិធម្បិ ភវំ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ អាទិត្តភាវតោ សាធិកបោរិសំ អង្គារកាសុំ វិយ មគ្គញាណេន អនុបច្ចក្ខតោ ទស្សេតា។
សន្តបណីតភាវតោ អតិត្តិករដ្ឋេន មហារសោ បរិញ្ញាទិវសេន វា មហាកិច្ចតាយ សាមញ្ញផលវសេន មហាសម្បត្តិតាយ ច មហារសោ, អនុបចិតសម្ភារេហិ ទុរវគាហតាយ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋតាយ ច សុដ្ឋុ គម្ភីរោ ជរាមច្ចុនិវារណោ, អាយតិំ ភវាភិនិប្ផត្តិយា និវត្តនេន ជរាយ មច្ចុនោ ច បដិសេធកោ។ ឥទានិ យថាវុត្តគុណវិសេសយុត្តំ ធម្មំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ’’តិ វត្វា បុនបិ តស្ស កតិបយេ គុណេ វិភាវេតុំ ‘‘ទុក្ខូបសមនោ សិវោ’’តិអាទិមាហ។ តស្សត្ថោ – បរិសុទ្ធដ្ឋេន អរិយោ, សម្មាទិដ្ឋិអាទិអដ្ឋធម្មសមោធានតាយ អដ្ឋង្គិកោ, និព្ពានគវេសនដ្ឋេន មគ្គោ សកលវដ្ដទុក្ខវូបសមនដ្ឋេន ទុក្ខវូបសមនោ, ខេមដ្ឋេន សិវោ។
យថា ឥតោ ពាហិរកសមយេ អសម្មាសម្ពុទ្ធបវេទិតត្តា កម្មវិបាកោ វិបល្លាសោ សិយាតិ ឯវំ អវិបល្លាសេត្វា បដិច្ចុប្បន្នធម្មានំ បដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កម្មំ កម្មន្តិ វិបាកញ្ច វិបាកតោ មហាខេមង្គមោ, សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហវូបសមនតោ សន្តោ, អកុប្បាយ ចេតោវិមុត្តិយា អនុបាទិសេសាយ ច និព្ពានធាតុយា បាបនេន បរិយោសានភទ្ទកោ សុទេសិតោ ចក្ខុមតាតិ យោជនា។
ឯវំ
មិគជាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩. បុរោហិតបុត្តជេន្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា
ជាតិមទេន មត្តោហន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ជេន្តត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កោសលរញ្ញោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស ជេន្តោតិ នាមំ អហោសិ។ សោ វយប្បត្តោ ជាតិមទេន ភោគឥស្សរិយរូបមទេន ច មត្តោ អញ្ញេ ហីឡេន្តោ គរុដ្ឋានិយានម្បិ អបចិតិំ អករោន្តោ មានថទ្ធោ វិចរតិ។ សោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ មហតិយា បរិសាយ បរិវុតំ ធម្មំ ទេសេន្តំ ទិស្វា ឧបសង្កមន្តោ ‘‘សចេ មំ សមណោ គោតមោ បឋមំ អាលបិស្សតិ, អហម្បិ អាលបិស្សាមិ; នោ ចេ, នាលបិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ឧបសង្កមិត្វា ឋិតោ ភគវតិ បឋមំ អនាលបន្តេ សយម្បិ មានេន អនាលបិត្វា គមនាការំ ទស្សេសិ។ តំ ភគវា –
‘‘ន មានំ ព្រាហ្មណ សាធុ, អត្ថិកស្សីធ ព្រាហ្មណ;
យេន អត្ថេន អាគច្ឆិ, តមេវមនុព្រូហយេ’’តិ។ (សំ. និ. ១.២០១) –
គាថាយ
‘‘កេសុ ន មានំ កយិរាថ, កេសុ ចស្ស សគារវោ;
ក្យស្ស អបចិតា អស្សុ, ក្យស្សុ សាធុ សុបូជិតា’’តិ។ –
បុច្ឆិ។ តស្ស ភគវា –
‘‘មាតរិ
អាចរិយេ ចតុត្ថម្ហិ, សមណព្រាហ្មណេសុ ច។
‘‘តេសុ
ក្យស្ស អបចិតា អស្សុ, ត្យស្សុ សាធុ សុបូជិតា។
‘‘អរហន្តេ សីតិភូតេ, កតកិច្ចេ អនាសវេ;
និហច្ច មានំ អត្ថទ្ធោ, តេ នមស្សេ អនុត្តរេ’’តិ។ (សំ. និ. ១.២០១) –
បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ។ សោ តាយ ទេសនាយ សោតាបន្នោ ហុត្វា បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –
៤២៣.
‘‘ជាតិមទេន មត្តោហំ, ភោគឥស្សរិយេន ច;
សណ្ឋានវណ្ណរូបេន, មទមត្តោ អចារិហំ។
៤២៤.
‘‘នាត្តនោ សមកំ កញ្ចិ, អតិរេកញ្ច មញ្ញិសំ;
អតិមានហតោ ពាលោ, បត្ថទ្ធោ ឧស្សិតទ្ធជោ។
៤២៥.
‘‘មាតរំ បិតរញ្ចាបិ, អញ្ញេបិ គរុសម្មតេ;
ន កញ្ចិ អភិវាទេសិំ, មានត្ថទ្ធោ អនាទរោ។
៤២៦.
‘‘ទិស្វា វិនាយកំ អគ្គំ, សារថីនំ វរុត្តមំ;
តបន្តមិវ អាទិច្ចំ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ។
៤២៧.
‘‘មានំ មទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា, វិប្បសន្នេន ចេតសា;
សិរសា អភិវាទេសិំ, សព្ពសត្តានមុត្តមំ។
៤២៨.
