៣. ទីបង្ករពុទ្ធវំសវណ្ណនា
រម្មនគរវាសិនោបិ
‘‘ទានំ នាម សុខាទីនំ, និទានំ បរមំ មតំ;
និព្ពានំ បន សោបានំ, បតិដ្ឋាតិ បវុច្ចតិ។
‘‘ទានំ តាណំ មនុស្សានំ, ទានំ ពន្ធុ បរាយនំ;
ទានំ ទុក្ខាធិបន្នានំ, សត្តានំ បរមា គតិ។
‘‘ទុក្ខនិត្ថរណដ្ឋេន
ភយរក្ខណតោ ទានំ, នគរន្តិ ច វណ្ណិតំ។
‘‘ទានំ
ទានំ លោភមលាទីហិ, បទុមំ អនុបលិត្តតោ។
‘‘នត្ថិ ទានសមោ លោកេ, បុរិសស្ស អវស្សយោ;
បដិបជ្ជថ តស្មា តំ, កិរិយាជ្ឈាសយេន ច។
‘‘សគ្គលោកនិទានានិ, ទានានិ មតិមា ឥធ;
កោ ហិ នាម នរោ លោកេ, ន ទទេយ្យ ហិតេ រតោ។
‘‘សុត្វា ទេវេសុ សម្បត្តិំ, កោ នរោ ទានសម្ភវំ;
ន ទជ្ជា សុខប្បទំ ទានំ, ទានំ ចិត្តប្បមោទនំ។
‘‘ទានេន
រមតេ សុចិរំ កាលំ, នន្ទនេ សុរនន្ទនេ។
‘‘បីតិមុឡារំ វិន្ទតិ ទាតា, គារវមស្មិំ គច្ឆតិ លោកេ;
កិត្តិមនន្តំ យាតិ ច ទាតា, វិស្សសនីយោ ហោតិ ច ទាតា។
‘‘ទត្វា ទានំ យាតិ នរោ សោ, ភោគសមិទ្ធិំ ទីឃញ្ចាយុ;
សុស្សរតម្បិ ច វិន្ទតិ រូបំ, សគ្គេ សទ្ធិំ កីឡតិ ទេវេហិ;
វិមានេសុ ឋត្វា នានា, មត្តមយូរាភិរុតេសុ។
‘‘ចោរារិរាជោទកបាវកានំ, ធនំ អសាធារណមេវ ទានំ;
ទទាតិ តំ សាវកញាណភូមិំ, បច្ចេកភូមិំ បន ពុទ្ធភូមិ’’ន្តិ។ –
ឯវមាទិនា នយេន ទានានុមោទនំ កត្វា ទានានិសំសំ បកាសេត្វា តទនន្តរំ សីលកថំ កថេសិ។ សីលំ នាមេតំ ឥធលោកបរលោកសម្បត្តីនំ មូលំ។
‘‘សីលំ សុខានំ បរមំ និទានំ, សីលេន សីលី តិទិវំ បយាតិ;
សីលញ្ហិ សំសារមុបាគតស្ស, តាណញ្ច លេណញ្ច បរាយនញ្ច។
‘‘អវស្សយោ
សីលំ គុណានំ បរមា បតិដ្ឋា, យថា ធរា ថាវរជង្គមានំ។
‘‘សីលំ កិរេវ កល្យាណំ, សីលំ លោកេ អនុត្តរំ;
អរិយវុត្តិសមាចារោ, យេន វុច្ចតិ សីលវា’’។ (ជា. ១.៣.១១៨);
សីលាលង្ការសមោ
‘‘សោភន្តេវំ
យថា សោភន្តិ យតិនោ, សីលភូសនភូសិតា។
‘‘សីលគន្ធសមោ គន្ធោ, កុតោ នាម ភវិស្សតិ;
យោ សមំ អនុវាតេ ច, បដិវាតេ ច វាយតិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.៩);
‘‘ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតិ, ន ចន្ទនំ តគ្គរមល្លិកា វា;
សតញ្ច គន្ធោ បដិវាតមេតិ, សព្ពា ទិសា សប្បុរិសោ បវាយតិ។
‘‘ចន្ទនំ តគរំ វាបិ, ឧប្បលំ អថ វស្សិកី;
ឯតេសំ គន្ធជាតានំ, សីលគន្ធោ អនុត្តរោ។ (ធ. ប. ៥៤-៥៥; មិ. ប. ៥.៤.១);
‘‘ន គង្គា យមុនា ចាបិ, សរភូ វា សរស្វតី;
និន្នគា វាចិរវតី, មហី វាបិ មហានទី។
‘‘សក្កុណន្តិ វិសោធេតុំ, តំ មលំ ឥធ បាណិនំ;
វិសោធយតិ សត្តានំ, យំ វេ សីលជលំ មលំ។
‘‘ន តំ សជលទា វាតា, ន ចាបិ ហរិចន្ទនំ;
នេវ ហារា ន មណយោ, ន ចន្ទកិរណង្កុរា។
‘‘សមយន្តីធ
យំ សមេតិ ឥទំ អរិយំ, សីលំ អច្ចន្តសីតលំ។
‘‘អត្តានុវាទាទិភយំ, វិទ្ធំសយតិ សព្ពទា;
ជនេតិ កិត្តិហាសញ្ច, សីលំ សីលវតោ សទា។
‘‘សគ្គារោហណសោបានំ, អញ្ញំ សីលសមំ កុតោ;
ទ្វារំ វា បន និព្ពាន, នគរស្ស បវេសនេ។
‘‘គុណានំ
ឥតិ សីលស្ស ជានាថ, អានិសំសមនុត្តរ’’ន្តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.៩);
