១៣. សុមេធពុទ្ធវំសវណ្ណនា
បទុមុត្តរេ សុមេធោ សុជាតោ ចាតិ ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ។ តត្ថ អធិគតមេធោ សុមេធោ នាម ពោធិសត្តោ បារមិយោ បូរេត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចវិត្វា សុទស្សននគរេ សុទត្តស្ស នាម រញ្ញោ អគ្គមហេសិយា សុទត្តាយ នាម ទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទសន្នំ មាសានំ អច្ចយេន សុទស្សនុយ្យានេ តរុណទិវសករោ វិយ សលិលធរវិវរគតោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិ។ សោ នវវស្សសហស្សានិ អគារំ អជ្ឈាវសិ។ តស្ស កិរ សុចន្ទន-កញ្ចន-សិរិវឌ្ឍននាមកា តយោ បាសាទា អហេសុំ។ សុមនមហាទេវិប្បមុខានិ អដ្ឋចត្តាលីសឥត្ថិសហស្សានិ បច្ចុបដ្ឋិតានិ អហេសុំ។
សោ ចត្តារិ និមិត្តានិ ទិស្វា សុមនទេវិយា បុនព្ពសុមិត្តេ នាម បុត្តេ ជាតេ ហត្ថិយានេន មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ។ មនុស្សានញ្ច កោដិសតមនុបព្ពជិ។ សោ តេហិ បរិវុតោ អឌ្ឍមាសំ បធានចរិយំ ចរិត្វា វិសាខបុណ្ណមាយ នកុលនិគមេ នកុលសេដ្ឋិធីតាយ ទិន្នំ មធុបាយាសំ បរិភុញ្ជិត្វា សាលវនេ ទិវាវិហារំ វីតិនាមេត្វា សិរិវឌ្ឍាជីវកេន ទិន្នា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ គហេត្វា នីបពោធិមូលេ វីសតិហត្ថវិត្ថតំ តិណសន្ថរំ សន្ថរិត្វា សមារំ មារពលំ វិធមិត្វា អភិសម្ពោធិំ បាបុណិត្វា ‘‘អនេកជាតិសំសារំ…បេ.… តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិសមីបេយេវ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ ព្រហ្មុនោ ធម្មទេសនាយាចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ភព្ពបុគ្គលេ ឱលោកេន្តោ អត្តនោ កនិដ្ឋភាតិកំ សរណកុមារញ្ច សព្ពកាមិកុមារញ្ច អត្តនា សទ្ធិំ បព្ពជិតានំ ភិក្ខូនញ្ច កោដិសតំ ចតុសច្ចធម្មបដិវេធសមត្ថេ ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ។ តទា កោដិសតសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, អយំ បឋមោ អភិសមយោ។ តេន វុត្តំ –
១.
‘‘បទុមុត្តរស្ស
ទុរាសទោ ឧគ្គតេជោ, សព្ពលោកុត្តមោ មុនិ។
២.
‘‘បសន្ននេត្តោ សុមុខោ, ព្រហា ឧជុ បតាបវា;
ហិតេសី សព្ពសត្តានំ, ពហូ មោចេសិ ពន្ធនា។
៣.
‘‘យទា ពុទ្ធោ បាបុណិត្វា, កេវលំ ពោធិមុត្តមំ;
សុទស្សនម្ហិ នគរេ, ធម្មចក្កំ បវត្តយិ។
៤.
‘‘តស្សាភិសមយា តីណិ, អហេសុំ ធម្មទេសនេ;
កោដិសតសហស្សានំ, បឋមាភិសមយោ អហូ’’តិ។
តត្ថ ឧគ្គតេជោតិ ឧគ្គតតេជោ។ បសន្ននេត្តោតិ សុដ្ឋុ បសន្ននយនោ, ធោវិត្វា មជ្ជិត្វា ឋបិតមណិគុឡិកា វិយ បសន្នានិ នេត្តានិ ហោន្តិ។ តស្មា សោ ‘‘បសន្ននេត្តោ’’តិ វុត្តោ។ មុទុសិនិទ្ធនីលវិមលសុខុមបខុមាចិតសុប្បសន្ននយនោតិ អត្ថោ។ ‘‘សុប្បសន្នបញ្ចនយនោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ សុមុខោតិ បរិបុណ្ណសរទសមយចន្ទសទិសវទនោ។ ព្រហាតិ អដ្ឋាសីតិហត្ថប្បមាណសរីរត្តា ព្រហា មហន្តោ, អញ្ញេហិ អសាធារណសរីរប្បមាណោតិ អត្ថោ។ ឧជូតិ ព្រហ្មុជុគត្តោ ឧជុមេវ ឧគ្គតសរីរោ ទេវនគរេ សមុស្សិតសុវណ្ណតោរណសទិសវរសរីរោតិ អត្ថោ។ បតាបវាតិ វិជ្ជោតមានសរីរោ។ ហិតេសីតិ ហិតគវេសី។ អភិសមយា តីណីតិ អភិសមយា តយោ, លិង្គវិបល្លាសោ កតោតិ។
