១៣. តេរសនិបាតោ
១. សោណកោឡិវិសត្ថេរគាថាវណ្ណនា
តេរសនិបាតេ យាហុ រដ្ឋេតិអាទិកា អាយស្មតោ សោណស្ស កោឡិវិសស្ស គាថា។ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិ។ អយំ កិរ អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មហាវិភវោ សេដ្ឋិ ហុត្វា ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បសន្នមានសោ សត្ថុ ចង្កមនដ្ឋានេ សុធាយ បរិកម្មំ ការេត្វា នានាវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ សន្ថរិត្វា ឧបរិ នានាវិរាគវត្ថេហិ វិតានំ ពន្ធាបេសិ, តថា សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ទីឃសាលំ ការេត្វា និយ្យាទេសិ។ សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ, សិរិវឌ្ឍោតិស្ស នាមំ អហោសិ។ សោ វយប្បត្តោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ អារទ្ធវីរិយានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេន្តោ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានមកាសិ។ សត្ថាបិ តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ។
សោបិ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ បរិនិព្ពុតេ កស្សបទសពលេ អនុប្បន្នេ អម្ហាកំ ភគវតិ ពារាណសិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ ករិត្វា ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ តេមាសំ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិ។ បច្ចេកពុទ្ធោ វុដ្ឋវស្សោ បរិបុណ្ណបរិក្ខារោ គន្ធមាទនមេវ គតោ។ សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ តត្ថ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ចម្បានគរេ ឧសភសេដ្ឋិស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ សេដ្ឋិស្ស មហាភោគក្ខន្ធោ អភិវឌ្ឍិ។ តស្ស ជាតទិវសេ សកលនគរេ មហាសក្ការសម្បន្នោ អហោសិ, តស្ស បុព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស សតសហស្សគ្ឃនិករត្តកម្ពលបរិច្ចាគេន សុវណ្ណវណ្ណោ សុខុមាលតរោ ច អត្តភាវោ អហោសិ, តេនស្ស សោណោតិ នាមំ អកំសុ។ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍតិ
អថ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៥.២៥-៥៣) –
‘‘អនោមទស្សិស្ស មុនិនោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;
សុធាយ លេបនំ កត្វា, ចង្កមំ ការយិំ អហំ។
‘‘នានាវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ, ចង្កមំ សន្ថរិំ អហំ;
អាកាសេ វិតានំ កត្វា, ភោជយិំ ពុទ្ធមុត្តមំ។
‘‘អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, អភិវាទេត្វាន សុព្ពតំ;
ទីឃសាលំ ភគវតោ, និយ្យាទេសិមហំ តទា។
‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;
បដិគ្គហេសិ ភគវា, អនុកម្បាយ ចក្ខុមា។
‘‘បដិគ្គហេត្វាន
ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ។
‘‘យោ សោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, ទីឃសាលំ អទាសិ មេ;
តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ។