ឯវំ ភគវា សីលានិសំសំ ទស្សេត្វា – ‘‘ឥទំ បន សីលំ និស្សាយ អយំ សគ្គោ លភតី’’តិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សគ្គកថំ កថេសិ។ អយំ សគ្គោ នាម ឥដ្ឋោ កន្តោ មនាបោ ឯកន្តសុខោ និច្ចមេត្ថ កីឡា និច្ចំ សម្បត្តិយោ លភន្តិ។ ចាតុមហារាជិកា ទេវា នវុតិវស្សសតសហស្សានិ ទិព្ពសុខំ ទិព្ពសម្បត្តិំ បដិលភន្តិ។ តាវតិំសា តិស្សោ វស្សកោដិយោ សដ្ឋិ ច វស្សសតសហស្សានីតិ ឯវមាទិសគ្គគុណបដិសំយុត្តកថំ កថេសិ។ ឯវំ សគ្គកថាយ
១.
‘‘តទា តេ ភោជយិត្វាន, សសង្ឃំ លោកនាយកំ;
ឧបគច្ឆុំ សរណំ តស្ស, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ។
២.
‘‘សរណាគមនេ កញ្ចិ, និវេសេតិ តថាគតោ;
កញ្ចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, សីលេ ទសវិធេ បរំ។
៣.
‘‘កស្សចិ
កស្សចិ អសមេ ធម្មេ, ទេតិ សោ បដិសម្ភិទា។
៤.
‘‘កស្សចិ វរសមាបត្តិយោ, អដ្ឋ ទេតិ នរាសភោ;
តិស្សោ កស្សចិ វិជ្ជាយោ, ឆឡភិញ្ញា បវេច្ឆតិ។
៥.
‘‘តេន យោគេន ជនកាយំ, ឱវទតិ មហាមុនិ;
តេន វិត្ថារិកំ អាសិ, លោកនាថស្ស សាសនំ។
៦.
‘‘មហាហនុសភក្ខន្ធោ
ពហូ ជនេ តារយតិ, បរិមោចេតិ ទុគ្គតិំ។
៧.
‘‘ពោធនេយ្យំ ជនំ ទិស្វា, សតសហស្សេបិ យោជនេ;
ខណេន ឧបគន្ត្វាន, ពោធេតិ តំ មហាមុនី’’តិ។
តត្ថ តេតិ រម្មនគរវាសិនោ ឧបាសកា។ សរណន្តិ ឯត្ថ សរណំ សរណគមនំ សរណស្ស គន្តា ច វេទិតព្ពា។ សរតិ ហិំសតិ វិនាសេតីតិ សរណំ, កិំ តំ? រតនត្តយំ។ តំ បន សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិំ បរិក្កិលេសំ ហនតិ ហិំសតិ វិនាសេតីតិ សរណន្តិ វុច្ចតីតិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
‘‘យេ
បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
‘‘យេ កេចិ សង្ឃំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ។ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);
សរណគមនំ សរណស្ស គន្តា នាម តំសមង្គីបុគ្គលោ។ ឯវំ តាវ សរណំ សរណគមនំ សរណស្ស គន្តា ចាតិ ឥទំ តយំ វេទិតព្ពំ។
តស្សាតិ តំ ទីបង្ករំ, ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘ឧបគច្ឆុំ សរណំ តត្ថា’’តិបិ បាឋោ។ សត្ថុនោតិ សត្ថារំ។ សរណាគមនេ កញ្ចីតិ កញ្ចិ បុគ្គលំ សរណគមនេ និវេសេតីតិ អត្ថោ។ កិញ្ចាបិ បច្ចុប្បន្នវសេន វុត្តំ, អតីតកាលវសេន បន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ ‘‘កស្សចិ សរណាគមនេ’’តិបិ បាឋោ, តស្សបិ សោយេវត្ថោ។ កញ្ចិ បញ្ចសុ សីលេសូតិ សីលេ ទសវិធេ បរន្តិ អបរំ បុគ្គលំ ទសវិធេ សីលេ និវេសេសីតិ អត្ថោ។ ‘‘កស្សចិ កុសលេ ទសា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស កញ្ចិ បុគ្គលំ ទស កុសលធម្មេ សមាទបេសីតិ អត្ថោ។ កស្សចិ ទេតិ សាមញ្ញន្តិ ឯត្ថ បរមត្ថតោ សាមញ្ញន្តិ មគ្គោ វុច្ចតិ។ យថាហ –
‘‘កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ.… សម្មាសមាធិ។ ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៣៦)។
