។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
ខុទ្ទកនិកាយេ
ជាតក-អដ្ឋកថា
(តតិយោ ភាគោ)
៤. ចតុក្កនិបាតោ
១. កាលិង្គវគ្គោ
[៣០១] ១. ចូឡកាលិង្គជាតកវណ្ណនា
វិវរថិមាសំ ទ្វារន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចតុន្នំ បរិព្ពាជិកានំ បព្ពជ្ជំ អារព្ភ កថេសិ។ វេសាលិយំ កិរ លិច្ឆវិរាជូនំ សត្ត សហស្សានិ សត្ត សតានិ សត្ត ច លិច្ឆវី វសិំសុ។ តេ សព្ពេបិ បុច្ឆាបដិបុច្ឆាចិត្តកា អហេសុំ។ អថេកោ បញ្ចសុ វាទសតេសុ ព្យត្តោ និគណ្ឋោ វេសាលិយំ សម្បាបុណិ, តេ តស្ស សង្គហំ អកំសុ។ អបរាបិ ឯវរូបា និគណ្ឋី សម្បាបុណិ
អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ តេសុ កាលកតេសុ សច្ចកនិគណ្ឋោ តត្ថេវ វេសាលិយំ លិច្ឆវីនំ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ វសិ។ ភគិនិយោ ជម្ពុសាខំ គហេត្វា វាទត្ថាយ
ថេរោ ‘‘ឯកំ នាម កិ’’ន្តិ បុច្ឆិ។ តា ន ជានិំសុ។ ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ។ តា ‘‘អម្ហាកំ, សាមិ, បរាជយោ, តុម្ហាកំ ជយោ’’តិ អាហំសុ។ ‘‘ឥទានិ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ មាតាបិតូហិ អយំ ឱវាទោ ទិន្នោ ‘សចេ វោ គិហី វាទំ ភិន្ទិស្សតិ, តស្ស បជាបតិយោ ភវេយ្យាថ។ សចេ បព្ពជិតោ, តស្ស សន្តិកេ បព្ពជេយ្យាថា’តិ, បព្ពជ្ជំ នោ ទេថា’’តិ។ ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តា ឧប្បលវណ្ណាយ ថេរិយា សន្តិកេ បព្ពាជេសិ។ តា សព្ពាបិ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ
អតីតេ កាលិង្គរដ្ឋេ ទន្តបុរនគរេ កាលិង្គរាជេ រជ្ជំ ការេន្តេ អស្សករដ្ឋេ បាដលិនគរេ អស្សកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ កាលិង្គោ សម្បន្នពលវាហនោ សយម្បិ នាគពលោ បដិយោធំ ន បស្សតិ។ សោ យុជ្ឈិតុកាមោ ហុត្វា អមច្ចានំ អារោចេសិ ‘‘អហំ យុទ្ធត្ថិកោ, បដិយោធំ បន ន បស្សាមិ, កិំ ករោមា’’តិ។ អមច្ចា ‘‘អត្ថេកោ, មហារាជ, ឧបាយោ, ធីតរោ តេ ចតស្សោ ឧត្តមរូបធរា, តា បសាធេត្វា បដិច្ឆន្នយានេ និសីទាបេត្វា ពលបរិវុតា គាមនិគមរាជធានិយោ ចរាបេថ។ យោ រាជា តា អត្តនោ គេហេ កាតុកាមោ ភវិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ យុទ្ធំ ករិស្សាមា’’តិ វទិំសុ។ រាជា តថា ការេសិ។ តាហិ គតគតដ្ឋានេ រាជានោ ភយេន តាសំ នគរំ បវិសិតុំ ន ទេន្តិ, បណ្ណាការំ បេសេត្វា ពហិនគរេយេវ វសាបេន្តិ។ ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា អស្សករដ្ឋេ បាដលិនគរំ បាបុណិំសុ។ អស្សកោបិ នគរទ្វារានិ បិទហាបេត្វា បណ្ណាការំ បេសេសិ។ តស្ស នន្ទិសេនោ នាម អមច្ចោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ឧបាយកុសលោ។ សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមា កិរ រាជធីតរោ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា បដិយោធំ ន លភិំសុ, ឯវំ សន្តេ ជម្ពុទីបោ តុច្ឆោ នាម អហោសិ, អហំ កាលិង្គេន សទ្ធិំ យុជ្ឈិស្សាមី’’តិ។ សោ នគរទ្វារំ គន្ត្វា ទោវារិកេ អាមន្តេត្វា តាសំ ទ្វារំ វិវរាបេតុំ បឋមំ គាថមាហ –
១.
‘‘វិវរថិមាសំ ទ្វារំ, នគរំ បវិសន្តុ អរុណរាជស្ស;
សីហេន សុសិដ្ឋេន, សុរក្ខិតំ នន្ទិសេនេនា’’តិ។
តត្ថ អរុណរាជស្សាតិ សោ ហិ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតកាលេ រដ្ឋនាមវសេន អស្សកោ នាម ជាតោ, កុលទត្តិយំ បនស្ស នាមំ អរុណោតិ សីហេនាតិ បុរិសសីហេន។ សុសិដ្ឋេនាតិ អាចរិយេហិ សុដ្ឋុ អនុសាសិតេន។ នន្ទិសេនេនាតិ មយា នន្ទិសេនេន នាម។
សោ ឯវំ វត្វា ទ្វារំ វិវរាបេត្វា តា គហេត្វា អស្សករញ្ញោ ទត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយិត្ថ, យុទ្ធេ សតិ អហំ ជិនិស្សាមិ, ឥមា ឧត្តមរូបធរា រាជធីតរោ មហេសិយោ ករោថា’’តិ តាសំ អភិសេកំ ទាបេត្វា តាហិ សទ្ធិំ អាគតេ បុរិសេ ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ រាជធីតូនំ អស្សករាជេន មហេសិដ្ឋានេ
កាលិង្គោ បុនទិវសេ អាគន្ត្វា បុច្ឆិ, ពោធិសត្តោបិស្ស អាចិក្ខិ។ សោ ‘‘កិំ នាម បុព្ពនិមិត្តំ ភវិស្សតី’’តិ អបុច្ឆិត្វាវ ‘‘អហំ កិរ ជិនិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ តុដ្ឋិយា បក្កាមិ។ សា កថា វិត្ថារិកា អហោសិ។ តំ សុត្វា អស្សកោ នន្ទិសេនំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កាលិង្គោ កិរ ជិនិស្សតិំ
អថ
២.
‘‘ជយោ កលិង្គានមសយ្ហសាហិនំ, បរាជយោ អនយោ អស្សកានំ;
ឥច្ចេវ
តត្ថ អសយ្ហសាហិនន្តិ អសយ្ហំ ទុស្សហំ សហិតុំ សមត្ថានំ។ ឥច្ចេវ តេ ភាសិតន្តិ ឯវំ តយា កូដតាបស លញ្ជំ គហេត្វា បរាជិនករាជានំ ជិនិស្សតិ, ជិននរាជានញ្ច បរាជិស្សតីតិ ភាសិតំ។ ន ឧជ្ជុភូតាតិ យេ កាយេន វាចាយ មនសា ច ឧជុភូតា, ន តេ មុសា ភណន្តីតិ។
ឯវំ សោ តាបសំ អក្កោសន្តោ បលាយន្តោ អត្តនោ នគរមេវ គតោ, និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ នាសក្ខិ។ តតោ កតិបាហច្ចយេន សក្កោ តាបសស្ស ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ។ តាបសោ តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
៣.
‘‘ទេវា
តំ តេ មុសា ភាសិតំ ទេវរាជ, កិំ វា បដិច្ច មឃវា មហិន្ទា’’តិ។
តត្ថ តំ តេ មុសា ភាសិតន្តិ យំ តយា មយ្ហំ ភាសិតំ, តំ អត្ថភញ្ជនកមុសាវាទំ កថេន្តេន តយា មុសា ភាសិតំ, តយា កិំ ការណំ បដិច្ច ឯវំ ភាសិតន្តិ?
តំ
៤.
‘‘ននុ តេ សុតំ ព្រាហ្មណ ភញ្ញមានេ, ទេវា ន ឥស្សន្តិ បុរិសបរក្កមស្ស;
ទមោ សមាធិ មនសោ អភេជ្ជោ, អព្យគ្គតា និក្កមនញ្ច កាលេ;
ទឡ្ហញ្ច វិរិយំ បុរិសបរក្កមោ ច, តេនេវ អាសិ វិជយោ អស្សកាន’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – កិំ តយា, ព្រាហ្មណ, តត្ថ តត្ថ វចនេ ភញ្ញមានេ ឥទំ ន សុតបុព្ពំ, យំ ទេវា បុរិសបរក្កមស្ស ន ឥស្សន្តិ ន ឧសូយន្តិ, អស្សករញ្ញោ ទមោ, សមគ្គភាវេន មនសោ អភេជ្ជោ, អភេជ្ជសមាធិ, អស្សករញ្ញោ សហាយានំ វីរិយករណកាលេ អព្យគ្គតា យថា កាលិង្គស្ស មនុស្សា វគ្គវគ្គា ហុត្វា ឱសក្កិំសុ, ឯវំ អនោសក្កនំ សមគ្គភាវេន អភេជ្ជចិត្តានំ វីរិយញ្ច បុរិសបរក្កមោ ច ថិរោ អហោសិ, តេនេវ ការណេន អស្សកានំ ជយោ អហោសីតិ។
បលាតេ ច បន កាលិង្គេ អស្សករាជា វិលោបំ គាហាបេត្វា អត្តនោ នគរំ គតោ។ នន្ទិសេនោ កាលិង្គស្ស សាសនំ បេសេសិ ‘‘ឥមាសំ ចតុន្នំ រាជកញ្ញានំ ទាយជ្ជកោដ្ឋាសំ បេសេតុ, សចេ ន បេសេតិ, កាតព្ពមេត្ថ ជានិស្សាមី’’តិ។ សោ តំ សាសនំ សុត្វា ភីតតសិតោ តាហិ លទ្ធព្ពទាយជ្ជំ បេសេសិ, តតោ បដ្ឋាយ សមគ្គវាសំ វសិំសុ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា កាលិង្គរញ្ញោ ធីតរោ ឥមា ទហរភិក្ខុនិយោ អហេសុំ, នន្ទិសេនោ សារិបុត្តោ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ចូឡកាលិង្គជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៣០២] ២. មហាអស្សារោហជាតកវណ្ណនា
អទេយ្យេសុំ ទានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។ បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតមេវ។ សត្ថា ‘‘បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អត្តនោ ឧបការវសេនេវ កិរិំសូ’’តិ វត្វា ឥធាបិ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិរាជា ហុត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតិ, ទានំ ទេតិ, សីលំ រក្ខតិ។ សោ ‘‘បច្ចន្តំ កុបិតំ វូបសមេស្សាមី’’តិ ពលវាហនបរិវុតោ គន្ត្វា បរាជិតោ អស្សំ អភិរុហិត្វា បលាយមានោ ឯកំ បច្ចន្តគាមំ បាបុណិ។ តត្ថ តិំស ជនា រាជសេវកា វសន្តិ។ តេ បាតោវ គាមមជ្ឈេ សន្និបតិត្វា គាមកិច្ចំ ករោន្តិ។ តស្មិំ ខណេ រាជា វម្មិតំ អស្សំ អភិរុហិត្វា អលង្កតបដិយត្តោ គាមទ្វារេន
ពលកាយោបិ រាជានំ អទិស្វា ពហិនគរេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា ឋិតោ រាជានំ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា បរិវារេសិ។ រាជា នគរំ បវិសន្តោ ទ្វារន្តរេ ឋត្វា
សោ តញ្ច អត្តនោ ឃរេ បក្កបូវញ្ច អាទាយ គន្ត្វា ទក្ខិណទ្វារំ បត្វា ទោវារិកំ បុច្ឆិ ‘‘កហំ, សម្ម, មហាអស្សារោហស្ស គេហ’’ន្តិ។ សោ ‘‘ឯហិ ទស្សេមិ តេ’’តិ តំ ហត្ថេ គហេត្វា រាជទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘ទោវារិកោ ឯកំ បច្ចន្តគាមវាសិំ គហេត្វា អាគតោ’’តិ បដិវេទេសិ។ រាជា តំ សុត្វា អាសនា ឧដ្ឋាយ ‘‘មយ្ហំ សហាយោ ច តេន សទ្ធិំ អាគតា ច បវិសន្តូ’’តិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ទិស្វាវ នំ បរិស្សជិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយិកា ច ទារកា ច អរោគា’’តិ បុច្ឆិត្វា ហត្ថេ គហេត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រាជាសនេ និសីទាបេត្វា អគ្គមហេសិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, សហាយស្ស មេ បាទេ ធោវា’’តិ អាហ។ សា តស្ស បាទេ ធោវិ, រាជា សុវណ្ណភិង្ការេន ឧទកំ អាសិញ្ចិ។ ទេវីបិ បាទេ ធោវិត្វា គន្ធតេលេន មក្ខេសិ។ រាជា ‘‘កិំ, សម្ម, អត្ថិ, កិញ្ចិ អម្ហាកំ ខាទនីយ’’ន្តិ បុច្ឆិ។ សោ ‘‘អត្ថី’’តិ បសិព្ពកតោ បូវេ នីហរាបេសិ។ រាជា សុវណ្ណតដ្ដកេន គហេត្វា តស្ស សង្គហំ ករោន្តោ ‘‘មម សហាយេន អានីតំ ខាទថា’’តិ ទេវិយា ច អមច្ចានញ្ច ខាទាបេត្វា សយម្បិ ខាទិ។ ឥតរោ ឥតរម្បិ បណ្ណាការំ ទស្សេសិ។ រាជា តស្ស សង្គហត្ថំ កាសិកវត្ថានិ អបនេត្វា តេន អាភតវត្ថយុគំ និវាសេសិំ
អថ នំ រាជា រាជារហំ ភោជនំ ភោជាបេត្វា ឯកំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘គច្ឆ ឥមស្ស មម ករណនិយាមេនេវ មស្សុកម្មំ ការេត្វា គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ កាសិកវត្ថំ និវាសាបេត្វា រាជាលង្ការេន អលង្ការាបេត្វា អានេហី’’តិ។ សោ តថា អកាសិ។ រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា សេតច្ឆត្តស្ស មជ្ឈេ ជាតិហិង្គុលកសុត្តំ បាតេត្វា ឧបឌ្ឍរជ្ជំ អទាសិ។ តេ តតោ បដ្ឋាយ ឯកតោ ភុញ្ជន្តិ បិវន្តិ សយន្តិ, វិស្សាសោ ថិរោ អហោសិ កេនចិ អភេជ្ជោ។ អថស្ស រាជា បុត្តទារេបិ បក្កោសាបេត្វា អន្តោនគរេ និវេសនំ មាបេត្វា អទាសិ។ តេ សមគ្គា សម្មោទមានា រជ្ជំ ការេន្តិ។
អថ
៥.
‘‘អទេយ្យេសុ
អាបាសុ ព្យសនំ បត្តោ, សហាយំ នាធិគច្ឆតិ។
៦.
‘‘នាទេយ្យេសុ ទទំ ទានំ, ទេយ្យេសុ យោ បវេច្ឆតិ;
អាបាសុ ព្យសនំ បត្តោ, សហាយមធិគច្ឆតិ។
៧.
‘‘សញ្ញោគសម្ភោគវិសេសទស្សនំ
កតញ្ច អរិយេសុ ច អជ្ជវេសុ, មហប្ផលំ ហោតិ អណុម្បិ តាទិសុ។
៨.
‘‘យោ បុព្ពេ កតកល្យាណោ, អកា លោកេ សុទុក្ករំ;
បច្ឆា កយិរា ន វា កយិរា, អច្ចន្តំ បូជនារហោ’’តិ។
តត្ថ អទេយ្យេសូតិ បុព្ពេ អកតូបការេសុ។ ទេយ្យេសូតិ បុព្ពេ កតូបការេសុ។ នប្បវេច្ឆតីតិ ន បវេសេតិ ន ទេតិ។ អាបាសូតិ អាបទាសុ។ ព្យសនន្តិ ទុក្ខំ។ សញ្ញោគសម្ភោគវិសេសទស្សនន្តិ យោ មិត្តេន កតោ សញ្ញោគោ ចេវ សម្ភោគោ ច, តស្ស វិសេសទស្សនំ គុណទស្សនំ សុកតំ មយ្ហំ ឥមិនាតិ ឯតំ សព្ពំ អសុទ្ធធម្មត្តា អនរិយធម្មេសុ កេរាដិកត្តា សឋេសុ នស្សតិ។ អរិយេសូតិ អត្តនោ កតគុណជាននេន អរិយេសុ បរិសុទ្ធេសុ។ អជ្ជវេសូតិ តេនេវ ការណេន ឧជុកេសុ អកុដិលេសុ។ អណុម្បីតិ អប្បមត្តកម្បិ។ តាទិសូតិ យេ តាទិសា បុគ្គលា ហោន្តិ អរិយា ឧជុភូតា, តេសុ អប្បម្បិ កតំ មហប្ផលំ ហោតិ មហាជុតិកំ មហាវិប្ផារំ, សុខេត្តេ វុត្តពីជមិវ ន នស្សតិ
‘‘យថាបិ ពីជមគ្គិម្ហិ, ឌយ្ហតិ ន វិរូហតិ;
ឯវំ កតំ អសប្បុរិសេ, នស្សតិ ន វិរូហតិ។
‘‘កតញ្ញុម្ហិ ច បោសម្ហិ, សីលវន្តេ អរិយវុត្តិនេ;
សុខេត្តេ វិយ ពីជានិ, កតំ តម្ហិ ន នស្សតី’’តិ។ (ជា. ១.១០.៧៧-៧៨);
បុព្ពេ កតកល្យាណោតិ បឋមតរំ ឧបការំ កត្វា ឋិតោ។ អកាតិ អករិ, អយំ លោកេ សុទុក្ករំ នាម អកាសីតិ អត្ថោ។ បច្ឆា កយិរាតិ សោ បច្ឆា អញ្ញំ អច្ចន្តំ បូជនារហោ ហោតិ, សព្ពំ សក្ការសម្មានំ អរហតីតិ។
ឥទំ បន សុត្វា នេវ អមច្ចា, ន រាជបុត្តោ បុន កិញ្ចិ កថេសីតិ។
សត្ថា
មហាអស្សារោហជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៣០៣] ៣. ឯករាជជាតកវណ្ណនា
អនុត្តរេ កាមគុណេ សមិទ្ធេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ កោសលរាជសេវកំ អារព្ភ កថេសិ។ បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា សេយ្យជាតកេ (ជា. ១.៣.៩៤ អាទយោ) កថិតមេវ។ ឥធ បន សត្ថា ‘‘ន ត្វញ្ញេវ អនត្ថេន អត្ថំ អាហរិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អត្តនោ អនត្ថេន អត្ថំ អាហរិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិរញ្ញោ ឧបដ្ឋាកោ អមច្ចោ រាជន្តេបុរេ ទុព្ភិ។ រាជា បច្ចក្ខតោវ តស្ស មហាសីលវជាតកេ (ជា. ១.១.៥១) កថិតមេវ។ ឥធ បន ទុព្ភិសេនោ មហាតលេ អមច្ចមជ្ឈេ និសិន្នំ ពារាណសិរាជានំ គណ្ហាបេត្វា សិក្កាយ បក្ខិបាបេត្វា ឧត្តរុម្មារេ ហេដ្ឋាសីសកំ ឱលម្ពាបេសិ។ រាជា ចោររាជានំ អារព្ភ មេត្តំ ភាវេត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា ឈានំ និព្ពត្តេសិ, ពន្ធនំ ឆិជ្ជិ, តតោ រាជា អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ។ ចោររាជស្ស សរីរេ ទាហោ ឧប្បជ្ជិ, ‘‘ឌយ្ហាមិ ឌយ្ហាមី’’តិ ភូមិយំ អបរាបរំ បរិវត្តតិ។ ‘‘កិមេត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេ ឯវរូបំ ធម្មិករាជានំ និរបរាធំ ទ្វារស្ស ឧត្តរុម្មារេ ហេដ្ឋាសីសកំ ឱលម្ពាបេថា’’តិ វទិំសុ។ តេន ហិ វេគេន គន្ត្វា មោចេថ នន្តិ។ បុរិសា គន្ត្វា រាជានំ អាកាសេ បល្លង្កេន និសិន្នំ
៩.
‘‘អនុត្តរេ កាមគុណេ សមិទ្ធេ, ភុត្វាន បុព្ពេ វសិ ឯករាជ;
សោទានិ ទុគ្គេ នរកម្ហិ ខិត្តោ, នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណ’’ន្តិ។
តត្ថ វសីតិ វុត្ថោ។ ឯករាជាតិ ពោធិសត្តំ នាមេនាលបតិ។ សោទានីតិ សោ ត្វំ ឥទានិ។ ទុគ្គេតិ វិសមេ។ នរកម្ហីតិ អាវាដេ។ ឱលម្ពិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណន្តិ ឯវរូបេ វិសមដ្ឋានេ ខិត្តោបិ បោរាណកវណ្ណញ្ច ពលញ្ច នប្បជហសីតិ បុច្ឆតិ។
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ សេសគាថា អវោច –
១០.
‘‘បុព្ពេវ ខន្តី ច តបោ ច មយ្ហំ, សម្បត្ថិតា ទុព្ភិសេន អហោសិ;
តំទានិ លទ្ធាន កថំ នុ រាជ, ជហេ អហំ វណ្ណពលំ បុរាណំ។
១១.
‘‘សព្ពា កិរេវំ បរិនិដ្ឋិតានិ, យសស្សិនំ បញ្ញវន្តំ វិសយ្ហ;
យសោ ច លទ្ធា បុរិមំ ឧឡារំ, នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណំ។
១២.
‘‘បនុជ្ជ ទុក្ខេន សុខំ ជនិន្ទ, សុខេន វា ទុក្ខមសយ្ហសាហិ;
ឧភយត្ថ សន្តោ អភិនិព្ពុតត្តា, សុខេ ច ទុក្ខេ ច ភវន្តិ តុល្យា’’តិ។
តត្ថ ខន្តីតិ អធិវាសនខន្តិ។ តបោតិ តបចរណំ។ សម្បត្ថិតាតិ ឥច្ឆិតា អភិកង្ខិតា ទុព្ភិសេនាតិ តំ នាមេនាលបតិ។ តំទានិ លទ្ធានាតិ តំ បត្ថនំ ឥទានាហំ លភិត្វា។ ជហេតិ កេន ការណេន អហំ ជហេយ្យំ។ យស្ស ហិ ទុក្ខំ វា ទោមនស្សំ វា ហោតិ, សោ តំ ជហេយ្យាតិ ទីបេតិ។
‘‘សព្ពា កិរេវំ បរិនិដ្ឋិតានី’’តិ អនុស្សវវសេន អត្តនោ សម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ យសស្សិនំ បញ្ញវន្តំ វិសយ្ហាតិ បរិវារសម្បត្តិយា យសស្សិ, បញ្ញាសម្បទាយ បញ្ញវន្ត, អសយ្ហសាហិតាយ វិសយ្ហ។ ឯវំ តីណិបេតានិ អាលបនានេវ។ នន្តិ បនេត្ថ និបាតោ យសោ ចាតិ យសញ្ច, អយមេវ វា បាឋោ។ លទ្ធា បុរិមន្តិ លភិត្វា បុរិមំ បុព្ពេ អលទ្ធបុព្ពំ។ ឧឡារន្តិ មហន្តំ។ កិលេសវិក្ខម្ភនមេត្តាភាវនាឈានុប្បត្តិយោ សន្ធាយេវមាហ។ នប្បជ្ជហេតិ ឯវរូបំ យសំ លទ្ធា កិំការណា បុរាណវណ្ណពលំ ជហិស្សាមីតិ អត្ថោ។
ទុក្ខេនាតិ តយា ឧប្បាទិតេន នរកម្ហិ ខិបនទុក្ខេន មម រជ្ជសុខំ បនុទិត្វា។ សុខេន វា ទុក្ខន្តិ ឈានសុខេន វា តំ ទុក្ខំ បនុទិត្វា។ ឧភយត្ថ សន្តោតិ យេ សន្តោ ហោន្តិ មាទិសា, តេ ទ្វីសុបិ ឯតេសុ កោដ្ឋាសេសុ អភិនិព្ពុតសភាវា មជ្ឈត្តា សុខេ ច ទុក្ខេ ច ភវន្តិ តុល្យា, ឯកសទិសា និព្ពិការាវ ហោន្តីតិ។
ឥទំ សុត្វា ទុព្ភិសេនោ ពោធិសត្តំ ខមាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ រជ្ជំ តុម្ហេវ ការេថ, អហំ វោ ចោរេ បដិពាហិស្សាមី’’តិ វត្វា តស្ស ទុដ្ឋាមច្ចស្ស រាជាណំ ការេត្វា បក្កាមិ។ ពោធិសត្តោបិ រជ្ជំ អមច្ចានំ និយ្យាទេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទុព្ភិសេនោ អានន្ទោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ឯករាជជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៣០៤] ៤. ទទ្ទរជាតកវណ្ណនា
ឥមានិ មន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កោធនំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ ទទ្ទរបព្ពតបាទេ ទទ្ទរនាគភវនំ នាម អត្ថិ, តត្ថ រជ្ជំ ការេន្តស្ស ទទ្ទររញ្ញោ បុត្តោ មហាទទ្ទរោ នាម អហោសិ, កនិដ្ឋភាតា បនស្ស ចូឡទទ្ទរោ នាម។ សោ កោធនោ ផរុសោ នាគមាណវកេ អក្កោសន្តោ បរិភាសន្តោ បហរន្តោ វិចរតិ។ នាគរាជា តស្ស ផរុសភាវំ ញត្វា នាគភវនតោ តំ នីហរាបេតុំ អាណាបេសិ។ មហាទទ្ទរោ បន បិតរំ ខមាបេត្វា និវារេសិ។ ទុតិយម្បិ រាជា តស្ស កុជ្ឈិ, ទុតិយម្បិ ខមាបេសិ។ តតិយវារេ បន ‘‘ត្វំ មំ ឥមំ អនាចារំ នីហរាបេន្តំ និវារេសិ, គច្ឆថ ទ្វេបិ ជនា ឥមម្ហា នាគភវនា និក្ខមិត្វា ពារាណសិយំ ឧក្ការភូមិយំ តីណិ វស្សានិ វសថា’’តិ នាគភវនា និក្កឌ្ឍាបេសិ។ តេ តត្ថ គន្ត្វា វសិំសុ។ អថ នេ ឧក្ការភូមិយំ ឧទកបរិយន្តេ គោចរំ បរិយេសមានេ គាមទារកា ទិស្វា បហរន្តា លេឌ្ឌុទណ្ឌាទយោ ខិបន្តា ‘‘កេ ឥមេ បុថុលសីសា សូចិនង្គុដ្ឋា ឧទកទេឌ្ឌុភា មណ្ឌូកភក្ខា’’តិអាទីនិ វត្វា អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ។
ចូឡទទ្ទរោ ចណ្ឌផរុសតាយ តេសំ តំ អវមានំ អសហន្តោ ‘‘ភាតិក, ឥមេ ទារកា អម្ហេ បរិភវន្តិ, អាសីវិសភាវំ នោ ន ជានន្តិ, អហំ តេសំ អវមានំ សហិតុំ ន សក្កោមិ, នាសាវាតេន តេ នាសេស្សាមី’’តិ ភាតរា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –
១៣.
‘‘ឥមានិ មំ ទទ្ទរ តាបយន្តិ, វាចាទុរុត្តានិ មនុស្សលោកេ;
មណ្ឌូកភក្ខា ឧទកន្តសេវី, អាសីវិសំ មំ អវិសា សបន្តី’’តិ។
តត្ថ តាបយន្តីតិ ទុក្ខាបេន្តិ។ មណ្ឌូកភក្ខា ឧទកន្តសេវីតិ ‘‘មណ្ឌូកភក្ខា’’តិ ច ‘‘ឧទកន្តសេវី’’តិ ច វទន្តា ឯតេ អវិសា គាមទារកា មំ អាសីវិសំ សមានំ សបន្តិ អក្កោសន្តីតិ។
តស្ស
១៤.
‘‘សកា រដ្ឋា បព្ពាជិតោ, អញ្ញំ ជនបទំ គតោ;
មហន្តំ កោដ្ឋំ កយិរាថ, ទុរុត្តានំ និធេតវេ។
១៥.
‘‘យត្ថ
ន តត្ថ មានំ កយិរាថ, វសមញ្ញាតកេ ជនេ។
១៦.
‘‘វិទេសវាសំ វសតោ, ជាតវេទសមេនបិ;
ខមិតព្ពំ សបញ្ញេន, អបិ ទាសស្ស តជ្ជិត’’ន្តិ។
តត្ថ ទុរុត្តានំ និធេតវេតិ យថា ធញ្ញនិធានត្ថាយ មហន្តំ កោដ្ឋំ កត្វា បូរេត្វា កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ធញ្ញំ វឡញ្ជេន្តិ, ឯវមេវំ វិទេសំ គតោ អន្តោហទយេ បណ្ឌិតោ បោសោ ទុរុត្តានំ និធានត្ថាយ មហន្តំ កោដ្ឋំ កយិរាថ។ តត្ថ តានិ ទុរុត្តានិ និទហិត្វា បុន អត្តនោ បហោនកកាលេ កាតព្ពំ ករិស្សតិ។ ជាតិយា វិនយេន វាតិ ‘‘អយំ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ’’តិ វា ‘‘សីលវា ពហុស្សុតោ គុណសម្បន្នោ’’តិ វា ឯវំ យត្ថ ជាតិយា វិនយេន វា ន ជានន្តីតិ អត្ថោ។ មានន្តិ ឯវរូបំ មំ លាមកវោហារេន វោហរន្តិ, ន សក្ករោន្តិ ន គរុំ ករោន្តីតិ មានំ ន ករេយ្យ។ វសមញ្ញាតកេ ជនេតិ អត្តនោ ជាតិគោត្តាទីនិ អជានន្តស្ស ជនស្ស សន្តិកេ វសន្តោ។ វសតោតិ វសតា, អយមេវ វា បាឋោ។
ឯវំ តេ តត្ថ តីណិ វស្សានិ វសិំសុ។ អថ នេ បិតា បក្កោសាបេសិ។ តេ តតោ បដ្ឋាយ និហតមានា ជាតា។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កោធនោ ភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ។ ‘‘តទា ចូឡទទ្ទរោ កោធនោ ភិក្ខុ អហោសិ, មហាទទ្ទរោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ទទ្ទរជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៣០៥] ៥. សីលវីមំសនជាតកវណ្ណនា
នត្ថិ លោកេ រហោ នាមាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិលេសនិគ្គហំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ឯកាទសកនិបាតេ បានីយជាតកេ (ជា. ១.១១.៥៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – បញ្ចសតា ភិក្ខូ អន្តោជេតវនេ វសន្តា មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ កាមវិតក្កំ វិតក្កយិំសុ។ សត្ថា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តត្ថេវ ពារាណសិយំ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកេ បញ្ចន្នំ មាណវកសតានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាតិ។ អាចរិយស្ស បន វយប្បត្តា ធីតា អត្ថិ។ សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេសំ មាណវកានំ សីលំ វីមំសិត្វា សីលសម្បន្នស្សេវ ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ។ សោ ឯកទិវសំ មាណវកេ អាមន្តេត្វា ‘‘តាតា, មយ្ហំ ធីតា វយប្បត្តា, វិវាហមស្សា ការេស្សាមិ, វត្ថាលង្ការំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, គច្ឆថ តុម្ហេ អត្តនោ អត្តនោ ញាតកានំ អបស្សន្តានញ្ញេវ ថេនេត្វា វត្ថាលង្ការេ អាហរថ, កេនចិ អទិដ្ឋមេវ គណ្ហាមិ, ទស្សេត្វា អាភតំ ន គណ្ហាមី’’តិ អាហ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តតោ បដ្ឋាយ ញាតកានំ អបស្សន្តានំ ថេនេត្វា វត្ថបិឡន្ធនាទីនិ អាហរន្តិ។ អាចរិយោ អាភតាភតំ វិសុំ វិសុំ ឋបេសិ។ ពោធិសត្តោ បន ន កិញ្ចិ អាហរិ។ អថ នំ អាចរិយោ អាហ ‘‘ត្វំ
១៧.
‘‘នត្ថិ លោកេ រហោ នាម, បាបកម្មំ បកុព្ពតោ;
បស្សន្តិ វនភូតានិ, តំ ពាលោ មញ្ញតី រហោ។
១៨.