‘‘អតិមានោ ច ឱមានោ, បហីនា សុសមូហតា;
អស្មិមានោ សមុច្ឆិន្នោ, សព្ពេ មានវិធា ហតា’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ ជាតិមទេន មត្តោហន្តិ អហំ ឧទិច្ចេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ, ‘‘ន មាទិសោ ឧភតោ សុជាតោ អញ្ញោ អត្ថី’’តិ កុលមានេន មត្តោ មានថទ្ធោ អចារិន្តិ យោជនា។ ភោគឥស្សរិយេន ចាតិ វិភវេន អាធិបច្ចេន ច ហេតុភូតេន ភោគសម្បទញ្ច ឥស្សរិយសម្បទញ្ច បដិច្ច ឧប្បន្នមទេន មត្តោ អហំ អចារិន្តិ យោជនា។ សណ្ឋានវណ្ណរូបេនាតិ សណ្ឋានំ មទមត្តោតិ វុត្តប្បការតោ អញ្ញេនបិ មទេន មត្តោ។
នាត្តនោ សមកំ កញ្ចីតិ អត្តនោ សមកំ សទិសំ ជាតិអាទីហិ សមានំ អតិរេកំ វា កញ្ចិ ន មញ្ញិសំ ន មញ្ញិំ, មយា សមានម្បិ ន មញ្ញិំ, កុតោ អធិកន្តិ អធិប្បាយោ។ អតិមានហតោ ពាលោតិ ពាលោ អហំ តតោ ពាលភាវតោ អតិមានេន ខតូបហតកុសលាចារោ, តតោ ឯវ បត្ថទ្ធោ ឧស្សិតទ្ធជោ ថម្ភវសេន គរូនម្បិ និបច្ចការស្ស អករណតោ ភុសំ ថទ្ធោ អនោនមនថទ្ធជាតោ ឧស្សិតមានទ្ធជោ។
វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘មាតរ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អញ្ញេតិ ជេដ្ឋភាតុអាទិកេ, សមណព្រាហ្មណេ ច។ គរុសម្មតេតិ គរូតិ សម្មតេ គរុដ្ឋានិយេ។ អនាទរោតិ អាទររហិតោ។
ទិស្វា វិនាយកំ អគ្គន្តិ ឯវំ មានថទ្ធោ ហុត្វា វិចរន្តោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ វេនេយ្យានំ វិនយនតោ សយម្ភុតាយ នាយកភាវតោ ច វិនាយកំ។ សទេវកេ លោកេ សីលាទិគុណេហិ សេដ្ឋភាវតោ អគ្គំ។ បុរិសទម្មានំ អច្ចន្តតាយ ទមនតោ សារថីនំ វរុត្តមំ, អតិវិយ ឧត្តមំ ព្យាមប្បភាទិឱភាសេន អាទិច្ចមិវ តបន្តំ, ឱភាសន្តំ ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ ធម្មំ ទេសេន្តំ សព្ពសត្តានំ ឧត្តមំ សត្ថារំ ទិស្វា ពុទ្ធានុភាវេន សន្តជ្ជិតោ ‘‘អហមេវ សេដ្ឋោ, អញ្ញេ ហីនា’’តិ បវត្តមានំ ភោគមទាទិមទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា បហាយ វិប្បសន្នេន ចេតសា សិរសា អភិវាទេសិន្តិ យោជនា។ កថំ បនាយំ មានថទ្ធោ សមានោ សត្ថុ ទស្សនមត្តេន មានំ បហាសីតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ។ សត្ថុ ទស្សនមត្តេន មានំ ន បហាសិ ‘‘ន មានំ, ព្រាហ្មណ, សាធូ’’តិអាទិកាយ បន ទេសនាយ មានំ បហាសិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មានំ មទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា, វិប្បសន្នេន ចេតសា។ សិរសា អភិវាទេសិ’’ន្តិ។ វិប្បសន្នេន ចេតសាតិ ច ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។
‘‘អហមេវ អតិមានោ។ ‘‘ឥមេ បន និហីនា’’តិ អញ្ញេ ហីនតោ ទហន្តស្ស មានោ ‘‘ឱមានោ’’តិ វទន្តិ។ ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ បន អញ្ញំ អតិក្កមិត្វា អត្តានំ សេយ្យតោ ទហន្តស្ស បវត្តោ សេយ្យមានោ អតិមានោ។ ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ បវត្តោ ហីនមានោ ឱមានោ។ បហីនា សុសមូហតាតិ ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ បហីនា ហុត្វា អគ្គមគ្គេន សុដ្ឋុ សមុគ្ឃាដិតា។ អស្មិមានោតិ ‘‘ឯសោហមស្មី’’តិ ខន្ធេ ‘‘អហ’’ន្តិ សព្ពេតិ ន កេវលំ អតិមានឱមានអស្មិមានា ឯវ, អថ ខោ សេយ្យស្ស សេយ្យមានាទយោ នវវិធា អន្តរភេទេន អនេកវិធា ច សព្ពេ មានវិធា មានកោដ្ឋាសា ហតា អគ្គមគ្គេន សមុគ្ឃាដិតាតិ។
បុរោហិតបុត្តជេន្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១០. សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា
យទា នវោ បព្ពជិតោតិអាទិកា អាយស្មតោ សុមនត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ មាលាការកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សិខិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ សុមនបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ។ សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អញ្ញតរស្ស ឧបាសកស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ សោ ច ឧបាសកោ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ។ តស្ស ច តតោ បុព្ពេ ជាតាជាតា ទារកា មរិំសុ។ តេន សោ ‘‘សចាហំ ឥទានិ ឯកំ បុត្តំ លភិស្សាមិ, អយ្យស្ស អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ។ សោ ច ទសមាសច្ចយេន ជាតោ អរោគោយេវ ហុត្វា អនុក្កមេន វឌ្ឍេន្តោ សត្តវស្សិកោ អហោសិ, តំ បិតា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេសិ។ សោ បព្ពជិត្វា តតោ បរិបក្កញាណត្តា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ ហុត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហន្តោ ‘‘បានីយំ អាហរិស្សាមី’’តិ ឃដំ អាទាយ ឥទ្ធិយា អនោតត្តទហំ អគមាសិ។ អថេកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ នាគរាជា អនោតត្តទហំ បដិច្ឆាទេន្តោ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេន បរិក្ខិបិត្វា
៤២៩.
