៩. នវកនិបាតោ
១. ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា
នវកនិបាតេ យទា ទុក្ខន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ភូតត្ថេរស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា សេនោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ‘‘ឧសភំ បវរ’’ន្តិអាទិនា ចតូហិ គាថាហិ អភិត្ថវិ។
សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាកេតនគរស្ស ទ្វារគាមេ មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្ស កិរ សេដ្ឋិនោ ជាតា ជាតា ទារកា ពទ្ធាឃាតេន ឯកេន យក្ខេន ខាទិតា, ឥមស្ស បន បច្ឆិមភវិកត្តា ភូតា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ។ យក្ខោ បន វេស្សវណស្ស ឧបដ្ឋានំ គតោ, បុន នាគមាសិ។ នាមករណទិវសេ ចស្ស ‘‘ឯវំ កតេ អមនុស្សា អនុកម្បន្តា បរិហរេយ្យុ’’ន្តិ ភូតោតិ នាមំ អកំសុ។ សោ បន អត្តនោ បុញ្ញពលេន អនន្តរាយោ វឌ្ឍិ, តស្ស ‘‘តយោ បាសាទា អហេសុ’’ន្តិអាទិ សព្ពំ យសស្ស កុលបុត្តស្ស វិភវកិត្តនេ វិយ វេទិតព្ពំ។ សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ សាកេតេ វសន្តេ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គតោ។ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា អជករណិយា នាម នទិយា តីរេ លេណេ វសន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ។ តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៧.២០-២៨) –
‘‘ឧសភំ បវរំ វីរំ, មហេសិំ វិជិតាវិនំ;
សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ។
‘‘ហិមវា វាបរិមេយ្យោ, សាគរោវ ទុរុត្តរោ;
តថេវ ឈានំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ។
‘‘វសុធា
តថេវ សីលំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ។
‘‘អនិលញ្ជសាសង្ខុព្ភោ
តថេវ ញាណំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ។
‘‘ឥមាហិ ចតុគាថាហិ, ព្រាហ្មណោ សេនសវ្ហយោ;
ពុទ្ធសេដ្ឋំ ថវិត្វាន, សិទ្ធត្ថំ អបរាជិតំ។
‘‘ចតុន្នវុតិកប្បានិ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជថ;
សុគតិំ សុខសម្បត្តិំ, អនុភោសិមនប្បកំ។
‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, ថវិត្វា លោកនាយកំ;
ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ថោមនាយ ឥទំ ផលំ។
‘‘ចាតុទ្ទសម្ហិ កប្បម្ហិ, ចតុរោ អាសុមុគ្គតា;
សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា។
‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
អរហត្តំ បន បត្វា អបរេន សមយេន ញាតីនំ អនុកម្បាយ សាកេតំ គន្ត្វា កតិបាហំ តេហិ ឧបដ្ឋិយមានោ អញ្ជនវនេ វសិត្វា បុន អត្តនា វសិតដ្ឋានមេវ គន្តុកាមោ គមនាការំ ទស្សេសិ។ ញាតកា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថ, តុម្ហេបិ ន កិលមិស្សថ, មយម្បិ បុញ្ញេន វឌ្ឍិស្សាមា’’តិ ថេរំ យាចិំសុ។ ថេរោ អត្តនោ វិវេកាភិរតិំ តត្ថ ច ផាសុវិហារំ បកាសេន្តោ –
៥១៨.
‘‘យទា ទុក្ខំ ជរាមរណន្តិ បណ្ឌិតោ, អវិទ្ទសូ យត្ថ សិតា បុថុជ្ជនា;
ទុក្ខំ បរិញ្ញាយ សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥១៩.
‘‘យទា ទុក្ខស្សាវហនិំ វិសត្តិកំ, បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនិំ;
តណ្ហំ បហន្ត្វាន សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២០.
‘‘យទា
បញ្ញាយ បស្សិត្វ សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២១.
‘‘យទា
ភាវេតិ សញ្ញោជនពន្ធនច្ឆិទំ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២២.
‘‘យទា នភេ គជ្ជតិ មេឃទុន្ទុភិ, ធារាកុលា វិហគបថេ សមន្តតោ;
ភិក្ខូ ច បព្ភារគតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២៣.
‘‘យទា
តីរេ និសិន្នោ សុមនោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២៤.
‘‘យទា និសីថេ រហិតម្ហិ កាននេ, ទេវេ គឡន្តម្ហិ នទន្តិ ទាឋិនោ;
ភិក្ខូ ច បព្ភារគតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២៥.