‘‘អហំ
យត្ថ អញ្ញំ ន បស្សាមិ, អសុញ្ញំ ហោតិ តំ មយា’’តិ។
តត្ថ រហោតិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ។ វនភូតានីតិ វនេ និព្ពត្តភូតានិ។ តំ ពាលោតិ តំ បាបកម្មំ រហោ មយា កតន្តិ ពាលោ មញ្ញតិ។ សុញ្ញំ វាបីតិ យំ វា ឋានំ សត្តេហិ សុញ្ញំ តុច្ឆំ ភវេយ្យ, តម្បិ នត្ថីតិ អាហ។
អាចរិយោ តស្ស បសីទិត្វា ‘‘តាត, ន មយ្ហំ គេហេ ធនំ នត្ថិ, អហំ បន សីលសម្បន្នស្ស ធីតរំ ទាតុកាមោ ឥមេ មាណវកេ វីមំសន្តោ ឯវមកាសិំ, មម ធីតា តុយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកា’’តិ ធីតរំ អលង្ករិត្វា ពោធិសត្តស្ស អទាសិ។ សេសមាណវកេ ‘‘តុម្ហេហិ អាភតាភតំ តុម្ហាកំ គេហមេវ នេថា’’តិ អាហ។
សត្ថា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តេ ទុស្សីលមាណវកា អត្តនោ ទុស្សីលតាយ តំ ឥត្ថិំ ន លភិំសុ, ឥតរោ បណ្ឌិតមាណវោ សីលសម្បន្នតាយ លភី’’តិ វត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៩.
‘‘ទុជ្ជច្ចោ ច សុជច្ចោ ច, នន្ទោ ច សុខវឌ្ឍិតោ;
វជ្ជោ ច អទ្ធុវសីលោ ច, តេ ធម្មំ ជហុមត្ថិកា។
២០.
‘‘ព្រាហ្មណោ ច កថំ ជហេ, សព្ពធម្មាន បារគូ;
យោ ធម្មមនុបាលេតិ, ធិតិមា សច្ចនិក្កមោ’’តិ។
តត្ថ ទុជ្ជច្ចោតិអាទយោ ឆ ជេដ្ឋកមាណវា, តេសំ នាមំ គណ្ហិ, អវសេសានំ នាមំ អគ្គហេត្វា សព្ពសង្គាហិកវសេនេវ ‘‘តេ ធម្មំ ជហុមត្ថិកា’’តិ អាហ។ តត្ថ តេតិ សព្ពេបិ តេ មាណវា។ ធម្មន្តិ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ជហុមត្ថិកាតិ ជហុំ អត្ថិកា, អយមេវ វា បាឋោ។ មការោ បទព្យញ្ជនសន្ធិវសេន វុត្តោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សព្ពេបិ តេ មាណវា តាយ ឥត្ថិយា អត្ថិកាវ ហុត្វា អត្តនោ ទុស្សីលតាយ តំ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ជហិំសុ។
ព្រាហ្មណោ ចាតិ ឥតរោ បន សីលសម្បន្នោ ព្រាហ្មណោ។ កថំ ជហេតិ កេន ការណេន តំ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ជហិស្សតិ។ សព្ពធម្មានន្តិ ឥមស្មិំ ឋានេ លោកិយានិ បញ្ច សីលានិ, ទស បារគូ។ ធម្មន្តិ វុត្តប្បការមេវ យោ អនុបាលេតិ រក្ខតិ។ ធិតិមាតិ សីលរក្ខនធិតិយា សមន្នាគតោ។ សច្ចនិក្កមោតិ សច្ចេ សភាវភូតេ យថាវុត្តេ សីលធម្មេ និក្កមេន សមន្នាគតោ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ តានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ។
តទា អាចរិយោ សារិបុត្តោ អហោសិ, បណ្ឌិតមាណវោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
សីលវីមំសនជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៣០៦] ៦. សុជាតាជាតកវណ្ណនា
កិមណ្ឌកាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មល្លិកំ ទេវិំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកទិវសំ កិរ រញ្ញោ តាយ សទ្ធិំ សិរិវិវាទោ អហោសិ, ‘‘សយនកលហោ’’តិបិ វទន្តិយេវ។ រាជា កុជ្ឈិត្វា តស្សា អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតិ។ មល្លិកា ទេវីបិ ‘‘សត្ថា រញ្ញោ មយិ កុទ្ធភាវំ ន ជានាតិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេសិ។ សត្ថាបិ ញត្វា ‘‘ឥមេសំ សមគ្គភាវំ ករិស្សាមី’’តិ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា រាជទ្វារំ អគមាសិ។ រាជា តថាគតស្ស បត្តំ គហេត្វា និវេសនំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា យាគុខជ្ជកំ អាហរិ។ សត្ថា បត្តំ ហត្ថេន បិទហិត្វា ‘‘មហារាជ, កហំ ទេវី’’តិ អាហ។ ‘‘កិំ, ភន្តេ, តាយ អត្តនោ យសេន មត្តាយា’’តិ? ‘‘មហារាជ, សយមេវ យសំ ទត្វា មាតុគាមំ ឧក្ខិបិត្វា តាយ កតស្ស អបរាធស្ស អសហនំ នាម ន យុត្ត’’ន្តិ។ រាជា សត្ថុ វចនំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេសិ, សា សត្ថារំ
អតីតេ
២១.
‘‘កិមណ្ឌកា ឥមេ ទេវ, និក្ខិត្តា កំសមល្លកេ;
ឧបលោហិតកា វគ្គូ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។
តត្ថ កិមណ្ឌកាតិ កិំផលានិ នាមេតានិ, បរិមណ្ឌលវសេន បន អណ្ឌកាតិ អាហ។ កំសមល្លកេតិ សុវណ្ណតដ្ដកេ។ ឧបលោហិតកាតិ រត្តវណ្ណា។ វគ្គូតិ ចោក្ខា និម្មលា។
រាជា កុជ្ឈិត្វា ‘‘ពទរវាណិជកេ បណ្ណិកគហបតិកស្ស ធីតេ អត្តនោ កុលសន្តកានិ ពទរានិបិ ន ជានាសី’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
២២.
‘‘យានិ
ឧច្ឆង្គហត្ថា បចិនាសិ, តស្សា តេ កោលិយំ ផលំ។
២៣.
‘‘ឧឌ្ឌយ្ហតេ ន រមតិ, ភោគា វិប្បជហន្តិ តំ;
តត្ថេវិមំ បដិនេថ, យត្ថ កោលំ បចិស្សតី’’តិ។
តត្ថ ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌសីសា ហុត្វា។ នន្តកវាសិនីតិ ជិណ្ណបិលោតិកនិវត្ថា។ ឧច្ឆង្គហត្ថា បចិនាសីតិ អដវិំ បវិសិត្វា អង្កុសកេន សាខំ ឱនាមេត្វា ឱចិតោចិតំ ហត្ថេន គហេត្វា ឧច្ឆង្គេ បក្ខិបនវសេន ឧច្ឆង្គហត្ថា តស្សា តេ កោលិយំ ផលន្តិ តស្សា តវ ឯវំ បចិនន្តិយា ឱចិនន្តិយា យមហំ ឥទានិ ខាទាមិ, ឥទំ កោលិយំ កុលទត្តិយំ ផលន្តិ អត្ថោ។
ឧឌ្ឌយ្ហតេ ន រមតីតិ អយំ ជម្មី ឥមស្មិំ រាជកុលេ វសមានា លោហកុម្ភិយំ បក្ខិត្តា វិយ ឌយ្ហតិ នាភិរមតិ។ ភោគាតិ រាជភោគា ឥមំ អលក្ខិកំ វិប្បជហន្តិ។ យត្ថ កោលំ បចិស្សតីតិ យត្ថ គន្ត្វា បុន ពទរមេវ បចិនិត្វា វិក្កិណន្តី ជីវិកំ កប្បេស្សតិ, តត្ថេវ នំ នេថាតិ វទតិ។
ពោធិសត្តោ ‘‘ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ ឥមេ សមគ្គេ កាតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘ឥមិស្សា អនិក្កឌ្ឍនំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
២៤.
‘‘ហោន្តិ ហេតេ មហារាជ, ឥទ្ធិប្បត្តាយ នារិយា;
ខម ទេវ សុជាតាយ, មាស្សា កុជ្ឈ រថេសភា’’តិ។
តស្សត្ថោ – មហារាជ, ឯតេ ឯវរូបា បមាទទោសា យសំ បត្តាយ នារិយា ហោន្តិយេវ, ឯតំ ឯវរូបេ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេត្វា ឥទានិ ‘‘ឯត្តកស្ស អបរាធស្ស អសហនំ នាម ន យុត្តំ តុម្ហាកំ, តស្មា ខម, ទេវ, សុជាតាយ, ឯតិស្សា មា កុជ្ឈ រថេសភ រថជេដ្ឋកាតិ។
រាជា តស្ស វចនេន ទេវិយា តំ អបរាធំ សហិត្វា យថាឋានេយេវ នំ ឋបេសិ។ តតោ បដ្ឋាយ ឧភោ សមគ្គវាសំ វសិំសូតិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា កោសលរាជា អហោសិ, សុជាតា មល្លិកា, អមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
សុជាតាជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៣០៧] ៧. បលាសជាតកវណ្ណនា
អចេតនំ ព្រាហ្មណ អស្សុណន្តន្តិ ឥទំ សត្ថា បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ អានន្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។ សោហាយស្មា ‘‘អជ្ជ រត្តិយា បច្ចូសសមយេ សត្ថា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘អហញ្ចម្ហិ សេក្ខោ សករណីយោ, សត្ថុ ច មេ បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតិ, បញ្ចវីសតិ វស្សានិ សត្ថុ កតំ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិតោ អវិទូរេ បលាសរុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តទា ពារាណសិវាសិនោ មនុស្សា ទេវតាមង្គលិកា អហេសុំ និច្ចំ ពលិករណាទីសុ បយុត្តា។ អថេកោ ទុគ្គតព្រាហ្មណោ ‘‘អហម្បិ ឯកំ ទេវតំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ ឧន្នតប្បទេសេ ឋិតស្ស មហតោ បលាសរុក្ខស្ស មូលំ សមំ និត្តិណំ កត្វា បរិក្ខិបិត្វា វាលុកំ ឱកិរិត្វាវ សម្មជ្ជិត្វា រុក្ខេ គន្ធបញ្ចង្គុលិកានិ ទត្វា មាលាគន្ធធូមេហិ បូជេត្វា ទីបំ ជាលេត្វា ‘‘សុខំ សយា’’តិ វត្វា រុក្ខំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមតិ។ ទុតិយទិវសេ បាតោវ គន្ត្វា សុខសេយ្យំ បុច្ឆតិ។ អថេកទិវសំ រុក្ខទេវតា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ អតិវិយ មំ បដិជគ្គតិ, ឥមំ ព្រាហ្មណំ វីមំសិត្វា យេន ការណេន មំ បដិជគ្គតិ, តំ ទស្សាមី’’តិ។ សា តស្មិំ ខណេ ព្រាហ្មណេ អាគន្ត្វា រុក្ខមូលេ សម្មជ្ជន្តេ មហល្លកព្រាហ្មណវេសេន សមីបេ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –
២៥.
‘‘អចេតនំ
អារទ្ធវិរិយោ ធុវំ អប្បមត្តោ, សុខសេយ្យំ បុច្ឆសិ កិស្ស ហេតូ’’តិ។
តត្ថ អស្សុណន្តន្តិ អចេតនត្តាវ អសុណន្តំ។ ជានោតិ តុវំ ជានមានោ ហុត្វា ធុវំ អប្បមត្តោតិ និច្ចំ អប្បមត្តោ។
តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ទុតិយំ គាថមាហ –
២៦.
‘‘ទូរេ សុតោ ចេវ ព្រហា ច រុក្ខោ, ទេសេ ឋិតោ ភូតនិវាសរូបោ;
តស្មា នមស្សាមិ ឥមំ បលាសំ, យេ ចេត្ថ ភូតា តេ ធនស្ស ហេតូ’’តិ។
តត្ថ ទូរេ សុតោតិ ព្រាហ្មណ អយំ រុក្ខោ ទូរេ សុតោ វិស្សុតោ, ន អាសន្នដ្ឋានេយេវ បាកដោ។ ព្រហា ចាតិ មហន្តោ ច។ ទេសេ ឋិតោតិ ឧន្នតេ សមេ ភូមិប្បទេសេ ឋិតោ។ ភូតនិវាសរូបោតិ តេ ធនស្ស ហេតូតិ ឥមញ្ច រុក្ខំ យេ ចេត្ថ និវុត្ថា ភូតា, តេ ធនស្ស ហេតុ នមស្សាមិ, ន និក្ការណាតិ។
តំ សុត្វា រុក្ខទេវតា ព្រាហ្មណស្ស បសន្នា ‘‘អហំ, ព្រាហ្មណ, ឥមស្មិំ រុក្ខេ និព្ពត្តទេវតា, មា ភាយិ, ធនំ តេ ទស្សាមី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា អត្តនោ វិមានទ្វារេ មហន្តេន ទេវតានុភាវេន អាកាសេ ឋត្វា ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
២៧.
‘‘សោ តេ ករិស្សាមិ យថានុភាវំ, កតញ្ញុតំ ព្រាហ្មណ បេក្ខមានោ;
កថញ្ហិ អាគម្ម សតំ សកាសេ, មោឃានិ តេ អស្សុ បរិផន្ទិតានិ។
២៨.
‘‘យោ តិន្ទុករុក្ខស្ស បរោ បិលក្ខោ, បរិវារិតោ បុព្ពយញ្ញោ ឧឡារោ;
តស្សេស មូលស្មិំ និធិ និខាតោ, អទាយាទោ គច្ឆ តំ ឧទ្ធរាហី’’តិ។
តត្ថ យថានុភាវន្តិ យថាសត្តិ យថាពលំ។ កតញ្ញុតន្តិ តយា មយ្ហំ កតគុណំ ជានន្តោ តំ អត្តនិ វិជ្ជមានំ កតញ្ញុតំ បេក្ខមានោ។ អាគម្មាតិ អាគន្ត្វា។ សតំ សកាសេតិ សប្បុរិសានំ សន្តិកេ។ មោឃានិ តេ អស្សុ បរិផន្ទិតានីតិ សុខសេយ្យបុច្ឆនវសេន វាចាផន្ទិតានិ សម្មជ្ជនាទិករណេន កាយផន្ទិតានិ ច តវ កថំ អផលានិ ភវិស្សន្តិ។
យោ តិន្ទុករុក្ខស្ស បរោ បិលក្ខោតិ យោ ឯស តិន្ទុករុក្ខស្ស បរតោ បិលក្ខរុក្ខោ ឋិតោតិ វិមានទ្វារេ ឋិតាវ ហត្ថំ បសារេត្វា ទស្សេតិ។ បរិវារិតោតិអាទីសុ តស្ស បិលក្ខរុក្ខស្ស មូលេ ឯស តំ រុក្ខមូលំ បរិក្ខិបិត្វា និហិតតាយ បរិវារិតោ, បុព្ពេ យិដ្ឋយញ្ញវសេន បុរិមសាមិកានំ ឧប្បន្នតាយ បុព្ពយញ្ញោ, អនេកនិធិកុម្ភិ ភាវេន មហន្តត្តា ឧឡារោ, ភូមិំ ខណិត្វា ឋបិតត្តា និខាតោ, ឥទានិ ទាយាទានំ អភាវតោ អទាយាទោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯស តំ រុក្ខមូលំ បរិក្ខិបិត្វា គីវាយ គីវំ បហរន្តីនំ និធិកុម្ភីនំ វសេន មហានិធិ និខាតោ អសាមិកោ, គច្ឆ តំ ឧទ្ធរិត្វា គណ្ហាតិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា សា ទេវតា ‘‘ព្រាហ្មណ, ត្វំ ឯតំ ឧទ្ធរិត្វា គណ្ហន្តោ កិលមិស្សសិ, គច្ឆ ត្វំ, អហមេវ តំ តវ ឃរំ នេត្វា អសុកស្មិំ អសុកស្មិញ្ច ឋានេ និទហិស្សាមិ, ត្វំ ឯតំ ធនំ យាវជីវំ បរិភុញ្ជន្តោ ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខាហី’’តិ ព្រាហ្មណស្ស ឱវាទំ ទត្វា តំ ធនំ អត្តនោ អានុភាវេន តស្ស ឃរេ បតិដ្ឋាបេសិ។
សត្ថា
បលាសជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៣០៨] ៨. សកុណជាតកវណ្ណនា
អករម្ហស តេ កិច្ចន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស អកតញ្ញុតំ អារព្ភ កថេសិ។ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ អកតញ្ញូយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ រុក្ខកោដ្ដកសកុណោ ហុត្វា
២៩.
‘‘អករម្ហស តេ កិច្ចំ, យំ ពលំ អហុវម្ហសេ;
មិគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ’’តិ។
តត្ថ អករម្ហស តេ កិច្ចន្តិ ភោ, សីហ, មយម្បិ តវ ឯកំ កិច្ចំ អករិម្ហ។ យំ ពលំ អហុវម្ហសេតិ យំ អម្ហាកំ ពលំ អហោសិ, តេន ពលេន តតោ កិញ្ចិ អហាបេត្វា អករិម្ហយេវ។
តំ
៣០.
‘‘មម លោហិតភក្ខស្ស, និច្ចំ លុទ្ទានិ កុព្ពតោ;
ទន្តន្តរគតោ សន្តោ, តំ ពហុំ យម្បិ ជីវសី’’តិ។
តំ សុត្វា សកុណោ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
៣១.
‘‘អកតញ្ញុមកត្តារំ, កតស្ស អប្បដិការកំ;
យស្មិំ កតញ្ញុតា នត្ថិ, និរត្ថា តស្ស សេវនា។
៣២.
‘‘យស្ស
អនុសូយមនក្កោសំ, សណិកំ តម្ហា អបក្កមេ’’ន្តិ។
តត្ថ អកតញ្ញុន្តិ កតគុណំ អជានន្តំ។ អកត្តារន្តិ យំកិញ្ចិ អករោន្តំ។ សម្មុខចិណ្ណេនាតិ សម្មុខេ កតេន គុណេន។ អនុសូយមនក្កោសន្តិ តំ បុគ្គលំ ន ឧសូយន្តោ ន អក្កោសន្តោ សណិកំ តម្ហា បាបបុគ្គលា អបគច្ឆេយ្យាតិ។ ឯវំ វត្វា សោ សកុណោ បក្កាមិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សីហោ ទេវទត្តោ អហោសិ, សកុណោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
សកុណជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៣០៩] ៩. ឆវជាតកវណ្ណនា
សព្ពមិទំ ចរិមំ កតន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ វិនយេ (បាចិ. ៦៤៦) វិត្ថារតោ អាគតមេវ។ អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – សត្ថា ឆព្ពគ្គិយេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, នីចេ អាសនេ និសីទិត្វា ឧច្ចេ អាសនេ និសិន្នស្ស ធម្មំ ទេសេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ‘‘អយុត្តំ, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ មម ធម្មេ អគារវករណំ, បោរាណកបណ្ឌិតា ហិ នីចេ អាសនេ និសីទិត្វា ពាហិរកមន្តេបិ វាចេន្តេ គរហិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
តទា ពារាណសិរាជា ‘‘បុរោហិតស្ស សន្តិកេ មន្តេ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា អម្ពរុក្ខមូលេ ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិត្វា អាចរិយំ នីចេ អាសនេ និសីទាបេត្វា មន្តេ ឧគ្គណ្ហិ។ ពោធិសត្តោ ឧបរិ និលីនោ ចិន្តេសិ – ‘‘យាវ អធម្មិកោ អយំ រាជា, យោ ឧច្ចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ ឧគ្គណ្ហាតិ។ អយំ ព្រាហ្មណោបិ អធម្មិកោ, យោ នីចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ វាចេតិ។ អហម្បិ អធម្មិកោ, យោ មាតុគាមស្ស វសំ គន្ត្វា មម ជីវិតំ អគណេត្វា អម្ពំ អាហរាមី’’តិ។ សោ រុក្ខតោ ឱតរន្តោ ឯកំ
៣៣.
‘‘សព្ពមិទំ ចរិមំ កតំ, ឧភោ ធម្មំ ន បស្សរេ;
ឧភោ បកតិយា ចុតា, យោ ចាយំ មន្តេជ្ឈាបេតិ;
យោ ច មន្តំ អធីយតី’’តិ។
តត្ថ សព្ពមិទំ ចរិមំ កតន្តិ យំ អម្ហេហិ តីហិ ជនេហិ កតំ, សព្ពំ ឥទំ កិច្ចំ លាមកំ និម្មរិយាទំ អធម្មិកំ។ ឯវំ អត្តនោ ចោរភាវំ តេសញ្ច មន្តេសុ អគារវំ គរហិត្វា បុន ឥតរេ ទ្វេយេវ គរហន្តោ ‘‘ឧភោ ធម្មំ ន បស្សរេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧភោតិ ឥមេ ទ្វេបិ ជនា គរុការារហំ បោរាណកធម្មំ ន បស្សន្តិ, តតោ ធម្មបកតិតោ ចុតា។ ធម្មោ ហិ បឋមុប្បត្តិវសេន បកតិ នាម។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘ធម្មោ
បច្ឆា អធម្មោ ឧទបាទិ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១១.២៨);
យោ ចាយន្តិ យោ ច អយំ នីចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ អជ្ឈាបេតិ, យោ ច ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិត្វា អធីយតីតិ។
តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៣៤.
‘‘សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;
តស្មា ឯតំ ន សេវាមិ, ធម្មំ ឥសីហិ សេវិត’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – អហញ្ហិ ភោ ឥមស្ស រញ្ញោ សន្តកំ សាលីនំ ឱទនំ សុចិំ បណ្ឌរំ នានប្បការាយ មំសវិកតិយា សិត្តំ មំសូបសេចនំ ភុញ្ជាមិ, តស្មា ឧទរេ ពទ្ធោ ហុត្វា ឯតំ ឯសិតគុណេហិ ឥសីហិ សេវិតំ ធម្មំ ន សេវាមីតិ។
តំ សុត្វា ឥតរោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –
៣៥.
‘‘បរិព្ពជ មហា លោកោ, បចន្តញ្ញេបិ បាណិនោ;
មា តំ អធម្មោ អាចរិតោ, អស្មា កុម្ភមិវាភិទា។
៣៦.
‘‘ធិរត្ថុ
យា វុត្តិ វិនិបាតេន, អធម្មចរណេន វា’’តិ។
តត្ថ បរិព្ពជាតិ ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆ។ មហាតិ អយំ លោកោ នាម មហា។ បចន្តញ្ញេបិ បាណិនោតិ ឥមស្មិំ ជម្ពុទីបេ អញ្ញេបិ បាណិនោ បចន្តិ, នាយមេវេកោ រាជា។ អស្មា កុម្ភមិវាភិទាតិ បាសាណោ ឃដំ វិយ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ ត្វំ អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា ឥធ វសន្តោ អធម្មំ អាចរសិ, សោ អធម្មោ ឯវំ អាចរិតោ បាសាណោ ឃដំ វិយ មា តំ ភិន្ទិ។
‘‘ធិរត្ថូ’’តិ គាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ព្រាហ្មណ យោ ឯស ឯវំ តវ យសលាភោ ច ធនលាភោ ច ធិរត្ថុ, តំ គរហាម មយំ។ កស្មា? យស្មា អយំ តយា
អថស្ស ធម្មកថាយ រាជា បសីទិត្វា ‘‘ភោ, បុរិស, កិំជាតិកោសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ចណ្ឌាលោ អហំ, ទេវា’’តិ។ ភោ ‘‘សចេ ត្វំ ជាតិសម្បន្នោ អភវិស្ស, រជ្ជំ តេ អហំ អទស្សំ, ឥតោ បដ្ឋាយ បន អហំ ទិវា រាជា ភវិស្សាមិ, ត្វំ រត្តិំ រាជា ហោហី’’តិ អត្តនោ កណ្ឋេ បិឡន្ធនំ បុប្ផទាមំ តស្ស គីវាយំ បិឡន្ធាបេត្វា តំ នគរគុត្តិកំ អកាសិ។ អយំ នគរគុត្តិកានំ កណ្ឋេ រត្តបុប្ផទាមបិឡន្ធនវំសោ។ តតោ បដ្ឋាយ បន រាជា តស្សោវាទេ ឋត្វា អាចរិយេ គារវំ ករិត្វា នីចេ អាសនេ និសិន្នោ មន្តេ ឧគ្គណ្ហីតិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ចណ្ឌាលបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ឆវជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៣១០] ១០. សេយ្យជាតកវណ្ណនា
សសមុទ្ទបរិយាយន្តិ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ បុរោហិតស្ស ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា
អបរភាគេ រាជបុត្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិ។ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ សហាយោ រជ្ជមនុសាសតិ, សល្លក្ខិតក្ខណេយេវ ខោ បន មយ្ហំ បុរោហិតដ្ឋានំ ទស្សតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន, បព្ពជិត្វា វិវេកមនុព្រូហេស្សាមី’’តិ? សោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា មហាសម្បត្តិំ ឆឌ្ឌេត្វា ឯកកោវ និក្ខមិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា មនោរមេ ភូមិភាគេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ឈានកីឡំ កីឡន្តោ វិហាសិ។ តទា រាជា តំ អនុស្សរិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ សោ’’តិ បុច្ឆិ។ អមច្ចា តស្ស បព្ពជិតភាវំ អារោចេត្វា ‘‘រមណីយេ កិរ វនសណ្ឌេ វសតី’’តិ អាហំសុ។ រាជា តស្ស វសនោកាសំ
ពោធិសត្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ បុរោហិតដ្ឋានំ, អហំ សកលំ កាសិកោសលជម្ពុទីបរជ្ជំ ចក្កវត្តិសិរិមេវ វា លភន្តោបិ ន គច្ឆិស្សាមិ, ន ហិ បណ្ឌិតា សកិំ ជហិតកិលេសេ បុន គណ្ហន្តិ, សកិំ ជហិតញ្ហិ និដ្ឋុភខេឡសទិសំ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
៣៧.
‘‘សសមុទ្ទបរិយាយំ, មហិំ សាគរកុណ្ឌលំ;
ន ឥច្ឆេ សហ និន្ទាយ, ឯវំ សេយ្យ វិជានហិ។
៣៨.
‘‘ធិរត្ថុ តំ យសលាភំ, ធនលាភញ្ច ព្រាហ្មណ;
យា វុត្តិ វិនិបាតេន, អធម្មចរណេន វា។
៣៩.
‘‘អបិ ចេ បត្តមាទាយ, អនគារោ បរិព្ពជេ;
សាយេវ ជីវិកា សេយ្យោ, យា ចាធម្មេន ឯសនា។
៤០.
‘‘អបិ
អញ្ញំ អហិំសយំ លោកេ, អបិ រជ្ជេន តំ វរ’’ន្តិ។
តត្ថ សសមុទ្ទបរិយាយន្តិ បរិយាយោ វុច្ចតិ បរិវារោ, សមុទ្ទំ បរិវារេត្វា ឋិតេន ចក្កវាឡបព្ពតេន សទ្ធិំ, សមុទ្ទសង្ខាតេន វា បរិវារេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ។ សាគរកុណ្ឌលន្តិ សាគរមជ្ឈេ ទីបវសេន ឋិតត្តា តស្ស កុណ្ឌលភូតន្តិ អត្ថោ។ និន្ទាយាតិ ឈានសុខសម្បន្នំ បព្ពជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា ឥស្សរិយំ គណ្ហីតិ ឥមាយ និន្ទាយ។ សេយ្យាតិ តំ នាមេនាលបតិ។ វិជានហីតិ ធម្មំ វិជានាហិ។ យា វុត្តិ វិនិបាតេនាតិ យា បុរោហិតដ្ឋានវសេន លទ្ធា យសលាភធនលាភវុត្តិ ឈានសុខតោ អត្តវិនិបាតនសង្ខាតេន វិនិបាតេន ឥតោ គន្ត្វា ឥស្សរិយមទមត្តស្ស អធម្មចរណេន វា ហោតិ, តំ វុត្តិំ ធិរត្ថុ។
បត្តមាទាយាតិ អនគារោតិ អបិ អហំ អគារវិរហិតោ បរកុលេសុ ចរេយ្យំ។ សាយេវ ជីវិកាតិ សា ឯវ មេ ជីវិកា សេយ្យោ វរតរា។ យា ចាធម្មេន ឯសនាតិ យា ច អធម្មេន ឯសនា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យា អធម្មេន ឯសនា, តតោ ឯសាវ ជីវិកា សុន្ទរតរាតិ។ អហិំសយន្តិ អវិហេឋេន្តោ។ អបិ រជ្ជេនាតិ ឯវំ បរំ អវិហេឋេន្តោ កបាលហត្ថស្ស មម ជីវិកកប្បនំ រជ្ជេនាបិ វរំ ឧត្តមន្តិ។
ឥតិ សោ បុនប្បុនំ យាចន្តម្បិ តំ បដិក្ខិបិ។ សេយ្យោបិ តស្ស មនំ អលភិត្វា តំ វន្ទិត្វា គន្ត្វា តស្ស អនាគមនភាវំ រញ្ញោ អារោចេសិ។
សត្ថា
តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, សេយ្យោ សារិបុត្តោ, បុរោហិតបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
សេយ្យជាតកវណ្ណនា ទសមា។
កាលិង្គវគ្គោ បឋមោ។
២. បុចិមន្ទវគ្គោ
[៣១១] ១. បុចិមន្ទជាតកវណ្ណនា
ឧដ្ឋេហិ ចោរាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានំ អារព្ភ កថេសិ។ ថេរេ កិរ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ អរញ្ញកុដិកាយ វិហរន្តេ ឯកោ ចោរោ នគរទ្វារគាមេ ឯកស្មិំ គេហេ សន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ហត្ថសារំ អាទាយ បលាយិត្វា ថេរស្ស កុដិបរិវេណំ បវិសិត្វា ‘‘ឥធ មយ្ហំ អារក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ថេរស្ស បណ្ណសាលាយ បមុខេ និបជ្ជិ។ ថេរោ តស្ស បមុខេ សយិតភាវំ ញត្វា តស្មិំ អាសង្កំ កត្វា ‘‘ចោរសំសគ្គោ នាម ន វដ្ដតី’’តិ និក្ខមិត្វា ‘‘មា ឥធ សយី’’តិ នីហរិ។ សោ ចោរោ តតោ និក្ខមិត្វា បទំ មោហេត្វា
អតីតេ
៤១.
‘‘ឧដ្ឋេហិ ចោរ កិំ សេសិ, កោ អត្ថោ សុបនេន តេ;
មា តំ គហេសុំ រាជានោ, គាមេ កិព្ពិសការក’’ន្តិ។
តត្ថ រាជានោតិ រាជបុរិសេ សន្ធាយ វុត្តំ។ កិព្ពិសការកន្តិ ទារុណសាហសិកចោរកម្មការកំ។
ឥតិ នំ វត្វា ‘‘យាវ តំ រាជបុរិសា ន គណ្ហន្តិ, តាវ អញ្ញត្ថ គច្ឆា’’តិ ភាយាបេត្វា បលាបេសិ។ តស្មិំ បលាតេ អស្សត្ថទេវតា ទុតិយំ គាថមាហ –
៤២.
‘‘យំ នុ ចោរំ គហេស្សន្តិ, គាមេ កិព្ពិសការកំ;
កិំ តត្ថ បុចិមន្ទស្ស, វនេ ជាតស្ស តិដ្ឋតោ’’តិ។
តត្ថ វនេ ជាតស្ស តិដ្ឋតោតិ និម្ពោ វនេ ជាតោ ចេវ ឋិតោ ច។ ទេវតា បន តត្ថ និព្ពត្តត្តា រុក្ខសមុទាចារេនេវ សមុទាចរិ។
តំ សុត្វា និម្ពទេវតា តតិយំ គាថមាហ –
៤៣.
