៤. ចតុក្កនិបាតោ
១. ភទ្ទាកាបិលានីថេរីគាថាវណ្ណនា
ចតុក្កនិបាតេ បុត្តោ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោតិអាទិកា ភទ្ទាយ កាបិលានិយា ថេរិយា គាថា។ សា កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តី សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុនិំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តីនំ អបទានេ (អប. ថេរី ២.៣.២៤៤-៣១៣) –
‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;
ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ។
‘‘តទាហុ ហំសវតិយំ, វិទេហោ នាម នាមតោ;
សេដ្ឋី បហូតរតនោ, តស្ស ជាយា អហោសហំ។
‘‘កទាចិ សោ នរាទិច្ចំ, ឧបេច្ច សបរិជ្ជនោ;
ធម្មមស្សោសិ ពុទ្ធស្ស, សព្ពទុក្ខភយប្បហំ។
‘‘សាវកំ ធុតវាទានំ, អគ្គំ កិត្តេសិ នាយកោ;
សុត្វា សត្តាហិកំ ទានំ, ទត្វា ពុទ្ធស្ស តាទិនោ។
‘‘និបច្ច សិរសា បាទេ, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ;
ស ហាសយន្តោ បរិសំ, តទា ហិ នរបុង្គវោ។
‘‘សេដ្ឋិនោ អនុកម្បាយ, ឥមា គាថា អភាសថ;
លច្ឆសេ បត្ថិតំ ឋានំ, និព្ពុតោ ហោហិ បុត្តក។
‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;
គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ។
‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;
កស្សបោ នាម គោត្តេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ។
‘‘តំ
មេត្តចិត្តោ បរិចរិ, បច្ចយេហិ វិនាយកំ។
‘‘សាសនំ ជោតយិត្វាន, សោ មទ្ទិត្វា កុតិត្ថិយេ;
វេនេយ្យំ វិនយិត្វា ច, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ។
‘‘និព្ពុតេ
ញាតិមិត្តេ សមានេត្វា, សហ តេហិ អការយិ។
‘‘សត្តយោជនិកំ ថូបំ, ឧព្ពិទ្ធំ រតនាមយំ;
ជលន្តំ សតរំសិំវ, សាលរាជំវ ផុល្លិតំ។
‘‘សត្តសតសហស្សានិ, បាតិយោ តត្ថ ការយិ;
នឡគ្គី វិយ ជោតន្តី, រតនេហេវ សត្តហិ។
‘‘គន្ធតេលេន បូរេត្វា, ទីបានុជ្ជលយី តហិំ;
បូជនត្ថាយ
‘‘សត្តសតសហស្សានិ, បុណ្ណកុម្ភានិ ការយិ;
រតនេហេវ បុណ្ណានិ, បូជនត្ថាយ មហេសិនោ។
‘‘មជ្ឈេ អដ្ឋដ្ឋកុម្ភីនំ, ឧស្សិតា កញ្ចនគ្ឃិយោ;
អតិរោចន្តិ វណ្ណេន, សរទេវ ទិវាករោ។
‘‘ចតុទ្វារេសុ សោភន្តិ, តោរណា រតនាមយា;
ឧស្សិតា ផលកា រម្មា, សោភន្តិ រតនាមយា។
‘‘វិរោចន្តិ បរិក្ខិត្តា, អវដំសា សុនិម្មិតា;
ឧស្សិតានិ បដាកានិ, រតនានិ វិរោចរេ។
‘‘សុរត្តំ