‘‘យទា នវោ បព្ពជិតោ, ជាតិយា សត្តវស្សិកោ;
ឥទ្ធិយា អភិភោត្វាន, បន្នគិន្ទំ មហិទ្ធិកំ។
៤៣០.
‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស ឧទកំ, អនោតត្តា មហាសរា;
អាហរាមិ តតោ ទិស្វា, មំ សត្ថា ឯតទព្រវិ។
៤៣១.
‘‘សារិបុត្ត ឥមំ បស្ស, អាគច្ឆន្តំ កុមារកំ;
ឧទកកុម្ភមាទាយ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតំ។
៤៣២.
‘‘បាសាទិកេន
សាមណេរោនុរុទ្ធស្ស, ឥទ្ធិយា ច វិសារទោ។
៤៣៣.
‘‘អាជានីយេន អាជញ្ញោ, សាធុនា សាធុការិតោ;
វិនីតោ អនុរុទ្ធេន, កតកិច្ចេន សិក្ខិតោ។
៤៣៤.
‘‘សោ
សាមណេរោ ស សុមនោ, មា មំ ជញ្ញាតិ ឥច្ឆតី’’តិ។ –
អញ្ញាព្យាករណវសេន ឆ គាថា អភាសិ។
តត្ថ អាទិតោ ទ្វេ គាថា សុមនត្ថេរេនេវ ភាសិតា, ឥតរា ចតស្សោ តំ បសំសន្តេន សត្ថារា ភាសិតា។ តា សព្ពា ឯកជ្ឈំ កត្វា សុមនត្ថេរោ បច្ឆា អញ្ញាព្យាករណវសេន អភាសិ។ តត្ថ បន្នគិន្ទន្តិ នាគរាជំ។ តតោតិ តត្ថ, យទា នវោ បព្ពជិតោ ជាតិយា សត្តវស្សិកោ ឥទ្ធិពលេន មហិទ្ធិកំ នាគរាជំ អភិភវិត្វា អនោតត្តទហតោ ឧបជ្ឈាយស្ស បានីយំ អាហរាមិ, តស្មិំ កាលេតិ អត្ថោ។
មំ ‘‘សារិបុត្ត, ឥមំ បស្សា’’តិអាទិមាហ។ អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតន្តិ វិសយជ្ឈត្តភូតេន អគ្គផលសមាធិនា សុដ្ឋុ សមាហិតំ។
បាសាទិកេន វត្តេនាតិ បស្សន្តានំ បសាទាវហេន អាចារវត្តេន, ករណត្ថេ ឥទំ ករណវចនំ។ កល្យាណឥរិយាបថោតិ សម្បន្និរិយាបថោ។ បាសាទិកេន វត្តេនាតិ វា ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ។ សមណស្ស ភាវោ សាមណ្យំ, សាមញ្ញន្តិ អត្ថោ។ តទត្ថំ ឦរតិ បវត្តតីតិ សាមណេរោ, សមណុទ្ទេសោ។ ឥទ្ធិយា ច វិសារទោតិ ឥទ្ធិយម្បិ ព្យត្តោ សុកុសលោ។ អាជានីយេនាតិ បុរិសាជានីយេន។ អត្តហិតបរហិតានំ សាធនតោ សាធុនា កតកិច្ចេន អនុរុទ្ធេន សាធុ ឧភយហិតសាធកោ, សុដ្ឋុ វា អាជញ្ញោ ការិតោ ទមិតោ។ អគ្គវិជ្ជាយ វិនីតោ អសេក្ខភាវាបាទនេន សិក្ខិតោ សិក្ខាបិតោតិ អត្ថោ។
សោ សាមណេរោ សុមនោ បរមំ សន្តិំ និព្ពានំ បត្វា អគ្គមគ្គាធិគមេន អធិគន្ត្វា សច្ឆិកត្វា អត្តបច្ចក្ខំ កត្វា អកុប្បតំ អរហត្តផលំ អប្បិច្ឆភាវស្ស បរមុក្កំសគតត្តា មា មំ ជញ្ញាតិ មំ ‘‘អយំ ខីណាសវោ’’តិ វា ‘‘ឆឡភិញ្ញោ’’តិ វា កោចិបិ មា ជានេយ្យាតិ ឥច្ឆតិ អភិកង្ខតីតិ។
សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១១. ន្ហាតកមុនិត្ថេរគាថាវណ្ណនា
វាតរោគាភិនីតោតិអាទិកា ន្ហាតកោតិ បញ្ញាយិត្ថ។ សោ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា រាជគហស្ស តិយោជនប្បមាណេ ឋានេ អរញ្ញាយតនេ នីវារេហិ យាបេន្តោ អគ្គិំ បរិចារយមានោ វសតិ។ តស្ស សត្ថា ឃដេ វិយ បទីបំ ហទយព្ភន្តរេ បជ្ជលន្តំ អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា អស្សមបទំ អគមាសិ។ សោ ភគវន្តំ ទិស្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ អត្តនោ
៤៣៥.
‘‘វាតរោគាភិនីតោ ត្វំ, វិហរំ កាននេ វនេ;
បវិទ្ធគោចរេ លូខេ, កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសី’’តិ។ – គាថមាហ; អថ ថេរោ –
៤៣៦.
‘‘បីតិសុខេន វិបុលេន, ផរិត្វាន សមុស្សយំ;
លូខម្បិ អភិសម្ភោន្តោ, វិហរិស្សាមិ កាននេ។
៤៣៧.
‘‘ភាវេន្តោ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ, ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ ច;
ឈានសោខុម្មសម្បន្នោ, វិហរិស្សំ អនាសវោ។
៤៣៨.
‘‘វិប្បមុត្តំ កិលេសេហិ, សុទ្ធចិត្តំ អនាវិលំ;
អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខន្តោ, វិហរិស្សំ អនាសវោ។
៤៣៩.
‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ពហិទ្ធា ច, យេ មេ វិជ្ជិំសុ អាសវា;
សព្ពេ អសេសា ឧច្ឆិន្នា, ន ច ឧប្បជ្ជរេ បុន។
៤៤០.