‘‘ន ត្វំ អស្សត្ថ ជានាសិ, មម ចោរស្ស ចន្តរំ;
ចោរំ គហេត្វា រាជានោ, គាមេ កិព្ពិសការកំ;
អប្បេន្តិ និម្ពសូលស្មិំ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’’តិ។
តត្ថ អស្សត្ថាតិ បុរិមនយេនេវ តស្មិំ និព្ពត្តទេវតំ សមុទាចរតិ។ មម ចោរស្ស ចន្តរន្តិ មម ច ចោរស្ស ច ឯកតោ អវសនការណំ។ អប្បេន្តិ និម្ពសូលស្មិន្តិ ឥមស្មិំ កាលេ រាជានោ ចោរំ និម្ពសូលេ អាវុណន្តិ។ តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោតិ តស្មិំ ការណេ មម ចិត្តំ សង្កតិ។ សចេ ហិ ឥមំ សូលេ អាវុណិស្សន្តិ, វិមានំ មេ នស្សិស្សតិ, អថ សាខាយ ឱលម្ពេស្សន្តិ, វិមានេ មេ កុណបគន្ធោ ភវិស្សតិ, តេនាហំ ឯតំ បលាបេសិន្តិ អត្ថោ។
ឯវំ តាសំ ទេវតានំ អញ្ញមញ្ញំ សល្លបន្តានញ្ញេវ ភណ្ឌសាមិកា ឧក្កាហត្ថា បទានុសារេន អាគន្ត្វា ចោរស្ស សយិតដ្ឋានំ ទិស្វា ‘‘អម្ភោ ឥទានេវ ចោរោ ឧដ្ឋាយ បលាតោ, ន លទ្ធោ នោ ចោរោ, សចេ លភិស្សាម, ឥមស្សេវ នំ និម្ពស្ស សូលេ វា អាវុណិត្វា សាខាយ វា ឱលម្ពេត្វា គមិស្សាមា’’តិ វត្វា ឥតោ ចិតោ ច បក្ខន្ទិត្វា ចោរំ អទិស្វាវ គតា។
តេសំ វចនំ សុត្វា អស្សត្ថទេវតា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៤៤.
‘‘សង្កេយ្យ
អនាគតភយា ធីរោ, ឧភោ លោកេ អវេក្ខតី’’តិ។
តត្ថ រក្ខេយ្យានាគតំ ភយន្តិ ទ្វេ អនាគតភយានិ ទិដ្ឋធម្មិកញ្ចេវ សម្បរាយិកញ្ចាតិ។ តេសុ បាបមិត្តេ បរិវជ្ជេន្តោ ទិដ្ឋធម្មិកំ រក្ខតិ, តីណិ ទុច្ចរិតានិ បរិវជ្ជេន្តោ សម្បរាយិកំ រក្ខតិ។ អនាគតភយាតិ អនាគតភយហេតុតំ ភយំ ភាយមានោ ធីរោ បណ្ឌិតោ បុរិសោ បាបមិត្តសំសគ្គំ ន ករោតិ, តីហិបិ ទ្វារេហិ ទុច្ចរិតំ ន ចរតិ។ ឧភោ លោកេតិ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អស្សត្ថទេវតា អានន្ទោ អហោសិ, និម្ពទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
បុចិមន្ទជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៣១២] ២. កស្សបមន្ទិយជាតកវណ្ណនា
អបិ កស្សប មន្ទិយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មហល្លកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានេ អនុយុត្តោ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ។ តស្ស អបរភាគេ មាតា កាលមកាសិ។ សោ មាតុ អច្ចយេន បិតរញ្ច កនិដ្ឋភាតរញ្ច បព្ពាជេត្វា ជេតវនេ វសិត្វា វស្សូបនាយិកសមយេ ចីវរបច្ចយស្ស សុលភតំ សុត្វា ឯកំ គាមកាវាសំ គន្ត្វា តយោបិ តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា វុត្ថវស្សា ជេតវនមេវ អាគមំសុ។ ទហរភិក្ខុ ជេតវនស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ‘‘សាមណេរ ត្វំ ថេរំ វិស្សាមេត្វា អានេយ្យាសិ, អហំ បុរេតរំ គន្ត្វា បរិវេណំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ ជេតវនំ បាវិសិ។ មហល្លកត្ថេរោ សណិកំ អាគច្ឆតិ។ សាមណេរោ បុនប្បុនំ សីសេន ឧប្បីឡេន្តោ វិយ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, គច្ឆ, ភន្តេ’’តិ តំ ពលក្ការេន នេតិ។ ថេរោ ‘‘ត្វំ មំ អត្តនោ វសំ អានេសី’’តិ បុន និវត្តិត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ អាគច្ឆតិ។ តេសំ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ ករោន្តានញ្ញេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ, អន្ធការោ ជាតោ។
ឥតរោបិ បរិវេណំ សម្មជ្ជិត្វា ឧទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា តេសំ អាគមនំ អបស្សន្តោ ឧក្កំ គហេត្វា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិនិគមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ។ តស្ស វយប្បត្តកាលេ
ពោធិសត្តោបិ បណ្ណសាលំ សម្មជ្ជិត្វា ឧទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា ឧក្កមាទាយ បដិបថំ អាគច្ឆន្តោ តេ ទិស្វា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ កិំ ករិត្ថា’’តិ អាហ។ ខុទ្ទកតាបសោ បិតរា កតការណំ កថេសិ។ ពោធិសត្តោ ឧភោបិ តេ សណិកំ នេត្វា បរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា បិតរំ ន្ហាបេត្វា បាទធោវនបិដ្ឋិសម្ពាហនាទីនិ កត្វា អង្គារកបល្លំ ឧបដ្ឋបេត្វា បដិប្បស្សទ្ធកិលមថំ បិតរំ ឧបនិសីទិត្វា ‘‘តាត, តរុណទារកា នាម មត្តិកាភាជនសទិសា មុហុត្តនេវ ភិជ្ជន្តិ
៤៥.
‘‘អបិ
សព្ពំ តំ ខមតេ ធីរោ, បណ្ឌិតោ តំ តិតិក្ខតិ។
៤៦.
‘‘សចេបិ សន្តោ វិវទន្តិ, ខិប្បំ សន្តីយរេ បុន;
ពាលា បត្តាវ ភិជ្ជន្តិ, ន តេ សមថមជ្ឈគូ។
៤៧.
‘‘ឯតេ ភិយ្យោ សមាយន្តិ, សន្ធិ តេសំ ន ជីរតិ;
យោ ចាធិបន្នំ ជានាតិ, យោ ច ជានាតិ ទេសនំ។
៤៨.
‘‘ឯសោ ហិ ឧត្តរិតរោ, ភារវហោ ធុរទ្ធរោ;
យោ បរេសាធិបន្នានំ, សយំ សន្ធាតុមរហតី’’តិ។
តត្ថ កស្សបាតិ បិតរំ នាមេនាលបតិ។ មន្ទិយាតិ មន្ទីភាវេន តរុណតាយ។ យុវា សបតិ ហន្តិ វាតិ តរុណទារកោ អក្កោសតិបិ បហរតិបិ។ ធីរោតិ ធិក្កតបាបោ, ធី វា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ សមន្នាគតោតិបិ អត្ថោ។ ឥតរំ បន ឥមស្សេវ វេវចនំ។ ឧភយេនាបិ សព្ពំ តំ ពាលទារកេហិ កតំ អបរាធំ មហល្លកោ ធីរោ បណ្ឌិតោ សហតិ តិតិក្ខតីតិ ទស្សេតិ។
សន្ធីយរេតិ បុន មិត្តភាវេន សន្ធីយន្តិ ឃដីយន្តិ។ ពាលា បត្តាវាតិ ពាលកា បន មត្តិកាបត្តាវ ភិជ្ជន្តិ។ ន តេ សមថមជ្ឈគូតិ តេ ពាលកា អប្បមត្តកម្បិ វិវាទំ កត្វា វេរូបសមនំ ន វិន្ទន្តិ នាធិគច្ឆន្តិ។ ឯតេ ភិយ្យោតិ ឯតេ ទ្វេ ជនា ភិន្នាបិ បុន សមាគច្ឆន្តិ។ សន្ធីតិ មិត្តសន្ធិ។ តេសន្តិ តេសញ្ញេវ ទ្វិន្នំ សន្ធិ ន ជីរតិ។ យោ ចាធិបន្នន្តិ យោ ច អត្តនា អធិបន្នំ អតិក្កន្តំ អញ្ញស្មិំ កតទោសំ ជានាតិ។ ទេសនន្តិ យោ ច តេន អត្តនោ ទោសំ ជានន្តេន ទេសិតំ អច្ចយទេសនំ បដិគ្គណ្ហិតុំ ជានាតិ។
យោ បរេសាធិបន្នានន្តិ យោ បរេសំ អធិបន្នានំ ទោសេន អភិភូតានំ អបរាធការកានំ។ សយំ សន្ធាតុមរហតីតិ តេសុ អខមាបេន្តេសុបិ ‘‘ឯហិ, ភទ្រមុខ, ឧទ្ទេសំ គណ្ហ, អដ្ឋកថំ សុណ, ភាវនមនុយុញ្ជ, កស្មា បរិពាហិរោ ហោសី’’តិ ឯវំ សយំ សន្ធាតុំ អរហតិ មិត្តភាវំ ឃដេតិ, ឯសោ ឯវរូបោ មេត្តាវិហារី ឧត្តរិតរោ មិត្តភារស្ស មិត្តធុរស្ស ច វហនតោ ‘‘ភារវហោ’’តិ ‘‘ធុរទ្ធរោ’’តិ ច សង្ខំ គច្ឆតីតិ។
ឯវំ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បិតា តាបសោ មហល្លកោ អហោសិ, ខុទ្ទកតាបសោ សាមណេរោ, បិតុ ឱវាទទាយកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
កស្សបមន្ទិយជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៣១៣] ៣. ខន្តិវាទីជាតកវណ្ណនា
យោ តេ ហត្ថេ ច បាទេ ចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កោធនភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតមេវ។ សត្ថា បន តំ ភិក្ខុំ ‘‘កស្មា, ត្វំ ភិក្ខុ, អក្កោធនស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា កោធំ ករោសិ, បោរាណកបណ្ឌិតា សរីរេ បហារសហស្សេ បតន្តេ ហត្ថបាទកណ្ណនាសាសុ ឆិជ្ជមានាសុ បរស្ស កោធំ ន ករិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ កលាពុ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ តទា ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា កុណ្ឌលកុមារោ នាម មាណវោ ហុត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន ធនរាសិំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥមំ ធនំ ឧប្បាទេត្វា មម ញាតកា អគ្គហេត្វាវ គតា, មយា បនេតំ គហេត្វា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពំ ធនំ វិចេយ្យទានវសេន យោ យំ អាហរតិ, តស្ស តំ ទត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា ផលាផលេន យាបេន្តោ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ អាគន្ត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរេ ភិក្ខាយ ចរន្តោ សេនាបតិស្ស និវាសនទ្វារំ សម្បាបុណិ។ សេនាបតិ តស្ស ឥរិយាបថេសុ បសីទិត្វា ឃរំ បវេសេត្វា អត្តនោ បដិយាទិតភោជនំ
អថេកទិវសំ
អថ តា ឥត្ថិយោ រាជានំ កុទ្ធំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា តាសុ វល្លភតរា គន្ត្វា រញ្ញោ ហត្ថា អសិំ គហេត្វា រាជានំ វូបសមេសុំ។ សោ អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេ ឋត្វា ‘‘កិំវាទី ត្វំ, សមណា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កា ឯសា ខន្តិ នាមា’’តិ? ‘‘អក្កោសន្តេសុ បរិភាសន្តេសុ បហរន្តេសុ អកុជ្ឈនភាវោ’’តិ។ រាជា ‘‘បស្សិស្សាមិ ទានិ តេ ខន្តិយា អត្ថិភាវ’’ន្តិ
បុន រាជា ‘‘កិំវាទី ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ អាហ។ ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជ’’។ ‘‘ត្វំ បន មយ្ហំ ចម្មន្តរេ ខន្តី’’តិ មញ្ញសិ, នត្ថិ មយ្ហំ ចម្មន្តរេ ខន្តិ, តយា បន ទដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យេ ហទយព្ភន្តរេ មម ខន្តិ បតិដ្ឋិតា។ ‘‘មហារាជា’’តិ។ បុន ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ករោមី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ឥមស្ស កូដជដិលស្ស ឧភោ ហត្ថេ ឆិន្ទា’’តិ។ សោ ផរសុំ គហេត្វា គណ្ឌិយំ ឋបេត្វា ហត្ថេ ឆិន្ទិ។ អថ នំ ‘‘បាទេ ឆិន្ទា’’តិ អាហ, បាទេបិ ឆិន្ទិ។ ហត្ថបាទកោដីហិ ឃដឆិទ្ទេហិ លាខារសោ វិយ លោហិតំ បគ្ឃរតិ។ បុន រាជា ‘‘កិំវាទីសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជ’’។ ‘‘ត្វំ បន មយ្ហំ ហត្ថបាទកោដីសុ ‘ខន្តិ អត្ថី’តិ មញ្ញសិ, នត្ថេសា ឯត្ថ, មយ្ហំ ខន្តិ គម្ភីរដ្ឋានេ បតិដ្ឋិតា’’តិ។ សោ ‘‘កណ្ណនាសមស្ស ឆិន្ទា’’តិ អាហ។ ឥតរោ កណ្ណនាសំ ឆិន្ទិ, សកលសរីរេ លោហិតំ អហោសិ។ បុន នំ ‘‘កិំវាទី
តស្មិំ គតេ សេនាបតិ ពោធិសត្តស្ស សរីរតោ លោហិតំ បុញ្ឆិត្វា
៤៩.
‘‘យោ តេ ហត្ថេ ច បាទេ ច, កណ្ណនាសញ្ច ឆេទយិ;
តស្ស កុជ្ឈ មហាវីរ, មា រដ្ឋំ វិនសា ឥទ’’ន្តិ។
តត្ថ មហាវីរាតិ មហាវីរិយ។ មា រដ្ឋំ វិនសា ឥទន្តិ ឥទំ និរបរាធំ កាសិរដ្ឋំ មា វិនាសេហិ។
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៥០.
‘‘យោ មេ ហត្ថេ ច បាទេ ច, កណ្ណនាសញ្ច ឆេទយិ;
ចិរំ ជីវតុ សោ រាជា, ន ហិ កុជ្ឈន្តិ មាទិសា’’តិ។
តត្ថ មាទិសាតិ មម សទិសា ខន្តិពលេន សមន្នាគតា បណ្ឌិតា ‘‘អយំ មំ អក្កោសិ បរិភាសិ បហរិ, ឆិន្ទិ ភិន្ទី’’តិ តំ ន កុជ្ឈន្តិ។
រញ្ញោ ឧយ្យានា និក្ខមន្តស្ស ពោធិសត្តស្ស ចក្ខុបថំ វិជហនកាលេយេវ អយំ ចតុនហុតាធិកា ទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា មហាបថវី ខលិពទ្ធសាដកោ វិយ ផលិតា, អវីចិតោ ជាលា និក្ខមិត្វា រាជានំ កុលទត្តិយេន រត្តកម្ពលេន បារុបន្តី វិយ គណ្ហិ។ សោ ឧយ្យានទ្វារេយេវ បថវិំ បវិសិត្វា អវីចិមហានិរយេ បតិដ្ឋហិ។ ពោធិសត្តោបិ តំ ទិវសមេវ កាលមកាសិ។ រាជបរិសា ច នាគរា ច គន្ធមាលាធូមហត្ថា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សរីរកិច្ចំ អកំសុ។ កេចិ បនាហុ ‘‘ពោធិសត្តោ បុន ហិមវន្តមេវ គតោ’’តិ, តំ អភូតំ។
៥១.
‘‘អហូ
តំ ខន្តិយាយេវ ឋិតំ, កាសិរាជា អឆេទយិ។
៥២.
‘‘តស្ស កម្មផរុសស្ស, វិបាកោ កដុកោ អហុ;
យំ កាសិរាជា វេទេសិ, និរយម្ហិ សមប្បិតោ’’តិ។ –
ឥមា ទ្វេ អភិសម្ពុទ្ធគាថា។
តត្ថ អតីតមទ្ធានន្តិ អតីតេ អទ្ធានេ។ ខន្តិទីបនោតិ អធិវាសនខន្តិសំវណ្ណនោ។ អឆេទយីតិ មារាបេសិ។ ឯកច្ចេ បន ‘‘ពោធិសត្តស្ស បុន ហត្ថបាទកណ្ណនាសា ឃដិតា’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អភូតមេវ។ សមប្បិតោតិ បតិដ្ឋិតោ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កោធនោ ភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ។
តទា កលាពុរាជា ទេវទត្តោ អហោសិ, សេនាបតិ សារិបុត្តោ, ខន្តិវាទី តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
ខន្តិវាទីជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៣១៤] ៤. លោហកុម្ភិជាតកវណ្ណនា
ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហាតិ ទុ-ការមេវ ភណិ, ឯកោ ស-ការំ, ឯកោ ន-ការំ, ឯកោ សោ-ការមេវាតិ។ តេ កិរ អតីតភវេ សាវត្ថិយំយេវ បារទារិកា រាជបុត្តា អហេសុំ។ តេ បរេសំ រក្ខិតគោបិតមាតុគាមេសុ អបរជ្ឈិត្វា ចិត្តកេឡិំ កីឡន្តា ពហុំ បាបកម្មំ កត្វា មរណចក្កេន ឆិន្នា សាវត្ថិសាមន្តេ ចតូសុ លោហកុម្ភីសុ និព្ពត្តា សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ តត្ថ បច្ចិត្វា ឧគ្គតា លោហកុម្ភិមុខវដ្ដិំ ទិស្វា ‘‘កទា នុ ខោ ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិស្សាមា’’តិ ចត្តារោបិ មហន្តេន សទ្ទេន អនុបដិបាដិយា វិរវិំសុ។ រាជា តេសំ សទ្ទំ សុត្វា មរណភយតជ្ជិតោ និសិន្នកោវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេសិ។
អរុណុគ្គមនវេលាយ
មល្លិកា ទេវី រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, មហារាជ, ព្រាហ្មណា អតិវិយ ឧស្សាហយន្តា វិចរន្តី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ទេវិ កិំ តុយ្ហិមិនា, ត្វំ អត្តនោ យសេនេវ មត្តា បមត្តា, ទុក្ខំ បន អម្ហាកមេវ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘កិំ
រាជា តស្សា វចនំ គហេត្វា ភុត្តបាតរាសោ រថវរមារុយ្ហ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, រត្តិភាគេ ចត្តារោ សទ្ទេ សុត្វា ព្រាហ្មណេ បុច្ឆិំ, តេ ‘សព្ពចតុក្កយញ្ញំ
អតីតេ
សោ ‘‘នាហំ
អថ រាជា ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ បុច្ឆិ ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ មយា សុតសទ្ទានំ និប្ផត្តិំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កថេថ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘មហារាជ, ឯតេ បុរិមភវេ បរេសំ រក្ខិតគោបិតេសុ ទារេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជិត្វា ពារាណសិសាមន្តេ ចតូសុ លោហកុម្ភីសុ និព្ពត្តា បក្កុថិតេ ខារលោហោទកេ ផេណុទ្ទេហកំ បច្ចមានា តិំស វស្សសហស្សានិ អធោ គន្ត្វា កុម្ភិតលំ អាហច្ច ឧទ្ធំ អារោហន្តា តិំសវស្សសហស្សេនេវ កាលេន កុម្ភិមុខំ ទិស្វា ទុ-ការំ វត្វា និមុគ្គសត្តោ ឯវំ វត្តុកាមោ អហោសិ –
៥៣.
‘ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហ
វិជ្ជមានេសុ ភោគេសុ, ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោ’តិ។ –
តំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កាតុំ នាសក្ខី’’តិ វត្វា ពោធិសត្តោ អត្តនោ ញាណេន តំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា កថេសិ។ សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ។
តេសុ ស-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –
៥៤.
‘‘សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;
និរយេ បច្ចមានានំ, កទា អន្តោ ភវិស្សតី’’តិ។
ន-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –
៥៥.
‘‘នត្ថិ អន្តោ កុតោ អន្តោ, ន អន្តោ បដិទិស្សតិ;
តទា ហិ បកតំ បាបំ, មម តុយ្ហញ្ច មារិសា’’តិ។
សោ-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –
៥៦.
‘‘សោហំ នូន ឥតោ គន្ត្វា, យោនិំ លទ្ធាន មានុសិំ;
វទញ្ញូ សីលសម្បន្នោ, កាហាមិ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ។
តត្ថ ទុជ្ជីវិតន្តិ តីណិ ទុច្ចរិតានិ ចរន្តោ ទុជ្ជីវិតំ លាមកជីវិតំ ជីវតិ នាម, សោបិ តទេវ សន្ធាយាហ ‘‘ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហា’’តិ។ យេ សន្តេ ន ទទម្ហសេតិ យេ មយំ ទេយ្យធម្មេ ច បដិគ្គាហកេ ច សំវិជ្ជមានេយេវ ន ទានំ ទទិម្ហ។ ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោតិ អត្តនោ បតិដ្ឋំ ន ករិម្ហ។ បរិបុណ្ណានីតិ អនូនានិ អនធិកានិ។ សព្ពសោតិ សព្ពាការេន។ បច្ចមានានន្តិ អម្ហាកំ ឥមស្មិំ និរយេ បច្ចមានានំ។
នត្ថិ អន្តោតិ ‘‘អម្ហាកំ អសុកកាលេ នាម មោក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ កាលបរិច្ឆេទោ នត្ថិ។ កុតោ អន្តោតិ កេន ការណេន អន្តោ បញ្ញាយិស្សតិ។ ន អន្តោតិ អន្តំ ទដ្ឋុកាមានម្បិ នោ ទុក្ខស្ស អន្តោ ន បដិទិស្សតិ។ តទា ហិ បកតន្តិ តស្មិំ កាលេ មារិសា មម ច តុយ្ហញ្ច បកតំ បាបំ បកដ្ឋំ កតំ អតិពហុមេវ កតំ។ ‘‘តថា ហិ បកត’’ន្តិបិ បាឋោ, តេន ការណេន កតំ, យេនស្ស មារិសាតិ មយា សទិសា, បិយាលបនមេតំ ឯតេសំ។ នូនាតិ
ឥតិ ពោធិសត្តោ ឯកមេកំ គាថំ វត្វា ‘‘មហារាជ, សោ នេរយិកសត្តោ ឥមំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា វត្តុកាមោ អត្តនោ បាបស្ស មហន្តតាយ តថា កថេតុំ នាសក្ខិ, ឥតិ សោ អត្តនោ កម្មវិបាកំ អនុភវន្តោ វិរវិ។ តុម្ហាកំ ឯតស្ស សទ្ទស្ស សវនបច្ចយា អន្តរាយោ នាម នត្ថិ, តុម្ហេ មា ភាយិត្ថា’’តិ រាជានំ សញ្ញាបេសិ។ រាជា មហាជនំ វិស្សជ្ជាបេត្វា សុវណ្ណភេរិំ ចរាបេត្វា យញ្ញាវាដំ វិទ្ធំសាបេសិ។ ពោធិសត្តោ មហាជនស្ស សោត្ថិំ កត្វា កតិបាហំ វសិត្វា តត្ថេវ គន្ត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុរោហិតស្ស ជេដ្ឋន្តេវាសិកមាណវោ សារិបុត្តោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
លោហកុម្ភិជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៣១៥] ៥. សព្ពមំសលាភជាតកវណ្ណនា
ផរុសា វត តេ វាចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរេន បីតវិរេចនានំ ទិន្នរសបិណ្ឌបាតំ អារព្ភ កថេសិ។ តទា កិរ ជេតវនេ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ស្នេហវិរេចនំ បិវិំសុ។ តេសំ រសបិណ្ឌបាតេន អត្ថោ ហោតិ, គិលានុបដ្ឋាកា ‘‘រសភត្តំ អាហរិស្សាមា’’តិ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា ឱទនិកឃរវីថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វាបិ រសភត្តំ អលភិត្វា និវត្តិំសុ។ ថេរោ ទិវាតរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោ តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘កិំ, អាវុសោ, អតិបគេវ និវត្តថា’’តិ បុច្ឆិ។ តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ។ ថេរោ ‘‘តេន ហិ ឯថា’’តិ តេ គហេត្វា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សេដ្ឋិបុត្តោ អហោសិ។ អថេកទិវសំ ឯកោ មិគលុទ្ទកោ ពហុំ មំសំ លភិត្វា យានកំ បូរេត្វា ‘‘វិក្កិណិស្សាមី’’តិ នគរំ អាគច្ឆតិ។ តទា ពារាណសិវាសិកា ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា នគរា និក្ខមិត្វា ឯកស្មិំ មគ្គសភាគដ្ឋានេ កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ សុតំ សល្លបន្តា និសីទិំសុ។ ឯតេសុ ឯកោ សេដ្ឋិបុត្តោ តំ មំសយានកំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ លុទ្ទកំ មំសខណ្ឌំ អាហរាបេមី’’តិ អាហ។ ‘‘គច្ឆ អាហរាបេហី’’តិ។ សោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អរេ, លុទ្ទក, ទេហិ មេ មំសខណ្ឌ’’ន្តិ អាហ។ លុទ្ទកោ ‘‘មារិស, បរំ កិញ្ចិ យាចន្តេន នាម បិយវចនេន ភវិតព្ពំ, តយា កថិតវាចាយ អនុច្ឆវិកំ មំសខណ្ឌំ លភិស្សសី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –
៥៧.
‘‘ផរុសា វត តេ វាចា, មំសំ យាចនកោ អសិ;
កិលោមសទិសី វាចា, កិលោមំ សម្ម ទម្មិ តេ’’តិ។
តត្ថ កិលោមសទិសីតិ ផរុសតាយ កិលោមសទិសី។ កិលោមំ សម្ម ទម្មិ តេតិ ហន្ទ គណ្ហ, ឥទំ តេ វាចាយ សទិសំ កិលោមំ ទម្មីតិ និរសំ និមំសលោហិតំ កិលោមកខណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា អទាសិ។
អថ នំ អបរោ សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘កិន្តិ វត្វា យាចសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អរេ’’តិ វត្វាតិ។ សោ ‘‘អហម្បិ នំ យាចិស្សាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា
៥៨.
‘‘អង្គមេតំ មនុស្សានំ, ភាតា លោកេ បវុច្ចតិ;
អង្គស្ស សទិសី វាចា, អង្គំ សម្ម ទទាមិ តេ’’តិ។
តស្សត្ថោ
តម្បិ
៥៩.
‘‘តាតាតិ បុត្តោ វទមានោ, កម្បេតិ ហទយំ បិតុ;
ហទយស្ស សទិសី វាចា, ហទយំ សម្ម ទម្មិ តេ’’តិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា ហទយមំសេន សទ្ធិំ មធុរមំសំ ឧក្ខិបិត្វា អទាសិ។
តំ ចតុត្ថោ សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘កិន្តិ វត្វា យាចសី’’តិ បុច្ឆិ។ សោ ‘‘តាតា’’តិ វត្វាតិ។ សោ ‘‘អហម្បិ យាចិស្សាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា ‘‘សហាយ មំសខណ្ឌំ មេ ទេហី’’តិ អាហ។ លុទ្ទកោ ‘‘តវ វចនានុរូបំ លច្ឆសី’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៦០.
‘‘យស្ស គាមេ សខា នត្ថិ, យថារញ្ញំ តថេវ តំ;
សព្ពស្ស សទិសី វាចា, សព្ពំ សម្ម ទទាមិ តេ’’តិ។
តស្សត្ថោ – យស្ស បុរិសស្ស គាមេ សុខទុក្ខេសុ សហ អយនតោ សហាយសង្ខាតោ សខា នត្ថិ, តស្ស តំ ឋានំ យថា អមនុស្សំ អរញ្ញំ តថេវ ហោតិ, ឥតិ អយំ តវ វាចា សព្ពស្ស សទិសី, សព្ពេន អត្តនោ សន្តកេន វិភវេន សទិសី, តស្មា សព្ពមេវ ឥមំ មម សន្តកំ មំសយានកំ ទទាមិ តេតិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ឯហិ, សម្ម, សព្ពមេវ ឥទំ មំសយានកំ តវ គេហំ អាហរិស្សាមី’’តិ អាហ។ សេដ្ឋិបុត្តោ តេន យានកំ
សត្ថា
សព្ពមំសលាភជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៣១៦] ៦. សសបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា
សត្ត មេ រោហិតា មច្ឆាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សព្ពបរិក្ខារទានំ អារព្ភ កថេសិ។ សាវត្ថិយំ កិរ ឯកោ កុដុម្ពិកោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សព្ពបរិក្ខារទានំ សជ្ជេត្វា ឃរទ្វារេ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា សុសជ្ជិតមណ្ឌបេ បញ្ញត្តវរាសនេ និសីទាបេត្វា នានគ្គរសំ បណីតទានំ ទត្វា បុន ស្វាតនាយាតិ សត្តាហំ និមន្តេត្វា សត្តមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ សព្ពបរិក្ខារេ អទាសិ។ សត្ថា ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឧបាសក, តយា បីតិសោមនស្សំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទញ្ហិ ទានំ នាម បោរាណកបណ្ឌិតានំ វំសោ, បោរាណកបណ្ឌិតា ហិ សម្បត្តយាចកានំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា អត្តនោ មំសម្បិ អទំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សសយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អរញ្ញេ វសិ។ តស្ស បន អរញ្ញស្ស ឯកតោ បព្ពតបាទោ ឯកតោ នទី ឯកតោ បច្ចន្តគាមកោ អហោសិ។ អបរេបិស្ស តយោ សហាយា អហេសុំ មក្កដោ ច សិង្គាលោ ច ឧទ្ទោ ចាតិ។ តេ ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា ឯកតោវ វសន្តា អត្តនោ អត្តនោ
បុនទិវសេ តេសុ ឧទ្ទោ បាតោវ ‘‘គោចរំ បរិយេសិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា គង្គាតីរំ គតោ។ អថេកោ ពាលិសិកោ សត្ត រោហិតមច្ឆេ ឧទ្ធរិត្វា វល្លិយា អាវុណិត្វា នេត្វា គង្គាតីរេ វាលុកំ
ពោធិសត្តោ បន ‘‘វេលាយមេវ វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិត្វា ទព្ពតិណានិ ខាទិស្សាមី’’តិ អត្តនោ វសនគុម្ពេយេវ និបន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘មម សន្តិកំ អាគតានំ យាចកានំ តិណានិ ទាតុំ ន សក្កា, តិលតណ្ឌុលាទយោបិ មយ្ហំ នត្ថិ, សចេ មេ សន្តិកំ យាចកោ អាគច្ឆិស្សតិ, អត្តនោ សរីរមំសំ ទស្សាមី’’តិ។ តស្ស សីលតេជេន សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ សោ អាវជ្ជមានោ ឥទំ ការណំ ទិស្វា ‘‘សសរាជានំ វីមំសិស្សាមី’’តិ បឋមំ ឧទ្ទស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណវេសេន អដ្ឋាសិ។ ‘‘ព្រាហ្មណ, កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិត សចេ កិញ្ចិ អាហារំ លភេយ្យំ, ឧបោសថិកោ ហុត្វា វសេយ្យន្តិ។ សោ ‘‘សាធុ ទស្សាមិ តេ អាហារ’’ន្តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –
៦១.
‘‘សត្ត មេ រោហិតា មច្ឆា, ឧទកា ថលមុព្ភតា;
ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ។
តត្ថ ថលមុព្ភតាតិ ឧទកតោ ថលេ ឋបិតា, កេវដ្ដេន វា ឧទ្ធដា។ ឯតំ ភុត្វាតិ ឯតំ មម សន្តកំ មច្ឆាហារំ បចិត្វា ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ
ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ សិង្គាលស្ស សន្តិកំ គតោ។ តេនាបិ
៦២.
‘‘ទុស្ស
មំសសូលា ច ទ្វេ គោធា, ឯកញ្ច ទធិវារកំ;
ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ។
តត្ថ ទុស្ស មេតិ យោ ឯស មម អវិទូរេ ខេត្តបាលោ វសតិ, ទុស្ស អមុស្សាតិ អត្ថោ។ អបាភតន្តិ អាភតំ អានីតំ។ មំសសូលា ច ទ្វេ គោធាតិ អង្គារបក្កានិ ទ្វេ មំសសូលានិ ច ឯកា ច គោធា។ ទធិវារកន្តិ ទធិវារកោ។ ឥទន្តិ ឥទំ ឯត្តកំ មម អត្ថិ, ឯតំ សព្ពម្បិ យថាភិរុចិតេន បាកេន បចិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា ឧបោសថិកោ ហុត្វា រមណីយេ រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ វសាតិ អត្ថោ។
ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ មក្កដស្ស សន្តិកំ គតោ។ តេនាបិ ‘‘កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តោ តថេវាហ។ មក្កដោ ‘‘សាធុ ទស្សាមី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
៦៣.