អតិរោចតិ វណ្ណេន, សសញ្ឈោវ ទិវាករោ។
‘‘ថូបស្ស វេទិយោ តិស្សោ, ហរិតាលេន បូរយិ;
ឯកំ មនោសិលាយេកំ, អញ្ជនេន ច ឯកិកំ។
‘‘បូជំ ឯតាទិសំ រម្មំ, ការេត្វា វរវាទិនោ;
អទាសិ ទានំ សង្ឃស្ស, យាវជីវំ យថាពលំ។
‘‘សហាវ សេដ្ឋិនា តេន, តានិ បុញ្ញានិ សព្ពសោ;
យាវជីវំ ករិត្វាន, សហាវ សុគតិំ គតា។
‘‘សម្បត្តិយោនុភោត្វាន, ទេវត្តេ អថ មានុសេ;
ឆាយា វិយ សរីរេន, សហ តេនេវ សំសរិំ។
‘‘ឯកនវុតិតោ
ឧប្បជ្ជិ ចារុទស្សនោ, សព្ពធម្មវិបស្សកោ។
‘‘តទាយំ ពន្ធុបតិយំ, ព្រាហ្មណោ សាធុសម្មតោ;
អឌ្ឍោ សន្តោ គុណេនាបិ, ធនេន ច សុទុគ្គតោ។
‘‘តទាបិ តស្សាហំ អាសិំ, ព្រាហ្មណី សមចេតសា;
កទាចិ សោ ទិជវរោ, សង្គមេសិ មហាមុនិំ។
‘‘និសិន្នំ
សុត្វា ធម្មំ បមុទិតោ, អទាសិ ឯកសាដកំ។
‘‘ឃរមេកេន វត្ថេន, គន្ត្វានេតំ ស មព្រវិ;
អនុមោទ មហាបុញ្ញំ, ទិន្នំ ពុទ្ធស្ស សាដកំ។
‘‘តទាហំ
សុទិន្នោ សាដកោ សាមិ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស តាទិនោ។
‘‘សុខិតោ សជ្ជិតោ ហុត្វា, សំសរន្តោ ភវាភវេ;
ពារាណសិបុរេ រម្មេ, រាជា អាសិ មហីបតិ។
‘‘តទា តស្ស មហេសីហំ, ឥត្ថិគុម្ពស្ស ឧត្តមា;
តស្សាតិ ទយិតា អាសិំ, បុព្ពស្នេហេន ភត្តុនោ។
‘‘បិណ្ឌាយ វិចរន្តេ តេ, អដ្ឋ បច្ចេកនាយកេ;
ទិស្វា បមុទិតោ ហុត្វា, ទត្វា បិណ្ឌំ មហារហំ។
‘‘បុនោ និមន្តយិត្វាន, កត្វា រតនមណ្ឌបំ;
កម្មារេហិ កតំ បត្តំ, សោវណ្ណំ វត តត្តកំ។
‘‘សមានេត្វាន តេ សព្ពេ, តេសំ ទានមទាសិ សោ;
សោណ្ណាសនេ បវិដ្ឋានំ, បសន្នោ សេហិ បាណិភិ។
‘‘តម្បិ ទានំ សហាទាសិំ, កាសិរាជេនហំ តទា;
បុនាហំ ពារាណសិយំ, ជាតា កាសិកគាមកេ។
‘‘កុដុម្ពិកកុលេ ផីតេ, សុខិតោ សោ សភាតុកោ;
ជេដ្ឋស្ស ភាតុនោ ជាយា, អហោសិំ សុបតិព្ពតា។
‘‘បច្ចេកពុទ្ធំ
ភាគន្នំ តស្ស ទត្វាន, អាគតេ តម្ហិ បាវទិំ។
‘‘នាភិនន្ទិត្ថ សោ ទានំ, តតោ តស្ស អទាសហំ;
ឧខា អានិយ តំ អន្នំ, បុនោ តស្សេវ សោ អទា។
‘‘តទន្នំ
បត្តំ កលលបុណ្ណំ តំ, អទាសិំ តស្ស តាទិនោ។
‘‘ទានេ
សមចិត្តមុខំ ទិស្វា, តទាហំ សំវិជិំ ភុសំ។
‘‘បុនោ បត្តំ គហេត្វាន, សោធយិត្វា សុគន្ធិនា,
បសន្នចិត្តា បូរេត្វា, សឃតំ សក្ករំ អទំ។
‘‘យត្ថ យត្ថូបបជ្ជាមិ, សុរូបា ហោមិ ទានតោ;
ពុទ្ធស្ស អបការេន, ទុគ្គន្ធា វទនេន ច។
‘‘បុន កស្សបវីរស្ស, និធាយន្តម្ហិ ចេតិយេ;
សោវណ្ណំ ឥដ្ឋកំ វរំ, អទាសិំ មុទិតា អហំ។
‘‘ចតុជ្ជាតេន គន្ធេន, និចយិត្វា តមិដ្ឋកំ;
មុត្តា ទុគ្គន្ធទោសម្ហា, សព្ពង្គសុសមាគតា។