‘‘ឥមស្ស
សហស្សយុត្តស្សរថោ, ឧបដ្ឋិស្សតិ តាវទេ។
‘‘តេន យានេនយំ បោសោ, ទេវលោកំ គមិស្សតិ;
អនុមោទិស្សរេ ទេវា, សម្បត្តេ កុលសម្ភវេ។
‘‘មហារហំ ព្យម្ហំ សេដ្ឋំ, រតនមត្តិកលេបនំ;
កូដាគារវរូបេតំ, ព្យម្ហំ អជ្ឈាវសិស្សតិ។
‘‘តិំសកប្បសហស្សានិ, ទេវលោកេ រមិស្សតិ;
បញ្ចវីសតិ កប្បានិ, ទេវរាជា ភវិស្សតិ។
‘‘សត្តសត្តតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ;
យសោធរសនាមា តេ, សព្ពេបិ ឯកនាមកា។
‘‘ទ្វេ សម្បត្តី អនុភោត្វា, វឌ្ឍេត្វា បុញ្ញសញ្ចយំ;
អដ្ឋវីសតិកប្បម្ហិ, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ។
‘‘តត្រាបិ ព្យម្ហំ បវរំ, វិស្សកម្មេន មាបិតំ;
ទសសទ្ទាវិវិត្តំ តំ, បុរមជ្ឈាវសិស្សតិ។
‘‘អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ភូមិបាលោ មហិទ្ធិកោ;
ឱក្កាកោ នាម នាមេន, រាជា រដ្ឋេ ភវិស្សតិ។
‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានំ, សព្ពាសំ បវរា ច សា;
អភិជាតា ខត្តិយានី, នវ បុត្តេ ជនេស្សតិ។
‘‘នវ បុត្តេ ជនេត្វាន, ខត្តិយានី មរិស្សតិ;
តរុណី ច បិយា កញ្ញា, មហេសិត្តំ ករិស្សតិ។
‘‘ឱក្កាកំ តោសយិត្វាន, វរំ កញ្ញា លភិស្សតិ;
វរំ លទ្ធាន សា កញ្ញា, បុត្តេ បព្ពាជយិស្សតិ។
‘‘បព្ពាជិតា
ជាតិភេទភយា សព្ពេ, ភគិនីហិ វសិស្សរេ។
‘‘ឯកា ច កញ្ញា ព្យាធីហិ, ភវិស្សតិ បរិក្ខតា;
មា នោ ជាតិ បភិជ្ជីតិ, និខណិស្សន្តិ ខត្តិយា។
‘‘ខត្តិយោ នីហរិត្វាន, តាយ សទ្ធិំ វសិស្សតិ;
ភវិស្សតិ តទា ភេទោ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ។
‘‘តេសំ បជា ភវិស្សន្តិ, កោឡិយា នាម ជាតិយា;
តត្ថ មានុសកំ ភោគំ, អនុភោស្សតិនប្បកំ។
‘‘តម្ហា កាយា ចវិត្វាន, ទេវលោកំ គមិស្សតិ;
តត្រាបិ បវរំ ព្យម្ហំ, លភិស្សតិ មនោរមំ។
‘‘ទេវលោកា
អាគន្ត្វាន មនុស្សត្តំ, សោណោ នាម ភវិស្សតិ។
‘‘អារទ្ធវីរិយោ បហិតត្តោ, បទហំ សត្ថុ សាសនេ;
សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ។
‘‘អនន្តទស្សី ភគវា, គោតមោ សក្យបុង្គវោ;
វិសេសញ្ញូ មហាវីរោ, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេស្សតិ។
‘‘វុដ្ឋម្ហិ ទេវេ ចតុរង្គុលម្ហិ, តិណេ អនិលេរិតអង្គណម្ហិ;
ឋត្វាន យោគស្ស បយុត្តតាទិនោ, តតោត្តរិំ បារមតា ន វិជ្ជតិ។
‘‘ឧត្តមេ ទមថេ ទន្តោ, ចិត្តំ មេ សុបណីហិតំ;
ភារោ មេ ឱហិតោ សព្ពោ, និព្ពុតោម្ហិ អនាសវោ។
‘‘អង្គីរសោ មហានាគោ, អភិជាតោវ កេសរី;
ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ។
‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។
អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា ឧទានវសេន អញ្ញាព្យាករណវសេន ច –
៦៣២.
‘‘យាហុ រដ្ឋេ សមុក្កដ្ឋោ, រញ្ញោ អង្គស្ស បទ្ធគូ;
ស្វាជ្ជ ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោ, សោណោ ទុក្ខស្ស បារគូ។
៦៣៣.
‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;
បញ្ចសង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ។
៦៣៤.
‘‘ឧន្នឡស្ស បមត្តស្ស, ពាហិរាសស្ស ភិក្ខុនោ;
សីលំ សមាធិ បញ្ញា ច, បារិបូរិំ ន គច្ឆតិ។
៦៣៥.