‘‘អម្ពបក្កំ ទកំ សីតំ, សីតច្ឆាយា មនោរមា;
ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ។
តត្ថ អម្ពបក្កន្តិ មធុរអម្ពផលំ។ ទកំ សីតន្តិ គង្គាយ ឧទកំ សីតលំ។ ឯតំ ភុត្វា វនេ វសាតិ ព្រាហ្មណ ឯតំ អម្ពបក្កំ បរិភុញ្ជិត្វា សីតលំ ឧទកំ បិវិត្វា យថាភិរុចិតេ រមណីយេ រុក្ខមូលេ និសិន្នោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ វសាតិ។
ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ សសបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ គតោ។ តេនាបិ ‘‘កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តោ តថេវាហ។ តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ សោមនស្សប្បត្តោ ‘‘ព្រាហ្មណ, សុដ្ឋុ តេ កតំ អាហារត្ថាយ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តេន, អជ្ជាហំ អទិន្នបុព្ពំ ទានំ ទស្សាមិ
៦៤.
‘‘ន សសស្ស តិលា អត្ថិ, ន មុគ្គា នបិ តណ្ឌុលា;
ឥមិនា អគ្គិនា បក្កំ, មមំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ។
តត្ថ មមំ ភុត្វាតិ យំ តំ អហំ អគ្គិំ ករោហីតិ វទាមិ, ឥមិនា អគ្គិនា បក្កំ មំ ភុញ្ជិត្វា ឥមស្មិំ វនេ វស, ឯកស្ស សសស្ស សរីរំ នាម ឯកស្ស បុរិសស្ស យាបនមត្តំ ហោតីតិ។
សក្កោ តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ អានុភាវេន ឯកំ អង្គាររាសិំ មាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អារោចេសិ។ សោ ទព្ពតិណសយនតោ ឧដ្ឋាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘សចេ មេ លោមន្តរេសុ បាណកា អត្ថិ, តេ មា មរិំសូ’’តិ តិក្ខត្តុំ សរីរំ វិធុនិត្វា សកលសរីរំ ទានមុខេ ឋបេត្វា លង្ឃិត្វា បទុមសរេ រាជហំសោ វិយ បមុទិតចិត្តោ អង្គាររាសិម្ហិ បតិ។ សោ បន អគ្គិ ពោធិសត្តស្ស សរីរេ លោមកូបមត្តម្បិ ឧណ្ហំ កាតុំ នាសក្ខិ, ហិមគព្ភំ បវិដ្ឋោ វិយ អហោសិ។ អថ សក្កំ អាមន្តេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, តយា កតោ អគ្គិ អតិសីតលោ, មម សរីរេ លោមកូបមត្តម្បិ ឧណ្ហំ កាតុំ ន សក្កោតិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ អាហ។ ‘‘សសបណ្ឌិត, នាហំ ព្រាហ្មណោ, សក្កោហមស្មិ, តវ វីមំសនត្ថាយ អាគតោម្ហី’’តិ។ ‘‘សក្ក, ត្វំ តាវ តិដ្ឋ, សកលោបិ ចេ លោកសន្និវាសោ មំ ទានេន វីមំសេយ្យ, នេវ មេ អទាតុកាមតំ បស្សេយ្យា’’តិ ពោធិសត្តោ សីហនាទំ នទិ។ អថ នំ សក្កោ ‘‘សសបណ្ឌិត, តវ គុណោ សកលកប្បំ បាកដោ ហោតូ’’តិ បព្ពតំ បីឡេត្វា បព្ពតរសំ អាទាយ ចន្ទមណ្ឌលេ សសលក្ខណំ លិខិត្វា ពោធិសត្តំ អានេត្វា តស្មិំ វនសណ្ឌេ តស្មិំយេវ វនគុម្ពេ តរុណទព្ពតិណបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សព្ពបរិក្ខារទានទាយកោ គហបតិ សោតាបត្តិផលេ
តទា ឧទ្ទោ អានន្ទោ អហោសិ, សិង្គាលោ មោគ្គល្លានោ, មក្កដោ សារិបុត្តោ, សក្កោ អនុរុទ្ធោ, សសបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
សសបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៣១៧] ៧. មតរោទនជាតកវណ្ណនា
មតំ មតំ ឯវ រោទថាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ សាវត្ថិវាសិំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ តស្ស កិរ ភាតា កាលមកាសិ។ សោ តស្ស កាលកិរិយាយ សោកាភិភូតោ ន ន្ហាយតិ ន ភុញ្ជតិ ន វិលិម្បតិ, បាតោវ សុសានំ គន្ត្វា សោកសមប្បិតោ រោទតិ។ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តស្ស សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស អតីតការណំ អាហរិត្វា សោកំ វូបសមេត្វា សោតាបត្តិផលំ ទាតុំ ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ កោចិ សមត្ថោ នត្ថិ, ឥមស្ស មយា អវស្សយេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ បុនទិវសេ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ បច្ឆាសមណំ អាទាយ តស្ស ឃរទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា ‘‘បវេសេថា’’តិ កុដុម្ពិកេន វុត្តោ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ។ កុដុម្ពិកោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ កុដុម្ពិក ចិន្តេសី’’តិ អាហ។ ‘‘អាម, ភន្តេ, មម ភាតុ មតកាលតោ បដ្ឋាយ ចិន្តេមី’’តិ។ ‘‘អាវុសោ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, ភិជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ភិជ្ជតិ, ន តត្ថ ចិន្តេតព្ពំ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ ភាតរិ មតេបិ ‘ភិជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ភិជ្ជតី’តិ ន ចិន្តយិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ, តស្ស វយប្បត្តស្ស មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ តេសុ កាលកតេសុ ពោធិសត្តស្ស ភាតា កុដុម្ពំ វិចារេតិ, ពោធិសត្តោ តំ និស្សាយ
៦៥.
‘‘មតំ
សព្ពេបិ សរីរធារិនោ, អនុបុព្ពេន ជហន្តិ ជីវិតំ។
៦៦.
‘‘ទេវមនុស្សា ចតុប្បទា, បក្ខិគណា ឧរគា ច ភោគិនោ;
សម្ហិ សរីរេ អនិស្សរា, រមមានាវ ជហន្តិ ជីវិតំ។
៦៧.
‘‘ឯវំ ចលិតំ អសណ្ឋិតំ, សុខទុក្ខំ មនុជេស្វបេក្ខិយ;
កន្ទិតរុទិតំ និរត្ថកំ, កិំ វោ សោកគណាភិកីររេ។
៦៨.
‘‘ធុត្តា ច សោណ្ឌា អកតា, ពាលា សូរា អយោគិនោ;
ធីរំ មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទា’’តិ។
តត្ថ មតំ មតំ ឯវាតិ មតំ មតំយេវ។ អនុបុព្ពេនាតិ អត្តនោ អត្តនោ មរណវារេ សម្បត្តេ បដិបាដិយា ជហន្តិ ជីវិតំ, ន ឯកតោវ សព្ពេ មរន្តិ, យទិ ឯវំ មរេយ្យុំ, លោកប្បវត្តិ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ។ ភោគិនោតិ មហន្តេន សរីរភោគេន សមន្នាគតា។ រមមានាវាតិ តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តា សព្ពេបិ ឯតេ ទេវាទយោ សត្តា អត្តនោ អត្តនោ និព្ពត្តដ្ឋានេ អភិរមមានាវ អនុក្កណ្ឋិតាវ ជីវិតំ ជហន្តិ។ ឯវំ ចលិតន្តិ ឯវំ តីសុ ភវេសុ និច្ចលភាវស្ស ច សណ្ឋិតភាវស្ស ច អភាវា ចលិតំ អសណ្ឋិតំ។ កិំ វោ សោកគណាភិកីររេតិ កិំការណា តុម្ហេ សោករាសី អភិកិរន្តិ អជ្ឈោត្ថរន្តិ។
ធុត្តា ច សោណ្ឌា អកតាតិ ឥត្ថិធុត្តា សុរាធុត្តា អក្ខធុត្តា ច សុរាសោណ្ឌាទយោ សោណ្ឌា ច អកតពុទ្ធិនោ អសិក្ខិតកា ច។ ពាលាតិ ពាល្យេន សមន្នាគតា អវិទ្ទសុនោ។ សូរា អយោគិនោតិ អយោនិសោមនសិការេន សូរា, យោគេសុ អយុត្តតាយ អយោគិនោ។ ‘‘អយោធិនោ’’តិបិ បាឋោ, កិលេសមារេន សទ្ធិំ យុជ្ឈិតុំ អសមត្ថាតិ អត្ថោ។ ធីរំ មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទាតិ យេ ឯវរូបា ធុត្តាទយោ អដ្ឋវិធស្ស លោកធម្មស្ស អកោវិទា, តេ អប្បមត្តកេបិ ទុក្ខធម្មេ ឧប្បន្នេ អត្តនា កន្ទមានា រោទមានា អដ្ឋ លោកធម្មេ កថតោ ជានិត្វា ញាតិមរណាទីសុ អកន្ទន្តំ អរោទន្តំ មាទិសំ ធីរំ បណ្ឌិតំ ‘‘ពាលោ អយំ ន រោទតី’’តិ មញ្ញន្តីតិ។
ឯវំ ពោធិសត្តោ តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា សព្ពេបិ តេ និស្សោកេ អកាសិ។
សត្ថា
មតរោទនជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៣១៨] ៨. កណវេរជាតកវណ្ណនា
យំ តំ វសន្ត សមយេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ឥន្ទ្រិយជាតកេ (ជា. ១.៨.៦០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។ សត្ថា បន តំ ភិក្ខុំ ‘‘បុព្ពេ ត្វំ ភិក្ខុ ឯតំ និស្សាយ អសិនា សីសច្ឆេទំ បដិលភី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
តទា ច ពារាណសិយំ សហស្សំ គណ្ហន្តី សាមា នាម គណិកា ហោតិ រាជវល្លភា បញ្ចសតវណ្ណទាសីបរិវារា។ សា បាសាទតលេ វាតបានំ វិវរិត្វា ឋិតា តំ នីយមានំ បស្សិ។ សោ បន អភិរូបោ បាសាទិកោ អតិវិយ សោភគ្គប្បត្តោ ទេវវណ្ណោ សព្ពេសំ មត្ថកមត្ថកេន បញ្ញាយតិ។ សាមា តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឧបាយេនាហំ ឥមំ បុរិសំ អត្តនោ សាមិកំ ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តយន្តី ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ អត្តនោ អត្ថចរិកាយ ឯកិស្សា ហត្ថេ នគរគុត្តិកស្ស សហស្សំ បេសេសិ ‘‘អយំ ចោរោ សាមាយ ភាតា, អញ្ញត្រ សាមាយ អញ្ញោ
តទា បនេកោ សេដ្ឋិបុត្តោ សាមាយ បដិពទ្ធចិត្តោ ទេវសិកំ សហស្សំ ទេតិ។ សោ តំ ទិវសម្បិ សូរិយត្ថង្គមនវេលាយ សហស្សំ គណ្ហិត្វា តំ ឃរំ អគមាសិ។ សាមាបិ សហស្សភណ្ឌិកំ គហេត្វា ឩរូសុ ឋបេត្វា បរោទន្តី និសិន្នា ហោតិ។ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ច វុត្តា ‘‘សាមិ, អយំ ចោរោ មម ភាតា, ‘អហំ នីចកម្មំ ករោមី’តិ មយ្ហំ សន្តិកំ ន ឯតិ, នគរគុត្តិកស្ស បហិតំ ‘សហស្សំ លភមានោ វិស្សជ្ជេស្សាមិ ន’ន្តិ សាសនំ បេសេសិ។ ឥទានិ ឥមំ សហស្សំ អាទាយ នគរគុត្តិកស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តំ ន លភាមី’’តិ អាហ។ សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តតាយ ‘‘អហំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘តេន ហិ តយា
តតោ បដ្ឋាយ សាមា អញ្ញេសំ ហត្ថតោ កិញ្ចិ ន គណ្ហាតិ, តេនេវ សទ្ធិំ អភិរមមានា វិចរតិ។ សោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ អញ្ញស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ភវិស្សតិ, មម្បិ មារាបេត្វា តេន សទ្ធិំ អភិរមិស្សតិ, អច្ចន្តំ មិត្តទុព្ភិនី ឯសា, មយា ឥធ អវសិត្វា ខិប្បំ បលាយិតុំ វដ្ដតិ, គច្ឆន្តោ ច បន តុច្ឆហត្ថោ
សាបិ
៦៩.
‘‘យំ តំ វសន្តសមយេ, កណវេរេសុ ភាណុសុ;
សាមំ ពាហាយ បីឡេសិ, សា តំ អារោគ្យមព្រវី’’តិ។
តត្ថ កណវេរេសូតិ ករវីរេសុ។ ភាណុសូតិ រត្តវណ្ណានំ បុប្ផានំ បភាយ សម្បន្នេសុ។ សាមន្តិ ឯវំនាមិកំ។ បីឡេសីតិ កិលេសរតិយា រមិតុកាមោ វិយ អាលិង្គន្តោ បីឡេសិ។ សា តន្តិ សា សាមា អរោគា, ត្វំ បន ‘‘សា មតា’’តិ សញ្ញាយ ភីតោ បលាយសិ, សា អត្តនោ អារោគ្យំ អព្រវិ កថេសិ, អារោចេសីតិ អត្ថោ។
ចោរោ តំ សុត្វា នដំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ត្វំ ‘សាមា ជីវតី’តិ វទសិ, អហំ បន ន សទ្ទហាមី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៧០.
‘‘អម្ភោ ន កិរ សទ្ធេយ្យំ, យំ វាតោ បព្ពតំ វហេ;
បព្ពតញ្ចេ វហេ វាតោ, សព្ពម្បិ បថវិំ វហេ;
យត្ថ សាមា កាលកតា, សា មំ អារោគ្យមព្រវី’’តិ។
តស្សត្ថោ យត្ថ សាមា កាលកតាតិ យា នាម សាមា កាលកតា, សា មំ អារោគ្យំ អព្រវីតិ កិំការណា សទ្ទហេយ្យំ។ មតា នាម ន កស្សចិ សាសនំ បេសេន្តីតិ។
តស្ស
៧១.
‘‘ន ចេវ សា កាលកតា, ន ច សា អញ្ញមិច្ឆតិ;
ឯកភត្តិកិនី សាមា, តមេវ អភិកង្ខតី’’តិ។
តត្ថ តមេវ អភិកង្ខតីតិ អញ្ញំ បុរិសំ ន ឥច្ឆតិ, តញ្ញេវ កង្ខតិ ឥច្ឆតិ បត្ថេតីតិ។
តំ សុត្វា ចោរោ ‘‘សា ជីវតុ វា មា វា, ន តាយ មយ្ហំ អត្ថោ’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៧២.
‘‘អសន្ថុតំ មំ ចិរសន្ថុតេន, និមីនិ សាមា អធុវំ ធុវេន;
មយាបិ សាមា និមិនេយ្យ អញ្ញំ, ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្ស’’ន្តិ។
តត្ថ អសន្ថុតន្តិ អកតសំសគ្គំ។ ចិរសន្ថុតេនាតិ ចិរកតសំសគ្គេន។ និមីនីតិ បរិវត្តេសិ។ អធុវំ ធុវេនាតិ មំ អធុវំ តេន ធុវសាមិកេន បរិវត្តេតុំ នគរគុត្តិកស្ស សហស្សំ ទត្វា មំ គណ្ហីតិ អត្ថោ។ មយាបិ សាមា និមិនេយ្យ អញ្ញន្តិ សាមា មយាបិ អញ្ញំ សាមិកំ បរិវត្តេត្វា គណ្ហេយ្យ។ ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្សន្តិ យត្ថ ន សក្កា តស្សា សាសនំ វា បវត្តិំ វា សោតុំ, តាទិសំ ទូរតរំ ឋានំ គមិស្សំ, តស្មា មម ឥតោ អញ្ញត្ថ គតភាវំ តស្សា អារោចេថាតិ វត្វា តេសំ បស្សន្តានញ្ញេវ គាឡ្ហតរំ និវាសេត្វា វេគេន បលាយិ។
នដា គន្ត្វា តេន កតកិរិយំ តស្សា កថយិំសុ។ សា វិប្បដិសារិនី ហុត្វា អត្តនោ បកតិយា ឯវ វីតិនាមេសិ។
សត្ថា
តទា សេដ្ឋិបុត្តោ អយំ ភិក្ខុ អហោសិ, សាមា បុរាណទុតិយិកា, ចោរោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
កណវេរជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៣១៩] ៩. តិត្តិរជាតកវណ្ណនា
សុសុខំ វត ជីវាមីតិ ឥទំ សត្ថា កោសម្ពិយំ និស្សាយ ពទរិការាមេ វិហរន្តោ រាហុលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា តិបល្លត្ថជាតកេ (ជា. ១.១.១៦) វិត្ថារិតមេវ។ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, រាហុលោ សិក្ខាកាមោ កុក្កុច្ចកោ ឱវាទក្ខមោ’’តិ។ តស្សាយស្មតោ គុណកថាយ សមុដ្ឋាបិតាយ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ រាហុលោ សិក្ខាកាមោ កុក្កុច្ចកោ ឱវាទក្ខមោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា និក្ខម្ម ហិមវន្តបទេសេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ឈានកីឡំ កីឡន្តោ រមណីយេ វនសណ្ឌេ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ អញ្ញតរំ បច្ចន្តគាមកំ អគមាសិ។ តត្ថ នំ មនុស្សា ទិស្វា បសន្នចិត្តា អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តា វាសាបេសុំ។ តទា តស្មិំ គាមកេ ឯកោ សាកុណិកោ ឯកំ ទីបកតិត្តិរំ គហេត្វា សុដ្ឋុ សិក្ខាបេត្វា បញ្ជរេ បក្ខិបិត្វា បដិជគ្គតិ។ សោ តំ អរញ្ញំ នេត្វា តស្ស សទ្ទេន អាគតាគតេ តិត្តិរេ គហេត្វា វិក្កិណិត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ។ តិត្តិរោ ‘‘មំ ឯកំ និស្សាយ ពហូ មម ញាតកា នស្សន្តិ, មយ្ហមេតំ បាប’’ន្តិ និស្សទ្ទោ អហោសិ។ សោ តស្ស និស្សទ្ទភាវំ ញត្វា វេឡុបេសិកាយ នំ សីសេ បហរតិ។ តិត្តិរោ ទុក្ខាតុរតាយ សទ្ទំ ករោតិ។ ឯវំ សោ សាកុណិកោ តំ និស្សាយ តិត្តិរេ គហេត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ។
អថ សោ តិត្តិរោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មរន្តូតិ មយ្ហំ ចេតនា នត្ថិ, បដិច្ចកម្មំ បន មំ ផុសតិ, មយិ សទ្ទំ អករោន្តេ ឯតេ នាគច្ឆន្តិ, ករោន្តេយេវ អាគច្ឆន្តិ, អាគតាគតេ អយំ គហេត្វា
៧៣.
‘‘សុសុខំ វត ជីវាមិ, លភាមិ ចេវ ភុញ្ជិតុំ;
បរិបន្ថេ ច តិដ្ឋាមិ, កា នុ ភន្តេ គតី មមា’’តិ។
តត្ថ សុសុខំ វត ជីវាមីតិ អហំ, ភន្តេ, ឥមំ សាកុណិកំ និស្សាយ សុដ្ឋុ សុខំ ជីវាមិ។ លភាមីតិ យថារុចិតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ភុញ្ជិតុម្បិ លភាមិ។ បរិបន្ថេ ច តិដ្ឋាមីតិ អបិច ខោ យត្ថ មម ញាតកា មម សទ្ទេន អាគតាគតា វិនស្សន្តិ, តស្មិំ បរិបន្ថេ តិដ្ឋាមិ។ កា នុ, ភន្តេ, គតី មមាតិ កា នុ ខោ, ភន្តេ, មម គតិ, កា និប្ផត្តិ ភវិស្សតីតិ បុច្ឆិ។
តស្ស បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៧៤.
‘‘មនោ ចេ តេ នប្បណមតិ, បក្ខិ បាបស្ស កម្មុនោ;
អព្យាវដស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ។
តត្ថ បាបស្ស កម្មុនោតិ យទិ តវ មនោ បាបកម្មស្សត្ថាយ ន បណមតិ, បាបករណេ តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោ ន ហោតិ។ អព្យាវដស្សាតិ ឯវំ សន្តេ បាបកម្មករណត្ថាយ អព្យាវដស្ស ឧស្សុក្កំ អនាបន្នស្ស តវ ភទ្រស្ស សុទ្ធស្សេវ សតោ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ ន អល្លីយតីតិ។
តំ សុត្វា តិត្តិរោ តតិយំ គាថមាហ –
៧៥.
‘‘ញាតកោ
បដិច្ចកម្មំ ផុសតិ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’’តិ។
តស្សត្ថោ – ភន្តេ, សចាហំ សទ្ទំ ន ករេយ្យំ, អយំ តិត្តិរជនោ ន អាគច្ឆេយ្យ, មយិ បន សទ្ទំ ករោន្តេ ‘‘ញាតកោ នោ និសិន្នោ’’តិ អយំ ពហុ ជនោ អាគច្ឆតិ
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៧៦.
‘‘ន បដិច្ចកម្មំ ផុសតិ, មនោ ចេ នប្បទុស្សតិ;
អប្បោស្សុក្កស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ។
តស្សត្ថោ – យទិ តវ បាបកិរិយាយ មនោ ន បទុស្សតិ, តន្និន្នោ តប្បោនោ តប្បព្ភារោ ន ហោតិ, ឯវំ សន្តេ លុទ្ទេន អាយស្មន្តំ បដិច្ច កតម្បិ បាបកម្មំ តំ ន ផុសតិ ន អល្លីយតិ, បាបកិរិយាយ ហិ អប្បោស្សុក្កស្ស និរាលយស្ស ភទ្រស្ស បរិសុទ្ធស្សេវ សតោ តវ បាណាតិបាតចេតនាយ អភាវា តំ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ, តវ ចិត្តំ ន អល្លីយតីតិ។
ឯវំ មហាសត្តោ តិត្តិរំ សញ្ញាបេសិ, សោបិ តំ និស្សាយ និក្កុក្កុច្ចោ អហោសិ។ លុទ្ទោ បពុទ្ធោ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បញ្ជរំ អាទាយ បក្កាមិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា តិត្តិរោ រាហុលោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
តិត្តិរជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៣២០] ១០. សុច្ចជជាតកវណ្ណនា
សុច្ចជំ វត នច្ចជីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស សព្ពកិច្ចការកោ អមច្ចោ អហោសិ។ អថេកទិវសំ រាជា បុត្តំ ឧបរាជានំ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មម អន្តេបុរេ ទុព្ភេយ្យា’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ នគរេ វសិតុំ ន លច្ឆសិ, អញ្ញត្ថ វសិត្វា មមច្ចយេន រជ្ជំ ការេហី’’តិ អាហ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា ជេដ្ឋភរិយាយ សទ្ធិំ នគរា និក្ខមិត្វា បច្ចន្តំ គន្ត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា បណ្ណសាលំ មាបេត្វា វនមូលផលាផលេហិ យាបេន្តោ វសិ។ អបរភាគេ រាជា កាលមកាសិ។ ឧបរាជា នក្ខត្តំ ឱលោកេន្តោ តស្ស កាលកតភាវំ ញត្វា ពារាណសិំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បព្ពតំ អទ្ទស។ អថ នំ ភរិយា អាហ ‘‘សចេ, ទេវ, អយំ បព្ពតោ សុវណ្ណមយោ អស្ស, ទទេយ្យាសិ មេ កិញ្ចី’’តិ។ ‘‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’’តិ។ សា ‘‘អហំ ឥមស្មិំ សិនេហំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តី អរញ្ញំ បាវិសិំ, អយញ្ច ឯវំ វទតិ, អតិវិយ ថទ្ធហទយោ
ពោធិសត្តោ
៧៧.
‘‘សុច្ចជំ វត នច្ចជិ, វាចាយ អទទំ គិរិំ;
កិញ្ហិ តស្សចជន្តស្ស, វាចាយ អទទ បព្ពត’’ន្តិ។
តត្ថ សុច្ចជំ វតាតិ សុខេន ចជិតុំ សក្កុណេយ្យម្បិ ន ចជិ។ អទទន្តិ វចនមត្តេនាបិ បព្ពតំ អទទមានោ។ កិញ្ហិ តស្សចជន្តស្សាតិ តស្ស នាមេតស្ស មយា យាចិតស្ស ន ចជន្តស្ស កិញ្ហិ ចជេយ្យ។ វាចាយ អទទ បព្ពតន្តិ សចាយំ មយា យាចិតោ មម វចនេន សុវណ្ណមយម្បិ ហោន្តំ តំ បព្ពតំ វាចាយ អទទ, វចនមត្តេន អទស្សាតិ អត្ថោ។
តំ
៧៨.
‘‘យញ្ហិ កយិរា តញ្ហិ វទេ, យំ ន កយិរា ន តំ វទេ;
អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ។
តស្សត្ថោ
តំ សុត្វា ទេវី រញ្ញោ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា តតិយំ គាថមាហ –
៧៩.
‘‘រាជបុត្ត នមោ ត្យត្ថុ, សច្ចេ ធម្មេ ឋិតោ ចសិ;
យស្ស តេ ព្យសនំ បត្តោ, សច្ចស្មិំ រមតេ មនោ’’តិ។
តត្ថ សច្ចេ ធម្មេតិ វចីសច្ចេ ច សភាវធម្មេ ច។ ព្យសនំ បត្តោតិ យស្ស តវ រដ្ឋា បព្ពាជនីយសង្ខាតំ ព្យសនំ បត្តោបិ មនោ សច្ចស្មិំយេវ រមតិ។
ឯវំ រញ្ញោ គុណកថំ កថយមានាយ ទេវិយា តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ តស្សា គុណកថំ កថេន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៨០.
‘‘យា ទលិទ្ទី ទលិទ្ទស្ស, អឌ្ឍា អឌ្ឍស្ស កិត្តិម;
សា ហិស្ស បរមា ភរិយា, សហិរញ្ញស្ស ឥត្ថិយោ’’តិ។
តត្ថ កិត្តិមាតិ កិត្តិសម្បន្នាតិ អត្ថោ។ សា ហិស្ស បរមាតិ យា ទលិទ្ទស្ស សាមិកស្ស ទលិទ្ទកាលេ សយម្បិ ទលិទ្ទី ហុត្វា តំ ន បរិច្ចជតិ។ អឌ្ឍស្សាតិ អឌ្ឍកាលេ អឌ្ឍា ហុត្វា សាមិកមេវ អនុវត្តតិ, សមានសុខទុក្ខាវ ហោតិ, សា ហិ តស្ស បរមា ឧត្តមា ភរិយា នាម។ សហិរញ្ញស្ស បន ឥស្សរិយេ ឋិតស្ស ឥត្ថិយោ នាម ហោន្តិយេវ, អនច្ឆរិយមេវ ឯតន្តិ។
ឯវញ្ច
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧភោ ជយម្បតិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ។
តទា ពារាណសិរាជា អយំ កុដុម្ពិកោ អហោសិ, ទេវី អយំ ឧបាសិកា, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
សុច្ចជជាតកវណ្ណនា ទសមា។
បុចិមន្ទវគ្គោ ទុតិយោ។
៣. កុដិទូសកវគ្គោ
[៣២១] ១. កុដិទូសកជាតកវណ្ណនា
មនុស្សស្សេវ តេ សីសន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស បណ្ណសាលឈាបកំ ទហរភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ បន រាជគហេ សមុដ្ឋិតំ។ តទា កិរ ថេរោ រាជគហំ និស្សាយ អរញ្ញកុដិយំ វិហរតិ, តស្ស ទ្វេ ទហរា ឧបដ្ឋានំ ករោន្តិ។ តេសុ ឯកោ ថេរស្ស ឧបការកោ, ឯកោ ទុព្ពចោ ឥតរេន កតំ អត្តនា កតសទិសំ ករោតិ។ តេន មុខោទកាទីសុ ឧបដ្ឋាបិតេសុ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឧទកំ ឋបិតំ, មុខំ ធោវថា’’តិអាទីនិ វទតិ។ តេន កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ថេរស្ស បរិវេណេ សម្មដ្ឋេ ថេរស្ស និក្ខមនវេលាយ ឥតោ ចិតោ ច បហរន្តោ សកលបរិវេណំ អត្តនា សម្មដ្ឋំ វិយ ករោតិ។ វត្តសម្បន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ទុព្ពចោ មយា កតំ អត្តនា កតសទិសំ ករោតិ, ឯតស្ស សឋកម្មំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ។
តស្មិំ
តស្មិំ ខណេ ឥតរោ បិដ្ឋិកោដ្ឋកតោ ឧទកំ អាហរិត្វា ‘‘ន្ហាយថ, ភន្តេ’’តិ អាហ។ ថេរោ ន្ហត្វា អាវជ្ជេន្តោ ឧឡុង្កសទ្ទកស្ស ទុព្ពចភាវំ
បុនទិវសេ ថេរោ តំ កុលំ គន្ត្វា និសីទិ។ មនុស្សេហិ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យស្ស អផាសុកំ, ហិយ្យោ កិរត្ថ វិហារេយេវ និសិន្នា, អសុកទហរស្ស ហត្ថេ អាហារំ បេសយិម្ហ, បរិភុត្តោ អយ្យេនា’’តិ វុត្តេ ថេរោ តុណ្ហីភូតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គន្ត្វា សាយំ ថេរុបដ្ឋានកាលេ អាគតំ អាមន្តេត្វា ‘‘អាវុសោ, អសុកគាមេ នាម អសុកកុលេ ‘ថេរស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’តិ វិញ្ញាបេត្វា កិរ តេ ភុត្ត’’ន្តិ វត្វា ‘‘វិញ្ញត្តិ នាម ន វដ្ដតិ, មា បុន ឯវរូបំ អនាចារំ ចរា’’តិ អាហ។ សោ ឯត្តកេន ថេរេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘អយំ ហិយ្យោបិ ឧទកមត្តំ និស្សាយ មយា សទ្ធិំ កលហំ ករិ, ឥទានិ បនស្ស ឧបដ្ឋាកានំ គេហេ មយា ភត្តមុដ្ឋិ ភុត្តាតិ អសហន្តោ បុន កលហំ ករោតិ, ជានិស្សាមិស្ស កត្តព្ពយុត្តក’’ន្តិ
អថេកច្ចេ ភិក្ខូ រាជគហា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សភាគដ្ឋានេ បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិំសុ។ សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘រាជគហា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កោ តត្ថ ឱវាទទាយកោ អាចរិយោ’’តិ។ ‘‘មហាកស្សបត្ថេរោ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សុខំ, ភិក្ខវេ, កស្សបស្សា’’តិ។ ‘‘អាម, ភន្តេ, ថេរស្ស សុខំ, សទ្ធិវិហារិកោ បនស្ស ឱវាទេ ទិន្នេ កុជ្ឈិត្វា ថេរស្ស បណ្ណសាលំ ឈាបេត្វា
‘‘ចរញ្ចេ នាធិគច្ឆេយ្យ, សេយ្យំ សទិសមត្តនោ;
ឯកចរិយំ ទឡ្ហំ កយិរា, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ។ (ធ. ប. ៦១);
ឥទញ្ច បន វត្វា បុន តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សោ កុដិទូសកោ, បុព្ពេបិ កុដិទូសកោយេវ, ន ច ឥទានេវ ឱវាទទាយកស្ស កុជ្ឈតិ, បុព្ពេបិ កុជ្ឈិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
៨១.
‘‘មនុស្សស្សេវ តេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច វានរ;
អថ កេន នុ វណ្ណេន, អគារំ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ។
តត្ថ វណ្ណេនាតិ ការណេន។ អគារន្តិ តវ និវាសគេហំ កេន ការណេន នត្ថីតិ បុច្ឆិ។
តំ សុត្វា វានរោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៨២.
‘‘មនុស្សស្សេវ មេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច សិង្គិល;
យាហុ សេដ្ឋា មនុស្សេសុ, សា មេ បញ្ញា ន វិជ្ជតី’’តិ។
តត្ថ សិង្គិលាតិ តំ សកុណំ នាមេនាលបតិ។ យាហុ សេដ្ឋា មនុស្សេសូតិ យា មនុស្សេសុ សេដ្ឋាតិ កថេន្តិ, សា មម វិចារណបញ្ញា នត្ថិ។ សីសហត្ថបាទកាយពលានិ ហិ លោកេ អប្បមាណំ, វិចារណបញ្ញាវ សេដ្ឋា, សា មម នត្ថិ, តស្មា មេ អគារំ ន វិជ្ជតីតិ។
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥតរំ គាថាទ្វយមាហ –
៨៣.
‘‘អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស, លហុចិត្តស្ស ទុព្ភិនោ;
និច្ចំ អទ្ធុវសីលស្ស, សុខភាវោ ន វិជ្ជតិ។
៨៤.