‘‘សត្ត បាតិសហស្សានិ, រតនេហេវ សត្តហិ;
ការេត្វា ឃតបូរានិ, វដ្ដីនិ ច សហស្សសោ។
‘‘បក្ខិបិត្វា បទីបេត្វា, ឋបយិំ សត្តបន្តិយោ;
បូជនត្ថំ លោកនាថស្ស, វិប្បសន្នេន ចេតសា។
‘‘តទាបិ តម្ហិ បុញ្ញម្ហិ, ភាគិនីយិ វិសេសតោ;
បុន កាសីសុ សញ្ជាតោ, សុមិត្តា ឥតិ វិស្សុតោ។
‘‘តស្សាហំ ភរិយា អាសិំ, សុខិតា សជ្ជិតា បិយា;
តទា បច្ចេកមុនិនោ, អទាសិំ ឃនវេឋនំ។
‘‘តស្សាបិ
បុនាបិ កាសិរដ្ឋម្ហិ, ជាតោ កោលិយជាតិយា។
‘‘តទា
បញ្ច បច្ចេកពុទ្ធានំ, សតានិ សមុបដ្ឋហិ។
‘‘តេមាសំ តប្បយិត្វាន, អទាសិ ច តិចីវរេ;
ជាយា តស្ស តទា អាសិំ, បុញ្ញកម្មបថានុគា។
‘‘តតោ ចុតោ អហុ រាជា, នន្ទោ នាម មហាយសោ;
តស្សាបិ មហេសី អាសិំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនី។
‘‘តទា
បទុមវតីបុត្តានំ, បច្ចេកមុនិនំ តទា។
‘‘សតានិ បញ្ចនូនានិ, យាវជីវំ ឧបដ្ឋហិំ;
រាជុយ្យានេ និវាសេត្វា, និព្ពុតានិ ច បូជយិំ។
‘‘ចេតិយានិ ច ការេត្វា, បព្ពជិត្វា ឧភោ មយំ;
ភាវេត្វា អប្បមញ្ញាយោ, ព្រហ្មលោកំ អគម្ហសេ។
‘‘តតោ ចុតោ មហាតិត្ថេ, សុជាតោ បិប្ផលាយនោ;
មាតា សុមនទេវីតិ, កោសិគោត្តោ ទិជោ បិតា។
‘‘អហំ មទ្ទេ ជនបទេ, សាកលាយ បុរុត្តមេ;
កប្បិលស្ស ទិជស្សាសិំ, ធីតា មាតា សុចីមតិ។
‘‘ឃរកញ្ចនពិម្ពេន, និម្មិនិត្វាន មំ បិតា;
អទា កស្សបធីរស្ស, កាមេហិ វជ្ជិតស្សមំ។
‘‘កទាចិ
កាកាទិកេហិ ខជ្ជន្តេ, បាណេ ទិស្វាន សំវិជិ។
‘‘ឃរេវាហំ តិលេ ជាតេ, ទិស្វានាតបតាបនេ;
កិមី កាកេហិ ខជ្ជន្តេ, សំវេគមលភិំ តទា។
‘‘តទា សោ បព្ពជី ធីរោ, អហំ តមនុបព្ពជិំ;
បញ្ច វស្សានិ និវសិំ, បរិព្ពាជវតេ អហំ។
‘‘យទា បព្ពជិតា អាសិ, គោតមី ជិនបោសិកា;
តទាហំ តមុបគន្ត្វា, ពុទ្ធេន អនុសាសិតា។
‘‘ន
អហោ កល្យាណមិត្តត្តំ, កស្សបស្ស សិរីមតោ។
‘‘សុតោ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោ, កស្សបោ សុសមាហិតោ;
បុព្ពេនិវាសំ យោ វេទិ, សគ្គាបាយញ្ច បស្សតិ។
‘‘អថោ ជាតិក្ខយំ បត្តោ, អភិញ្ញាវោសិតោ មុនិ;
ឯតាហិ តីហិ វិជ្ជាហិ, តេវិជ្ជោ ហោតិ ព្រាហ្មណោ។
‘‘តថេវ ភទ្ទាកាបិលានី, តេវិជ្ជា មច្ចុហាយិនី;
ធារេតិ អន្តិមំ ទេហំ, ជិត្វា មារំ សវាហនំ។
‘‘ទិស្វា
ត្យម្ហ ខីណាសវា ទន្តា, សីតិភូតាម្ហ និព្ពុតា។
‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ.… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ។ (អប. ថេរី ២.៣.២៤៤-៣១៣);
អរហត្តំ
៦៣.