‘‘បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា, តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកា;
ទុក្ខក្ខយោ អនុប្បត្តោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ។ –
ឥមាហិ សេសគាថាហិ អត្តនោ វិហារំ សត្ថុ បវេទេសិ។
តត្ថ ឈានសោខុម្មសម្បន្នោតិ ឈានសុខុមភាវេន សមន្នាគតោ។ ឈានសុខុមំ នាម អរូបជ្ឈានំ, តស្មា អដ្ឋសមាបត្តិលាភិម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តេន អត្តនោ ឧភតោភាគវិមុត្តិតំ ទស្សេតិ។ អបរេ បនាហុ – ‘‘សោខុម្មន្តិ អគ្គមគ្គផលេសុ អធិបញ្ញាសិក្ខា វិប្បមុត្តំ កិលេសេហីតិ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា សព្ពកិលេសេហិ វិមុត្តំ, តតោ ឯវ សុទ្ធចិត្តំ, អនាវិលសង្កប្បតាយ អនាវិលំ, តីហិបិ បទេហិ អរហត្តផលចិត្តមេវ វទតិ។ សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។ ឥមមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ។
ន្ហាតកមុនិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១២. ព្រហ្មទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា
អក្កោធស្សាតិអាទិកា អាយស្មតោ ព្រហ្មទត្តត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កោសលរញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ព្រហ្មទត្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ។ សោ វយប្បត្តោ ជេតវនមហេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ។ តំ ឯកទិវសំ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណោ អក្កោសិ។ ថេរោ តំ សុត្វាបិ តុណ្ហីភូតោ បិណ្ឌាយ ចរតិយេវ, ព្រាហ្មណោ បុនបិ អក្កោសិយេវ។ មនុស្សា ឯវំ អក្កោសន្តម្បិ នំ ‘‘អយំ ថេរោ ន កិញ្ចិ ភណតី’’តិ អាហំសុ។ តំ សុត្វា ថេរោ តេសំ មនុស្សានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ –
៤៤១.
‘‘អក្កោធស្ស កុតោ កោធោ, ទន្តស្ស សមជីវិនោ;
សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្ស, ឧបសន្តស្ស តាទិនោ។
៤៤២.
‘‘តស្សេវ តេន បាបិយោ, យោ កុទ្ធំ បដិកុជ្ឈតិ;
កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោ, សង្គាមំ ជេតិ ទុជ្ជយំ។
៤៤៣.
‘‘ឧភិន្នមត្ថំ ចរតិ, អត្តនោ ច បរស្ស ច;
បរំ សង្កុបិតំ ញត្វា, យោ សតោ ឧបសម្មតិ។
៤៤៤.
‘‘ឧភិន្នំ តិកិច្ឆន្តំ តំ, អត្តនោ ច បរស្ស ច;
ជនា មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទា។ (សំ. និ. ១.១៨៩);
៤៤៥.
‘‘ឧប្បជ្ជេ
ឧប្បជ្ជេ ចេ រសេ តណ្ហា, បុត្តមំសូបមំ សរ។
៤៤៦.
‘‘សចេ ធាវតិ ចិត្តំ តេ, កាមេសុ ច ភវេសុ ច;
ខិប្បំ និគ្គណ្ហ សតិយា, កិដ្ឋាទំ វិយ ទុប្បសុ’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ អក្កោធស្សាតិ កោធរហិតស្ស មគ្គេន សមុច្ឆិន្នកោធស្ស។ កុតោ កោធោតិ កុតោ នាម ហេតុ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស ឧប្បត្តិការណំ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ទន្តស្សាតិ ឧត្តមេន ទមេន អគ្គមគ្គទមថេន ទន្តស្ស។ សមជីវិនោតិ កាយវិសមាទីនិ សព្ពសោ បហាយ កាយសមាទីនំ វសេន សមំ ជីវន្តស្ស សត្តដ្ឋានិយេន សម្បជញ្ញេន សម្មទេវ វត្តន្តស្ស។ សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្សាតិ សម្មា អញ្ញាយ អភិញ្ញេយ្យាទិកេ ធម្មេ ជានិត្វា សព្ពាសវេហិ វិប្បមុត្តស្ស។ តតោ ឯវ សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហវូបសមេន ឧបសន្តស្ស។ ឥដ្ឋាទីសុ តាទិលក្ខណប្បត្តិយា តាទិនោ ខីណាសវស្ស កុតោ កោធោតិ អញ្ញាបទេសេន ថេរោ អត្តនោ កោធាភាវំ តស្ស ច ការណានិ វត្វា ឥទានិ កោធេ អកោធេ ច អាទីនវានិសំសទស្សនេន ធម្មំ កថេន្តោ ‘‘តស្សេវា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យោ កុទ្ធំ បដិកុជ្ឈតីតិ យោ បុគ្គលោ អត្តនោ ឧបរិ កុទ្ធំ កុបិតំ បុគ្គលំ បដិកុជ្ឈតិ, តស្សេវ តេន បដិកុជ្ឈនបច្ចក្កោសនបដិប្បហរណាទិនា បាបិយោ ឥធលោកេ វិញ្ញូគរហាទិវសេន បរលោកេ និរយទុក្ខាទិវសេន អភទ្ទកតរំ អកល្យាណតរំ ហោតិ។ កុជ្ឈនេន បន អកុទ្ធស្ស បាបំ ហោតីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ កេចិ បន ‘‘យោ អកុទ្ធំ បដិកុទ្ធំ អារព្ភ កុជ្ឈតី’’តិ អត្ថំ វទន្តិ។ កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោតិ យោ បន កុទ្ធំ បុគ្គលំ ‘‘អយំ កុទ្ធោ កោធបរេតោ’’តិ ញត្វា ន បដិកុជ្ឈតិ ខមតិ, សោ ទុជ្ជយំ កិលេសសង្គាមំ ជេតិ នាម។ ន កេវលញ្ចស្ស កិលេសសង្គាមជយោ ឯវ, អថ ខោ ឧភយហិតបដិបត្តិម្បីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧភិន្នមត្ថំ…បេ.… ឧបសម្មតី’’តិ។ យោ បរំ បុគ្គលំ សង្កុបិតំ កុទ្ធំ ‘‘កោធបរេតោ’’តិ ញត្វា តំ មេត្តាយន្តោ អជ្ឈុបេក្ខន្តោ វា សតោ ឧបសម្មតិ ខមតិ ន បដិប្ផរតិ។ សោ អត្តនោ ច បរស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ឧភយលោកសុខាវហំ អត្ថំ ហិតំ ចរតិ។