‘‘សោ
សីតវាតបរិត្តាណំ, ករស្សុ កុដវំ កបី’’តិ។
តត្ថ អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ អប្បតិដ្ឋិតចិត្តស្ស។ ទុព្ភិនោតិ មិត្តទុព្ភិស្ស។ អទ្ធុវសីលស្សាតិ ន សព្ពកាលំ សីលរក្ខកស្ស។ សោ ករស្សុ អានុភាវន្តិ សោ ត្វំ សម្ម មក្កដ បញ្ញាយ ឧប្បាទនត្ថំ អានុភាវំ ពលំ ឧបាយំ ករោហិ។ វីតិវត្តស្សុ សីលិយន្តិ អត្តនោ ទុស្សីលភាវសង្ខាតំ កុដវំ កបីតិ សីតវាតស្ស បរិត្តាណសមត្ថំ អត្តនោ កុដវំ កុលាវកំ ឯកំ វសនាគារកំ ករោហីតិ។
មក្កដោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ តាវ អត្តនោ អនោវស្សកដ្ឋានេ និសិន្នភាវេន មំ បរិភាសតិ, ន និសីទាបេស្សាមិ នំ ឥមស្មិំ កុលាវកេ’’តិ។ តតោ ពោធិសត្តំ គណ្ហិតុកាមោ បក្ខន្ទិ, ពោធិសត្តោ ឧប្បតិត្វា អញ្ញត្ថ គតោ។ មក្កដោ កុលាវកំ វិទ្ធំសេត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កត្វា បក្កាមិ។
សត្ថា
កុដិទូសកជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៣២២] ២. ទុទ្ទុភជាតកវណ្ណនា
ទុទ្ទុភាយតិ ភទ្ទន្តេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតិត្ថិយេ អារព្ភ កថេសិ។ តិត្ថិយា កិរ ជេតវនស្ស សមីបេ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ កណ្ដកាបស្សយេ សេយ្យំ កប្បេន្តិ, បញ្ចាតបំ តបេន្តិ, នានប្បការំ មិច្ឆាតបំ ចរន្តិ។ អថ សម្ពហុលា ភិក្ខូ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជេតវនំ អាគច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ តេ ទិស្វា គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, អញ្ញតិត្ថិយានំ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សីហយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អរញ្ញេ បដិវសតិ។ តទា បន បច្ឆិមសមុទ្ទសមីបេ ពេលុវមិស្សកតាលវនំ ហោតិ។ តត្រេកោ សសកោ ពេលុវរុក្ខមូលេ ឯកស្ស តាលគច្ឆស្ស ហេដ្ឋា វសតិ។ សោ ឯកទិវសំ គោចរំ អាទាយ អាគន្ត្វា តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ បថវី សំវដ្ដេយ្យ, កហំ នុ ខោ គមិស្សាមី’’តិ។ តស្មិំ ខណេ ឯកំ ពេលុវបក្កំ តាលបណ្ណស្ស ឧបរិ បតិ។ សោ តស្ស សទ្ទេន ‘‘អទ្ធា បថវី សំវដ្ដតី’’តិ ឧប្បតិត្វា បច្ឆតោ អនោលោកេន្តោវ បលាយិ។ តំ មរណភយភីតំ
តទា ពោធិសត្តោ តំ ពលំ បលាយន្តំ ទិស្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯត្ថ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘បថវីសំវដ្ដនំ នាម ន កទាចិ អត្ថិ, អទ្ធា ឯតេសំ កិញ្ចិ ទុស្សុតំ ភវិស្សតិ, មយិ ខោ បន ឧស្សុក្កំ អនាបជ្ជន្តេ សព្ពេ នស្សិស្សន្តិ, ជីវិតំ នេសំ ទស្សាមី’’តិ សីហវេគេន បុរតោ បព្ពតបាទំ គន្ត្វា តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិ។ តេ សីហភយតជ្ជិតា និវត្តិត្វា បិណ្ឌិតា អដ្ឋំសុ។ សីហោ តេសំ អន្តរំ បវិសិត្វា ‘‘កិមត្ថំ បលាយថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘បថវី សំវដ្ដតី’’តិ។ ‘‘កេន សំវដ្ដមានា ទិដ្ឋា’’តិ? ‘‘ហត្ថី ជានន្តី’’តិ។ ហត្ថី បុច្ឆិ។ តេ ‘‘មយំ ន ជានាម, សីហា ជានន្តី’’តិ វទិំសុ, សីហាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, ព្យគ្ឃា ជានន្តី’’តិ, ព្យគ្ឃាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, ខគ្គា ជានន្តី’’តិ, ខគ្គាបិ ‘‘គវយា ជានន្តី’’តិ, គវយាបិ ‘‘មហិំសា ជានន្តី’’តិ, មហិំសាបិ ‘‘គោកណ្ណា ជានន្តី’’តិ, គោកណ្ណាបិ ‘‘សូករា ជានន្តី’’តិ, សូករាបិ ‘‘មិគា ជានន្តី’’តិ, មិគាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, សសកា ជានន្តី’’តិ, សសកេសុ បុច្ឆិយមានេសុ ‘‘អយំ កថេតី’’តិ តំ សសកំ ទស្សេសុំ។ អថ នំ ‘‘ឯវំ កិរ, សម្ម, បស្សសិ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, សាមិ មយា ទិដ្ឋា’’តិ។ ‘‘កត្ថ វសន្តោ បស្សសី’’តិ? ‘‘បច្ឆិមសមុទ្ទសមីបេ ពេលុវមិស្សកតាលវនេ វសាមិ។ អហញ្ហិ តត្ថ ពេលុវរុក្ខមូលេ តាលគច្ឆេ តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ ចិន្តេសិំ ‘‘សចេ បថវី សំវដ្ដតិ, កហំ គមិស្សាមី’’តិ, អថ តង្ខណញ្ញេវ បថវិយា សំវដ្ដនសទ្ទំ សុត្វា បលាតោម្ហី’’តិ។
សីហោ ចិន្តេសិ ‘‘អទ្ធា តស្ស តាលបណ្ណស្ស ឧបរិ ពេលុវបក្កំ បតិត្វា ទុទ្ទុភាយនសទ្ទមកាសិ, ស្វាយំ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘បថវី សំវដ្ដតី’តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា បលាយិ, តថតោ
៨៥.
‘‘ទុទ្ទុភាយតិ ភទ្ទន្តេ, យស្មិំ ទេសេ វសាមហំ;
អហម្បេតំ ន ជានាមិ, កិមេតំ ទុទ្ទុភាយតី’’តិ។
តត្ថ ទុទ្ទុភាយតីតិ ទុទ្ទុភសទ្ទំ ករោតិ។ ភទ្ទន្តេតិ ភទ្ទំ តវ អត្ថុ។ កិមេតន្តិ យស្មិំ បទេសេ អហំ វសាមិ, តត្ថ ទុទ្ទុភាយតិ, អហម្បិ ន ជានាមិ ‘‘កិំ វា ឯតំ ទុទ្ទុភាយតិ, កេន វា ការណេន ទុទ្ទុភាយតិ, កេវលំ ទុទ្ទុភាយនសទ្ទំ អស្សោសិ’’ន្តិ។
ឯវំ វុត្តេ សីហោ ពេលុវរុក្ខមូលំ គន្ត្វា តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា សសកេន និបន្នដ្ឋានញ្ចេវ តាលបណ្ណមត្ថកេ បតិតំ ពេលុវបក្កញ្ច ទិស្វា បថវិយា អសំវដ្ដនភាវំ តថតោ ជានិត្វា សសកំ បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា សីហវេគេន ខិប្បំ មិគសង្ឃានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សព្ពំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយថា’’តិ មិគគណំ អស្សាសេត្វា វិស្សជ្ជេសិ។ សចេ ហិ តទា ពោធិសត្តោ ន ភវេយ្យ, សព្ពេ សមុទ្ទំ បវិសិត្វា នស្សេយ្យុំ។ ពោធិសត្តំ បន និស្សាយ សព្ពេ ជីវិតំ លភិំសូតិ។
៨៦.
‘‘ពេលុវំ បតិតំ សុត្វា, ទុទ្ទុភន្តិ សសោ ជវិ;
សសស្ស វចនំ សុត្វា, សន្តត្តា មិគវាហិនី។
៨៧.
‘‘អប្បត្វា បទវិញ្ញាណំ, បរឃោសានុសារិនោ;
បនាទបរមា ពាលា, តេ ហោន្តិ បរបត្តិយា។
៨៨.
‘‘យេ
អារកា វិរតា ធីរា, ន ហោន្តិ បរបត្តិយា’’តិ។ –
ឥមា តិស្សោ អភិសម្ពុទ្ធគាថា។
តត្ថ ពេលុវន្តិ ពេលុវបក្កំ។ ទុទ្ទុភន្តីតិ ឯវំ សទ្ទំ កុរុមានំ។ សន្តត្តាតិ ឧត្រស្តា។ មិគវាហិនីតិ បទវិញ្ញាណន្តិ វិញ្ញាណបទំ តេ ហោន្តិ បរបត្តិយាតិ តេ បរឃោសានុសារិនោ តមេវ បរឃោសសង្ខាតំ បនាទំ ‘‘បរម’’ន្តិ មញ្ញមានា ពាលា អន្ធបុថុជ្ជនា វិញ្ញាណបទស្ស អប្បត្តតាយ បរបត្តិយាវ ហោន្តិ, បរេសំ វចនំ សទ្ទហិត្វា យំ វា តំ វា ករោន្តិ។
សីលេនាតិ អរិយមគ្គេន អាគតសីលេន សមន្នាគតា។ បញ្ញាយូបសមេ រតាតិ មគ្គេនេវ អាគតបញ្ញាយ កិលេសូបសមេ រតា, យថា វា សីលេន, ឯវំ បញ្ញាយបិ សម្បន្នា, កិលេសូបសមេ រតាតិបិ អត្ថោ។ អារកា វិរតា ធីរាតិ បាបកិរិយតោ អារកា វិរតា បណ្ឌិតា។ ន ហោន្តីតិ តេ ឯវរូបា សោតាបន្នា បាបតោ ឱរតភាវេន កិលេសូបសមេ អភិរតភាវេន ច ឯកវារំ មគ្គញាណេន បដិវិទ្ធធម្មា អញ្ញេសំ កថេន្តានម្បិ ន សទ្ទហន្តិ ន គណ្ហន្តិ។ កស្មា? អត្តនោ បច្ចក្ខត្តាតិ។ តេន វុត្តំ –
‘‘អស្សទ្ធោ អកតញ្ញូ ច, សន្ធិច្ឆេទោ ច យោ នរោ;
ហតាវកាសោ វន្តាសោ, ស វេ ឧត្តមបោរិសោ’’តិ។ (ធ. ប. ៩៧);
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សីហោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ទុទ្ទុភជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៣២៣] ៣. ព្រហ្មទត្តជាតកវណ្ណនា
ទ្វយំ យាចនកោតិ ឥទំ សត្ថា អាឡវិំ និស្សាយ អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ កុដិការសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ បន ហេដ្ឋា មណិកណ្ឋជាតកេ (ជា. ១.៣.៧ អាទយោ) អាគតមេវ។ ឥធ បន សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, យាចនពហុលា វិញ្ញត្តិពហុលា វិហរថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បោរាណកបណ្ឌិតា បថវិស្សរេន រញ្ញា បវារិតាបិ បណ្ណច្ឆត្តញ្ច ឯកបដលិកំ ឧបាហនយុគញ្ច យាចិតុកាមា ហិរោត្តប្បភេទនភយេន មហាជនមជ្ឈេ អកថេត្វា រហោ កថយិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
បុនេកទិវសំ រញ្ញោ ឧយ្យានំ អាគតកាលេ តថេវ បុន តថេវាតិ ឯវំ យាចិតុំ អសក្កោន្តស្សេវ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ អតិក្កន្តានិ។ តតោ រាជា ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ
៨៩.
‘‘ទ្វយំ យាចនកោ រាជ, ព្រហ្មទត្ត និគច្ឆតិ;
អលាភំ ធនលាភំ វា, ឯវំធម្មា ហិ យាចនា។
៩០.
‘‘យាចនំ រោទនំ អាហុ, បញ្ចាលានំ រថេសភ;
យោ យាចនំ បច្ចក្ខាតិ, តមាហុ បដិរោទនំ។
៩១.
‘‘មា មទ្ទសំសុ រោទន្តំ, បញ្ចាលា សុសមាគតា;
តុវំ វា បដិរោទន្តំ, តស្មា ឥច្ឆាមហំ រហោ’’តិ។
តត្ថ រាជ ព្រហ្មទត្តាតិ ទ្វីហិបិ រាជានំ អាលបតិ។ និគច្ឆតីតិ លភតិ វិន្ទតិ។ ឯវំធម្មាតិ ឯវំសភាវា។ អាហូតិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ។ បញ្ចាលានំ រថេសភាតិ បញ្ចាលរដ្ឋស្ស ឥស្សរ រថបវរ។ យោ យាចនំ បច្ចក្ខាតីតិ យោ បន យំ យាចនកំ ‘‘នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបតិ។ តមាហូតិ តំ បដិក្ខិបនំ ‘‘បដិរោទន’’ន្តិ វទន្តិ។ មា មទ្ទសំសូតិ តវ រដ្ឋវាសិនោ បញ្ចាលា សុសមាគតា មំ រោទន្តំ មា អទ្ទសំសូតិ។
រាជា ពោធិសត្តស្ស គារវលក្ខណេ បសីទិត្វា វរំ ទទមានោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៩២.
‘‘ទទាមិ តេ ព្រាហ្មណ រោហិណីនំ, គវំ សហស្សំ សហ បុង្គវេន;
អរិយោ ហិ អរិយស្ស កថំ ន ទជ្ជា, សុត្វាន គាថា តវ ធម្មយុត្តា’’តិ។
តត្ថ រោហិណីនន្តិ រត្តវណ្ណានំ។ អរិយោតិ អាចារសម្បន្នោ។ អរិយស្សាតិ អាចារសម្បន្នស្ស។ កថំ ន ទជ្ជាតិ កេន ការណេន ន ទទេយ្យ។ ធម្មយុត្តាតិ ការណយុត្តា។
ពោធិសត្តោ បន ‘‘នាហំ, មហារាជ, វត្ថុកាមេហិ អត្ថិកោ, យំ អហំ យាចាមិ, តទេវ មេ ទេហី’’តិ ឯកបដលិកា ឧបាហនា ច បណ្ណច្ឆត្តញ្ច គហេត្វា ‘‘មហារាជ, អប្បមត្តោ ហោហិ, ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខាហិ, ឧបោសថកម្មំ ករោហី’’តិ រាជានំ ឱវទិត្វា តស្ស យាចន្តស្សេវ ហិមវន្តមេវ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ព្រហ្មទត្តជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៣២៤] ៤. ចម្មសាដកជាតកវណ្ណនា
កល្យាណរូបោ វតយន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចម្មសាដកំ នាម បរិព្ពាជកំ អារព្ភ កថេសិ។ តស្ស កិរ ចម្មមេវ និវាសនញ្ច បារុបនញ្ច ហោតិ។ សោ ឯកទិវសំ បរិព្ពាជការាមា និក្ខមិត្វា សាវត្ថិយំ ភិក្ខាយ ចរន្តោ ឯឡកានំ យុជ្ឈនដ្ឋានំ សម្បាបុណិ។ ឯឡកោ តំ ទិស្វា បហរិតុកាមោ ឱសក្កិ។ បរិព្ពាជកោ ‘‘ឯស មយ្ហំ អបចិតិំ ទស្សេតី’’តិ ន បដិក្កមិ។ ឯឡកោ វេគេនាគន្ត្វា តំ ឩរុម្ហិ បហរិត្វា បាតេសិ។ តស្ស តំ អសន្តបគ្គហណការណំ ភិក្ខុសង្ឃេ បាកដំ អហោសិ។ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ចម្មសាដកបរិព្ពាជកោ អសន្តបគ្គហំ កត្វា វិនាសំ បត្តោ’’តិ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស អសន្តបគ្គហំ កត្វា វិនាសំ បត្តោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ វាណិជកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ វណិជ្ជំ ករោតិ។ តទា ឯកោ
៩៣.
‘‘កល្យាណរូបោ វតយំ ចតុប្បទោ, សុភទ្ទកោ ចេវ សុបេសលោ ច;
យោ ព្រាហ្មណំ ជាតិមន្តូបបន្នំ, អបចាយតិ មេណ្ឌវរោ យសស្សី’’តិ។
តត្ថ កល្យាណរូបោតិ កល្យាណជាតិកោ។ សុបេសលោតិ សុដ្ឋុ បិយសីលោ។ ជាតិមន្តូបបន្នន្តិ ជាតិយា ច មន្តេហិ ច សម្បន្នំ។ យសស្សីតិ វណ្ណភណនមេតំ។
តស្មិំ
៩៤.
‘‘មា ព្រាហ្មណ ឥត្តរទស្សនេន, វិស្សាសមាបជ្ជិ ចតុប្បទស្ស;
ទឡ្ហប្បហារំ អភិកង្ខមានោ, អវសក្កតី ទស្សតិ សុប្បហារ’’ន្តិ។
តត្ថ ឥត្តរទស្សនេនាតិ ខណិកទស្សនេន។
តស្ស បណ្ឌិតវាណិជស្ស កថេន្តស្សេវ សោ មេណ្ឌកោ វេគេនាគន្ត្វា ឩរុម្ហិ បហរិត្វា តំ តត្ថេវ វេទនាប្បត្តំ កត្វា បាតេសិ។ សោ បរិទេវមានោ និបជ្ជិ។ សត្ថា តំ ការណំ បកាសេន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
៩៥.
‘‘ឩរុដ្ឋិ ភគ្គំ វដ្ដិតោ ខារិភារោ, សព្ពញ្ច ភណ្ឌំ ព្រាហ្មណស្ស ភិន្នំ;
ឧភោបិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទតិ, អតិធាវថ ហញ្ញតេ ព្រហ្មចារី’’តិ។
តស្សត្ថោ
បរិព្ពាជកោ ចតុត្ថំ គាថំ អាហ –
៩៦.
‘‘ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, យោ អបូជំ បសំសតិ;
យថាហមជ្ជ បហតោ, ហតោ មេណ្ឌេន ទុម្មតី’’តិ។
តត្ថ អបូជន្តិ អបូជនីយំ។ យថាហមជ្ជាតិ យថា អហំ អជ្ជ អសន្តបគ្គហំ កត្វា ឋិតោ មេណ្ឌេន ទឡ្ហប្បហារេន បហតោ ឯត្ថេវ មារិតោ ទុម្មតីតិ ទុប្បញ្ញោ។ ឯវំ យោ អញ្ញោបិ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ចម្មសាដកោ ឯតរហិ ចម្មសាដកោ អហោសិ, បណ្ឌិតវាណិជោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ចម្មសាដកជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៣២៥] ៥. គោធរាជជាតកវណ្ណនា
សមណំ តំ មញ្ញមានោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុហកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ។ ឥធាបិ ភិក្ខូ តំ ភិក្ខុំ អានេត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ភិក្ខុ កុហកោ’’តិ សត្ថុ ទស្សេសុំ។ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស កុហកោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គោធយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កាយពលេន សម្បន្នោ អរញ្ញេ វសតិ
សោ អាគន្ត្វា តំ បទុដ្ឋិន្ទ្រិយំ ទិស្វា
៩៧.
‘‘សមណំ តំ មញ្ញមានោ, ឧបគច្ឆិមសញ្ញតំ;
សោ មំ ទណ្ឌេន បាហាសិ, យថា អស្សមណោ តថា។
៩៨.
‘‘កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា;
អព្ភន្តរំ តេ គហនំ, ពាហិរំ បរិមជ្ជសី’’តិ។
តត្ថ អសញ្ញតន្តិ អហំ កាយាទីហិ អសញ្ញតំ អស្សមណមេវ សមានំ តំ ‘‘សមណោ ឯសោ’’តិ សមិតបាបតាយ សមណំ មញ្ញមានោ ឧបគច្ឆិំ។ បាហាសីតិ បហរិ។ អជិនសាដិយាតិ ឯកំសំ កត្វា បារុតេន អជិនចម្មេន តុយ្ហំ កោ អត្ថោ។ អព្ភន្តរំ តេ គហនន្តិ តវ សរីរព្ភន្តរំ វិសបូរា វិយ អលាពុ, គូថបូរោ វិយ អាវាដោ, អាសីវិសបូរោ វិយ វម្មិកោ កិលេសគហនំ។ ពាហិរន្តិ កេវលំ ពហិសរីរំ បរិមជ្ជសិ
តំ សុត្វា តាបសោ តតិយំ គាថមាហ –
៩៩.
‘‘ឯហិ គោធ និវត្តស្សុ, ភុញ្ជ សាលីនមោទនំ;
តេលំ លោណញ្ច មេ អត្ថិ, បហូតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ។
តត្ថ បហូតំ មយ្ហ បិប្ផលីតិ ន កេវលំ សាលីនមោទនំ តេលលោណមេវ, ហិង្គុជីរកសិង្គិវេរលសុណមរិចបិប្ផលិប្បភេទំ កដុកភណ្ឌម្បិ មយ្ហំ ពហុ អត្ថិ, តេនាភិសង្ខតំ សាលីនមោទនំ ភុញ្ជាហីតិ។
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១០០.
‘‘ឯស ភិយ្យោ បវេក្ខាមិ, វម្មិកំ សតបោរិសំ;
តេលំ លោណញ្ច កិត្តេសិ, អហិតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ។
តត្ថ បវេក្ខាមីតិ បវិសិស្សាមិ។ អហិតន្តិ យំ ឯតំ តវ កដុកភណ្ឌសង្ខាតំ បិប្ផលិ, ឯតំ មយ្ហំ អហិតំ អសប្បាយន្តិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘អរេ, កូដជដិល, សចេ ឥធ វសិស្សសិ, គោចរគាមេ មនុស្សេហេវ តំ ‘អយំ ចោរោ’តិ គាហាបេត្វា វិប្បការំ បាបេស្សាមិ, សីឃំ បលាយស្សូ’’តិ សន្តជ្ជេសិ។ កូដជដិលោ តតោ បលាយិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កូដជដិលោ អយំ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, គោធរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
គោធរាជជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៣២៦] ៦. កក្ការុជាតកវណ្ណនា
កាយេន យោ នាវហរេតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ។ តស្ស ហិ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា គតស្ស អគ្គសាវកេហិ សទ្ធិំ បរិសាយ បក្កន្តាយ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ។ អថ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ មុសាវាទំ
អតីតេ
ឯវញ្ច បន វត្វា តេសុ ជេដ្ឋកទេវបុត្តោ បឋមំ គាថមាហ –
១០១.
‘‘កាយេន យោ នាវហរេ, វាចាយ ន មុសា ភណេ;
យសោ លទ្ធា ន មជ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ។
តស្សត្ថោ យសោ លទ្ធាតិ ឥស្សរិយញ្ច លភិត្វា យោ ឥស្សរិយមទមត្តោ សតិំ វិស្សជ្ជេត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ, ស វេ ឯវរូបោ ឥមេហិ គុណេហិ យុត្តោ បុគ្គលោ ឥមំ ទិព្ពបុប្ផំ អរហតិ។ តស្មា យោ ឥមេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ, សោ ឥមានិ បុប្ផានិ យាចិតុំ អរហតិ, តស្ស ទស្សាមីតិ។
តំ សុត្វា បុរោហិតោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ ឥមេសុ គុណេសុ ឯកោបិ នត្ថិ, មុសាវាទំ បន វត្វា ឯតានិ បុប្ផានិ គហេត្វា បិឡន្ធិស្សាមិ, ឯវំ មំ មហាជនោ ‘គុណសម្បន្នោ អយ’ន្តិ ជានិស្សតី’’តិ។ សោ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិ បុប្ផានិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិត្វា ទុតិយំ ទេវបុត្តំ យាចិ។ សោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១០២.
‘‘ធម្មេន វិត្តមេសេយ្យ, ន និកត្យា ធនំ ហរេ;
ភោគេ លទ្ធា ន មជ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ។
តស្សត្ថោ – ធម្មេន បរិសុទ្ធាជីវេន សុវណ្ណរជតាទិវិត្តំ បរិយេសេយ្យ។ ន និកត្យាតិ ន វញ្ចនាយ ធនំ ហរេយ្យ, វត្ថាភរណាទិកេ ភោគេ លភិត្វា បមាទំ នាបជ្ជេយ្យ, ឯវរូបោ ឥមានិ បុប្ផានិ អរហតីតិ។
បុរោហិតោ
១០៣.
‘‘យស្ស ចិត្តំ អហាលិទ្ទំ, សទ្ធា ច អវិរាគិនី;
ឯកោ សាទុំ ន ភុញ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ។
តស្សត្ថោ – យស្ស បុគ្គលស្ស ចិត្តំ អហាលិទ្ទំ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ ខិប្បំ ន វិរជ្ជតិ, ថិរមេវ ហោតិ។ សទ្ធា ច អវិរាគិនីតិ កម្មំ វា វិបាកំ វា ឱកប្បនីយស្ស វា បុគ្គលស្ស វចនំ សទ្ទហិត្វា អប្បមត្តកេនេវ ន វិរជ្ជតិ ន ភិជ្ជតិ។ យោ យាចកេ វា អញ្ញេ វា សំវិភាគារហេ បុគ្គលេ ពហិ កត្វា
បុរោហិតោ
១០៤.
‘‘សម្មុខា វា តិរោក្ខា វា, យោ សន្តេ ន បរិភាសតិ;
យថាវាទី តថាការី, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ។
តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ សម្មុខា វា បរម្មុខា វា សីលាទិគុណយុត្តេ សន្តេ ឧត្តមបណ្ឌិតបុរិសេ ន អក្កោសតិ ន បរិភាសតិ, យំ វាចាយ វទតិ, តទេវ កាយេន ករោតិ, សោ ឥមានិ បុប្ផានិ អរហតីតិ។
បុរោហិតោ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិបិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិ។ ចត្តារោ ទេវបុត្តា ចត្តារិ បុប្ផចុម្ពដកានិ បុរោហិតស្ស ទត្វា ទេវលោកមេវ គតា។ តេសំ គតកាលេ បុរោហិតស្ស សីសេ មហតី វេទនា ឧប្បជ្ជិ, តិខិណសិខរេន និម្មថិតំ វិយ ច អយបដ្ដេន បីឡិតំ វិយ ច សីសំ អហោសិ។ សោ វេទនាប្បត្តោ អបរាបរំ បរិវត្តមានោ មហាសទ្ទេន វិរវិ, ‘‘កិមេត’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ មមព្ភន្តរេ អវិជ្ជមានេយេវ គុណេ ‘អត្ថី’តិ មុសាវាទំ កត្វា តេ ទេវបុត្តេ ឥមានិ បុប្ផានិ យាចិំ, ហរថេតានិ មម សីសតោ’’តិ អាហ។ តានិ ហរន្តាបិ ហរិតុំ នាសក្ខិំសុ, អយបដ្ដេន ពទ្ធានិ វិយ អហេសុំ។ អថ នំ ឧក្ខិបិត្វា គេហំ នយិំសុ។ តត្ថ តស្ស វិរវន្តស្ស សត្ត ទិវសា វីតិវត្តា។
រាជា
សត្ថា
កក្ការុជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៣២៧] ៧. កាកវតីជាតកវណ្ណនា
វាតិ ចាយំ តតោ គន្ធោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ តទា ហិ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កស្មា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ? ‘‘កិលេសវសេន, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ភិក្ខុ មាតុគាមោ នាម អរក្ខិយោ, ន សក្កា រក្ខិតុំ, បោរាណកបណ្ឌិតា បន មាតុគាមំ មហាសមុទ្ទមជ្ឈេ សិម្ពលិរុក្ខវិមានេ វសាបេន្តាបិ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ ការេសិ។ កាកវតី នាមស្ស អគ្គមហេសី អហោសិ អភិរូបា ទេវច្ឆរា វិយ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ កុណាលជាតកេ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) អាវិ ភវិស្សតិ។ តទា បនេកោ សុបណ្ណរាជា មនុស្សវេសេន អាគន្ត្វា រញ្ញា សហ ជូតំ កីឡន្តោ កាកវតិយា អគ្គមហេសិយា បដិពទ្ធចិត្តោ តំ អាទាយ សុបណ្ណភវនំ នេត្វា តាយ សទ្ធិំ អភិរមិ។ រាជា ទេវិំ អបស្សន្តោ នដកុវេរំ នាម
១០៥.
‘‘វាតិ
ទូរេ ឥតោ ហិ កាកវតី, យត្ថ មេ និរតោ មនោ’’តិ។
តត្ថ គន្ធោតិ តស្សា ទិព្ពគន្ធវិលិត្តាយ សរីរគន្ធោ។ យត្ថ មេតិ យត្ថ សុបណ្ណភវនេ មម បិយា វសតិ, តតោ ឥមិនា សទ្ធិំ កតកាយសំសគ្គាយ តស្សា ឥមស្ស កាយេន សទ្ធិំ អាគតោ គន្ធោ វាយតីតិ អធិប្បាយោ។ ទូរេ ឥតោតិ ឥមម្ហា ឋានា ទូរេ។ ហិ-ការោ និបាតមត្តោ។ កាកវតីតិ កាកវតី ទេវី។ យត្ថ មេតិ យស្សា ឧបរិ មម មនោ និរតោ។
តំ សុត្វា សុបណ្ណោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១០៦.
‘‘កថំ សមុទ្ទមតរី, កថំ អតរិ កេបុកំ;
កថំ សត្ត សមុទ្ទានិ, កថំ សិម្ពលិមារុហី’’តិ។
តស្សត្ថោ – ត្វំ ឥមំ ជម្ពុទីបសមុទ្ទំ តស្ស បរតោ កេបុកំ នាម នទិំ បព្ពតន្តរេសុ ឋិតានិ សត្ត សមុទ្ទានិ ច កថំ អតរិ, កេនុបាយេន តិណ្ណោ សត្ត សមុទ្ទានិ អតិក្កមិត្វា ឋិតំ អម្ហាកំ ភវនំ សិម្ពលិរុក្ខញ្ច កថំ អារុហីតិ។
តំ
១០៧.
‘‘តយា សមុទ្ទមតរិំ, តយា អតរិ កេបុកំ;
តយា សត្ត សមុទ្ទានិ, តយា សិម្ពលិមារុហិ’’ន្តិ។
តត្ថ តយាតិ តយា ករណភូតេន តវ បត្តន្តរេ និសិន្នោ អហំ សព្ពមេតំ អកាសិន្តិ អត្ថោ។
តតោ
១០៨.
‘‘ធិរត្ថុ មំ មហាកាយំ, ធិរត្ថុ មំ អចេតនំ;
យត្ថ ជាយាយហំ ជារំ, អាវហាមិ វហាមិ ចា’’តិ។
តត្ថ ធិរត្ថុ មន្តិ អត្តានំ គរហន្តោ អាហ។ អចេតនន្តិ មហាសរីរតាយ លហុភាវគរុភាវស្ស អជាននតាយ អចេតនំ។ យត្ថាតិ យស្មា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អហំ អត្តនោ ជាយាយ ជារំ ឥមំ គន្ធព្ពំ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តទា នដកុវេរោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, រាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
កាកវតីជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៣២៨] ៨. អននុសោចិយជាតកវណ្ណនា
ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មតភរិយំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ ភរិយាយ មតាយ ន ន្ហាយិ ន បិវិ ន លិម្បិ ន ភុញ្ជិ, ន កម្មន្តេ បយោជេសិ, អញ្ញទត្ថុ សោកាភិភូតោ អាឡាហនំ គន្ត្វា បរិទេវមានោ វិចរិ។ អព្ភន្តរេ បនស្ស កុដេ បទីបោ វិយ សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឧបនិស្សយោ ជលតិ។ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស មំ ឋបេត្វា អញ្ញោ កោចិ សោកំ នីហរិត្វា សោតាបត្តិមគ្គស្ស ទាយកោ នត្ថិ, ភវិស្សាមិស្ស អវស្សយោ’’តិ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ បច្ឆាសមណំ អាទាយ តស្ស គេហទ្វារំ គន្ត្វា កុដុម្ពិកេន សុតាគមនោ ចូឡពោធិជាតកេ (ជា. ១.១០.៤៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ, អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា មាតាបិតូនំ
តស្មិំ បន កាលេ ឯកោ បុញ្ញវា សត្តោ ព្រហ្មលោកតោ ចវិត្វា កាសិរដ្ឋេយេវ និគមគាមេ អសីតិកោដិវិភវស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ កុមារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ‘‘សម្មិល្លហាសិនី’’តិស្សា នាមំ អកំសុ។ សា សោឡសវស្សកាលេ អភិរូបា អហោសិ បាសាទិកា ទេវច្ឆរប្បដិភាគា សព្ពង្គសម្បន្នា។ តស្សាបិ កិលេសវសេន ចិត្តំ នាម ន ឧប្បន្នបុព្ពំ, អច្ចន្តព្រហ្មចារិនី អហោសិ។ កញ្ចនរូបកំ
អបរភាគេ ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ សោ តេសំ សរីរកិច្ចំ កត្វា សម្មិល្លហាសិនិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, មម កុលសន្តកា អសីតិកោដិយោ, តវ កុលសន្តកា អសីតិកោដិយោតិ ឥមំ ឯត្តកំ ធនំ គហេត្វា ឥមំ កុដុម្ពំ បដិបជ្ជាហិ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘អយ្យបុត្ត, តយិ បព្ពជន្តេ អហម្បិ បព្ពជិស្សាមិ, ន សក្កោមិ តំ ជហិតុ’’ន្តិ
តេសំ តត្ថ វសន្តានំ សុខុមាលាយ បរិព្ពាជិកាយ និរោជំ មិស្សកភត្តំ បរិភុញ្ជន្តិយា លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធោ ឧប្បជ្ជិ។ សា សប្បាយភេសជ្ជំ អលភមានា ទុព្ពលា អហោសិ។ ពោធិសត្តោ ភិក្ខាចារវេលាយ តំ បរិគ្គហេត្វា នគរទ្វារំ នេត្វា ឯកិស្សា សាលាយ ផលកេ និបជ្ជាបេត្វា សយំ ភិក្ខាយ បាវិសិ។ សា តស្មិំ អនិក្ខន្តេយេវ កាលមកាសិ។ មហាជនោ បរិព្ពាជិកាយ រូបសម្បត្តិំ
១០៩.