ចតុរោ ផលមុត្តមេតិ ចត្តារិ ឧត្តមានិ ផលានីតិ អត្ថោ។ ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ លិង្គវិបរិយាសេន វុត្តំ។ យថោបនិស្សយំ ចត្តារោ មគ្គេ ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ កស្សចិ អទាសីតិ អត្ថោ។ កស្សចិ អសមេ ធម្មេតិ កស្សចិ អសទិសេ ចត្តារោ បដិសម្ភិទាធម្មេ អទាសិ។
កស្សចិ វរសមាបត្តិយោតិ កស្សចិ បន នីវរណវិគមេន បធានភូតា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ អទាសិ។ តិស្សោ កស្សចិ វិជ្ជាយោតិ កស្សចិ បុគ្គលស្ស ឧបនិស្សយវសេន ទិព្ពចក្ខុញាណបុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណអាសវក្ខយញាណានំ វសេន តិស្សោ វិជ្ជាយោ។ ឆឡភិញ្ញា បវេច្ឆតីតិ ឆ អភិញ្ញាយោ កស្សចិ អទាសិ។
តេន យោគេនាតិ តេន នយេន តេនានុក្កមេន ច។ ជនកាយន្តិ ជនសមូហំ។ ឱវទតីតិ ឱវទិ។ កាលវិបរិយាសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥតោ ឧបរិបិ ឦទិសេសុ វចនេសុ អតីតកាលវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ តេន វិត្ថារិកំ អាសីតិ តេន ទីបង្ករស្ស ភគវតោ ឱវាទេន អនុសាសនិយា វិត្ថារិកំ វិត្ថតំ វិសាលីភូតំ សាសនំ អហោសិ។
មហាហនូតិ ឧសភក្ខន្ធោតិ ឧសភស្សេវ ខន្ធោ យស្ស ភវតិ, សោ ឧសភក្ខន្ធោ។ សុវដ្ដិតសុវណ្ណាលិង្គសទិសរុចិរក្ខន្ធោ សមវដ្ដចារុក្ខន្ធោតិ អត្ថោ។ ទីបង្ករសនាមកោតិ ទីបង្ករសនាមោ ពហូ ជនេ តារយតីតិ ពហូ ពុទ្ធវេនេយ្យេ ជនេ តារេសិ។ បរិមោចេតីតិ បរិមោចេសិ។ ទុគ្គតិន្តិ ទុគ្គតិតោ។ និស្សក្កត្ថេ ឧបយោគវចនំ។
ឥទានិ តារណបរិមោចនករណាការទស្សនត្ថំ ‘‘ពោធនេយ្យំ ជន’’ន្តិ គាថា វុត្តា។ តត្ថ ពោធនេយ្យំ ជនន្តិ ពោធនេយ្យំ បជំ, អយមេវ វា បាឋោ។ ទិស្វាតិ ពុទ្ធចក្ខុនា វា សមន្តចក្ខុនា វា ទិស្វា។ សតសហស្សេបិ យោជនេតិ អនេកសតសហស្សេបិ យោជនេ ឋិតំ។ ឥទំ បន ទសសហស្សិយំយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
ទីបង្ករោ កិរ សត្ថា ពុទ្ធត្តំ បត្វា ពោធិមូលេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ មហាព្រហ្មុនោ ធម្មជ្ឈេសនំ បដិញ្ញាយ សុនន្ទារាមេ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា កោដិសតំ ទេវមនុស្សានំ ធម្មាមតំ បាយេសិ។ អយំ បឋមោ អភិសមយោ អហោសិ។
អថ សត្ថា អត្តនោ បុត្តស្ស សមវដ្ដក្ខន្ធស្ស ឧសភក្ខន្ធស្ស នាម ញាណបរិបាកំ ញត្វា តំ អត្រជំ បមុខំ កត្វា រាហុលោវាទសទិសំ ធម្មំ ទេសេត្វា ទេវមនុស្សានំ នវុតិកោដិយោ ធម្មាមតំ បាយេសិ។ អយំ ទុតិយោ អភិសមយោ អហោសិ។
បុន ភគវា អមរវតីនគរទ្វារេ មហាសិរីសរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយំ កត្វា មហាជនស្ស ពន្ធនាមោក្ខំ កត្វា ទេវគណបរិវុតោ ទិវសករាតិរេកជុតិវិសរភវនេ តាវតិំសភវនេ បារិច្ឆត្តកមូលេ បរមសីតលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាតលេ និសីទិត្វា សព្ពទេវគណបីតិសញ្ជននិំ អត្តនោ
៨.