ឧភិន្នំ តិកិច្ឆន្តំ តន្តិ តំ អត្តនោ ច បរស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ទ្វិន្នំ កោធព្យាធិតិកិច្ឆាយ តិកិច្ឆន្តំ ខមន្តំ បុគ្គលំ យេ ជនា ធម្មស្ស អរិយាចារធម្មេ អកុសលា, តេ ពាលា ‘‘អយំ អវិទ្ទសុ យោ អត្តានំ អក្កោសន្តស្ស បហរន្តស្ស កិញ្ចិ ន ករោតី’’តិ មញ្ញន្តិ
ឯវំ ‘‘ឧប្បជ្ជេ តេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧប្បជ្ជេ តេ សចេតិ សចេ តេ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តស្ស កញ្ចិ បុគ្គលំ និស្សាយ ចិរបរិចយោ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស វូបសមាយ –
‘‘ឧភតោទណ្ឌកេន ចេបិ, ភិក្ខវេ, កកចេន ចោរា ឱចរកា អង្គមង្គានិ ឱកន្តេយ្យុំ, តត្រាបិ យោ មនោ បទូសេយ្យ, ន មេ សោ តេន សាសនករោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣២) –
សត្ថារា វុត្តំ កកចូបមំ ឱវាទំ អាវជ្ជេហិ។ ឧប្បជ្ជេ ចេ រសេ តណ្ហាតិ សចេ តេ មធុរាទិភេទេ រសេ តណ្ហា អភិលាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស វូបសមាយ –
‘‘បុត្តមំសំ ជាយម្បតិកា យថា កន្តារនិត្ថរណត្ថមេវ ខាទិំសុ, ន រសតណ្ហាយ ឯវំ កុលបុត្តោបិ បព្ពជិតោ បិណ្ឌបាតំ បដិសេវតិ…បេ.… ផាសុវិហារោ ចា’’តិ (សំ. និ. ២.៦៣ អត្ថតោ សមានំ) –
ឯវំ វុត្តំ បុត្តមំសូបមោវាទំ សរ អនុស្សរ។
សចេ ធាវតិ តេ ចិត្តន្តិ អយោនិសោ មនសិ ករោតោ តវ ចិត្តំ កាមេសុ បញ្ចកាមគុណេសុ ឆន្ទរាគវសេន, កាមភវាទីសុ ភវេសុ ភវបត្ថនាវសេន សចេ ធាវតិ សរតិ ជវតិ។ ខិប្បំ និគ្គណ្ហ សតិយា, កិដ្ឋាទំ វិយ ទុប្បសុន្តិ តថា ធាវិតុំ អទេន្តោ យថា នាម បុរិសោ កិដ្ឋាទំ សស្សខាទកំ ទុប្បសុំ ទុដ្ឋគោណំ យោត្តេន ថម្ភេ ពន្ធិត្វា អត្តនោ វសេ វត្តេតិ, ឯវំ សតិយា សតិយោត្តេន សម្មាធិថម្ភេ ពន្ធន្តោ ខិប្បំ សីឃមេវ និគ្គណ្ហ, យថា កិលេសវិគមេន និព្ពិសេវនំ ហោតិ, តថា ទមេហីតិ។ កេចិ បន ‘‘ថេរោ បុថុជ្ជនោវ ហុត្វា អក្កោសំ អធិវាសេន្តោ តេសំ មនុស្សានំ អរិយគុណេ បកាសេន្តោ ធម្មំ កថេត្វា បច្ឆា ទ្វីហិ គាថាហិ អត្តានំ ឱវទន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ឥមាយេវ គាថា អភាសី’’តិ វទន្តិ។
ព្រហ្មទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៣. សិរិមណ្ឌត្ថេរគាថាវណ្ណនា
ឆន្នមតិវស្សតីតិអាទិកា សិរិមណ្ឌោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ភេសកលាវនេ ភគវតិ វិហរន្តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឯកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសដ្ឋានេ និសិន្នោ និទានុទ្ទេសស្ស បរិយោសានេ ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) បាឡិយា អត្ថំ ឧបធារេន្តោ អាបន្នំ អាបត្តិំ អនាវិកត្វា បដិច្ឆាទេន្តោ ឧបរូបរិ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ, តេនស្ស ន ផាសុ ហោតិ, អាវិកត្វា បន យថាធម្មំ បដិករោន្តស្ស ផាសុ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ មនសិ កត្វា ‘‘អហោ សត្ថុ សាសនំ សុវិសុទ្ធ’’ន្តិ លទ្ធប្បសាទោ តថា ឧប្បន្នំ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បសន្នមានសោ ភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទេន្តោ –
៤៤៧.
‘‘ឆន្នមតិវស្សតិ, វិវដំ នាតិវស្សតិ;
តស្មា ឆន្នំ វិវរេថ, ឯវំ តំ នាតិវស្សតិ។
៤៤៨.
‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ
តណ្ហាសល្លេន ឱតិណ្ណោ, ឥច្ឆាធូបាយិតោ សទា។ (សំ. និ. ១.៦៦);
៤៤៩.
‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ, បរិក្ខិត្តោ ជរាយ ច;
ហញ្ញតិ និច្ចមត្តាណោ, បត្តទណ្ឌោវ តក្ករោ។
៤៥០.
‘‘អាគច្ឆន្តគ្គិខន្ធាវ, មច្ចុ ព្យាធិ ជរា តយោ;
បច្ចុគ្គន្តុំ ពលំ នត្ថិ, ជវោ នត្ថិ បលាយិតុំ។
៤៥១.
‘‘អមោឃំ ទិវសំ កយិរា, អប្បេន ពហុកេន វា;
យំ យំ វិជហតេ រត្តិំ, តទូនំ តស្ស ជីវិតំ។
៤៥២.