‘‘យទា វិតក្កេ ឧបរុន្ធិយត្តនោ, នគន្តរេ នគវិវរំ សមស្សិតោ;
វីតទ្ទរោ វីតខិលោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ។
៥២៦.
‘‘យទា សុខី មលខិលសោកនាសនោ,
និរគ្គឡោ និព្ពនថោ វិសល្លោ;
សព្ពាសវេ ព្យន្តិកតោវ ឈាយតិ,
តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតី’’តិ។ – ឥមា គាថា អភាសិ;
តត្ថាយំ ជរា។ ភេទោ មរណំ។ ជរាមរណសីសេន ចេត្ថ ជរាមរណវន្តោ ធម្មា គហិតា។ ‘‘តយិទំ ជរាមរណំ ទុក្ខ’’ន្តិ អវិទ្ទសូ យថាភូតំ អជានន្តា បុថុជ្ជនា យត្ថ យស្មិំ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកេ សិតា បដិពន្ធា អល្លីនា, តំ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ បរិជានិត្វា, ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ សតោ សម្បជានោ, បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ, យទា យស្មិំ កាលេ លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ឈាយតិ។ តតោ វិបស្សនារតិតោ មគ្គផលរតិតោ ច បរមតរំ ឧត្តមតរំ រតិំ ន វិន្ទតិ នប្បដិលភតិ។ តេនាហ ភគវា –
‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;
លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានតំ។
‘‘បឋព្យា ឯករជ្ជេន, សគ្គស្ស គមនេន វា;
សព្ពលោកាធិបច្ចេន, សោតាបត្តិផលំ វរ’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៧៤, ១៧៨);
ឯវំ ទុក្ខស្សាវហនិន្តិ ទុក្ខស្ស អាយតិំ បវត្តិំ, ទុក្ខស្ស និប្ផត្តិកន្តិ អត្ថោ។ វិសត្តិកន្តិ តណ្ហំ។ សា ហិ វិសតាតិ វិសត្តិកា, វិសាលាតិ វិសត្តិកា, វិសដាតិ វិសត្តិកា, វិសក្កតីតិ វិសត្តិកា, វិសំ ហរតីតិ វិសត្តិកា, វិសំវាទិកាតិ វិសត្តិកា, វិសមូលាតិ វិសត្តិកា, វិសផលាតិ វិសត្តិកា, វិសបរិភោគាតិ វិសត្តិកា, វិសាលា វា បន សា តណ្ហា រូបេ សទ្ទេ គន្ធេ រសេ ផោដ្ឋព្ពេ ធម្មេ កុលេ បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនិន្តិ សត្តសន្តានំ សំសារេ បបញ្ចេន្តិ វិត្ថារេន្តីតិ បបញ្ចា, រាគាទយោ មានាទយោ ច។ តេ ឯវ បវត្តិទុក្ខស្ស សង្ឃាតដ្ឋេន សង្ឃាតា, សទរថបរិឡាហសភាវត្តា ទុក្ខញ្ចាតិ បបញ្ចសង្ឃាតទុខំ, តស្ស អធិវាហតោ និព្ពត្តនតោ បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនី។ តំ តណ្ហំ បហន្ត្វានាតិ អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទិត្វា។
សិវន្តិ ទ្វេចតុរង្គគាមិនំ, គាថាសុខត្ថញ្ចេត្ថ វិភត្តិអលោបោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ រូបូបបត្តិមគ្គាទីសុ សព្ពេសុ មគ្គេសុ ឧត្តមត្តា មគ្គុត្តមំ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ’’តិអាទិ (ធ. ប. ២៧៣)។ សព្ពេហិ កិលេសមលេហិ សត្តានំ សោធនតោ សព្ពកិលេសសោធនំ។ បញ្ញាយ បស្សិត្វាតិ បដិវេធបញ្ញាយ ភាវនាភិសមយវសេន អភិសមេច្ច។