យទា បន ភគវា កុម្ភកណ្ណសទិសានុភាវំ កុម្ភកណ្ណំ នាម មនុស្សភក្ខំ យក្ខំ មហាអដវិមុខេ សន្ទិស្សមានឃោរសរីរំ វត្តនិអដវិសញ្ចារំ បច្ឆិន្ទិត្វា បវត្តមានំ បច្ចូសសមយេ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ លោកំ ឱលោកេន្តោ ទិស្វា ឯកកោវ អសហាយោ តស្ស យក្ខស្ស ភវនំ គន្ត្វា អន្តោ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ សិរិសយនេ និសីទិ។ អថ ខោ សោ យក្ខោ មក្ខំ អសហមានោ ទណ្ឌាហតោ ឃោរវិសោ អាសិវិសោ វិយ សំកុទ្ធោ ទសពលំ ភិំសាបេតុកាមោ អត្តនោ អត្តភាវំ ឃោរតរំ កត្វា បព្ពតសទិសំ នវវិធា វស្សវុដ្ឋិយោ វស្សេត្វាបិ ភគវតោ លោមគ្គមត្តម្បិ ចាលេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា មារេស្សាមី’’តិ អាឡវកោ វិយ បញ្ហំ បុច្ឆិ។ អយំ ភគវា បញ្ហាព្យាករណេន តំ យក្ខំ វិនយមុបនេសិ។ តតោ ទុតិយទិវសេ កិរស្ស រដ្ឋវាសិនោ មនុស្សា សកដភរិតេន ភត្តេន សហ រាជកុមារំ អាហរិត្វា យក្ខស្ស អទំសុ។ អថ យក្ខោ រាជកុមារំ ពុទ្ធស្ស អទាសិ។ អដវិទ្វារេ ឋិតមនុស្សា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ។ តទា តស្មិំ សមាគមេ ទសពលោ យក្ខស្ស មនោនុកូលំ ធម្មំ ទេសេន្តោ។ នវុតិកោដិសហស្សានំ បាណីនំ ធម្មចក្ខុំ ឧប្បាទេសិ, សោ ទុតិយោ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
៥.
‘‘បុនាបរំ កុម្ភកណ្ណំ, យក្ខំ សោ ទមយី ជិនោ;
នវុតិកោដិសហស្សានំ, ទុតិយាភិសមយោ អហូ’’តិ។
យទា បន ឧបការិនគរេ សិរិនន្ទនុយ្យានេ ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសយិ, តទា អសីតិកោដិសតសហស្សានំ តតិយោ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
៦.
‘‘បុនាបរំ អមិតយសោ, ចតុសច្ចំ បកាសយិ;
អសីតិកោដិសហស្សានំ, តតិយាភិសមយោ អហូ’’តិ។
សុមេធស្សាបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ។ បឋមសន្និបាតេ សុទស្សននគរេ កោដិសតខីណាសវា អហេសុំ។ បុន ទេវកូដេ បព្ពតេ កថិនត្ថតេ ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ។ បុន តតិយេ ភគវតិ ចារិកំ ចរមានេ អសីតិកោដិយោ អហេសុំ។ តេន វុត្តំ –
៧.
‘‘សន្និបាតា តយោ អាសុំ, សុមេធស្ស មហេសិនោ;
ខីណាសវានំ វិមលានំ, សន្តចិត្តាន តាទិនំ។
៨.
‘‘សុទស្សនំ
តទា ខីណាសវា ភិក្ខូ, សមិំសុ សតកោដិយោ។
៩.
‘‘បុនាបរំ ទេវកូដេ, ភិក្ខូនំ កថិនត្ថតេ;
តទា នវុតិកោដីនំ, ទុតិយោ អាសិ សមាគមោ។
១០.
‘‘បុនាបរំ
តទា អសីតិកោដីនំ, តតិយោ អាសិ សមាគមោ’’តិ។
តទា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ឧត្តរោ នាម សព្ពជនុត្តរោ មាណវោ ហុត្វា និទហិត្វា ឋបិតំយេវ អសីតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា តទា ទសពលស្ស ធម្មំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ។ សោបិ នំ សត្ថា ភោជនានុមោទនំ ករោន្តោ – ‘‘អនាគតេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ។ តេន វុត្តំ –
១១.
‘‘អហំ តេន សមយេន, ឧត្តរោ នាម មាណវោ;
អសីតិកោដិយោ មយ្ហំ, ឃរេ សន្និចិតំ ធនំ។
១២.
‘‘កេវលំ សព្ពំ ទត្វាន, សសង្ឃេ លោកនាយកេ;
សរណំ តស្សូបគញ្ឆិំ, បព្ពជ្ជញ្ចាភិរោចយិំ។
១៣.
‘‘សោបិ មំ ពុទ្ធោ ព្យាកាសិ, ករោន្តោ អនុមោទនំ;
តិំសកប្បសហស្សម្ហិ, អយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ។
១៤.