‘‘យញ្ហិ កិច្ចំ អបវិទ្ធំ, អកិច្ចំ បន ករីយតិ;
ឧន្នឡានំ បមត្តានំ, តេសំ វឌ្ឍន្តិ អាសវា។
៦៣៦.
‘‘យេសញ្ច សុសមារទ្ធា, និច្ចំ កាយគតា សតិ;
អកិច្ចំ តេ ន សេវន្តិ, កិច្ចេ សាតច្ចការិនោ;
សតានំ សម្បជានានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា។
៦៣៧.
‘‘ឧជុមគ្គម្ហិ
អត្តនា ចោទយត្តានំ, និព្ពានមភិហារយេ។
៦៣៨.
‘‘អច្ចារទ្ធម្ហិ
វីណោបមំ ករិត្វា មេ, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា;
តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, វិហាសិំ សាសនេ រតោ។
៦៣៩.
‘‘សមថំ បដិបាទេសិំ, ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយា;
តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ។
៦៤០.
‘‘នេក្ខម្មេ អធិមុត្តស្ស, បវិវេកញ្ច ចេតសោ;
អព្យាពជ្ឈាធិមុត្តស្ស, ឧបាទានក្ខយស្ស ច។
៦៤១.
‘‘តណ្ហក្ខយាធិមុត្តស្ស, អសម្មោហញ្ច ចេតសោ;
ទិស្វា អាយតនុប្បាទំ, សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតិ។
៦៤២.
‘‘តស្ស សម្មា វិមុត្តស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;
កតស្ស បតិចយោ នត្ថិ, ករណីយំ ន វិជ្ជតិ។
៦៤៣.
‘‘សេលោ
ឯវំ រូបា រសា សទ្ទា, គន្ធា ផស្សា ច កេវលា។
៦៤៤.
‘‘ឥដ្ឋា ធម្មា អនិដ្ឋា ច, នប្បវេធេន្តិ តាទិនោ;
ឋិតំ ចិត្តំ វិសញ្ញុត្តំ, វយញ្ចស្សានុបស្សតី’’តិ។ – ឥមា គាថា អភាសិ;
តត្ថ យាហុ រដ្ឋេ សមុក្កដ្ឋោតិ យោ អហុ អហោសិ អង្គរដ្ឋេ អសីតិយា គាមិកសហស្សេហិ ភោគសម្បត្តិយា ឥស្សរិយសម្បត្តិយា ច សម្មា អតិវិយ ឧក្កដ្ឋោ សេដ្ឋោ។ រញ្ញោ អង្គស្ស បទ្ធគូតិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ បរិសាយ រញ្ជនដ្ឋេន រញ្ញោ អង្គាធិបតិនោ ពិម្ពិសារស្ស បរិវារភូតោ គហបតិវិសេសោ តស្ស រដ្ឋេ កុដុម្ពិកោ អហូតិ យោជេតព្ពំ។ ស្វាជ្ជ ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោតិ សោ សោណោ អជ្ជេតរហិ លោកុត្តរធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោ ជាតោ, គិហិកាលេបិ កេហិចិ ឧក្កដ្ឋោយេវ ហុត្វា ឥទានិ បព្ពជិតកាលេបិ ឧក្កដ្ឋោយេវ ហោតីតិ អត្តានមេវ បរំ វិយ ទស្សេតិ។ ទុក្ខស្ស បារគូតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស បារំ បរិយន្តំ គតោ, ឯតេន ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោតិ អវិសេសេន វុត្តំ ឧក្កដ្ឋភាវំ វិសេសេតិ អរហត្តាធិគមទីបនតោ។