‘‘ចរតោ តិដ្ឋតោ វាបិ, អាសីនសយនស្ស វា;
ឧបេតិ ចរិមា រត្តិ, ន តេ កាលោ បមជ្ជិតុ’’ន្តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ ឆន្នន្តិ ឆាទិតំ យថាភូតំ អវិវដំ អប្បកាសិតំ ទុច្ចរិតំ។ អតិវស្សតីតិ អាបត្តិវស្សញ្ចេវ កិលេសវស្សញ្ច អតិវិយ វស្សតិ។ អាបត្តិយា ហិ ឆាទនំ អលជ្ជិភាវាទិនា វិវដន្តិ បកាសិតំ អប្បដិច្ឆន្នំ។ នាតិវស្សតីតិ ឯត្ថ អតីតិ ឧបសគ្គមត្តំ, ន វស្សតីតិ អត្ថោ។ អវស្សនញ្ចេត្ថ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ ចិត្តសន្តានស្ស វិសោធិតត្តា។ តស្មាតិ វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ, ឆន្នស្ស ទុច្ចរិតស្ស អាបត្តិវស្សាទីនំ អតិវស្សនតោ វិវដស្ស ច អវស្សនតោតិ អត្ថោ។ ឆន្នំ វិវរេថាតិ បុថុជ្ជនភាវេន ឆាទនាធិប្បាយេ ឧប្បន្នេបិ តំ ឯវន្តិ វិវរណេន យថាធម្មំ បដិបត្តិយា។ តន្តិ តំ ឆន្នំ ទុច្ចរិតំ។ នាតិវស្សតិ អាបត្តិវស្សំ កិលេសវស្សញ្ច ន វស្សតិ, សុទ្ធន្តេ បុគ្គលំ បតិដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ ‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោតិ អយំ សព្ពោបិ សត្តលោកោ ចោរោ វិយ ចោរឃាតកេន, សព្ពវដ្ដនិបាតិនា មច្ចុនា មរណេន អភិហតោ, ន តស្ស ហត្ថតោ មុច្ចតិ។ ជរាយ បរិវារិតោតិ អយំ លោកោ ឧប្បាទតោ ឧទ្ធំ មរណូបនយនរសាយ ជរាយ បរិវារិតោ អជ្ឈោត្ថដោ, ជរាសង្ឃាតបរិមុក្កោតិ អត្ថោ។ តណ្ហាសល្លេន ឱតិណ្ណោតិ សរីរស្ស អន្តោ និមុគ្គេន វិសបីតខុរប្បេន វិយ ឧបាទានលក្ខណេន តណ្ហាសង្ខាតេន សល្លេន ឱតិណ្ណោ ហទយព្ភន្តរេ ឱគាឡ្ហោ។ តណ្ហា ហិ បីឡាជននតោ អន្តោ តុទនតោ ទុរុទ្ធារតោ ច ‘‘សល្លោ’’តិ វុច្ចតិ។ ឥច្ឆាធូបាយិតោតិ អារម្មណាភិបត្ថនលក្ខណាយ ឥច្ឆាយ សន្តាបិតោ។ តំ វិសយំ ឥច្ឆន្តោ ហិ បុគ្គលោ យទិច្ឆិតំ វិសយំ លភន្តោ វា អលភន្តោ វា តាយ ឯវ អនុទហនលក្ខណាយ ឥច្ឆាយ សន្តត្តោ បរិឡាហប្បត្តោ ហោតិ។ សទាតិ សព្ពកាលំ, ឥទញ្ច បទំ សព្ពបទេសុ យោជេតព្ពំ។
បរិក្ខិត្តោ ជរាយ ចាតិ ន កេវលំ មច្ចុនា អព្ភាហតោយេវ, អថ ខោ ជរាយ ច បរិក្ខិត្តោ។ ជរាយ សមវរុទ្ធោ ជរាបាការបរិក្ខិត្តោ, ន តំ សមតិក្កមតីតិ អត្ថោ។ ហញ្ញតិ និច្ចមត្តាណោតិ អតាណោ អសរណោ ហុត្វា និច្ចកាលំ ជរាមរណេហិ ហញ្ញតិ វិពាធីយតិ។ យថា កិំ? បត្តទណ្ឌោវ តក្ករោ យថា តក្ករោ ចោរោ កតាបរាធោ វជ្ឈប្បត្តោ អតាណោ រាជាណាយ ហញ្ញតិ, ឯវមយំ លោកោ ជរាមរណេហីតិ ទស្សេតិ។
អាគច្ឆន្តគ្គិខន្ធាវាតិ មហាវនេ ឌយ្ហមានេ តំ អភិភវន្តា មហន្តា អគ្គិក្ខន្ធា វិយ មច្ចុ ព្យាធិ ជរាតិ ឥមេ តយោ អនុទហនដ្ឋេន អគ្គិក្ខន្ធា ឥមំ សត្តលោកំ អភិភវន្តា អាគច្ឆន្តិ បច្ចុគ្គន្តុំ អភិភវិតុំ ពលំ ឧស្សាហោ នត្ថិ, ឥមស្ស លោកស្ស, ជវោ នត្ថិ បលាយិតុំ ជវន្តេសុ, អជ្ឈោត្ថរន្តេសុ។ យត្ថ តេ នាភិភវន្តិ, បិដ្ឋិំ ទស្សេត្វា តតោ បលាយិតុម្បិ ឥមស្ស លោកស្ស ជង្ឃាជវោ នត្ថិ, ឯវំ អមោឃំ ទិវសំ កយិរា, អប្បេន ពហុកេន វាតិ អប្បេន អន្តមសោ គទ្ទូហនមត្តម្បិ កាលំ បវត្តិតេន ពហុកេន វា សកលំ អហោរត្តំ បវត្តិតេន វិបស្សនាមនសិការេន អមោឃំ អវញ្ឈំ ទិវសំ ករេយ្យ, យស្មា យំ យំ វិជហតេ រត្តិំ, តទូនំ តស្ស ជីវិតំ អយំ សត្តោ យំ យំ រត្តិំ វិជហតិ នាសេតិ ខេបេតិ, តទូនំ តេន ឩនំ តស្ស សត្តស្ស ជីវិតំ ហោតិ។ ឯតេន រត្តិក្ខយោ នាម ជីវិតក្ខយោ តស្ស អនិវត្តនតោតិ ទស្សេតិ។ តេនាហ –