‘‘បធានំ បទហិត្វាន…បេ.… ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ’’។
ព្យាករណគាថា វិត្ថារេតព្ពា។
១៥.
‘‘តស្សាបិ វចនំ សុត្វា, ភិយ្យោ ចិត្តំ បសាទយិំ;
ឧត្តរិំ វតមធិដ្ឋាសិំ, ទសបារមិបូរិយា។
១៦.
‘‘សុត្តន្តំ វិនយំ ចាបិ, នវង្គំ សត្ថុសាសនំ;
សព្ពំ បរិយាបុណិត្វាន, សោភយិំ ជិនសាសនំ។
១៧.
‘‘តត្ថប្បមត្តោ វិហរន្តោ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;
អភិញ្ញាបារមិំ គន្ត្វា, ព្រហ្មលោកមគញ្ឆហ’’ន្តិ។
តត្ថ សន្និចិតន្តិ និទហិតំ និធានវសេន។ កេវលន្តិ សកលន្តិ អត្ថោ។ សព្ពន្តិ អសេសតោ ទត្វា។ សសង្ឃេតិ សសង្ឃស្ស។ តស្សូបគញ្ឆិន្តិ តំ ឧបគញ្ឆិំ, ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ អភិរោចយិន្តិ បព្ពជិំ។ តិំសកប្បសហស្សម្ហីតិ តិំសកប្បសហស្សេសុ អតិក្កន្តេសូតិ អត្ថោ។
តស្ស
១៨.
‘‘សុទស្សនំ នាម នគរំ, សុទត្តោ នាម ខត្តិយោ;
សុទត្តា នាម ជនិកា, សុមេធស្ស មហេសិនោ។
២៣.
‘‘សរណោ សព្ពកាមោ ច, អហេសុំ អគ្គសាវកា;
សាគរោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុមេធស្ស មហេសិនោ។
២៤.
‘‘រាមា ចេវ សុរាមា ច, អហេសុំ អគ្គសាវិកា;
ពោធិ តស្ស ភគវតោ, មហានីបោតិ វុច្ចតិ។
២៦.
‘‘អដ្ឋាសីតិរតនានិ, អច្ចុគ្គតោ មហាមុនិ;
ឱភាសេតិ ទិសា សព្ពា, ចន្ទោ តារគណេ យថា។
២៧.
‘‘ចក្កវត្តិមណី នាម, យថា តបតិ យោជនំ;
តថេវ តស្ស រតនំ, សមន្តា ផរតិ យោជនំ។
២៨.
‘‘នវុតិវស្សសហស្សានិ, អាយុ វិជ្ជតិ តាវទេ;
តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ។
២៩.
‘‘តេវិជ្ជឆឡភិញ្ញេហិ
សមាកុលមិទំ អាសិ, អរហន្តេហិ សាធុហិ។
៣០.
‘‘តេបិ សព្ពេ អមិតយសា, វិប្បមុត្តា និរូបធី;
ញាណាលោកំ ទស្សយិត្វា, និព្ពុតា តេ មហាយសា’’តិ។
តត្ថ ចន្ទោ តារគណេ យថាតិ យថា នាម គគនេ បរិបុណ្ណចន្ទោ តារាគណេ ឱភាសេតិ បកាសេតិ, ឯវមេវ សព្ពាបិ ទិសា ឱភាសេតីតិ អត្ថោ។ កេចិ ‘‘ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ បឋន្តិ, សោ ឧត្តានត្ថោវ។
ចក្កវត្តិមណី នាមាតិ យថា នាម ចក្កវត្តិរញ្ញោ មណិរតនំ ចតុហត្ថាយាមំ សកដនាភិសមបរិណាហំ ចតុរាសីតិមណិសហស្សបរិវារំ តារាគណបរិវុតស្ស សរទសមយបរិបុណ្ណរជនិករស្ស សិរិសមុទយសោភំ អវ្ហយន្តមិវ វេបុល្លបព្ពតតោ បរមរមណីយទស្សនំ
តេវិជ្ជឆឡភិញ្ញេហីតិ តេវិជ្ជេហិ ឆឡភិញ្ញេហិ ចាតិ អត្ថោ។ ពលប្បត្តេហីតិ ឥទ្ធិពលប្បត្តេហិ។ តាទិហីតិ តាទិភាវប្បត្តេហិ។ សមាកុលន្តិ សង្កិណ្ណំ ឯកកាសាវបជ្ជោតំ។ ឥទន្តិ សាសនំ សន្ធាយាហ, មហីតលំ វា។ អមិតយសាតិ អមិតបរិវារា, អតុលកិត្តិឃោសោ វា។ និរូបធីតិ ចតុរូបធិវិរហិតា។ សេសមេត្ថ គាថាសុ សព្ពត្ថ បាកដមេវាតិ។
សុមេធពុទ្ធវំសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតោ ឯកាទសមោ ពុទ្ធវំសោ។