‘‘បឋមាភិសមយេ ពុទ្ធោ, កោដិសតមពោធយិ;
ទុតិយាភិសមយេ នាថោ, នវុតិកោដិមពោធយិ។
៩.
‘‘យទា ច ទេវភវនម្ហិ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;
នវុតិកោដិសហស្សានំ, តតិយាភិសមយោ អហូ’’តិ។
ទីបង្ករស្ស
១០.
‘‘សន្និបាតា តយោ អាសុំ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ;
កោដិសតសហស្សានំ, បឋមោ អាសិ សមាគមោ’’តិ។
អថាបរេន សមយេន ទសពលោ ចតូហិ ភិក្ខុសតសហស្សេហិ បរិវុតោ គាមនិគមនគរបដិបាដិយា មហាជនានុគ្គហំ ករោន្តោ ចារិកំ ចរមានោ អនុក្កមេន ឯកស្មិំ បទេសេ មហាជនកតសក្ការំ សព្ពលោកវិស្សុតំ អមនុស្សបរិគ្គហិតំ អតិភយានកំ ឱលម្ពាម្ពុធរបរិចុម្ពិតកូដំ វិវិធសុរភិតរុកុសុមវាសិតកូដំ នានាមិគគណវិចរិតកូដំ នារទកូដំ នាម បរមរមណីយំ បព្ពតំ សម្បាបុណិ។ សោ កិរ បព្ពតោ នារទេន នាម យក្ខេន បរិគ្គហិតោ អហោសិ។ តត្ថ បន តស្ស យក្ខស្ស អនុសំវច្ឆរំ មហាជនោ មនុស្សពលិំ ឧបសំហរតិ។
អថ ទីបង្ករោ កិរ ភគវា តស្ស មហាជនស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តតោ ភិក្ខុសង្ឃំ ចាតុទ្ទិសំ បេសេត្វា អទុតិយោ អសហាយោ មហាករុណាពលវសង្គតហទយោ តញ្ច យក្ខំ វិនេតុំ តំ នារទបព្ពតំ អភិរុហិ។ អថ សោ មនុស្សភក្ខោ សកហិតនិរបេក្ខោ បរវធទក្ខោ យក្ខោ មក្ខំ អសហមានោ កោធបរេតមានសោ ទសពលំ ភិំសាបេត្វា បលាបេតុកាមោ តំ បព្ពតំ ចាលេសិ។ សោ កិរ បព្ពតោ តេន
តតោ សោ ភីតោ – ‘‘ហន្ទ នំ អគ្គិនា ឈាបេស្សាមី’’តិ មហន្តំ អតិភីមទស្សនំ អគ្គិក្ខន្ធំ និព្ពត្តេសិ។ សោ អគ្គិក្ខន្ធោ បដិវាតេ ខិត្តោ វិយ អត្តនោវ ទុក្ខំ ជនេសិ, ន បន ភគវតោ ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ទឌ្ឍុំ សមត្ថោ អហោសិ។ យក្ខោ បន ‘‘សមណោ ទឌ្ឍោ, ន ទឌ្ឍោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ទសពលំ សរទសមយវិមលករនិករំ សព្ពជនរតិករំ រជនិករមិវ សីតលជលតលគតកមលកណ្ណិកាយ និសិន្នំ វិយ ភគវន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ អយំ សមណោ មហានុភាវោ, យំ យំ ឥមស្សាហំ អនត្ថំ ករោមិ, សោ សោ មមូបរិយេវ បតតិ, ឥមំ បន សមណំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ មេ បដិសរណំ បរាយនំ នត្ថិ, បថវិយំ ឧបក្ខលិតា បថវិំយេវ និស្សាយ ឧដ្ឋហន្តិ, ហន្ទាហំ ឥមំយេវ សមណំ សរណំ គមិស្សាមី’’តិ។
អថេវំ
អថ សត្ថា តេ មនុស្សេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អន្តោសត្តាហេយេវ សព្ពេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា មាឃបុណ្ណមាយ កោដិសតភិក្ខុមជ្ឈគតោ ចតុរង្គសមន្នាគតេ សន្និបាតេ បាតិមោក្ខមុទ្ទិសិ។ ចតុរង្គានិ នាម សព្ពេវ ឯហិភិក្ខូ ហោន្តិ, សព្ពេ ឆឡភិញ្ញា ហោន្តិ, សព្ពេ អនាមន្តិតាវ អាគតា, បន្នរសូបោសថទិវសោ ចាតិ ឥមានិ ចត្តារិ អង្គានិ នាម។ អយំ ទុតិយោ សន្និបាតោ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
១១.