‘‘យមេករត្តិំ បឋមំ, គព្ភេ វសតិ មាណវោ;
អព្ភុដ្ឋិតោវ សោ យាតិ, ស គច្ឆំ ន និវត្តតី’’តិ។ (ជា. ១.១៥.៣៦៣);
ន កេវលំ រត្តិវសេនេវ, អថ ខោ ឥរិយាបថវសេនាបិ ជីវិតក្ខយោ ឧបធារេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ចរតោ’’តិអាទិ។ ចរតោតិ គច្ឆន្តស្ស។ តិដ្ឋតោតិ ឋិតំ កប្បេន្តស្ស។ អាសីនសយនស្ស វាតិ អាសីនស្ស សយនស្ស វា, និសិន្នស្ស និបជ្ជន្តស្ស វាតិ អត្ថោ។ ‘‘អាសីទន’’ន្តិបិ បឋន្តិ, តត្ថ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧបេតិ ចរិមា រត្តីតិ ចរិមកចិត្តសហិតា រត្តិ ឧបគច្ឆតិ, រត្តិគ្គហណញ្ចេត្ថ ទេសនាសីសមត្តំ។ គមនាទីសុ យេន កេនចិ ឥរិយាបថេន សមង្គីភូតស្ស ចរិមកាលោយេវ, តេនេវស្ស ឥរិយាបថក្ខណា ជីវិតំ ខេបេត្វា ឯវ គច្ឆន្តិ, តស្មា ន តេ កាលោ បមជ្ជិតុំ នាយំ តុយ្ហំ បមាទំ អាបជ្ជិតុំ កាលោ ‘‘ឥមស្មិំ នាម កាលេ មរណំ ន ហោតី’’តិ អវិទិតត្តា។ វុត្តំ ហិ –
‘‘អនិមិត្តមនញ្ញាតំ, មច្ចានំ ឥធ ជីវិតំ;
កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច, តញ្ច ទុក្ខេន សំយុត’’ន្តិ។ (សុ. និ. ៥៧៩);
តស្មា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិត្វា អប្បមត្តេន តីសុ សិក្ខាសុ អនុយោគោ កាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ។
សិរិមណ្ឌត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
១៤. សព្ពកាមិត្ថេរគាថាវណ្ណនា
ទ្វិបាទកោតិអាទិកា សព្ពកាមោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ញាតកេហិ ទារបរិគ្គហំ ការិតោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ ជិគុច្ឆន្តោ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ វេសាលិំ ឧបគតោ ញាតិឃរំ អគមាសិ។ តត្ថ នំ បុរាណទុតិយិកា បតិវិយោគទុក្ខិតា កិសា ទុព្ពណ្ណា អនលង្កតា កិលិដ្ឋវត្ថនិវសនា វន្ទិត្វា រោទមានា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ តំ ទិស្វា ថេរស្ស ករុណាបុរស្សរំ មេត្តំ ឧបដ្ឋាបយតោ អនុភូតារម្មណេ អយោនិសោមនសិការវសេន សហសា កិលេសោ ឧប្បជ្ជិ។
សោ តេន កសាហិ តាឡិតោ អាជានីយោ វិយ សញ្ជាតសំវេគោ តាវទេវ សុសានំ គន្ត្វា, អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គហេត្វា, តត្ថ បដិលទ្ធឈានំ បាទកំ កត្វា, វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា, អរហត្តំ បាបុណិ។ អថស្ស សសុរោ អលង្កតបដិយត្តំ ធីតរំ អាទាយ មហតា បរិវារេន នំ ឧប្បព្ពាជេតុកាមោ វិហារំ អគមាសិ។ ថេរោ តស្សា អធិប្បាយំ ញត្វា អត្តនោ កាមេសុ វិរត្តភាវំ សព្ពត្ថ ច អនុបលិត្តតំ បកាសេន្តោ –
៤៥៣.
‘‘ទ្វិបាទកោយំ អសុចិ, ទុគ្គន្ធោ បរិហីរតិ;
នានាកុណបបរិបូរោ, វិស្សវន្តោ តតោ តតោ។
៤៥៤.
‘‘មិគំ និលីនំ កូដេន, ពឡិសេនេវ អម្ពុជំ;
វានរំ វិយ លេបេន, ពាធយន្តិ បុថុជ្ជនំ។
៤៥៥.
‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផោដ្ឋព្ពា ច មនោរមា;
បញ្ច កាមគុណា ឯតេ, ឥត្ថិរូបស្មិ ទិស្សរេ។
៤៥៦.
‘‘យេ ឯតា ឧបសេវន្តិ, រត្តចិត្តា បុថុជ្ជនា;
វឌ្ឍេន្តិ កដសិំ ឃោរំ, អាចិនន្តិ បុនព្ភវំ។
៤៥៧.
‘‘យោ
សោមំ វិសត្តិកំ លោកេ, សតោ សមតិវត្តតិ។
៤៥៨.