‘‘ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតី, តេហិ មេ កិំ ភវិស្សតិ;
តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, បិយំ សម្មិល្លហាសិនិំ។
១១០.
‘‘តំ តំ ចេ អនុសោចេយ្យ, យំ យំ តស្ស ន វិជ្ជតិ;
អត្តានមនុសោចេយ្យ, សទា មច្ចុវសំ បតំ។
១១១.
‘‘ន ហេវ ឋិតំ នាសីនំ, ន សយានំ ន បទ្ធគុំ;
យាវ ព្យាតិ និមិសតិ, តត្រាបិ រសតី វយោ។
១១២.
‘‘តត្ថត្តនិ វតប្បទ្ធេ, វិនាភាវេ អសំសយេ;
ភូតំ សេសំ ទយិតព្ពំ, វីតំ អននុសោចិយ’’ន្តិ។
តត្ថ ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតីតិ អយំ ភោតី អម្ហេ ឆឌ្ឌេត្វា ឥទានិ អញ្ញេសំ ពហូនំ មតកសត្តានំ តេហិ មេ កិំ ភវិស្សតីតិ តេហិ មតកសត្តេហិ សទ្ធិំ វត្តមានា ឥទានេវេសា មយ្ហំ កិំ ភវិស្សតិ តស្មាតិ យស្មា ឯសា មតកេសុ សង្ខំ គតា, មយ្ហំ សា ន កិញ្ចិ ហោតិ, តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ។
យំ យំ តស្សាតិ យំ យំ តស្ស អនុសោចនកស្ស សត្តស្ស ន វិជ្ជតិ នត្ថិ, មតំ និរុទ្ធំ, តំ តំ សចេ អនុសោចេយ្យាតិ អត្ថោ។ ‘‘យស្សា’’តិបិ បាឋោ, យំ យំ យស្ស ន វិជ្ជតិ, តំ តំ សោ អនុសោចេយ្យាតិ អត្ថោ។ មច្ចុវសំ បតន្តិ ឯវំ សន្តេ និច្ចំ មច្ចុវសំ បតន្តំ គច្ឆន្តំ អត្តានមេវ អនុសោចេយ្យ, តេនស្ស អសោចនកាលោយេវ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។
តតិយគាថាយ ន ហេវ ឋិតំ នាសីនំ, ន សយានំ ន បទ្ធគុន្តិ កញ្ចិ សត្តំ អាយុសង្ខារោ អនុគច្ឆតីតិ បាឋសេសោ។ តត្ថ បទ្ធគុន្តិ បរិវត្តេត្វា ចរមានំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ សត្តា ចតូសុបិ ឥរិយាបថេសុ បមត្តា វិហរន្តិ, អាយុសង្ខារា បន រត្តិញ្ច ទិវា ច សព្ពិរិយាបថេសុ អប្បមត្តា អត្តនោ ខយគមនកម្មមេវ ករោន្តីតិ។ យាវ ព្យាតីតិ យាវ ឧម្មិសតិ។ អយញ្ហិ តស្មិំ កាលេ វោហារោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាវ ឧម្មិសតិ ច និមិសតិ ច, តត្រាបិ ឯវំ អប្បមត្តកេ កាលេ ឥមេសំ សត្តានំ រសតី វយោ, តីសុ វយេសុ សោ សោ វយោ ហាយតេវ ន វឌ្ឍតីតិ។
តត្ថត្តនិ វតប្បទ្ធេតិ តត្ថ វត អត្តនិ បទ្ធេ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ តស្មិំ វត ឯវំ រសមានេ វយេ អយំ ‘‘អត្តា’’តិ សង្ខ្យំ គតោ អត្តភាវោ បទ្ធោ ហោតិ, វយេន អឌ្ឍោ ឧបឌ្ឍោ អបរិបុណ្ណោវ ហោតិ វិនាភាវេបិ អសំសយេ និស្សំសយេ យំ ភូតំ សេសំ អមតំ ជីវមានំ, តំ ជីវមានមេវ ទយិតព្ពំ បិយាយិតព្ពំ មេត្តាយិតព្ពំ, ‘‘អយំ សត្តោ អរោគោ ហោតុ អព្យាបជ្ជោ’’តិ ឯវំ តស្មិំ មេត្តាភាវនា វីតំ វិគតំ មតំ, តំ អននុសោចិយំ ន អនុសោចិតព្ពន្តិ។
ឯវំ មហាសត្តោ ចតូហិ គាថាហិ អនិច្ចាការំ ទីបេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ។ មហាជនោ បរិព្ពាជិកាយ សរីរកិច្ចំ អកាសិ។ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តមេវ បវិសិត្វា ឈានាភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា
អននុសោចិយជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៣២៩] ៩. កាឡពាហុជាតកវណ្ណនា
យំ អន្នបានស្សាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ហតលាភសក្ការំ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ។ ទេវទត្តេន ហិ តថាគតេ អដ្ឋានកោបំ ពន្ធិត្វា ធនុគ្គហេសុ បយោជិតេសុ នាឡាគិរិវិស្សជ្ជនេន តស្ស ទោសោ បាកដោ ជាតោ។ អថស្ស បដ្ឋបិតានិ ធុវភត្តាទីនិ មនុស្សា ន ករិំសុ, រាជាបិ នំ ន ឱលោកេសិ។ សោ ហតលាភសក្ការោ កុលេសុ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តោ វិចរិ។ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ‘លាភសក្ការំ ឧប្បាទេស្សាមី’តិ ឧប្បន្នម្បិ ថិរំ កាតុំ នាសក្ខី’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ហតលាភសក្ការោ អហោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
១១៣.
‘‘យំ
គច្ឆាម ទានិ វនមេវ រាធ, អសក្កតា ចស្ម ធនញ្ជយាយា’’តិ។
តត្ថ យំ អន្នបានស្សាតិ យំ អន្នបានំ អស្ស រញ្ញោ សន្តិកា។ ឧបយោគត្ថេ វា សាមិវចនំ។ ធនញ្ជយាយាតិ ករណត្ថេ សម្បទានវចនំ, ធនញ្ជយេន។ អសក្កតា ចស្មាតិ អន្នបានំ ន លភាម, ឥមិនា ច ន សក្កតម្ហាតិ អត្ថោ។
តំ សុត្វា រាធោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១១៤.
‘‘លាភោ អលាភោ យសោ អយសោ ច, និន្ទា បសំសា ច សុខញ្ច ទុក្ខំ;
ឯតេ អនិច្ចា មនុជេសុ ធម្មា, មា សោចិ កិំ សោចសិ បោដ្ឋបាទា’’តិ។
តត្ថ យសោតិ ឥស្សរិយបរិវារោ។ អយសោតិ តស្សាភាវោ។ ឯតេតិ ឯតេ អដ្ឋ លោកធម្មា មនុជេសុ អនិច្ចា, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា ហុត្វាបិ
តំ សុត្វា បោដ្ឋបាទោ មក្កដេ ឧសូយំ អបនេតុំ អសក្កោន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
១១៥.
‘‘អទ្ធា តុវំ បណ្ឌិតកោសិ រាធ, ជានាសិ អត្ថានិ អនាគតានិ;
កថំ នុ សាខាមិគំ ទក្ខិសាម, និទ្ធាវិតំ រាជកុលតោវ ជម្ម’’ន្តិ។
តត្ថ កថំ នូតិ កេន នុ ខោ ឧបាយេន។ ទក្ខិសាមាតិ ទក្ខិស្សាម។ និទ្ធាវិតន្តិ និវុដ្ឋាបិតំ និក្កឌ្ឍាបិតំ។ ជម្មន្តិ លាមកំ។
តំ សុត្វា រាធោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១១៦.
‘‘ចាលេតិ កណ្ណំ ភកុដិំ ករោតិ, មុហុំ មុហុំ ភាយយតេ កុមារេ;
សយមេវ តំ កាហតិ កាឡពាហុ, យេនារកា ឋស្សតិ អន្នបានា’’តិ។
តត្ថ ភាយយតេ កុមារេតិ រាជកុមារេ ឧត្រាសេតិ។ យេនារកា ឋស្សតិ អន្នបានាតិ យេន ការណេន
កាឡពាហុបិ កតិបាហេនេវ រាជកុមារានំ បុរតោ ឋត្វា កណ្ណចលនាទីនិ ករោន្តោ កុមារេ ភាយាបេសិ។ តេ ភីតតសិតា វិស្សរមកំសុ។ រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘និក្កឌ្ឍថ ន’’ន្តិ មក្កដំ និក្កឌ្ឍាបេសិ។ សុកានំ លាភសក្ការោ បុន បាកតិកោ អហោសិ។
សត្ថា
កាឡពាហុជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៣៣០] ១០. សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា
សីលំ កិរេវ កល្យាណន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សីលវីមំសកព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ។ ទ្វេបិ វត្ថូនិ ហេដ្ឋា កថិតានេវ។ ឥធ បន ពោធិសត្តោ ពារាណសិរញ្ញោ បុរោហិតោ អហោសិ។ សោ អត្តនោ សីលំ វីមំសន្តោ តីណិ ទិវសានិ ហេរញ្ញិកផលកតោ កហាបណំ គណ្ហិ។ តំ ‘‘ចោរោ’’តិ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ។ សោ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតោ –
១១៧.
‘‘សីលំ កិរេវ កល្យាណំ, សីលំ លោកេ អនុត្តរំ;
បស្ស ឃោរវិសោ នាគោ, សីលវាតិ ន ហញ្ញតី’’តិ។ –
ឥមាយ បឋមគាថាយ សីលំ វណ្ណេត្វា រាជានំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិតុំ គច្ឆតិ។
អថេកស្មិំ ទិវសេ សូនាបណតោ សេនោ មំសបេសិំ គហេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ។ តមញ្ញេ សកុណា បរិវារេត្វា បាទនខតុណ្ឌកាទីហិ បហរន្តិ។ សោ តំ ទុក្ខំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ មំសបេសិំ ឆឌ្ឌេសិ, អបរោ គណ្ហិ។ សោបិ តថេវ វិហេឋិយមានោ ឆឌ្ឌេសិ, អថញ្ញោ គណ្ហិ។ ឯវំ យោ យោ គណ្ហិ, តំ តំ សកុណា អនុពន្ធិំសុ។ យោ យោ ឆឌ្ឌេសិ, សោ សោ សុខិតោ អហោសិ។ ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កាមា នាម មំសបេសូបមា, ឯតេ គណ្ហន្តានំយេវ ទុក្ខំ, វិស្សជ្ជេន្តានំ សុខ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –
១១៨.
‘‘យាវទេវស្សហូ
សង្គម្ម កុលលា លោកេ, ន ហិំសន្តិ អកិញ្ចន’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ
សោ នគរា និក្ខមិត្វា អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ គាមេ សាយំ ឯកស្ស គេហេ និបជ្ជិ។ តត្ថ បន បិង្គលា នាម ទាសី ‘‘អសុកវេលាយ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ ឯកេន បុរិសេន សទ្ធិំ សង្កេតមកាសិ។ សា សាមិកានំ បាទេ
១១៩.
‘‘សុខំ និរាសា សុបតិ, អាសា ផលវតី សុខា;
អាសំ និរាសំ កត្វាន, សុខំ សុបតិ បិង្គលា’’តិ។
តត្ថ ផលវតីតិ យស្សា អាសាយ ផលំ លទ្ធំ ហោតិ, សា តស្ស ផលស្ស សុខតាយ សុខា នាម។ និរាសំ កត្វានាតិ អនាសំ កត្វា ឆិន្ទិត្វា បជហិត្វាតិ អត្ថោ។ បិង្គលាតិ ឯសា បិង្គលទាសី ឥទានិ សុខំ សុបតីតិ។
សោ បុនទិវសេ តតោ គាមា អរញ្ញំ បវិសន្តោ អរញ្ញេ ឯកំ តាបសំ ឈានំ អប្បេត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘ឥធលោកេ ច បរលោកេ ច ឈានសុខតោ ឧត្តរិតរំ សុខំ នាម នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១២០.
‘‘ន សមាធិបរោ អត្ថិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច;
ន បរំ នាបិ អត្តានំ, វិហិំសតិ សមាហិតោ’’តិ។
តត្ថ ន សមាធិបរោតិ សមាធិតោ បរោ អញ្ញោ សុខធម្មោ នាម នត្ថីតិ។
សោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញា ឧប្បាទេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុរោហិតោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា ទសមា។
កុដិទូសកវគ្គោ តតិយោ។
៤. កោកិលវគ្គោ
[៣៣១] ១. កោកិលជាតកវណ្ណនា
យោ វេ កាលេ អសម្បត្តេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោកាលិកំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ តក្ការិយជាតកេ វិត្ថារិតមេវ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចោ ឱវាទកោ អហោសិ, រាជា ពហុភាណី អហោសិ។ ពោធិសត្តោ ‘‘តស្ស ពហុភាណិតំ និសេធេស្សាមី’’តិ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ។ អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានំ គតោ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ, តស្សុបរិ អម្ពរុក្ខោ អត្ថិ។ តត្រេកស្មិំ កាកកុលាវកេ កាឡកោកិលា អត្តនោ អណ្ឌកំ និក្ខិបិត្វា អគមាសិ។ កាកី តំ កោកិលអណ្ឌកំ បដិជគ្គិ, អបរភាគេ តតោ កោកិលបោតកោ និក្ខមិ។ កាកី ‘‘បុត្តោ មេ’’តិ សញ្ញាយ មុខតុណ្ឌកេន គោចរំ អាហរិត្វា តំ បដិជគ្គិ។ សោ អវិរូឡ្ហបក្ខោ អកាលេយេវ កោកិលរវំ រវិ។ កាកី ‘‘អយំ ឥទានេវ តាវ អញ្ញំ រវំ រវតិ
រាជា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘កិមេតំ សហាយា’’តិ? ពោធិសត្តោ ‘‘អហំ រាជានំ និវារេតុំ ឯកំ ឧបមំ បរិយេសាមិ, លទ្ធា ទានិ មេ សា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, អតិមុខរា អកាលេ ពហុភាណិនោ ឯវរូបំ លភន្តិ។ អយំ មហារាជ, កោកិលបោតកោ កាកិយា បុដ្ឋោ អវិរូឡ្ហបក្ខោ អកាលេយេវ កោកិលរវំ រវិ។ អថ នំ កាកី ‘នាយំ មម បុត្តកោ’តិ ញត្វា មុខតុណ្ឌកេន កោដ្ដេត្វា មារេត្វា កុលាវកា បាតេសិ។ មនុស្សា វា ហោន្តុ តិរច្ឆានា វា, អកាលេ ពហុភាណិនោ ឯវរូបំ ទុក្ខំ លភន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១២១.
‘‘យោ វេ កាលេ អសម្បត្តេ, អតិវេលំ បភាសតិ;
ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, កោកិលាយិវ អត្រជោ។
១២២.
‘‘ន
ឯវំ និកដ្ឋេ បាតេតិ, វាចា ទុព្ភាសិតា យថា។
១២៣.
‘‘តស្មា កាលេ អកាលេ វា, វាចំ រក្ខេយ្យ បណ្ឌិតោ;
នាតិវេលំ បភាសេយ្យ, អបិ អត្តសមម្ហិ វា។
១២៤.
‘‘យោ ច កាលេ មិតំ ភាសេ, មតិបុព្ពោ វិចក្ខណោ;
សព្ពេ អមិត្តេ អាទេតិ, សុបណ្ណោ ឧរគាមិវា’’តិ។
តត្ថ កាលេ អសម្បត្តេតិ អត្តនោ វចនកាលេ អសម្បត្តេ។ អតិវេលន្តិ វេលាតិក្កន្តំ កត្វា អតិរេកប្បមាណំ ភាសតិ។ ហលាហលាមិវាតិ ហលាហលំ ឥវ។ និកដ្ឋេតិ តស្មិំយេវ ខណេ អប្បមត្តកេ កាលេ។ តស្មាតិ យស្មា សុនិសិតសត្ថហលាហលវិសតោបិ ខិប្បតរំ ទុព្ភាសិតវចនមេវ កាលេ អកាលេ វាតិ វត្តុំ យុត្តកាលេ ច អកាលេ ច វាចំ រក្ខេយ្យ, អតិវេលំ ន ភាសេយ្យ អបិ អត្តនា សមេ និន្នានាករណេបិ បុគ្គលេតិ អត្ថោ។
មតិបុព្ពោតិ មតិំ បុរេចារិកំ កត្វា កថនេន មតិបុព្ពោ។ វិចក្ខណោតិ ញាណេន វិចារេត្វា អត្ថវិន្ទនបុគ្គលោ វិចក្ខណោ នាម។ ឧរគាមិវាតិ ឧរគំ ឥវ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សុបណ្ណោ សមុទ្ទំ ខោភេត្វា មហាភោគំ ឧរគំ អាទេតិ គណ្ហាតិ, អាទិយិត្វា ច តង្ខណញ្ញេវ នំ សិម្ពលិំ អារោបេត្វា មំសំ ខាទតិ, ឯវមេវ យោ មតិបុព្ពង្គមោ វិចក្ខណោ វត្តុំ យុត្តកាលេ មិតំ ភាសតិ, សោ សព្ពេ អមិត្តេ អាទេតិ គណ្ហាតិ, អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ។
រាជា ពោធិសត្តស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ មិតភាណី អហោសិ, យសញ្ចស្ស វឌ្ឍេត្វា មហន្តតរំ អទាសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កោកិលបោតកោ កោកាលិកោ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
កោកិលជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៣៣២] ២. រថលដ្ឋិជាតកវណ្ណនា
អបិ ហន្ត្វា ហតោ ព្រូតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ បុរោហិតំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ រថេន អត្តនោ ភោគគាមំ គច្ឆន្តោ សម្ពាធេ មគ្គេ រថំ បាជេន្តោ ឯកំ សកដសត្ថំ ទិស្វា ‘‘តុម្ហាកំ សកដំ អបនេថា’’តិ គច្ឆន្តោ សកដេ អនបនីយមានេ កុជ្ឈិត្វា បតោទលដ្ឋិយា បុរិមសកដេ សាកដិកស្ស រថធុរេ បហរិ។ សា រថធុរេ បដិហតា និវត្តិត្វា តស្សេវ នលាដំ បហរិ។ តាវទេវស្ស នលាដេ គណ្ឌោ ឧដ្ឋហិ។ សោ និវត្តិត្វា ‘‘សាកដិកេហិ បហដោម្ហី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ សាកដិកេ បក្កោសាបេត្វា វិនិច្ឆិនន្តា តស្សេវ ទោសំ អទ្ទសំសុ។ អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, រញ្ញោ កិរ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្សេវ វិនិច្ឆយាមច្ចោ អហោសិ។ អថ រញ្ញោ បុរោហិតោ រថេន អត្តនោ ភោគគាមំ គច្ឆន្តោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ។ ឥធ បន តេន រញ្ញោ អារោចិតេ រាជា សយំ វិនិច្ឆយេ និសីទិត្វា សាកដិកេ បក្កោសាបេត្វា កម្មំ អសោធេត្វាវ ‘‘តុម្ហេហិ មម បុរោហិតំ កោដ្ដេត្វា នលាដេ គណ្ឌោ ឧដ្ឋាបិតោ’’តិ វត្វា ‘‘សព្ពស្សហរណំ តេសំ ករោថា’’តិ អាហ។ អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘តុម្ហេ, មហារាជ, កម្មំ អសោធេត្វាវ ឯតេសំ សព្ពស្សំ ហរាបេថ, ឯកច្ចេ បន អត្តនាវ អត្តានំ បហរិត្វាបិ ‘បរេន បហដម្ហា’តិ វទន្តិ, តស្មា អវិចិនិត្វា កាតុំ ន យុត្តំ, រជ្ជំ ការេន្តេន នាម និសាមេត្វា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ។
១២៥.
‘‘អបិ ហន្ត្វា ហតោ ព្រូតិ, ជេត្វា ជិតោតិ ភាសតិ;
បុព្ពមក្ខាយិនោ រាជ, អញ្ញទត្ថុ ន សទ្ទហេ។
១២៦.
‘‘តស្មា បណ្ឌិតជាតិយោ, សុណេយ្យ ឥតរស្សបិ;
ឧភិន្នំ វចនំ សុត្វា, យថា ធម្មោ តថា ករេ។
១២៧.
‘‘អលសោ
រាជា ន សាធុ អនិសម្មការី, យោ បណ្ឌិតោ កោធនោ តំ ន សាធុ។
១២៨.
‘‘និសម្ម
និសម្មការិនោ រាជ, យសោ កិត្តិ ច វឌ្ឍតី’’តិ។
តត្ថ អបិ ហន្ត្វាតិ អបិ ឯកោ អត្តនាវ អត្តានំ ហន្ត្វា ‘‘បរេន បហដោម្ហី’’តិ ព្រូតិ កថេតិ។ ជេត្វា ជិតោតិ សយំ វា បន បរំ ជិត្វា ‘‘អហំ ជិតោម្ហី’’តិ ភាសតិ។ អញ្ញទត្ថូតិ មហារាជ, បុព្ពមេវ រាជកុលំ គន្ត្វា អក្ខាយន្តស្ស បុព្ពមក្ខាយិនោ អញ្ញទត្ថុ ន សទ្ទហេ, ឯកំសេន វចនំ ន សទ្ទហេយ្យ។ តស្មាតិ យស្មា បឋមតរំ អាគន្ត្វា កថេន្តស្ស ឯកំសេន វចនំ ន សទ្ទហាតព្ពំ, តស្មា។ យថា ធម្មោតិ យថា វិនិច្ឆយសភាវោ ឋិតោ, តថា ករេយ្យ។
អសញ្ញតោតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ ទុស្សីលោ។ តំ ន សាធូតិ យំ តស្ស បណ្ឌិតស្ស ញាណវតោ បុគ្គលស្ស អាធានគ្គាហិវសេន ទឡ្ហកោបសង្ខាតំ កោធនំ, តំ ន សាធុ។ នានិសម្មាតិ ន អនិសាមេត្វា។ ទិសម្បតីតិ ទិសានំ បតិ, មហារាជ។ យសោ កិត្តិ ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារោ ចេវ កិត្តិសទ្ទោ ច វឌ្ឍតីតិ។
រាជា ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា ធម្មេន វិនិច្ឆិនិ, ធម្មេន វិនិច្ឆិយមានេ ព្រាហ្មណស្សេវ ទោសោ ជាតោតិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ ឯតរហិ ព្រាហ្មណោវ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
រថលដ្ឋិជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៣៣៣] ៣. បក្កគោធជាតកវណ្ណនា
តទេវ មេ ត្វន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ។ ឥធ បន តេសំ ឧទ្ធារំ សាធេត្វា អាគច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ លុទ្ទកោ ‘‘ឧភោបិ ខាទថា’’តិ ឯកំ បក្កគោធំ អទាសិ។ សោ បុរិសោ ភរិយំ បានីយត្ថាយ បេសេត្វា សព្ពំ គោធំ ខាទិត្វា តស្សា អាគតកាលេ ‘‘ភទ្ទេ, គោធា បលាតា’’តិ អាហ។ ‘‘សាធុ, សាមិ, បក្កគោធាយ បលាយន្តិយា កិំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ? សា ជេតវនេ បានីយំ
អតីតម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសមេវ។ ឥធ បន តេសំ និវត្តន្តានំ អន្តរាមគ្គេ លុទ្ទកោ កិលន្តភាវំ ទិស្វា ‘‘ទ្វេបិ ជនា ខាទថា’’តិ ឯកំ បក្កគោធំ អទាសិ។ រាជធីតា តំ វល្លិយា ពន្ធិត្វា អាទាយ មគ្គំ បដិបជ្ជិ។ តេ ឯកំ សរំ ទិស្វា មគ្គា ឱក្កម្ម អស្សត្ថមូលេ និសីទិំសុ។ រាជបុត្តោ ‘‘គច្ឆ ភទ្ទេ, សរតោ បទុមិនិបត្តេន ឧទកំ អាហរ, មំសំ ខាទិស្សាមា’’តិ អាហ។ សា គោធំ សាខាយ លគ្គេត្វា បានីយត្ថាយ គតា។ ឥតរោ សព្ពំ គោធំ ខាទិត្វា អគ្គនង្គុដ្ឋំ គហេត្វា បរម្មុខោ និសីទិ។ សោ តាយ បានីយំ គហេត្វា អាគតាយ ‘‘ភទ្ទេ, គោធា សាខាយ ឱតរិត្វា វម្មិកំ បាវិសិ, អហំ ធាវិត្វា អគ្គនង្គុដ្ឋំ អគ្គហេសិំ, គហិតដ្ឋានំ ហត្ថេយេវ កត្វា ឆិជ្ជិត្វា ពិលំ បវិដ្ឋា’’តិ អាហ។ ‘‘ហោតុ, ទេវ, បក្កគោធាយ បលាយន្តិយា កិំ ករិស្សាម, ឯហិ គច្ឆាមា’’តិ។ តេ បានីយំ បិវិត្វា ពារាណសិំ អគមំសុ។
រាជបុត្តោ រជ្ជំ បត្វា តំ អគ្គមហេសិដ្ឋានមត្តេ ឋបេសិ, សក្ការសម្មានោ បនស្សា នត្ថិ។ ពោធិសត្តោ តស្សា សក្ការំ ការេតុកាមោ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋត្វា ‘‘ននុ មយំ អយ្យេ តុម្ហាកំ សន្តិកា កិញ្ចិ ន លភាម, កិំ នោ ន ឱលោកេថា’’តិ អាហ។ ‘‘តាត, អហមេវ រញ្ញោ
១២៩.
‘‘តទេវ មេ ត្វំ វិទិតោ, វនមជ្ឈេ រថេសភ;
យស្ស តេ ខគ្គពទ្ធស្ស, សន្នទ្ធស្ស តិរីដិនោ;
អស្សត្ថទុមសាខាយ, បក្កគោធា បលាយថា’’តិ។
តត្ថ តទេវាតិ តស្មិំយេវ កាលេ ‘‘អយំ មយ្ហំ អទាយកោ’’តិ ឯវំ ត្វំ វិទិតោ។ អញ្ញេ បន តវ សភាវំ ន ជានន្តីតិ អត្ថោ។ ខគ្គពទ្ធស្សាតិ ពទ្ធខគ្គស្ស។ តិរីដិនោតិ តិរីដវត្ថនិវត្ថស្ស មគ្គាគមនកាលេ។ បក្កគោធាតិ អង្គារបក្កា គោធា បលាយថាតិ។
ឯវំ
១៣០.
‘‘នមេ នមន្តស្ស ភជេ ភជន្តំ, កិច្ចានុកុព្ពស្ស ករេយ្យ កិច្ចំ;
នានត្ថកាមស្ស ករេយ្យ អត្ថំ, អសម្ភជន្តម្បិ ន សម្ភជេយ្យ។
១៣១.
‘‘ចជេ ចជន្តំ វនថំ ន កយិរា, អបេតចិត្តេន ន សម្ភជេយ្យ;
ទិជោ ទុមំ ខីណផលន្តិ ញត្វា, អញ្ញំ សមេក្ខេយ្យ មហា ហិ លោកោ’’តិ។
តត្ថ នមេ នមន្តស្សាតិ យោ អត្តនិ មុទុចិត្តេន នមតិ, តស្សេវ បដិនមេយ្យ។ កិច្ចានុកុព្ពស្សាតិ អត្តនោ ឧប្បន្នំ កិច្ចំ អនុកុព្ពន្តស្សេវ។ អនត្ថកាមស្សាតិ អវឌ្ឍិកាមស្ស។ វនថំ ន កយិរាតិ អបេតចិត្តេនាតិ អបគតចិត្តេន វិរត្តចិត្តេន។ ន សម្ភជេយ្យាតិ ន សមាគច្ឆេយ្យ។ អញ្ញំ សមេក្ខេយ្យាតិ អញ្ញំ ឱលោកេយ្យ, យថា ទិជោ ខីណផលំ ទុមំ រុក្ខំ ញត្វា អញ្ញំ ផលភរិតំ រុក្ខំ គច្ឆតិ, តថា ខីណរាគំ បុរិសំ ញត្វា អញ្ញំ សសិនេហំ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។
រាជា ពោធិសត្តេ កថេន្តេ ឯវ តស្សា គុណំ សរិត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឯត្តកំ កាលំ តវ គុណំ ន សល្លក្ខេសិំ, បណ្ឌិតស្សយេវ កថាយ សល្លក្ខេសិំ, មម អបរាធំ សហន្តិយា ឥទំ សកលរជ្ជំ តុយ្ហមេវ ទម្មី’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៣២.
‘‘សោ តេ ករិស្សាមិ យថានុភាវំ, កតញ្ញុតំ ខត្តិយេ បេក្ខមានោ;
សព្ពញ្ច តេ ឥស្សរិយំ ទទាមិ, យស្សិច្ឆសី តស្ស តុវំ ទទាមី’’តិ។
តត្ថ សោតិ សោ អហំ។ យថានុភាវន្តិ យថាសត្តិ យថាពលំ។ យស្សិច្ឆសីតិ យស្ស ឥច្ឆសិ, តស្ស ឥទំ រជ្ជំ អាទិំ កត្វា យំ ត្វំ ឥច្ឆសិ, តំ ទទាមីតិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា រាជា ទេវិយា សព្ពិស្សរិយំ អទាសិ, ‘‘ឥមិនាហំ ឯតិស្សា គុណំ សរាបិតោ’’តិ បណ្ឌិតស្សបិ មហន្តំ ឥស្សរិយំ អទាសិ។
សត្ថា
តទា ជយម្បតិកា ឯតរហិ ជយម្បតិកាវ អហេសុំ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
បក្កគោធជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៣៣៤] ៤. រាជោវាទជាតកវណ្ណនា
គវំ ចេ តរមានានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជោវាទំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ តេសកុណជាតកេ (ជា. ២.១៧.១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។ ឥធ បន សត្ថា ‘‘មហារាជ, បោរាណករាជានោបិ បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេន្តា សគ្គបុរំ បូរយមានា គមិំសូ’’តិ វត្វា រញ្ញា យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
តទា ពោធិសត្តោ អរញ្ញតោ បរិបក្កានិ និគ្រោធផលានិ អាហរិត្វា បរិភុញ្ជិ, តានិ ហោន្តិ មធុរានិ ឱជវន្តានិ សក្ខរចុណ្ណសមរសានិ។ សោ រាជានម្បិ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥមំ មហាបុញ្ញ, និគ្រោធបក្កផលំ ខាទិត្វា បានីយំ បិវា’’តិ អាហ។ រាជា តថា កត្វា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, ឥមំ និគ្រោធបក្កំ អតិ វិយ មធុរ’’ន្តិ? ‘‘មហាបុញ្ញ, នូន រាជា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតិ, តេនេតំ មធុរន្តិ។ រញ្ញោ អធម្មិកកាលេ
ពោធិសត្តោបិស្ស តថេវ វត្វា និគ្រោធបក្កំ អទាសិ, តំ តស្ស តិត្តករសំ អហោសិ។ រាជា ‘‘អមធុរំ និរស’’ន្តិ សហ ខេឡេន ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘តិត្តកំ, ភន្តេ’’តិ អាហ។ ពោធិសត្តោ ‘‘មហាបុញ្ញ, នូន រាជា អធម្មិកោ ភវិស្សតិ។ រាជូនញ្ហិ អធម្មិកកាលេ អរញ្ញេ ផលាផលំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ អមធុរំ និរោជំ ជាត’’ន្តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១៣៣.