‘‘បុន
ខីណាសវា វីតមលា, សមិំសុ សតកោដិយោ’’តិ។
តត្ថ បវិវេកគតេតិ គណំ បហាយ គតេ។ សមិំសូតិ សន្និបតិំសុ។
យទា បន ទីបង្ករោ លោកនាយកោ សុទស្សននាមកេ បព្ពតេ វស្សាវាសមុបគញ្ឆិ, តទា កិរ ជម្ពុទីបវាសិនោ មនុស្សា អនុសំវច្ឆរំ គិរគ្គសមជ្ជំ ករោន្តិ។ តស្មិំ កិរ សមជ្ជេ សន្និបតិតា មនុស្សា ទសពលំ ទិស្វា ធម្មកថំ សុត្វា តត្រ បសីទិត្វា បព្ពជិំសុ។ មហាបវារណទិវសេ សត្ថា តេសំ អជ្ឈាសយានុកូលំ វិបស្សនាកថំ កថេសិ។ តំ សុត្វា តេ សព្ពេ សង្ខារេ សម្មសិត្វា វិបស្សនានុបុព្ពេន មគ្គានុបុព្ពេន ច អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ អថ សត្ថា នវុតិកោដិសហស្សេហិ សទ្ធិំ បវារេសិ។ អយំ តតិយោ សន្និបាតោ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
១២.
‘‘យម្ហិ កាលេ មហាវីរោ, សុទស្សនសិលុច្ចយេ;
នវុតិកោដិសហស្សេហិ, បវារេសិ មហាមុនិ។
‘‘អហំ
អន្តលិក្ខម្ហិ ចរណោ, បញ្ចាភិញ្ញាសុ បារគូ’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា);
អយំ គាថា អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយ និទានវណ្ណនាយ ទីបង្ករពុទ្ធវំសេ លិខិតា។ ឥមស្មិំ បន ពុទ្ធវំសេ នត្ថិ។ នត្ថិភាវោយេវ បនស្សា យុត្តតរោ។ កស្មាតិ ចេ? ហេដ្ឋា សុមេធកថាសុ កថិតត្តាតិ។
ទីបង្ករេ កិរ ភគវតិ ធម្មំ ទេសេន្តេ ទសសហស្សានញ្ច វីសតិសហស្សានញ្ច ធម្មាភិសមយោ អហោសិយេវ។ ឯកស្ស បន ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ ចតុន្នន្តិ ច អាទិវសេន អភិសមយានំ អន្តោ នត្ថិ។ តស្មា ទីបង្ករស្ស ភគវតោ សាសនំ វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
១៣.
‘‘ទសវីសសហស្សានំ
ឯកទ្វិន្នំ អភិសមយា, គណនាតោ អសង្ខិយា’’តិ។
តត្ថ ទសវីសសហស្សានន្តិ ទសសហស្សានំ វីសតិសហស្សានញ្ច។ ធម្មាភិសមយោតិ ចតុសច្ចធម្មប្បដិវេធោ។ ឯកទ្វិន្នន្តិ ឯកស្ស ចេវ ទ្វិន្នញ្ច វិត្ថារិកំ មហន្តប្បត្តំ ពហូហិ បណ្ឌិតេហិ ទេវមនុស្សេហិ និយ្យានិកន្តិ ជញ្ញំ ជានិតព្ពំ អធិសីលសិក្ខាទីហិ ឥទ្ធញ្ច សមាធិអាទីហិ ផីតញ្ច អហោសិ។ តេន វុត្តំ –
១៤.
‘‘វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ, ឥទ្ធំ ផីតំ អហូ តទា;
ទីបង្ករស្ស ភគវតោ, សាសនំ សុវិសោធិត’’ន្តិ។
តត្ថ សុវិសោធិតន្តិ សុដ្ឋុ ភគវតា សោធិតំ វិសុទ្ធំ កតំ។ ទីបង្ករំ កិរ សត្ថារំ សព្ពកាលំ ឆឡភិញ្ញានំ មហិទ្ធិកានំ ភិក្ខូនំ ចត្តារិ សតសហស្សានិ បរិវារេន្តិ។ តេន ច សមយេន យេ សេក្ខា កាលកិរិយំ ករោន្តិ, តេ គរហិតា ភវន្តិ, សព្ពេ ខីណាសវា ហុត្វាវ បរិនិព្ពាយន្តីតិ អធិប្បាយោ។ តស្មា ហិ តស្ស ភគវតោ សាសនំ សុបុប្ផិតំ សុសមិទ្ធំ ខីណាសវេហិ ភិក្ខូហិ អតិវិយ សោភិត្ថ។ តេន វុត្តំ –
១៥.