ឥទានិ យាយ បដិបត្តិយា ទុក្ខបារគូ ជាតោ, អញ្ញាបទេសេន តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ’’តិ គាថមាហ។ តស្សត្ថោ – អបាយកាមសុគតិសម្បាបកានិ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បុរិសោ សត្ថេន បាទេ ពទ្ធរជ្ជុកំ វិយ ហេដ្ឋិមេន មគ្គត្តយេន ឆិន្ទេយ្យ, រូបារូបភវសម្បាបកានិ បញ្ច ឧទ្ធម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បុរិសោ គីវាយ ពទ្ធរជ្ជុកំ វិយ អគ្គមគ្គេន ជហេយ្យ, ឆិន្ទេយ្យ, តេសំ បន ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ បហានាយ បញ្ច សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ភាវយេ បញ្ចសង្គាតិគោ ហុត្វា, កាមោឃោ, ភវោឃោ, ទិដ្ឋោឃោ, អវិជ្ជោឃោតិ ចតុន្នំ ឱឃានំ តិណ្ណត្តា ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ។
អយញ្ច ឱឃតរណបដិបត្តិសីលាទីនំ បារិបូរិយាវ ហោតិ, សីលាទយោ ច មានាទិប្បហានេន បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧន្នឡស្សា’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ឧន្នឡស្សាតិ ឧគ្គតតុច្ឆមានស្ស។ មានោ បមត្តស្សាតិ សតិវោស្សគ្គេន បមាទំ អាបន្នស្ស។ ពាហិរាសស្សាតិ ពាហិរេសុ អាយតនេសុ អាសាវតោ, កាមេសុ អវីតរាគស្សាតិ អត្ថោ។ សីលំ សមាធិ បញ្ញា ច, បារិបូរិំ ន គច្ឆតីតិ តស្ស សីលាទីនំ បដិបក្ខសេវិនោ លោកិយោបិ តាវ សីលាទិគុណោ បារិបូរិំ ន គច្ឆតិ, បគេវ លោកុត្តរោ។
តត្ថ ការណមាហ ‘‘យញ្ហិ កិច្ច’’ន្តិអាទិនា។ ភិក្ខុនោ ហិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនំ អរញ្ញវាសោ ធុតង្គបរិហរណំ ភាវនារាមតាតិ ឯវមាទិ កិច្ចំ នាម។ យេហិ បន ឥទំ យថាវុត្តំ អត្តនោ កិច្ចំ, តំ អបវិទ្ធំ អករណេន ឆឌ្ឌិតំ។ អកិច្ចន្តិ បត្តមណ្ឌនំ ចីវរកាយពន្ធនអំសពទ្ធឆត្តុបាហនតាលវណ្ដធម្មករណមណ្ឌនន្តិ ឯវមាទិ បរិក្ខារមណ្ឌនំ បច្ចយពាហុលិយន្តិ ឯវមាទិ ភិក្ខុនោ អកិច្ចំ នាម, តំ កយិរតិ, តេសំ មាននឡំ ឧក្ខិបិត្វា ចរណេន ឧន្នឡានំ សតិវោស្សគ្គេន បមត្តានំ ចត្តារោបិ អាសវា វឌ្ឍន្តិ។
យេសំ បន បញ្ញាទិគុណោ វឌ្ឍតិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សុសមារទ្ធាតិ សុដ្ឋុ បគ្គហិតា។ កាយគតា សតីតិ, កាយានុបស្សនាភាវនា។ អកិច្ចំ តេតិ តេ ឯតំ បត្តមណ្ឌនាទិអកិច្ចំ។ ន សេវន្តីតិ ន ករោន្តិ។ កិច្ចេតិ, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពេ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនាទិកេ។ សាតច្ចការិនោតិ សតតការិនោ តេសំ សតិយា អវិប្បវាសេន សតានំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ, សប្បាយសម្បជញ្ញំ, គោចរសម្បជញ្ញំ, អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ចតូហិ សម្បជញ្ញេហិ សម្បជានានំ, ចត្តារោបិ អាសវា អត្ថំ គច្ឆន្តិ បរិក្ខយំ អភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ។