‘‘គវេ
សព្ពា តា ជិម្ហំ គច្ឆន្តិ, នេត្តេ ជិម្ហំ គតេ សតិ។
១៣៤.
‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;
សោ ចេ អធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;
សព្ពំ រដ្ឋំ ទុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ អធម្មិកោ។
១៣៥.
‘‘គវំ ចេ តរមានានំ, ឧជុំ គច្ឆតិ បុង្គវោ;
សព្ពា គាវី ឧជុំ យន្តិ, នេត្តេ ឧជុំ គតេ សតិ។
១៣៦.
‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;
សោ សចេ ធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;
សព្ពំ រដ្ឋំ សុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ ធម្មិកោ’’តិ។
តត្ថ គវន្តិ គុន្នំ។ តរមានានន្តិ នទិំ ឱតរន្តានំ។ ជិម្ហន្តិ កុដិលំ វង្កំ។ នេត្តេតិ នាយកេ គហេត្វា គច្ឆន្តេ គវជេដ្ឋកេ ឧសភេ បុង្គវេ។ បគេវ ឥតរា បជាតិ ឥតរេ សត្តា បុរេតរមេវ អធម្មំ ចរន្តីតិ អត្ថោ។ ទុខំ សេតីតិ ន កេវលំ សេតិ, ចតូសុបិ ឥរិយាបថេសុ ទុក្ខមេវ វិន្ទតិ។ អធម្មិកោតិ យទិ រាជា ឆន្ទាទិអគតិគមនវសេន អធម្មិកោ ហោតិ។ សុខំ សេតីតិ សចេ
រាជា ពោធិសត្តស្ស ធម្មំ សុត្វា អត្តនោ រាជភាវំ ជានាបេត្វា ‘‘ភន្តេ, បុព្ពេ និគ្រោធបក្កំ អហមេវ មធុរំ កត្វា តិត្តកំ អកាសិំ, ឥទានិ បុន មធុរំ ករិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា នគរំ គន្ត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេន្តោ សព្ពំ បដិបាកតិកំ អកាសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
រាជោវាទជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៣៣៥] ៥. ជម្ពុកជាតកវណ្ណនា
ព្រហា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សីហយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ហិមវន្តេ គុហាយំ វសន្តោ
១៣៧.
‘‘ព្រហា បវឌ្ឍកាយោ សោ, ទីឃទាឋោ ច ជម្ពុក;
ន ត្វំ តត្ថ កុលេ ជាតោ, យត្ថ គណ្ហន្តិ កុញ្ជរ’’ន្តិ។
តត្ថ ព្រហាតិ មហន្តោ។ បវឌ្ឍកាយោតិ ឧទ្ធំ ឧគ្គតកាយោ។ ទីឃទាឋោតិ ទីឃទន្តោ តេហិ ទន្តេហិ តុម្ហាទិសេ បហរិត្វា ជីវិតក្ខយេ យត្ថាតិ យស្មិំ សីហកុលេ ជាតា មត្តវារណំ គណ្ហន្តិ, ត្វំ ន តត្ថ ជាតោ, សិង្គាលកុលេ បន ជាតោសីតិ អត្ថោ។
សិង្គាលោ សីហេន វារិតោយេវ គុហា និក្ខមិត្វា តិក្ខត្តុំ ‘‘ពុក្ក ពុក្កា’’តិ សិង្គាលិកំ នទំ នទិត្វា បព្ពតកូដេ ឋិតោ បព្ពតបាទំ ឱលោកេន្តោ ឯកំ កាឡវារណំ បព្ពតបាទេន អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧល្លង្ឃិត្វា ‘‘តស្ស កុម្ភេ បតិស្សាមី’’តិ បរិវត្តិត្វា បាទមូលេ បតិ។ វារណោ បុរិមបាទំ ឧក្ខិបិត្វា តស្ស មត្ថកេ បតិដ្ឋាបេសិ, សីសំ ភិជ្ជិត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ជាតំ
១៣៨.
‘‘អសីហោ សីហមានេន, យោ អត្តានំ វិកុព្ពតិ;
កោត្ថូវ គជមាសជ្ជ, សេតិ ភូម្យា អនុត្ថុនំ។
១៣៩.
‘‘យសស្សិនោ ឧត្តមបុគ្គលស្ស, សញ្ជាតខន្ធស្ស មហព្ពលស្ស;
អសមេក្ខិយ ថាមពលូបបត្តិំ, ស សេតិ នាគេន ហតោយំ ជម្ពុកោ។
១៤០.
‘‘យោ ចីធ កម្មំ កុរុតេ បមាយ, ថាមព្ពលំ អត្តនិ សំវិទិត្វា;
ជប្បេន មន្តេន សុភាសិតេន, បរិក្ខវា សោ វិបុលំ ជិនាតី’’តិ។
តត្ថ វិកុព្ពតីតិ បរិវត្តេតិ។ កោត្ថូវាតិ សិង្គាលោ វិយ។ អនុត្ថុនន្តិ អនុត្ថុនន្តោ។ ឥទំ
យសស្សិនោតិ ឥស្សរិយវតោ។ ឧត្តមបុគ្គលស្សាតិ កាយពលេន ច ញាណពលេន ច ឧត្តមបុគ្គលស្ស។ សញ្ជាតខន្ធស្សាតិ សុសណ្ឋិតមហាខន្ធស្ស។ មហព្ពលស្សាតិ ថាមពលូបបត្តិន្តិ ឯវរូបស្ស សីហស្ស ថាមសង្ខាតំ ពលញ្ចេវ សីហជាតិសង្ខាតំ ឧបបត្តិញ្ច អជានិត្វា, កាយថាមញ្ច ញាណពលញ្ច សីហឧបបត្តិញ្ច អជានិត្វាតិ អត្ថោ។ ស សេតីតិ អត្តានម្បិ សីហេន សទិសំ មញ្ញមានោ, សោ អយំ ជម្ពុកោ នាគេន ហតោ មតសយនំ សេតិ។
បមាយាតិ បមិនិត្វា ឧបបរិក្ខិត្វា។ ‘‘បមាណា’’តិបិ បាឋោ, អត្តនោ បមាណំ គហេត្វា យោ អត្តនោ បមាណេន កម្មំ កុរុតេតិ អត្ថោ។ ថាមព្ពលន្តិ ថាមសង្ខាតំ ពលំ, កាយថាមញ្ច ញាណពលញ្ចាតិបិ អត្ថោ។ ជប្បេនាតិ ជបេន, អជ្ឈេនេនាតិ អត្ថោ។ មន្តេនាតិ អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ មន្តេត្វា ករណេន។ សុភាសិតេនាតិ សច្ចាទិគុណយុត្តេន អនវជ្ជវចនេន។ បរិក្ខវាតិ សោ វិបុលំ ជិនាតីតិ យោ ឯវរូបោ ហោតិ, យំ កិញ្ចិ កម្មំ កុរុមានោ អត្តនោ ថាមញ្ច ពលញ្ច ញត្វា ជប្បមន្តវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា សុភាសិតំ ភាសន្តោ ករោតិ, សោ វិបុលំ មហន្តំ អត្ថំ ជិនាតិ ន បរិហាយតីតិ។
ឯវំ ពោធិសត្តោ ឥមាហិ តីហិ គាថាហិ ឥមស្មិំ លោកេ កត្តព្ពយុត្តកំ កម្មំ កថេសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សិង្គាលោ ទេវទត្តោ អហោសិ, សីហោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ជម្ពុកជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៣៣៦] ៦. ព្រហាឆត្តជាតកវណ្ណនា
តិណំ តិណន្តិ លបសីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុហកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ បច្ចុប្បន្នវត្ថុ កថិតមេវ។
អតីតេ បន ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ
អថេកទិវសំ ឥសិគណំ អាមន្តេត្វា ‘‘មារិសា, កស្មា មជ្ឈិមទេសំ ន គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘មារិស, មជ្ឈិមទេសេ មនុស្សា នាម
ឆត្តោ និធិឧទ្ធរណមន្តំ ជានាតិ។ សោ តត្ថ វសន្តោ ‘‘កហំ នុ ខោ ឥមិនា មម បិតុ សន្តកំ ធនំ និទហិត’’ន្តិ មន្តំ បរិវត្តេត្វា ឱលោកេន្តោ ឧយ្យានេ និទហិតភាវំ ញត្វា ‘‘ឥទំ ធនំ គហេត្វា មម រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តាបសេ អាមន្តេត្វា ‘‘មារិសា, អហំ កោសលរញ្ញោ បុត្តោ, ពារាណសិរញ្ញា អម្ហាកំ រជ្ជេ គហិតេ អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា ឯត្តកំ កាលំ អត្តនោ ជីវិតំ អនុរក្ខិំ, ឥទានិ កុលសន្តកំ ធនំ លទ្ធំ, អហំ ឯតំ អាទាយ គន្ត្វា អត្តនោ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមិ, តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ អាហ។ ‘‘មយម្បិ តយាវ សទ្ធិំ គមិស្សាមា’’តិ
ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘រញ្ញោ មហន្តោ សោកោ, វិប្បលបន្តោ ចរតិ, ឋបេត្វា ខោ បន មំ នាស្ស អញ្ញោ កោចិ សោកំ វិនោទេតុំ សមត្ថោ, និស្សោកំ នំ ករិស្សាមី’’តិ។ សោ ឯកទិវសំ តេន សទ្ធិំ សុខនិសិន្នោ តស្ស វិប្បលបនកាលេ បឋមំ គាថមាហ –
១៤១.
‘‘តិណំ តិណន្តិ លបសិ, កោ នុ តេ តិណមាហរិ;
កិំ នុ តេ តិណកិច្ចត្ថិ, តិណមេវ បភាសសី’’តិ។
តត្ថ កិំ នុ តេ តិណកិច្ចត្ថីតិ កិំ នុ តវ តិណេន កិច្ចំ កាតព្ពំ អត្ថិ។ តិណមេវ បភាសសីតិ ត្វញ្ហិ កេវលំ ‘‘តិណំ តិណ’’ន្តិ តិណមេវ បភាសសិ, ‘‘អសុកតិណំ នាមា’’តិ ន កថេសិ, តិណនាមំ តាវស្ស កថេហិ ‘‘អសុកតិណំ នាមា’’តិ, មយំ តេ អាហរិស្សាម, អថ បន តេ តិណេនត្ថោ នត្ថិ, និក្ការណា មា វិប្បលបីតិ។
តំ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –
១៤២.
‘‘ឥធាគមា ព្រហ្មចារី, ព្រហា ឆត្តោ ពហុស្សុតោ;
សោ មេ សព្ពំ សមាទាយ, តិណំ និក្ខិប្ប គច្ឆតី’’តិ។
តត្ថ ព្រហាតិ ទីឃោ។ ឆត្តោតិ តស្ស នាមំ។ សព្ពំ សមាទាយាតិ សព្ពំ ធនំ គហេត្វា។ តិណំ និក្ខិប្ប គច្ឆតីតិ ចាដីសុ តិណំ និក្ខិបិត្វា គតោតិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។
តំ
១៤៣.
‘‘ឯវេតំ ហោតិ កត្តព្ពំ, អប្បេន ពហុមិច្ឆតា;
សព្ពំ សកស្ស អាទានំ, អនាទានំ តិណស្ស ចា’’តិ។
តស្សត្ថោ
តំ សុត្វា រាជា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៤៤.
‘‘សីលវន្តោ ន កុព្ពន្តិ, ពាលោ សីលានិ កុព្ពតិ;
អនិច្ចសីលំ ទុស្សីល្យំ, កិំ បណ្ឌិច្ចំ ករិស្សតី’’តិ។
តត្ថ សីលវន្តោតិ យេ សីលសម្បន្នា ព្រហ្មចារយោ, តេ ឯវរូបំ ន កុព្ពន្តិ។ ពាលោ សីលានិ កុព្ពតីតិ ពាលោ បន ទុរាចារោ ឯវរូបានិ អត្តនោ អនាចារសង្ខាតានិ សីលានិ ករោតិ។ អនិច្ចសីលន្តិ អទ្ធុវេន ទីឃរត្តំ អប្បវត្តេន សីលេន សមន្នាគតំ។ ទុស្សីល្យន្តិ ទុស្សីលំ។ កិំ បណ្ឌិច្ចំ ករិស្សតីតិ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ពាហុសច្ចបរិភាវិតំ បណ្ឌិច្ចំ កិំ ករិស្សតិ កិំ សម្បាទេស្សតិ, វិបត្តិមេវស្ស ករិស្សតីតិ។ តំ គរហន្តោ វត្វា សោ តាយ ពោធិសត្តស្ស កថាយ និស្សោកោ ហុត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រហាឆត្តោ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ព្រហាឆត្តជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៣៣៧] ៧. បីឋជាតកវណ្ណនា
ន
អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, អសុកោ កិរ ជានបទោ ភិក្ខុ អតិកាលស្សេវ កុលទ្វារំ គតោ ភិក្ខំ អលភិត្វា កុលានិ បរិភវន្តោ ចរតី’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ត្វំ ភិក្ខុ កុជ្ឈសិ, បុព្ពេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តាបសាបិ តាវ កុលទ្វារំ គន្ត្វា ភិក្ខំ អលភិត្វា ន កុជ្ឈិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អបរភាគេ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ពារាណសិំ បត្វា ឧយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរំ ភិក្ខាយ បាវិសិ។ តទា ពារាណសិសេដ្ឋិ សទ្ធោ ហោតិ បសន្នោ។ ពោធិសត្តោ ‘‘កតរំ កុលឃរំ សទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សេដ្ឋិឃរ’’ន្តិ សុត្វា
១៤៥.
‘‘ន តេ បីឋមទាយិម្ហា, ន បានំ នបិ ភោជនំ;
ព្រហ្មចារិ ខមស្សុ មេ, ឯតំ បស្សាមិ អច្ចយ’’ន្តិ។
តត្ថ ន តេ បីឋមទាយិម្ហាតិ បីឋម្បិ តេ ន ទាបយិម្ហ។
តំ
១៤៦.
‘‘នេវាភិសជ្ជាមិ ន ចាបិ កុប្បេ, ន ចាបិ មេ អប្បិយមាសិ កិញ្ចិ;
អថោបិ មេ អាសិ មនោវិតក្កោ, ឯតាទិសោ នូន កុលស្ស ធម្មោ’’តិ។
តត្ថ នេវាភិសជ្ជាមីតិ នេវ លគ្គាមិ។ ឯតាទិសោតិ ‘‘ឥមស្ស កុលស្ស ឯតាទិសោ នូន សភាវោ, អទាយកវំសោ ឯស ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ មេ មនោវិតក្កោ ឧប្បន្នោ។
តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៤៧.
‘‘ឯសស្មាកំ កុលេ ធម្មោ, បិតុបិតាមហោ សទា;
អាសនំ ឧទកំ បជ្ជំ, សព្ពេតំ និបទាមសេ។
១៤៨.
‘‘ឯសស្មាកំ កុលេ ធម្មោ, បិតុបិតាមហោ សទា;
សក្កច្ចំ ឧបតិដ្ឋាម, ឧត្តមំ វិយ ញាតក’’ន្តិ។
តត្ថ ធម្មោតិ សភាវោ។ បិតុបិតាមហោតិ បិតូនញ្ច បិតាមហានញ្ច សន្តកោ។ ឧទកន្តិ បាទធោវនឧទកំ។ បជ្ជន្តិ បាទមក្ខនតេលំ។ សព្ពេតន្តិ សព្ពំ ឯតំ។ និបទាមសេតិ និការបការា ឧបសគ្គា, ទាមសេតិ អត្ថោ, ទទាមាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥមិនា យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ទាយកវំសោ អម្ហាកំ វំសោតិ ទស្សេតិ។ ឧត្តមំ វិយ ញាតកន្តិ មាតរំ វិយ បិតរំ វិយ ច មយំ ធម្មិកំ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ទិស្វា សក្កច្ចំ សហត្ថេន ឧបដ្ឋហាមាតិ អត្ថោ។
ពោធិសត្តោ បន កតិបាហំ ពារាណសិសេដ្ឋិនោ ធម្មំ ទេសេន្តោ តត្ថ វសិត្វា បុន ហិមវន្តមេវ គន្ត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តទា ពារាណសិសេដ្ឋិ អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
បីឋជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៣៣៨] ៨. ថុសជាតកវណ្ណនា
វិទិតំ ថុសន្តិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អជាតសត្តុំ អារព្ភ កថេសិ។ តស្មិំ កិរ មាតុកុច្ឆិគតេ តស្ស មាតុ កោសលរាជធីតាយ ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទក្ខិណជាណុលោហិតបិវនទោហឡោ ឧប្បជ្ជិត្វា បណ្ឌុ អហោសិ។ សា បរិចារិកាហិ បុច្ឆិតា តាសំ តមត្ថំ អារោចេសិ។ រាជាបិ សុត្វា នេមិត្តកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ទេវិយា កិរ ឯវរូបោ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ, តស្ស កា និប្ផត្តី’’តិ បុច្ឆិ។ នេមិត្តកា ‘‘ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តកសត្តោ តុម្ហេ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតី’’តិ អាហំសុ។ រាជា ‘‘សចេ មម បុត្តោ មំ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតិ, កោ ឯត្ថ ទោសោ’’តិ ទក្ខិណជាណុំ សត្ថេន ផាលាបេត្វា លោហិតំ សុវណ្ណតដ្ដកេន គាហាបេត្វា ទេវិយា បាយេសិ។ សា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ មម កុច្ឆិយំ
រាជា ញត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ មយ្ហំ កិរ បុត្តោ មំ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតិ, ន ខោ បនាហំ អជរោ អមរោ, បុត្តមុខំ បស្សិតុំ មេ ទេហិ, មា ឥតោ បភុតិ ឯវរូបំ កម្មំ អកាសី’’តិ អាហ។ សា តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានំ គន្ត្វា កុច្ឆិំ មទ្ទាបេសិ។ រាជា ញត្វា តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានគមនំ និវារេសិ។ សា បរិបុណ្ណគព្ភា បុត្តំ វិជាយិ។ នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស អជាតស្សេវ បិតុ សត្តុភាវតោ ‘‘អជាតសត្តុ’’ត្វេវ នាមមកំសុ។ តស្មិំ កុមារបរិហារេន វឌ្ឍន្តេ សត្ថា ឯកទិវសំ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវុតោ រញ្ញោ និវេសនំ គន្ត្វា និសីទិ។ រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បណីតេន ខាទនីយភោជនីយេន បរិវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ និសីទិ។ តស្មិំ ខណេ កុមារំ មណ្ឌេត្វា រញ្ញោ អទំសុ។ រាជា ពលវសិនេហេន បុត្តំ គហេត្វា ឩរុម្ហិ និសីទាបេត្វា បុត្តគតេន បេមេន បុត្តមេវ មមាយន្តោ ន ធម្មំ សុណាតិ។ សត្ថា តស្ស បមាទភាវំ ញត្វា ‘‘មហារាជ, បុព្ពេ រាជានោ បុត្តេ អាសង្កមានា បដិច្ឆន្នេ ការេត្វា ‘អម្ហាកំ អច្ចយេន នីហរិត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេយ្យាថា’តិ អាណាបេសុ’’ន្តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខអាចរិយោ ហុត្វា ពហូ រាជកុមារេ ច ព្រាហ្មណកុមារេ ច សិប្បំ វាចេសិ។ ពារាណសិរញ្ញោបិ បុត្តោ សោឡសវស្សកាលេ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តយោ វេទេ ច សព្ពសិប្បានិ ច ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណសិប្បោ អាចរិយំ អាបុច្ឆិ។ អាចរិយោ អង្គវិជ្ជាវសេន តំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ឥមស្ស បុត្តំ និស្សាយ អន្តរាយោ បញ្ញាយតិ, តមហំ អត្តនោ អានុភាវេន ហរិស្សាមី’’តិ
១៤៩.
‘‘វិទិតំ ថុសំ ឧន្ទុរានំ, វិទិតំ បន តណ្ឌុលំ;
ថុសំ ថុសំ វិវជ្ជេត្វា, តណ្ឌុលំ បន ខាទរេ’’តិ។
តត្ថ វិទិតន្តិ កាឡវទ្ទលេបិ អន្ធការេ ឧន្ទុរានំ ថុសោ ថុសភាវេន តណ្ឌុលោ ច តណ្ឌុលភាវេន វិទិតោ បាកដោយេវ។ ឥធ បន លិង្គវិបល្លាសវសេន ‘‘ថុសំ តណ្ឌុល’’ន្តិ វុត្តំ។ ខាទរេតិ ថុសំ ថុសំ វជ្ជេត្វា តណ្ឌុលមេវ ខាទន្តិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត កុមារ, យថា ឧន្ទុរានំ អន្ធការេបិ ថុសោ ថុសភាវេន តណ្ឌុលោ ច តណ្ឌុលភាវេន បាកដោ, តេ ថុសំ វជ្ជេត្វា តណ្ឌុលមេវ ខាទន្តិ, ឯវមេវ មមបិ តវ វិសំ គហេត្វា និសិន្នភាវោ បាកដោតិ។
កុមារោ ‘‘ញាតោម្ហី’’តិ ភីតោ ភត្តបាតិយំ វិសំ បាតេតុំ អវិសហិត្វា ឧដ្ឋាយ រាជានំ វន្ទិត្វា គតោ។ សោ តមត្ថំ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេត្វា ‘‘អជ្ជ តាវម្ហិ ញាតោ, ឥទានិ កថំ មារេស្សាមី’’តិ បុច្ឆិ។ តេ តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានេ បដិច្ឆន្នា ហុត្វា និកណ្ណិកវសេន មន្តយមានា ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ, ខគ្គំ សន្នយ្ហិត្វា មហាឧបដ្ឋានំ គតកាលេ អមច្ចានំ អន្តរេ ឋត្វា រញ្ញោ បមត្តភាវំ ញត្វា ខគ្គេន បហរិត្វា មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ វវត្ថបេសុំ។ កុមារោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា មហាឧបដ្ឋានកាលេ សន្នទ្ធខគ្គោ
១៥០.
‘‘យា
យញ្ចេតំ ឥតិ ចីតិ ច, ឯតម្បិ វិទិតំ មយា’’តិ។
តត្ថ អរញ្ញស្មិន្តិ ឧយ្យានេ។ និកណ្ណិកាតិ កណ្ណមូលេ មន្តនា។ យញ្ចេតំ ឥតិ ចីតិ ចាតិ យញ្ច ឯតំ ឥទានិ មម បហរណោកាសបរិយេសនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត កុមារ, យា ឯសា តវ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេហិ សទ្ធិំ ឧយ្យានេ ច គាមេ ច និកណ្ណិកា មន្តនា, យញ្ចេតំ ឥទានិ មម មារណត្ថាយ ឥតិ ចីតិ ច ករណំ, ឯតម្បិ សព្ពំ មយា ញាតន្តិ។
កុមារោ ‘‘ជានាតិ មេ វេរិភាវំ បិតា’’តិ តតោ បលាយិត្វា ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេសិ។ តេ សត្តដ្ឋ ទិវសេ អតិក្កមិត្វា ‘‘កុមារ, ន តេ បិតា, វេរិភាវំ ជានាតិ, តក្កមត្តេន ត្វំ ឯវំសញ្ញី អហោសិ, មារេហិ ន’’ន្តិ វទិំសុ។ សោ ឯកទិវសំ ខគ្គំ គហេត្វា សោបានមត្ថកេ គព្ភទ្វារេ អដ្ឋាសិ។ រាជា សោបានមត្ថកេ ឋិតោ តតិយំ គាថមាហ –
១៥១.
‘‘ធម្មេន កិរ ជាតស្ស, បិតា បុត្តស្ស មក្កដោ;
ទហរស្សេវ សន្តស្ស, ទន្តេហិ ផលមច្ឆិទា’’តិ។
តត្ថ ធម្មេនាតិ សភាវេន។ បិតា បុត្តស្ស មក្កដោតិ បិតា មក្កដោ បុត្តស្ស មក្កដបោតកស្ស។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អរញ្ញេ ជាតោ មក្កដោ អត្តនោ យូថបរិហរណំ អាសង្កន្តោ តរុណស្ស មក្កដបោតកស្ស ទន្តេហិ ផលំ ឆិន្ទិត្វា បុរិសភាវំ នាសេតិ, តថា តវ អតិរជ្ជកាមស្ស ផលានិ ឧប្បាដាបេត្វា បុរិសភាវំ នាសេស្សាមីតិ។
កុមារោ ‘‘គណ្ហាបេតុកាមោ មំ បិតា’’តិ ភីតោ បលាយិត្វា ‘‘បិតរាម្ហិ សន្តជ្ជិតោ’’តិ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេសិ។ តេ អឌ្ឍមាសមត្តេ វីតិវត្តេ ‘‘កុមារ, សចេ រាជា ជានេយ្យ, ឯត្តកំ កាលំ នាធិវាសេយ្យ, តក្កមត្តេន តយា កថិតំ, មារេហិ
១៥២.
‘‘យមេតំ
យោបាយំ ហេដ្ឋតោ សេតិ, ឯតម្បិ វិទិតំ មយា’’តិ។
តត្ថ បរិសប្បសីតិ ភយេន ឥតោ ចិតោ ច សប្បសិ។ សាសបេតិ សាសបខេត្តេ។ យោបាយន្តិ យោបិ អយំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យម្បិ ឯតំ ត្វំ សាសបវនំ បវិដ្ឋកាណឯឡកោ វិយ ភយេន ឥតោ
កុមារោ ‘‘ញាតោម្ហិ បិតរា, ឥទានិ មំ នាស្សេស្សតី’’តិ ភយប្បត្តោ ហេដ្ឋាសយនា និក្ខមិត្វា ខគ្គំ រញ្ញោ បាទមូលេ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, ទេវា’’តិ បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិ។ រាជា ‘‘ន មយ្ហំ កោចិ កម្មំ ជានាតីតិ ត្វំ ចិន្តេសី’’តិ តំ តជ្ជេត្វា សង្ខលិកពន្ធនេន ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារំ បវេសាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេសិ។ តទា រាជា ពោធិសត្តស្ស គុណំ សល្លក្ខេសិ។ សោ អបរភាគេ កាលមកាសិ, តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា កុមារំ ពន្ធនាគារា នីហរិត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេសុំ។
សត្ថា
ថុសជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៣៣៩] ៩. ពាវេរុជាតកវណ្ណនា
អទស្សនេន មោរស្សាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ហតលាភសក្ការេ តិត្ថិយេ អារព្ភ កថេសិ។ តិត្ថិយា ហិ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ លាភិនោ អហេសុំ, ឧប្បន្នេ បន ពុទ្ធេ ហតលាភសក្ការា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ ជាតា។ តេសំ តំ បវត្តិំ អារព្ភ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ មោរយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វុឌ្ឍិមន្វាយ សោភគ្គប្បត្តោ អរញ្ញេ វិចរិ។ តទា ឯកច្ចេ វាណិជា ទិសាកាកំ គហេត្វា នាវាយ ពាវេរុរដ្ឋំ អគមំសុ។ តស្មិំ កិរ កាលេ ពាវេរុរដ្ឋេ សកុណា នាម នត្ថិ។ អាគតាគតា រដ្ឋវាសិនោ
បុនវារេ តេ វាណិជា ឯកំ មោររាជានំ គហេត្វា យថា អច្ឆរសទ្ទេន វស្សតិ, បាណិប្បហរណសទ្ទេន នច្ចតិ, ឯវំ សិក្ខាបេត្វា ពាវេរុរដ្ឋំ អគមំសុ។ សោ មហាជនេ សន្និបតិតេ នាវាយ ធុរេ ឋត្វា បក្ខេ វិធុនិត្វា មធុរស្សរំ និច្ឆារេត្វា នច្ចិ។ មនុស្សា តំ ទិស្វា សោមនស្សជាតា ‘‘ឯតំ, អយ្យា, សោភគ្គប្បត្តំ សុសិក្ខិតំ សកុណរាជានំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ អាហំសុ។ អម្ហេហិ បឋមំ កាកោ អានីតោ, តំ គណ្ហិត្ថ, ឥទានិ ឯកំ មោររាជានំ អានយិម្ហា, ឯតម្បិ យាចថ, តុម្ហាកំ រដ្ឋេ សកុណំ នាម គហេត្វា អាគន្តុំ ន សក្កាតិ។ ‘‘ហោតុ, អយ្យា, អត្តនោ រដ្ឋេ អញ្ញំ លភិស្សថ, ឥមំ នោ ទេថា’’តិ មូលំ វឌ្ឍេត្វា សហស្សេន គណ្ហិំសុ។ អថ នំ សត្តរតនវិចិត្តេ បញ្ជរេ ឋបេត្វា មច្ឆមំសផលាផលេហិ ចេវ មធុលាជសក្ករបានកាទីហិ ច បដិជគ្គិំសុ, មយូររាជា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ជាតោ, តស្សាគតកាលតោ បដ្ឋាយ កាកស្ស លាភសក្ការោ បរិហាយិ, កោចិ
សត្ថា ទ្វេ វត្ថូនិ ឃដេត្វា សម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –
១៥៣.
‘‘អទស្សនេន
កាកំ តត្ថ អបូជេសុំ, មំសេន ច ផលេន ច។
១៥៤.
‘‘យទា ច សរសម្បន្នោ, មោរោ ពាវេរុមាគមា;
អថ លាភោ ច សក្ការោ, វាយសស្ស អហាយថ។
១៥៥.
‘‘យាវ
តាវ អញ្ញេ អបូជេសុំ, បុថូ សមណព្រាហ្មណេ។
១៥៦.
‘‘យទា ច សរសម្បន្នោ, ពុទ្ធោ ធម្មំ អទេសយិ;
អថ លាភោ ច សក្ការោ, តិត្ថិយានំ អហាយថា’’តិ។
តត្ថ សិខិនោតិ សិខាយ សមន្នាគតស្ស។ មញ្ជុភាណិនោតិ មធុរស្សរស្ស។ អបូជេសុន្តិ អបូជយិំសុ។ មំសេន ច ផលេន ចាតិ នានប្បការេន មំសេន ផលាផលេន ច។ ពាវេរុមាគមាតិ ពាវេរុរដ្ឋំ អាគតោ។ ‘‘ភាវេរូ’’តិបិ បាឋោ។ អហាយថាតិ បរិហីនោ។ ធម្មរាជាតិ នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ បរិសំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា។ បភង្ករោតិ សត្តលោកឱកាសលោកសង្ខារលោកេសុ អាលោកស្ស កតត្តា បភង្ករោ។ សរសម្បន្នោតិ ព្រហ្មស្សរេន សមន្នាគតោ។ ធម្មំ អទេសយីតិ ចតុសច្ចធម្មំ បកាសេសីតិ។
ឥតិ ឥមា ចតស្សោ គាថា ភាសិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កាកោ និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ អហោសិ, មោររាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ពាវេរុជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៣៤០] ១០. វិសយ្ហជាតកវណ្ណនា
អទាសិ ទានានីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា ខទិរង្គារជាតកេ (ជា. ១.១.៤០) វិត្ថារិតមេវ។ ឥធ បន សត្ថា អនាថបិណ្ឌិកំ។ អាមន្តេត្វា ‘‘បោរាណកបណ្ឌិតាបិ គហបតិ ‘ទានំ មា ទទាសី’តិ អាកាសេ ឋត្វា វារេន្តំ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ បដិពាហិត្វា ទានំ អទំសុយេវា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវោ វិសយ្ហោ នាម សេដ្ឋិ ហុត្វា
តទា ទានព្យាវដា អាគន្ត្វា ‘‘សាមិ ទានគ្គំ បច្ឆិន្នំ, ឋបិតឋបិតដ្ឋានេ ន កិញ្ចិ បស្សាមា’’តិ អារោចយិំសុ។ ‘‘ឥតោ បរិព្ពយំ ហរថ, មា ទានំ បច្ឆិន្ទថា’’តិ ភរិយំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ទានំ បវត្តាបេហី’’តិ អាហ។ សា សកលគេហំ វិចិនិត្វា អឌ្ឍមាសកមត្តម្បិ អទិស្វា ‘‘អយ្យ, អម្ហាកំ និវត្ថវត្ថំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កិញ្ចិ ន បស្សាមិ, សកលគេហំ តុច្ឆ’’ន្តិ អាហ។ សត្តរតនគព្ភេសុ ទ្វារំ វិវរាបេត្វា ន កិញ្ចិ អទ្ទស, សេដ្ឋិញ្ច ភរិយញ្ច ឋបេត្វា អញ្ញេ ទាសកម្មករាបិ ន បញ្ញាយិំសុ។ បុន មហាសត្តោ។ ភរិយំ
អថស្ស សត្តមេ ទិវសេ តិណំ អាហរមានស្ស សត្តាហំ និរាហារស្ស អតិសុខុមាលស្ស នលាដេ សូរិយាតបេន បហដមត្តេ អក្ខីនិ ភមិំសុ។ សោ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តោ តិណំ អវត្ថរិត្វា បតិ។ សក្កោ តស្ស កិរិយំ ឧបធារយមានោ វិចរតិ។ សោ តង្ខណញ្ញេវ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –
១៥៧.