‘‘ចត្តារិ
ទីបង្ករំ លោកវិទុំ, បរិវារេន្តិ សព្ពទា។
១៦.
‘‘យេ កេចិ តេន សមយេន, ជហន្តិ មានុសំ ភវំ;
អប្បត្តមានសា សេខា, គរហិតា ភវន្តិ តេ។
១៧.
‘‘សុបុប្ផិតំ បាវចនំ, អរហន្តេហិ តាទិហិ;
ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, ឧបសោភតិ សព្ពទា’’តិ។
តត្ថ ចត្តារិ សតសហស្សានីតិ គណនាយ ទស្សិតា ឯវំ ទស្សិតគណនា ឥមេ ភិក្ខូតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា’’តិ វុត្តន្តិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ។ អថ វា ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកាតិ ឆឡភិញ្ញានំ មហិទ្ធិកានន្តិ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ បរិវារេន្តិ សព្ពទាតិ និច្ចកាលំ ទសពលំ បរិវារេន្តិ, ភគវន្តំ មុញ្ចិត្វា កត្ថចិ ន គច្ឆន្តីតិ អធិប្បាយោ។ តេន សមយេនាតិ តស្មិំ សមយេ។ អយំ បន សមយ-សទ្ទោ សមវាយាទីសុ នវសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ យថាហ –
‘‘សមវាយេ
បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតី’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១; ម. និ. អដ្ឋ. ១.មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១; ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសលបទភាជនីយ; ខុ. បា. អដ្ឋ. មំគលសុត្តវណ្ណនា, ឯវមិច្ចាទិបាឋវណ្ណនា; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៨៤);
ឥធ សោ កាលេ ទដ្ឋព្ពោ; តស្មិំ កាលេតិ អត្ថោ។ មានុសំ ភវន្តិ មនុស្សភាវំ។ អប្បត្តមានសាតិ អប្បត្តំ អនធិគតំ មានសំ យេហិ តេ អប្បត្តមានសា។ មានសន្តិ រាគស្ស ច ចិត្តស្ស ច អរហត្តស្ស ច អធិវចនំ។ ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៥១; មហាវ. ៣៣) ហិ ឯត្ថ បន រាគោ ‘‘មានសោ’’តិ វុត្តោ។ ‘‘ចិត្តំ មនោ មានសំ ហទយំ បណ្ឌរ’’ន្តិ (ធ. ស. ៦; វិភ. ១៨៤; មហានិ. ១; ចូឡនិ. បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១១៤) ឯត្ថ ចិត្តំ។ ‘‘អប្បត្តមានសោ សេខោ, កាលំ កយិរា ជនេសុតា’’តិ សេខាតិ កេនដ្ឋេន សេខា? សេខធម្មបដិលាភដ្ឋេន សេខា។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សេខោ ហោតីតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សេខាយ សម្មាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ ហោតិ…បេ.… សេខេន សម្មាសមាធិនា សមន្នាគតោ ហោតិ។ ឯត្តាវតា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សេខោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៣)។ អបិ ច សិក្ខន្តីតិ សេខា។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សិក្ខតិ, សិក្ខតីតិ ខោ, ភិក្ខុ, តស្មា សេខោតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច សិក្ខតិ? អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ អធិចិត្តម្បិ អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតីតិ ខោ, ភិក្ខុ, តស្មា សេខោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៣.៨៦)។
សុបុប្ផិតន្តិ សុដ្ឋុ វិកសិតំ។ បាវចនន្តិ បសត្ថំ វចនំ, វុទ្ធិប្បត្តំ វា វចនំ បវចនំ, បវចនមេវ បាវចនំ, សាសនន្តិ អត្ថោ។ ឧបសោភតីតិ អភិរាជតិ អតិវិរោចតិ។ សព្ពទាតិ សព្ពកាលំ។ ‘‘ឧបសោភតិ សទេវកេ’’តិបិ បាឋោ។
តស្ស ទីបង្ករស្ស ភគវតោ រម្មវតី នាម នគរំ អហោសិ, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ បិតា, សុមេធា នាម ទេវី មាតា, សុមង្គលោ ច តិស្សោ ចាតិ ទ្វេ អគ្គសាវកា, សាគតោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, នន្ទា ច សុនន្ទា ចាតិ ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ពោធិ តស្ស ភគវតោ បិប្ផលិរុក្ខោ អហោសិ, អសីតិហត្ថុព្ពេធោ, សតសហស្សវស្សានិ អាយូតិ។ កិំ បនិមេសំ ជាតនគរាទីនំ ទស្សនេ បយោជនន្តិ ចេ? វុច្ចតេ – យស្ស យទិ នេវ ជាតនគរំ ន បិតា ន មាតា បញ្ញាយេយ្យ, ឥមស្ស បន នេវ ជាតនគរំ
១៨.