សោកហេតូនំ អភាវតោ បុគ្គលស្ស ច សោកាភាវហេតុតោ នត្ថិ ឯត្ថ សោកោតិ អសោកំ។ តថា វិគតរាគាទិរជត្តា វិរជំ។ ន កេនចិ បច្ចយេន សង្ខតន្តិ អសង្ខតំ។ សព្ពេសំ កិលេសានំ សព្ពស្ស ច ទុក្ខស្ស វូបសមភាវតោ, សំសារទុក្ខទ្ទិតេហិ បជ្ជិតព្ពតោ អធិគន្តព្ពតោ ច សន្តំ បទំ។ សព្ពេហិ កិលេសមលេហិ សត្តសន្តានស្ស សោធននិមិត្តតោ សព្ពកិលេសសោធនំ។ ភាវេតីតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន អភិសមេតិ។ ពហុក្ខត្តុញ្ហិ និព្ពានំ អារព្ភ សច្ឆិកិរិយាភិសមយំ បវត្តេន្តស្ស អាលម្ពកេ លព្ភមានវិសេសកំ អាលម្ពិតព្ពេ អារោបេត្វា ឯវំ វុត្តំ។ សំយោជនសង្ខាតានំ ពន្ធនានំ ឆេទនតោ សំយោជនពន្ធនច្ឆិទំ។ និមិត្តញ្ហេត្ថ កត្តុភាវេន ឧបចារិតំ, យថា អរិយភាវករានិ សច្ចានិ អរិយសច្ចានីតិ។ យថា បុរិមគាថាសុ យទា ឈាយតិ, តទា
ឯវំ ថេរោ ចតូហិ គាថាហិ អត្តានំ អនុបនេត្វាវ ចតុសច្ចបដិវេធកិត្តនេន អញ្ញំ ព្យាករិត្វា ឥទានិ អត្តនា វសិតដ្ឋានស្ស វិវិត្តភាវេន ផាសុតំ ទស្សេន្តោ ‘‘យទា នភេ’’តិអាទិកា គាថា អភាសិ។ តត្ថ នភេតិ អាកាសេ។ សិនិទ្ធគម្ភីរនិគ្ឃោសតាយ មេឃោយេវ ទុន្ទុភិ មេឃទុន្ទុភិ។ សមន្តតោ បគ្ឃរន្តីហិ ធារាហិ អាកុលាតិ ធារាកុលា។ វិហគានំ បក្ខីនំ គមនមគ្គត្តា វិហគបថេ នភេតិ យោជនា។ តតោតិ ឈានរតិតោ។
កុសុមាកុលានន្តិ វិចិត្តវានេយ្យវដំសកានន្តិ វនេ ជាតត្តា សុមនោ ឈាយតិ។
និសីថេតិ រត្តិយំ។ រហិតម្ហីតិ, ជនសម្ពាធវិរហិតេ វិវិត្តេ។ ទេវេតិ មេឃេ។ គឡន្តម្ហីតិ វុដ្ឋិធារាយោ បគ្ឃរន្តេ វស្សន្តេ។ ទាឋិនោតិ សីហព្យគ្ឃាទយោ បដិបក្ខសត្តា។ តេ ហិ ទាឋាវុធាតិ ‘‘ទាឋិនោ’’តិ វុច្ចន្តិ, នទន្តិ ទាឋិនោតិ ឥទម្បិ ជនវិវេកទស្សនត្ថមេវ គហិតំ។
វិតក្កេ ឧបរុន្ធិយត្តនោតិ អត្តសន្តានបរិយាបន្នតាយ អត្តនោ កាមវិតក្កាទិកេ មិច្ឆាវិតក្កេ បដិបក្ខពលេន និសេធេត្វា។ អត្តនោតិ វា ឥទំ វិន្ទតីតិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ ‘‘តតោ រតិំ បរមតរំ អត្តនា ន វិន្ទតី’’តិ។ នគន្តរេតិ បព្ពតន្តរេ។ នគវិវរន្តិ បព្ពតគុហំ បព្ភារំ វា។ សមស្សិតោតិ និស្សិតោ ឧបគតោ។ វីតទ្ទរោតិ វិគតកិលេសទរថោ។ វីតខិលោតិ បហីនចេតោខិលោ។
សុខីតិ ឈានាទិសុខេន សុខិតោ។ មលខិលសោកនាសនោតិ រាគាទីនំ មលានំ បញ្ចន្នញ្ច ចេតោខិលានំ ញាតិវិយោគាទិហេតុកស្ស សោកស្ស ច បហាយកោ។ និរគ្គឡោតិ, អគ្គឡំ វុច្ចតិ អវិជ្ជា និព្ពានបុរបវេសនិវារណតោ, តទភាវតោ និរគ្គឡោ។ និព្ពនថោតិ និតណ្ហោ។ វិសល្លោតិ, វិគតរាគាទិសល្លោ។ សព្ពាសវេតិ, កាមាសវាទិកេ សព្ពេបិ អាសវេ។ ព្យន្តិកតោតិ ព្យន្តិកតាវី អរិយមគ្គេន វិគតន្តេ កត្វា ឋិតោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ យទា ឈាយតិ, តតោ ឈានរតិតោ បរមតរំ រតិំ ន វិន្ទតីតិ យោជនា។ ឯវំ បន វត្វា ថេរោ អជករណីតីរមេវ គតោ។
ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
នវកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។