‘‘បុត្តោ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោ, កស្សបោ សុសមាហិតោ;
បុព្ពេនិវាសំ យោវេទិ, សគ្គាបាយញ្ច បស្សតិ។
៦៤.
‘‘អថោ ជាតិក្ខយំ បត្តោ, អភិញ្ញាវោសិតោ មុនិ;
ឯតាហិ តីហិ វិជ្ជាហិ, តេវិជ្ជោ ហោតិ ព្រាហ្មណោ។
៦៥.
‘‘តថេវ ភទ្ទាកាបិលានី, តេវិជ្ជា មច្ចុហាយិនី;
ធារេតិ អន្តិមំ ទេហំ, ជេត្វា មារំ សវាហនំ។
៦៦.
‘‘ទិស្វា អាទីនវំ លោកេ, ឧភោ បព្ពជិតា មយំ;
ត្យម្ហ ខីណាសវា ទន្តា, សីតិភូតាម្ហ និព្ពុតា’’តិ។ –
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ បុត្តោ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោតិ ពុទ្ធានុពុទ្ធភាវតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អនុជាតសុតោ តតោ ឯវ តស្ស ទាយភូតស្ស នវលោកុត្តរធម្មស្ស អាទានេន ទាយាទោ កស្សបោ លោកិយលោកុត្តរេហិ សមាធីហិ សុដ្ឋុ សមាហិតចិត្តតាយ សុសមាហិតោ។ បុព្ពេនិវាសំ យោវេទីតិ យោ មហាកស្សបត្ថេរោ បុព្ពេនិវាសំ អត្តនោ បរេសញ្ច និវុត្ថក្ខន្ធសន្តានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន បាកដំ កត្វា អវេទិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ។ សគ្គាបាយញ្ច បស្សតីតិ ឆព្ពីសតិទេវលោកភេទំ សគ្គំ ចតុព្ពិធំ អបាយញ្ច ទិព្ពចក្ខុនា ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ បស្សតិ។
អថោ ជាតិក្ខយំ បត្តោតិ តតោ បរំ ជាតិក្ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ បត្តោ។ អភិញ្ញាយ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន អភិញ្ញេយ្យំ ធម្មំ អភិជានិត្វា បរិញ្ញេយ្យំ បរិជានិត្វា វោសិតោ និដ្ឋំ បត្តោ កតកិច្ចោ។ អាសវក្ខយបញ្ញាសង្ខាតំ មោនំ បត្តត្តា មុនិ។
តថេវ ភទ្ទាកាបិលានីតិ យថា មហាកស្សបោ ឯតាហិ យថាវុត្តាហិ តីហិ វិជ្ជាហិ តេវិជ្ជោ មច្ចុហាយី ច, តថេវ ភទ្ទាកាបិលានី តេវិជ្ជា មច្ចុហាយិនីតិ។ តតោ ឯវ ធារេតិ អន្តិមំ ទេហំ, ជេត្វា មារំ សវាហនន្តិ អត្តានមេវ បរំ វិយ កត្វា ទស្សេតិ។
ឥទានិ យថា ថេរស្ស បដិបត្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា, ឯវំ មមបីតិ ទស្សេន្តី ‘‘ទិស្វា អាទីនវ’’ន្តិ ឱសានគាថមាហ។ តត្ថ ត្យម្ហ ខីណាសវា ទន្តាតិ តេ មយំ មហាកស្សបត្ថេរោ អហញ្ច ឧត្តមេន ទមេន ទន្តា សព្ពសោ ខីណាសវា ច អម្ហ។ សីតិភូតាម្ហ និព្ពុតាតិ តតោ ឯវ កិលេសបរិឡាហាភាវតោ សីតិភូតា សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា និព្ពុតា ច អម្ហ ភវាមាតិ អត្ថោ។
ភទ្ទាកាបិលានីថេរីគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ចតុក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។