‘‘នគរំ រម្មវតី នាម, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ;
សុមេធា នាម ជនិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ។
២៤.
‘‘សុមង្គលោ ច តិស្សោ ច, អហេសុំ អគ្គសាវកា;
សាគតោ នាមុបដ្ឋាកោ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ។
២៥.
‘‘នន្ទា
ពោធិ តស្ស ភគវតោ, បិប្ផលីតិ បវុច្ចតិ។
២៧.
‘‘អសីតិហត្ថមុព្ពេធោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;
សោភតិ ទីបរុក្ខោវ, សាលរាជាវ ផុល្លិតោ។
២៨.
‘‘សតសហស្សវស្សានិ, អាយុ តស្ស មហេសិនោ;
តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ។
២៩.
‘‘ជោតយិត្វាន សទ្ធម្មំ, សន្តារេត្វា មហាជនំ;
ជលិត្វា អគ្គិក្ខន្ធោវ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ។
៣០.
‘‘សា ច ឥទ្ធិ សោ ច យសោ, តានិ ច បាទេសុ ចក្ករតនានិ;
សព្ពំ តមន្តរហិតំ, ននុ រិត្តា សព្ពសង្ខារា’’តិ។
តត្ថ សុទេវោ នាម ខត្តិយោតិ សុទេវោ នាមស្ស ខត្តិយោ បិតា អហោសីតិ អត្ថោ។ ជនិកាតិ ជនេត្តិ។ បិប្ផលីតិ បិលក្ខកបីតនរុក្ខោ ពោធិ។ អសីតិហត្ថមុព្ពេធោតិ អសីតិហត្ថំ ឧច្ចគ្គតោ។ ទីបរុក្ខោ វាតិ សម្បជ្ជលិតទីបមាលាកុលោ ទីបរុក្ខោ វិយ អារោហបរិណាហសណ្ឋានបារិបូរិសម្បន្នោ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណានុព្យញ្ជនសមលង្កតសរីរោ វិប្ផុរិតរំសិជាលាវិសរតារាគណសមុជ្ជលមិវ គគនតលំ ភគវា សោភតីតិ សោភិត្ថ។ សាលរាជាវ ផុល្លិតោតិ បុប្ផិតោ សព្ពផាលិផុល្លោ សាលរាជរុក្ខោ វិយ ច សព្ពផាលិផុល្លោ យោជនសតុព្ពេធោ បារិច្ឆត្តោ វិយ ច អសីតិហត្ថុព្ពេធោ ភគវា អតិវិយ សោភតិ។
សតសហស្សវស្សានីតិ វស្សសតសហស្សានិ តស្ស អាយូតិ អត្ថោ។ តាវតា តិដ្ឋមានោតិ តាវតកំ កាលំ តិដ្ឋមានោ។ ជនតន្តិ សន្តារេត្វា មហាជនន្តិ តារយិត្វា មហាជនំ។ ‘‘សន្តារេត្វា សទេវក’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស សទេវកំ លោកន្តិ អត្ថោ។ សា ច ឥទ្ធីតិ សា ច សម្បត្តិ អានុភាវោ។ សោ ច យសោតិ សោ ច បរិវារោ។ សព្ពំ តមន្តរហិតន្តិ តំ សព្ពំ វុត្តប្បការំ សម្បត្តិជាតំ អន្តរហិតំ អបគតន្តិ អត្ថោ។ ននុ រិត្តា សព្ពសង្ខារាតិ សព្ពេ បន សង្ខតធម្មា ននុ រិត្តា តុច្ឆា, និច្ចសារាទិរហិតាតិ អត្ថោ។
ឯត្ថ
‘‘ភរិយា បទុមា នាម, វិពុទ្ធបទុមាននា;
អត្រជោ ឧសភក្ខន្ធោ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ។
‘‘ហំសា កោញ្ចា មយូរាខ្យា, បាសាទាបិ តយោ មតា;
ទសវស្សសហស្សានិ, អគារំ អវសី កិរ។
‘‘ហត្ថិយានេន និក្ខន្តោ, នន្ទារាមេ ជិនោ វសី;
នន្ទោ នាមស្សុបដ្ឋាកោ, លោកានន្ទករោ កិរា’’តិ។
សព្ពពុទ្ធានំ បន បញ្ច វេមត្តានិ ហោន្តិ អាយុវេមត្តំ បមាណវេមត្តំ កុលវេមត្តំ បធានវេមត្តំ រស្មិវេមត្តន្តិ។ តត្ថ អាយុវេមត្តំ នាម កេចិ ទីឃាយុកា
បមាណវេមត្តំ នាម កេចិ ទីឃា ហោន្តិ កេចិ រស្សា។ តថា ហិ ទីបង្ករោ អសីតិហត្ថប្បមាណោ អហោសិ, អម្ហាកំ បន ភគវា អដ្ឋារសហត្ថប្បមាណោ។