‘‘កាមេស្វាទីនវំ ទិស្វា, នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោ;
និស្សដោ សព្ពកាមេហិ, បត្តោ មេ អាសវក្ខយោ’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ ទ្វិបាទកោតិ យទិបិ អបាទកាទយោបិ កាយា អសុចីយេវ, អធិការវសេន បន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វា ឯវំ វុត្តំ។ យស្មា វា អញ្ញេ អសុចិភូតាបិ កាយា លោណម្ពិលាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា មនុស្សានំ ភោជនេបិ ឧបនីយន្តិ, ន បន មនុស្សកាយោ, តស្មា អសុចិតរសភាវមស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ទ្វិបាទកោ’’តិ អាហ។ អយន្តិ តទា ឧបដ្ឋិតំ ឥត្ថិរូបំ អសុចីតិ អសុចិ ឯវ, ន ឯត្ថ កិញ្ចិបិ សុចីតិ អត្ថោ។ ទុគ្គន្ធោ បរិហីរតីតិ ទុគ្គន្ធោ សមានោ បុប្ផគន្ធាទីហិ សង្ខរិត្វា បរិហរីយតិ។ នានាកុណបបរិបូរោតិ កេសាទិអនេកប្បការកុណបភរិតោ។ វិស្សវន្តោ តតោ តតោតិ បុប្ផគន្ធាទីហិស្ស ជេគុច្ឆភាវំ បដិច្ឆាទេតុំ វាយមន្តានម្បិ តំ វាយាមំ និប្ផលំ កត្វា នវហិ ទ្វារេហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីនិ លោមកូបេហិ ច សេទជល្លិកំ ‘វិស្សវន្តោយេវ បរិហីរតី’តិ សម្ពន្ធោ។
ឯវំ ជេគុច្ឆោបិ សមានោ ចាយំ កាយោ កូដាទីហិ វិយ មិគាទិកេ អត្តនោ រូបាទីហិ អន្ធបុថុជ្ជនេ វញ្ចេតិយេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘មិគ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ មិគំ និលីនំ កូដេនាតិ បាសវាករាទិនា កូដេន និលីនំ, បដិច្ឆន្នំ កត្វា មិគំ វិយ នេសាទោ។ វក្ខមានោ ហិ ឥវ-សទ្ទោ ឥធាបិ អានេត្វា យោជេតព្ពោ។ ពឡិសេនេវ អម្ពុជន្តិ អម្ពុជំ មច្ឆំ អាមិសពទ្ធេន ពឡិសេន វិយ ពាឡិសិកោ។ វានរំ វិយ លេបេនាតិ រុក្ខសិលាទីសុ បក្ខិត្តេន មក្កដលេបេន មក្កដំ វិយ មិគលុទ្ទោ អន្ធបុថុជ្ជនំ វញ្ចេន្តោ ពាធេន្តីតិ។
កេ បន ពាធេន្តីតិ អាហ។ ‘‘រូបា សទ្ទា’’តិអាទិ។ រូបាទយោ ហិ បញ្ច កាមកោដ្ឋាសា វិសេសតោ វិសភាគវត្ថុសន្និស្សយា វិបល្លាសូបនិស្សយេន អយោនិសោមនសិការេន បរិក្ខិត្តានំ អន្ធបុថុជ្ជនានំ មនោ រមេន្តោ កិលេសវត្ថុតាយ អនត្ថាវហភាវតោ តេ ពាធេន្តិ នាម។ តេន វុត្តំ ‘‘រូបា សទ្ទា…បេ.… ឥត្ថិរូបស្មិ ទិស្សរេ’’តិ។
ឥត្ថិគ្គហណញ្ចេត្ថ ‘‘យេ ឯតា ឧបសេវន្តី’’តិអាទិ។ តស្សត្ថោ – យេ បុថុជ្ជនា ឯតា ឥត្ថិយោ រត្តចិត្តា រាគាភិភូតចិត្តា ឧបភោគវត្ថុសញ្ញាយ វឌ្ឍេន្តិ កដសិំ ឃោរន្តិ តេ ជាតិអាទីហិ និរយាទីហិ ច ឃោរំ, ភយានកំ, អន្ធពាលេហិ អភិរមិតព្ពតោ កដសិសង្ខាតំ សំសារំ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិមរណាទិនា វឌ្ឍេន្តិ។ តេនាហ ‘‘អាចិនន្តិ បុនព្ភវ’’ន្តិ។
យោ ចេតាតិ យោ បន បុគ្គលោ ឯតា ឥត្ថិយោ តត្ថ ឆន្ទរាគស្ស វិក្ខម្ភនេន វា សមុច្ឆិន្ទនេន វា អត្តនោ បាទេន សប្បស្ស សិរំ វិយ បរិវជ្ជេតិ, សោ សព្ពំ លោកំ វិសជិត្វា ឋិតត្តា លោកេ វិសត្តិកាសង្ខាតំ តណ្ហំ សតោ ហុត្វា សមតិវត្តតិ។
កាមេស្វាទីនវំ ទិស្វាតិ ‘‘អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៤១៧; ចូឡវ. ៦៥; ម. និ. ១.២៣៤) វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមេសុ អនេកាការវោការំ អាទីនវំ, ទោសំ, ទិស្វា។ នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោតិ កាមេហិ ភវេហិ ច និក្ខន្តភាវតោ នេក្ខម្មំ, បព្ពជ្ជំ សព្ពកាមេហិបិ តេភូមកធម្មេហិ និស្សដោ វិសំយុត្តោ។ សព្ពេបិ តេភូមកា ធម្មា កាមនីយដ្ឋេន កាមា, តេហិ ច ថេរោ វិសំយុត្តោ។ តេនាហ ‘‘បត្តោ មេ អាសវក្ខយោ’’តិ។
ឯវំ ថេរោ អាទិតោ បញ្ចហិ គាថាហិ ធម្មំ កថេត្វា ឆដ្ឋគាថាយ អញ្ញំ ព្យាកាសិ។ តំ សុត្វា សសុរោ ‘‘អយំ សព្ពត្ថ អនុបលិត្តោ, ន សក្កា ឥមំ កាមេសុ បតារេតុ’’ន្តិ យថាគតមគ្គេនេវ គតោ។ ថេរោបិ វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ ឧបសម្បទាយ វីសវស្សសតិកោ បថព្យា ថេរោ ហុត្វា, វេសាលិកេហិ វជ្ជិបុត្តេហិ ឧប្បាទិតំ សាសនស្ស អព្ពុទំ សោធេត្វា, ទុតិយំ ធម្មសង្គីតិំ សង្គាយិត្វា ‘‘អនាគតេ ធម្មាសោកកាលេ ឧប្បជ្ជនកំ អព្ពុទំ សោធេហី’’តិ តិស្សមហាព្រហ្មានំ អាណាបេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ។
សព្ពកាមិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ឆក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។