ឥទានិ អត្តនោ សន្តិកេ ឋិតភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘ឧជុមគ្គម្ហី’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ ឧជុមគ្គម្ហិ អក្ខាតេតិ អន្តទ្វយបរិវជ្ជនេន កាយវង្កាទិប្បហានេន ច ឧជុកេ មជ្ឈិមបដិបទាភូតេ អរិយមគ្គេ សត្ថារា ភាសិតេ។ គច្ឆថាតិ បដិបជ្ជថ។ មា និវត្តថាតិ អន្តរា អត្តនា ចោទយត្តានន្តិ ឥធ និព្ពានមភិហារយេតិ, អត្តានំ និព្ពានំ អភិហរេយ្យ ឧបនេយ្យ, យថា នំ សច្ឆិករោតិ, តថា បដិបជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ។
ឥទានិ មយាបិ ឯវមេវ បដិបន្នន្តិ, អត្តនោ បដិបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘អច្ចារទ្ធម្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អច្ចារទ្ធម្ហិ វីរិយម្ហីតិ វិបស្សនំ ភាវេន្តេន មយា សមាធិនា វីរិយំ សមរសំ អកត្វា អតិវិយ វីរិយេ បគ្គហិតេ។ អច្ចារទ្ធវីរិយតា ចស្ស ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ។ វីណោបមំ ករិត្វា មេតិ អាយស្មតោ សោណស្ស ‘‘យេ ខោ កេចិ ភគវតោ សាវកា អារទ្ធវីរិយា វិហរន្តិ។ អហំ តេសំ អញ្ញតរោ, អថ ច បន មេ នានុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, តស្មាហំ វិព្ភមិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សត្ថា ឥទ្ធិយា តស្ស សម្មុខេ អត្តានំ ទស្សេត្វា ‘‘កស្មា ត្វំ, សោណ, ‘វិព្ភមិស្សាមី’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ, កុសលោ ត្វំ បុព្ពេ អគារិយភូតោ វីណាយ តន្តិស្សរេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ? យទា តេ វីណាយ តន្តិយោ អច្ចាយតា ហោន្តិ, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? នោ ហេតំ, ភន្តេ! តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ, យទា តេ វីណាយ តន្តិយោ អតិសិថិលា ហោន្តិ, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? នោ ហេតំ, ភន្តេ។ តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ, យទា បន តេ វីណាយ តន្តិយោ នេវ អច្ចាយតា ហោន្តិ, នាតិសិថិលា សមេ គុណេ បតិដ្ឋិតា, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? ឯវំ, ភន្តេ។ ឯវមេវ ខោ, សោណ, អច្ចារទ្ធវីរិយំ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តតិ, អតិលីនវីរិយំ កោសជ្ជាយ សំវត្តតិ, តស្មាតិហ ត្វំ, សោណ, វីរិយសមតំ អធិដ្ឋហ, ឥន្ទ្រិយានញ្ច សមតំ បដិវិជ្ឈា’’តិ ឯវំ វីណំ ឧបមំ កត្វា បវត្តិតេន វីណោបមោវាទេន មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេសិ។ តស្សាហំ វចនំ សុត្វាតិ តស្ស ភគវតោ វចនំ វីណោបមោវាទំ សុត្វា អន្តរា ឧប្បន្នំ វិព្ភមិតុកាមតំ បហាយ សត្ថុ សាសនេ រតោ អភិរតោ វិហរិំ។
វិហរន្តោ ច សមថំ បដិបាទេសិំ វីរិយសមតំ យោជេន្តោ សទ្ធាបញ្ញានំ វិយ សមាធិវីរិយានំ សមរសតំ ឧប្បាទេន្តោ ឈានាធិដ្ឋានំ វិបស្សនាសមាធិំ ‘‘ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយា’’តិ។ ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយាតិ អរហត្តាធិគមាយាតិ អត្ថោ។