កុលវេមត្តំ នាម កេចិ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តន្តិ កេចិ ព្រាហ្មណកុលេ។ តថា ហិ ទីបង្ករាទយោ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិំសុ, កកុសន្ធកោណាគមនាទយោ ព្រាហ្មណកុលេ។
បធានវេមត្តំ នាម កេសញ្ចិ បធានំ ឥត្តរមេវ ហោតិ យថា កស្សបស្ស ភគវតោ
រស្មិវេមត្តំ
តថា សព្ពពុទ្ធានំ ចត្តារិ អវិជហិតដ្ឋានានិ នាម ហោន្តិ។ ពោធិបល្លង្កោ អវិជហិតោ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ហោតិ។ ធម្មចក្កប្បវត្តនដ្ឋានំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អវិជហិតមេវ ហោតិ។ ទេវោរោហណកាលេ សង្កស្សនគរទ្វារេ បឋមបាទក្កមោ អវិជហិតោវ ហោតិ។ ជេតវនេ គន្ធកុដិយា ចត្តារិ មញ្ចបាទដ្ឋានានិ អវិជហិតានេវ ហោន្តិ។ វិហារោបិ អវិជហិតោវ។ សោ បន ខុទ្ទកោ វា មហន្តោ វា ហោតិ។
អបរំ បន អម្ហាកំយេវ ភគវតោ សហជាតបរិច្ឆេទញ្ច នក្ខត្តបរិច្ឆេទញ្ច វិសេសំ។ អម្ហាកំ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេន កិរ សទ្ធិំ រាហុលមាតា អានន្ទត្ថេរោ ឆន្នោ កណ្ឌកោ អស្សរាជា និធិកុម្ភា មហាពោធិរុក្ខោ កាឡុទាយីតិ ឥមានិ សត សហជាតានិ។ មហាបុរិសោ កិរ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេនេវ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមិ, មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិ
ឥតិ ភគវា ទីបង្ករោ យាវតាយុកំ ឋត្វា សព្ពពុទ្ធកិច្ចំ កត្វា អនុក្កមេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ។
យស្មិំ កិរ កប្បេ ទីបង្ករទសពលោ ឧទបាទិ, តស្មិំ អញ្ញេបិ តណ្ហង្ករោ, មេធង្ករោ, សរណង្ករោតិ តយោ ពុទ្ធា អហេសុំ។ តេសំ សន្តិកេ ពោធិសត្តស្ស ព្យាករណំ នត្ថិ។ តស្មា តេ ឥធ ន ទស្សិតា។ អដ្ឋកថាយំ បន តម្ហា កប្បា អាទិតោ បដ្ឋាយុប្បន្នុប្បន្នេ សព្ពពុទ្ធេ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ –
‘‘តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ, អថោបិ សរណង្ករោ;
ទីបង្ករោ ច សម្ពុទ្ធោ, កោណ្ឌញ្ញោ ទ្វិបទុត្តមោ។
‘‘មង្គលោ
អនោមទស្សី បទុមោ, នារទោ បទុមុត្តរោ។
‘‘សុមេធោ ច សុជាតោ ច, បិយទស្សី មហាយសោ;
អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ។
‘‘តិស្សោ ផុស្សោ ច សម្ពុទ្ធោ, វិបស្សី សិខិ វេស្សភូ;
កកុសន្ធោ កោណាគមនោ, កស្សបោ ចាបិ នាយកោ។
‘‘ឯតេ
សតរំសីវ ឧប្បន្នា, មហាតមវិនោទនា;
ជលិត្វា អគ្គិក្ខន្ធាវ, និព្ពុតា តេ សសាវកា’’តិ។ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា);
ឯត្តាវតា នាតិសង្ខេបវិត្ថារវសេន កតាយ
មធុរត្ថវិលាសិនិយា ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថាយ
ទីបង្ករពុទ្ធវំសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និដ្ឋិតោ បឋមោ ពុទ្ធវំសោ។