ឥទានិ យថា បដិបន្នស្ស សមថវិបស្សនា សម្បជ្ជិំសុ, តំ ‘‘នេក្ខម្មេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ នេក្ខម្មេតិ បព្ពជ្ជាទិកេ កាមនិស្សរណេ។ អធិមុត្តស្សាតិ តត្ថ និន្នបោណបព្ភារភាវេន បវិវេកញ្ច ចេតសោតិ ចេតសោ បវិវេកញ្ច អធិមុត្តស្ស ឯវំ នេក្ខម្មាធិមុត្តស្ស សតោ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានំ និព្ពត្តនេន វិវេកេ យុត្តស្ស បយុត្តស្ស។ អព្យាពជ្ឈាធិមុត្តស្សាតិ អព្យាពជ្ឈេ និទុក្ខតាយ អធិមុត្តស្ស ឈានសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សមថសុខេ យុត្តប្បយុត្តស្ស។ ឧបាទានក្ខយស្ស ចាតិ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ ខយន្តេ អរហត្តេ អធិមុត្តស្ស។ ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ សាមិវចនំ។ តំ យថាធិគតំ ឈានំ បាទកំ កត្វា អរហត្តាធិគមាយ វិបស្សនំ អនុយុញ្ជន្តស្សាតិ អត្ថោ។
តណ្ហក្ខយាធិមុត្តស្សាតិ តណ្ហា ខីយតិ ឯត្ថាតិ តណ្ហក្ខយោ, និព្ពានំ, តស្មិំ អធិមុត្តស្ស ឧបាទិំ ភយតោ, អនុបាទិញ្ច ខេមតោ ទស្សនេន និរោធេ និន្នបោណបព្ភារស្ស។ អសម្មោហញ្ច ចេតសោតិ អសម្មោហសម្បជញ្ញវសេន ចិត្តស្ស អសម្មោហបវត្តិំ សម្មោហសមុច្ឆិន្ទនេន វា ចិត្តស្ស អសម្មោហភូតំ អរិយមគ្គំ អធិមុត្តស្ស។ ទិស្វា អាយតនុប្បាទន្តិ ចក្ខាទីនំ អាយតនានំ យថាសកបច្ចយេហិ ខណេ ខណេ ឧប្បាទំ, តប្បដិបក្ខតោ និរោធញ្ច វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ ទិស្វា ទស្សនហេតុ សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ សម្មា ហេតុនា ញាយេន មគ្គបដិបាដិយា សព្ពាសវតោ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ។
‘‘តស្ស សម្មា វិមុត្តស្សា’’តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – តស្ស វុត្តនយេន សម្មទេវ សព្ពសំកិលេសតោ វិមុត្តស្ស, តតោ ឯវ អច្ចន្តុបសមេន សន្តចិត្តស្ស ខីណាសវភិក្ខុនោ កតស្ស កុសលស្ស អកុសលស្ស វា ឧបចយោ នត្ថិ មគ្គេនេវ សមុគ្ឃាតិតត្តា, បរិញ្ញាទិភេទំ ករណីយំ ឯកឃនោ សេលោ បព្ពតោ បកតិវាតេន ន សមីរតិ ន សំកម្បតិ, ឯវំ ឥដ្ឋា ច អនិដ្ឋា ច រូបាទយោ អារម្មណធម្មា តាទិនោ តាទិភាវប្បត្តស្ស ឋិតំ អនេជំ បហីនសព្ពសោកតាយ វិសំយុត្តំ ចិត្តំ នប្បវេធន្តិ ន ចាលេន្តិ។ អស្ស ច អារម្មណធម្មស្ស កាលេន កាលំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វិបស្សន្តោ វយំ និរោធំ ខណេ ខណេ ភិជ្ជនសភាវំ អនុបស្សតីតិ អញ្ញំ ព្យាកាសិ។
សោណកោឡិវិសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តេរសនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។