‘‘អទាសិ
ឥតោ បរំ ចេ ន ទទេយ្យ ទានំ, តិដ្ឋេយ្យុំ តេ សំយមន្តស្ស ភោគា’’តិ។
តស្សត្ថោ – អម្ភោ វិសយ្ហ ត្វំ ឥតោ បុព្ពេ តវ គេហេ ធនេ វិជ្ជមានេ សកលជម្ពុទីបំ ឧន្នង្គលំ ករិត្វា ទានានិ អទាសិ។ តស្ស ច តេ ឯវំ ទទតោ ភោគានំ ខយធម្មោ ខយសភាវោ អហោសិ, សព្ពំ សាបតេយ្យំ ខីណំ, ឥតោ បរំ ចេបិ ត្វំ ទានំ ន ទទេយ្យ, កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទទេយ្យាសិ, តវ សំយមន្តស្ស អទទន្តស្ស ភោគា តថេវ
មហាសត្តោ
១៥៨.
‘‘អនរិយមរិយេន សហស្សនេត្ត, សុទុគ្គតេនាបិ អកិច្ចមាហុ;
មា វោ ធនំ តំ អហុ ទេវរាជ, យំ ភោគហេតុ វិជហេមុ សទ្ធំ។
១៥៩.
‘‘យេន ឯកោ រថោ យាតិ, យាតិ តេនបរោ រថោ;
បោរាណំ និហិតំ វត្តំ, វត្តតញ្ញេវ វាសវ។
១៦០.
‘‘យទិ ហេស្សតិ ទស្សាម, អសន្តេ កិំ ទទាមសេ;
ឯវំភូតាបិ ទស្សាម, មា ទានំ បមទម្ហសេ’’តិ។
តត្ថ អនរិយន្តិ លាមកំ បាបកម្មំ។ អរិយេនាតិ បរិសុទ្ធាចារេន អរិយេន។ សុទុគ្គតេនាបីតិ សុទលិទ្ទេនាបិ។ អកិច្ចមាហូតិ អកត្តព្ពន្តិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា វទន្តិ, ត្វំ បន មំ អនរិយំ មគ្គំ អារោចេសីតិ អធិប្បាយោ។ វោតិ និបាតមត្តំ។ យំ ភោគហេតូតិ យស្ស ធនស្ស បរិភុញ្ជនហេតុ មយំ ទានសទ្ធំ វិជហេមុ បរិច្ចជេយ្យាម, តំ ធនមេវ មា អហុ, ន នោ តេន ធនេន អត្ថោតិ ទីបេតិ។
រថោតិ យំកិញ្ចិ យានំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន មគ្គេន ឯកោ រថោ យាតិ, អញ្ញោបិ រថោ បោរាណំ និហិតំ វត្តន្តិ យំ មយា បុព្ពេ និហិតំ វត្តំ, តំ មយិ ធរន្តេ វត្តតុយេវ, មា តិដ្ឋតូតិ អត្ថោ។ ឯវំភូតាតិ ឯវំ តិណហារកភូតាបិ មយំ យាវ មា ទានំ បមទម្ហសេតិ។ អទទន្តោ ហិ ទានំ បមជ្ជតិ នាម ន សរតិ ន សល្លក្ខេតិ, អហំ បន ជីវមានោ ទានំ បមុស្សិតុំ ន ឥច្ឆាមិ, តស្មា ទានំ ទស្សាមិយេវាតិ ទីបេតិ។
សក្កោ តំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិមត្ថាយ ទានំ ទទាសី’’តិ បុច្ឆិ។ ពោធិសត្តោ ‘‘នេវ សក្កត្តំ, ន ព្រហ្មត្តំ បត្ថយមានោ, សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តោ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សេដ្ឋិភរិយា រាហុលមាតា អហោសិ, វិសយ្ហោ បន សេដ្ឋិ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
វិសយ្ហជាតកវណ្ណនា ទសមា។
កោកិលវគ្គោ ចតុត្ថោ។
៥. ចូឡកុណាលវគ្គោ
[៣៤១] ១. កណ្ឌរីជាតកវណ្ណនា
នរានមារាមករាសូតិ កុណាលជាតកេ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) អាវិ ភវិស្សតិ។
កណ្ឌរីជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៣៤២] ២. វានរជាតកវណ្ណនា
អសក្ខិំ វត អត្តានន្តិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស វធាយ បរិសក្កនំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ (ជា. អដ្ឋ. ២.២.សុសុមារជាតកវណ្ណនា) ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ។
អតីតេ បន ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ កបិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ គង្គាតីរេ វសិ។ អថេកា អន្តោគង្គាយំ សំសុមារី ពោធិសត្តស្ស ហទយមំសេ ទោហឡំ ឧប្បាទេត្វា
១៦១.
‘‘អសក្ខិំ
ន ទានាហំ បុន តុយ្ហំ, វសំ គច្ឆាមិ វារិជ។
១៦២.
‘‘អលមេតេហិ អម្ពេហិ, ជម្ពូហិ បនសេហិ ច;
យានិ បារំ សមុទ្ទស្ស, វរំ មយ្ហំ ឧទុម្ពរោ។
១៦៣.
‘‘យោ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ន ខិប្បមនុពុជ្ឈតិ;
អមិត្តវសមន្វេតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ។
១៦៤.
‘‘យោ
មុច្ចតេ សត្តុសម្ពាធា, ន ច បច្ឆានុតប្បតី’’តិ។
តត្ថ អសក្ខិំ វតាតិ សមត្ថោ វត អហោសិំ។ ឧទ្ធាតុន្តិ ឧទ្ធរិតុំ។ វារិជាតិ សំសុមារំ អាលបតិ។ យានិ បារំ សមុទ្ទស្សាតិ គង្គំ សមុទ្ទនាមេនាលបន្តោ ‘‘យានិ សមុទ្ទស្ស បារំ គន្ត្វា ខាទិតព្ពានិ, អលំ តេហី’’តិ វទតិ។ បច្ឆា ច អនុតប្បតីតិ ឧប្បន្នំ អត្ថំ ខិប្បំ អជានន្តោ អមិត្តវសំ គច្ឆតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ។
ឥតិ សោ ចតូហិ គាថាហិ លោកិយកិច្ចានំ និប្ផត្តិការណំ កថេត្វា វនសណ្ឌមេវ បាវិសិ។
សត្ថា
វានរជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៣៤៣] ៣. កុន្តិនីជាតកវណ្ណនា
អវសិម្ហ តវាគារេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ គេហេ និវុត្ថំ កុន្តិនីសកុណិកំ អារព្ភ កថេសិ។ សា កិរ រញ្ញោ ទូតេយ្យហារិកា អហោសិ។ ទ្វេ បោតកាបិស្សា អត្ថិ, រាជា តំ សកុណិកំ ឯកស្ស រញ្ញោ បណ្ណំ គាហាបេត្វា បេសេសិ។ តស្សា គតកាលេ
អតីតេ ពារាណសិយំ ពោធិសត្តោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ។ តស្ស និវេសនេ ឯកា កុន្តិនី សកុណិកា ទូតេយ្យហារិកាតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ។ អយំ បន វិសេសោ។ អយំ កុន្តិនី ព្យគ្ឃេន ទារកេ មារាបេត្វា
១៦៥.
‘‘អវសិម្ហ តវាគារេ, និច្ចំ សក្កតបូជិតា,
ត្វមេវ ទានិមករិ, ហន្ទ រាជ វជាមហ’’ន្តិ។
តត្ថ ត្វមេវ ទានិមករីតិ មំ បណ្ណំ គាហាបេត្វា បេសេត្វា អត្តនោ បមាទេន មម បិយបុត្តកេ អរក្ខន្តោ ត្វញ្ញេវ ឥទានិ ឯតំ មម ទោមនស្សការណំ អករិ។ ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ។ រាជាតិ ពោធិសត្តំ អាលបតិ។ វជាមហន្តិ អហំ ហិមវន្តំ គច្ឆាមីតិ។
តំ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –
១៦៦.
‘‘យោ
ឯវំ តំ សម្មតី វេរំ, វស កុន្តិនិ មាគមា’’តិ។
តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ បរេន កតេ កិព្ពិសេ អត្តនោ បុត្តមារណាទិកេ ទារុណេ កម្មេ កតេ បុន អត្តនោ តស្ស បុគ្គលស្ស បដិកតេ បដិកិព្ពិសេ ‘‘បដិកតំ ឯវំ តំ សម្មតី វេរន្តិ ឯត្តកេន តំ វេរំ សម្មតិ វូបសន្តំ ហោតិ, តស្មា វស កុន្តិនិ មាគមាតិ។
តំ សុត្វា កុន្តិនី តតិយំ គាថមាហ –
១៦៧.
‘‘ន កតស្ស ច កត្តា ច, មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន;
ហទយំ នានុជានាតិ, គច្ឆញ្ញេវ រថេសភា’’តិ។
តត្ថ ន កតស្ស ច កត្តា ចាតិ កតស្ស ច អភិភូតស្ស ឧបបីឡិតស្ស បុគ្គលស្ស, ឥទានិ វិភត្តិវិបរិណាមំ កត្វា យោ កត្តា តស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ បុន មិត្តភាវោ នាម ន សន្ធីយតិ ន ឃដីយតីតិ អត្ថោ។ ហទយំ នានុជានាតីតិ តេន ការណេន មម ហទយំ គច្ឆញ្ញេវ រថេសភាតិ តស្មា អហំ មហារាជ គមិស្សាមិយេវាតិ។
តំ សុត្វា រាជា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៦៨.
‘‘កតស្ស ចេវ កត្តា ច, មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន;
ធីរានំ នោ ច ពាលានំ, វស កុន្តិនិ មាគមា’’តិ។
តស្សត្ថោ – កតស្ស ចេវ បុគ្គលស្ស, យោ ច កត្តា តស្ស មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន, សា បន ធីរានំ, នោ ច ពាលានំ។ ធីរានញ្ហិ មេត្តិ ភិន្នាបិ បុន ឃដីយតិ, ពាលានំ បន សកិំ ភិន្នា ភិន្នាវ ហោតិ, តស្មា វស កុន្តិនិ មាគមាតិ។
សកុណិកា ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ន សក្កា មយា ឥធ វសិតុំ សាមី’’តិ រាជានំ វន្ទិត្វា ឧប្បតិត្វា ហិមវន្តមេវ គតា។
សត្ថា
កុន្តិនីជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៣៤៤] ៤. អម្ពជាតកវណ្ណនា
យោ នីលិយំ មណ្ឌយតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អម្ពគោបកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា ជេតវនបច្ចន្តេ អម្ពវនេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា អម្ពេ រក្ខន្តោ បតិតានិ អម្ពបក្កានិ ខាទន្តោ វិចរតិ, អត្តនោ សម្ពន្ធមនុស្សានម្បិ ទេតិ។ តស្មិំ ភិក្ខាចារំ បវិដ្ឋេ អម្ពចោរកា អម្ពានិ បាតេត្វា ខាទិត្វា ច គហេត្វា ច គច្ឆន្តិ។ តស្មិំ ខណេ ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ អចិរវតិយំ ន្ហាយិត្វា វិចរន្តិយោ តំ អម្ពវនំ បវិសិំសុ។ មហល្លកោ អាគន្ត្វា តា ទិស្វា ‘‘តុម្ហេហិ មេ អម្ពានិ ខាទិតានី’’តិ អាហ។ ‘‘ភន្តេ, មយំ ឥទានេវ អាគតា, ន តុម្ហាកំ អម្ពានិ ខាទាមា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ សបថំ ករោថា’’តិ? ‘‘ករោម, ភន្តេ’’តិ សបថំ ករិំសុ។ មហល្លកោ តា សបថំ ការេត្វា លជ្ជាបេត្វា វិស្សជ្ជេសិ។ តស្ស តំ កិរិយំ សុត្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កត្តំ ការេសិ។ តទា ឯកោ កូដជដិលោ ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ នទីតីរេ អម្ពវនេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា អម្ពេ រក្ខន្តោ បតិតានិ អម្ពបក្កានិ ខាទន្តោ សម្ពន្ធមនុស្សានម្បិ ទេន្តោ នានប្បការេន មិច្ឆាជីវេន ជីវិកំ កប្បេន្តោ វិចរតិ។ តទា សក្កោ ទេវរាជា ‘‘កេ នុ ខោ លោកេ មាតាបិតរោ ឧបដ្ឋហន្តិ, កុលេ ជេដ្ឋាបចយនកម្មំ ករោន្តិ, ទានំ ទេន្តិ, សីលំ រក្ខន្តិ, ឧបោសថកម្មំ ករោន្តិ, កេ បព្ពជិតា សមណធម្មេ យុត្តបយុត្តា វិហរន្តិ, កេ អនាចារំ ចរន្តី’’តិ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមំ អម្ពគោបកំ
តទា ពារាណសិតោ ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ តំ អម្ពវនំ បវិសិំសុ។ កូដជដិលោ តា ទិស្វា ‘‘តុម្ហេហិ មេ អម្ពានិ ខាទិតានី’’តិ បលិពុទ្ធិ។ ‘‘ភន្តេ, មយំ ឥទានេវ អាគតា, ន តេ អម្ពានិ ខាទាមា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ សបថំ ករោថា’’តិ? ‘‘កត្វា ច បន គន្តុំ លភិស្សាមា’’តិ? ‘‘អាម, លភិស្សថា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តាសុ ជេដ្ឋិកា សបថំ ករោន្តី បឋមំ គាថមាហ –
១៦៩.
‘‘យោ នីលិយំ មណ្ឌយតិ, សណ្ឌាសេន វិហញ្ញតិ;
តស្ស សា វសមន្វេតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ។
តស្សត្ថោ – យោ បុរិសោ បលិតានំ កាឡវណ្ណករណត្ថាយ នីលផលាទីនិ យោជេត្វា កតំ នីលិយំ មណ្ឌយតិ, នីលកេសន្តរេ ច ឧដ្ឋិតំ
តាបសោ ‘‘ត្វំ ឯកមន្តំ តិដ្ឋាហី’’តិ វត្វា ទុតិយំ សេដ្ឋិធីតរំ សបថំ ការេសិ។ សា សបថំ ករោន្តី ទុតិយំ គាថមាហ –
១៧០.
‘‘វីសំ វា បញ្ចវីសំ វា, ឩនតិំសំវ ជាតិយា;
តាទិសា បតិ មា លទ្ធា, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ។
តស្សត្ថោ – នារិយោ នាម បន្នរសសោឡសវស្សិកកាលេ បុរិសានំ បិយា ហោន្តិ។ យា បន តវ អម្ពានិ អវាហរិ, សា ឯវរូបេ យោព្ពនេ បតិំ អលភិត្វា ជាតិយា វីសំ វា បញ្ចវីសំ វា ឯកេន ទ្វីហិ ឩនតាយ ឩនតិំសំ វា វស្សានិ បត្វា តាទិសា បរិបក្កវយា ហុត្វាបិ បតិំ មា លទ្ធាតិ។
តាយបិ សបថំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតាយ តតិយា តតិយំ គាថមាហ –
១៧១.
‘‘ទីឃំ
សង្កេតេ បតិ មា អទ្ទ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ។
តស្សត្ថោ – យា តេ អម្ពេ អវាហរិ, សា បតិំ បត្ថយមានា តស្ស សន្តិកំ អភិសរណតាយ អភិសារិកា នាម ហុត្វា ឯកិកា អទុតិយា គាវុតទ្វិគាវុតមត្តំ ទីឃំ អទ្ធានំ គច្ឆតុ, គន្ត្វាបិ ច តស្មិំ អសុកដ្ឋានំ នាម អាគច្ឆេយ្យាសីតិ កតេ សង្កេតេ តំ បតិំ មា អទ្ទសាតិ។
តាយបិ សបថំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតាយ ចតុត្ថា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៧២.
‘‘អលង្កតា សុវសនា, មាលិនី ចន្ទនុស្សទា;
ឯកិកា សយនេ សេតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ។ – សា ឧត្តានត្ថាយេវ;
តាបសោ ‘‘តុម្ហេហិ អតិភារិយា សបថា កតា, អញ្ញេហិ អម្ពានិ ខាទិតានិ ភវិស្សន្តិ, គច្ឆថ ទានិ តុម្ហេ’’តិ តា ឧយ្យោជេសិ។ សក្កោ ភេរវរូបារម្មណំ ទស្សេត្វា កូដតាបសំ តតោ បលាបេសិ។
សត្ថា
អម្ពជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៣៤៥] ៥. រាជកុម្ភជាតកវណ្ណនា
វនំ យទគ្គិ ទហតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អលសភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិត្វាបិ អលសោ អហោសិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាយោនិសោមនសិការវត្តបដិវត្តាទីហិ បរិពាហិរោ នីវរណាភិភូតោ។ និសិន្នដ្ឋានាទីសុ ឥរិយាបថេសុ តថា ឯវ ហោតិ។ តស្ស តំ អាលសិយភាវំ អារព្ភ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ នាម ភិក្ខុ ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចរតនំ អហោសិ, ពារាណសិរាជា អាលសិយជាតិកោ អហោសិ។ ពោធិសត្តោ ‘‘រាជានំ បពោធេស្សាមី’’តិ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ។ អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានំ គន្ត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោ ឯកំ រាជកុម្ភំ នាម អាលសិយំ បស្សិ។ តថារូបា កិរ អាលសិយា សកលទិវសំ គច្ឆន្តាបិ ឯកទ្វង្គុលមត្តមេវ គច្ឆន្តិ។ រាជា តំ ទិស្វា ‘‘វយស្ស កោ នាម សោ’’តិ ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ។ មហាសត្តោ ‘‘រាជកុម្ភោ នាមេស, មហារាជ, អាលសិយោ។ ឯវរូបោ ហិ សកលទិវសំ គច្ឆន្តោបិ ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តមេវ គច្ឆតី’’តិ វត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ‘‘អម្ភោ, រាជកុម្ភ, តុម្ហាកំ ទន្ធគមនំ ឥមស្មិំ អរញ្ញេ ទាវគ្គិម្ហិ ឧដ្ឋិតេ កិំ ករោថា’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –
១៧៣.
‘‘វនំ
កថំ ករោសិ បចលក, ឯវំ ទន្ធបរក្កមោ’’តិ។
តត្ថ យទគ្គីតិ យទា អគ្គិ។ បាវកោ កណ្ហវត្តនីតិ អគ្គិនោ វេវចនំ។ បចលកាតិ តំ អាលបតិ។ សោ ហិ ចលន្តោ ចលន្តោ គច្ឆតិ, និច្ចំ វា បចលាយតិ, តស្មា ‘‘បចលកោ’’តិ វុច្ចតិ។ ទន្ធបរក្កមោតិ គរុវីរិយោ។
តំ សុត្វា រាជកុម្ភោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១៧៤.
‘‘ពហូនិ រុក្ខឆិទ្ទានិ, បថព្យា វិវរានិ ច;
តានិ ចេ នាភិសម្ភោម, ហោតិ នោ កាលបរិយាយោ’’តិ។
តស្សត្ថោ – បណ្ឌិត, អម្ហាកំ ឥតោ ឧត្តរិគមនំ នាម នត្ថិ។ ឥមស្មិំ បន អរញ្ញេ រុក្ខឆិទ្ទានិ បថវិយំ វិវរានិ ច ពហូនិ។ យទិ តានិ ន បាបុណាម, ហោតិ នោ កាលបរិយាយោតិ មរណមេវ នោ ហោតីតិ។
តំ
១៧៥.
‘‘យោ
សុក្ខបណ្ណំវ អក្កម្ម, អត្ថំ ភញ្ជតិ អត្តនោ។
១៧៦.
‘‘យោ ទន្ធកាលេ ទន្ធេតិ, តរណីយេ ច តារយិ;
សសីវ រត្តិំ វិភជំ, តស្សត្ថោ បរិបូរតី’’តិ។
តត្ថ ទន្ធកាលេតិ តេសំ តេសំ កម្មានំ សណិកំ កត្តព្ពកាលេ។ តរតីតិ តុរិតតុរិតោ វេគេន តានិ កម្មានិ ករោតិ។ សុក្ខបណ្ណំវាតិ យថា វាតាតបសុក្ខំ តាលបណ្ណំ ពលវា បុរិសោ អក្កមិត្វា ភញ្ជេយ្យ, តត្ថេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករេយ្យ, ឯវំ សោ អត្តនោ អត្ថំ វុទ្ធិំ ភញ្ជតិ។ ទន្ធេតីតិ ទន្ធយតិ ទន្ធកាតព្ពានិ កម្មានិ ទន្ធមេវ ករោតិ។ តារយីតិ តុរិតកាតព្ពានិ កម្មានិ តុរិតោវ ករោតិ។ សសីវ រត្តិំ វិភជន្តិ យថា ចន្ទោ ជុណ្ហបក្ខំ រត្តិំ ជោតយមានោ កាឡបក្ខរត្តិតោ រត្តិំ វិភជន្តោ ទិវសេ ទិវសេ បរិបូរតិ, ឯវំ តស្ស បុរិសស្ស អត្ថោ បរិបូរតីតិ វុត្តំ ហោតិ។
រាជា
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជកុម្ភោ អាលសិយភិក្ខុ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
រាជកុម្ភជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៣៤៦] ៦. កេសវជាតកវណ្ណនា
មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វានាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិស្សាសភោជនំ អារព្ភ កថេសិ។ អនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ គេហេ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ និពទ្ធភត្តំ ហោតិ, គេហំ និច្ចកាលំ
អថេកទិវសំ រញ្ញោ ពហុំ ផលាផលំ អាហរិំសុ។ រាជា ‘‘សង្ឃស្ស ទេថា’’តិ អាហ។ មនុស្សា ភត្តគ្គំ គន្ត្វា ឯកភិក្ខុម្បិ អទិស្វា ‘‘ឯកោ ភិក្ខុបិ នត្ថី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ ‘‘ននុ វេលាយេវ តាវា’’តិ? ‘‘អាម, វេលា, ភិក្ខូ បន តុម្ហាកំ គេហេ ភត្តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ វិស្សាសិកានំ ឧបដ្ឋាកានំ គេហំ គន្ត្វា តេសំ ទត្វា តេហិ ទិន្នំ លូខំ វា បណីតំ វា ភុញ្ជន្តី’’តិ។ រាជា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ បណីតំ, កេន នុ ខោ ការណេន អភុត្វា អញ្ញំ ភុញ្ជន្តិ, សត្ថារំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ។ សត្ថា ‘‘មហារាជ, ភោជនំ នាម វិស្សាសបរមំ, តុម្ហាកំ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិរដ្ឋេ ព្រាម្ហណកុលេ និព្ពត្តិ, ‘‘កប្បកុមារោ’’តិស្ស
កេសវោ
បុន រាជា នារទំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ កេសវស្ស តាបសស្ស បវត្តិំ ជានាហី’’តិ។ សោ គន្ត្វា តំ អរោគំ ទិស្វា ‘‘ភន្តេ, ពារាណសិរាជា បញ្ច វេជ្ជកុលានិ គហេត្វា បដិជគ្គន្តោ តុម្ហេ អរោគេ កាតុំ នាសក្ខិ, កថំ តេ កប្បោ បដិជគ្គី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –
១៧៧.
‘‘មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វាន, សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ;
កថំ នុ ភគវា កេសី, កប្បស្ស រមតិ អស្សមេ’’តិ។
តត្ថ មនុស្សិន្ទន្តិ មនុស្សានំ ឥន្ទំ ពារាណសិរាជានំ។ កថំ នុ ភគវា កេសីតិ កេន នុ ខោ ឧបាយេន អយំ អម្ហាកំ ភគវា កេសវតាបសោ កប្បស្ស អស្សមេ រមតីតិ។
ឯវំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ វិយ កេសវស្ស អភិរតិការណំ បុច្ឆិ។ តំ សុត្វា កេសវោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១៧៨.
‘‘សាទូនិ រមណីយានិ, សន្តិ វក្ខា មនោរមា;
សុភាសិតានិ កប្បស្ស, នារទ រមយន្តិ ម’’ន្តិ។
តត្ថ វក្ខាតិ រុក្ខា។ បាឡិយំ បន ‘‘រុក្ខា’’ត្វេវ លិខិតំ។ សុភាសិតានីតិ កប្បេន កថិតានិ សុភាសិតានិ មំ រមយន្តីតិ អត្ថោ។
ឯវញ្ច
១៧៩.
‘‘សាលីនំ
កថំ សាមាកនីវារំ, អលោណំ ឆាទយន្តិ ត’’ន្តិ។
តត្ថ ភុញ្ជេតិ ភុញ្ជសិ, អយមេវ វា បាឋោ។ ឆាទយន្តីតិ ឆាទយតិ បីណេតិ តោសេតិ។ គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន អនុនាសិកោ កតោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ត្វំ សុចិំ មំសូបសេចនំ រាជកុលេ រាជារហំ សាលិភត្តំ ភុញ្ជសិ, តំ កថមិទំ សាមាកនីវារំ អលោណំ បីណេតិ តោសេតិ, កថំ តេ ឯតំ រុច្ចតីតិ។
តំ សុត្វា កេសវោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៨០.
‘‘សាទុំ វា យទិ វាសាទុំ, អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ;
វិស្សត្ថោ យត្ថ ភុញ្ជេយ្យ, វិស្សាសបរមា រសា’’តិ។
តត្ថ យទិ វាសាទុន្តិ យទិ វា អសាទុំ។ វិស្សត្ថោតិ និរាសង្កោ វិស្សាសបត្តោ ហុត្វា។ យត្ថ ភុញ្ជេយ្យាតិ យស្មិំ និវេសនេ ឯវំ ភុញ្ជេយ្យ, តត្ថ ឯវំ ភុត្តំ យំកិញ្ចិ ភោជនំ សាទុមេវ។ កស្មា? យស្មា វិស្សាសបរមា រសា, វិស្សាសោ បរមោ ឧត្តមោ ឯតេសន្តិ វិស្សាសបរមា រសា។ វិស្សាសសទិសោ ហិ អញ្ញោ រសោ នាម នត្ថិ។ អវិស្សាសិកេន ហិ ទិន្នំ ចតុមធុរម្បិ វិស្សាសិកេន ទិន្នំ អម្ពិលកញ្ជិយំ ន អគ្ឃតីតិ។
នារទោ តស្ស វចនំ សុត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កេសវោ ឥទំ នាម កថេសី’’តិ អាចិក្ខិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, នារទោ សារិបុត្តោ, កេសវោ ពកព្រហ្មា, កប្បោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
កេសវជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៣៤៧] ៧. អយកូដជាតកវណ្ណនា
សព្ពាយសន្តិ មហាកណ្ហជាតកេ (ជា. ១.១២.៦១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ឧគ្គហិតសព្ពសិប្បោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។ តទា មនុស្សា ទេវមង្គលិកា ហុត្វា ពហូ អជេឡកាទយោ
១៨១.
‘‘សព្ពាយសំ កូដមតិប្បមាណំ, បគ្គយ្ហ យោ តិដ្ឋសិ អន្តលិក្ខេ;
រក្ខាយ មេ ត្វំ វិហិតោ នុសជ្ជ, ឧទាហុ មេ ចេតយសេ វធាយា’’តិ។
តត្ថ វិហិតោ នុសជ្ជាតិ វិហិតោ នុ អសិ អជ្ជ។
ពោធិសត្តោ បន យក្ខមេវ បស្សតិ, ន សក្កំ។ យក្ខោ សក្កស្ស ភយេន ពោធិសត្តំ បហរិតុំ ន សក្កោតិ។ សោ ពោធិសត្តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, នាហំ តវ រក្ខណត្ថាយ ឋិតោ, ឥមិនា បន ជលិតេន អយកូដេន បហរិត្វា តំ មារេស្សាមីតិ អាគតោម្ហិ, សក្កស្ស ភយេន តំ បហរិតុំ ន សក្កោមី’’តិ ឯតមត្ថំ ទីបេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១៨២.
‘‘ទូតោ
ឥន្ទោ ច តំ រក្ខតិ ទេវរាជា, តេនុត្តមង្គំ ន តេ ផាលយាមី’’តិ។
តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៨៣.
‘‘សចេ
កាមំ
១៨៤.
‘‘កាមំ កន្ទន្តុ កុម្ភណ្ឌា, សព្ពេ បំសុបិសាចកា;
នាលំ បិសាចា យុទ្ធាយ, មហតី សា វិភិំសិកា’’តិ។
តត្ថ រក្ខសិយា បជាយាតិ រក្ខសិសង្ខាតាយ បជាយ, រក្ខសសត្តានន្តិ អត្ថោ។ កុម្ភណ្ឌាតិ កុម្ភមត្តរហស្សង្គា មហោទរា យក្ខា។ បំសុបិសាចកាតិ សង្ការដ្ឋានេ បិសាចា។ នាលន្តិ បិសាចា នាម មយា សទ្ធិំ យុទ្ធាយ ន សមត្ថា។ មហតី សា វិភិំសិកាតិ យំ បនេតេ យក្ខា សន្និបតិត្វា វិភិំសិកំ ទស្សេន្តិ, សា មហតី វិភិំសិកា ភយការណទស្សនមត្តមេវ មយ្ហំ, ន បនាហំ ភាយាមីតិ អត្ថោ។
សក្កោ យក្ខំ បលាបេត្វា មហាសត្តំ ឱវទិត្វា ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, ឥតោ បដ្ឋាយ តវ រក្ខា មមាយត្តា’’តិ វត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សក្កោ អនុរុទ្ធោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
អយកូដជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៣៤៨] ៨. អរញ្ញជាតកវណ្ណនា
អរញ្ញា គាមមាគម្មាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ថុល្លកុមារិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ចូឡនារទកស្សបជាតកេ (ជា. ១.១៣.៤០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ ភរិយាយ កាលកតាយ បុត្តំ គហេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ បុត្តំ អស្សមបទេ ឋបេត្វា ផលាផលត្ថាយ គច្ឆតិ។ តទា ចោរេសុ បច្ចន្តគាមំ បហរិត្វា ករមរេ គហេត្វា គច្ឆន្តេសុ ឯកា កុមារិកា បលាយិត្វា តំ អស្សមបទំ បត្វា តាបសកុមារំ
១៨៥.
‘‘អរញ្ញា គាមមាគម្ម, កិំសីលំ កិំវតំ អហំ;
បុរិសំ តាត សេវេយ្យំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។
តត្ថ អរញ្ញា គាមមាគម្មាតិ តាត អហំ ឥតោ អរញ្ញតោ មនុស្សបថំ វសនត្ថាយ គតោ វសនគាមំ បត្វា កិំ ករោមីតិ។
អថស្ស បិតា ឱវាទំ ទទន្តោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –
១៨៦.
‘‘យោ តំ វិស្សាសយេ តាត, វិស្សាសញ្ច ខមេយ្យ តេ;
សុស្សូសី ច តិតិក្ខី ច, តំ ភជេហិ ឥតោ គតោ។
១៨៧.
‘‘យស្ស កាយេន វាចាយ, មនសា នត្ថិ ទុក្កដំ;
ឧរសីវ បតិដ្ឋាយ, តំ ភជេហិ ឥតោ គតោ។
១៨៨.
‘‘ហលិទ្ទិរាគំ កបិចិត្តំ, បុរិសំ រាគវិរាគិនំ;
តាទិសំ តាត មា សេវិ, និម្មនុស្សម្បិ ចេ សិយា’’តិ។
តត្ថ យោ តំ វិស្សាសយេតិ យោ បុរិសោ តំ វិស្សាសេយ្យ ន បរិសង្កេយ្យ។ វិស្សាសញ្ច ខមេយ្យ តេតិ យោ ច អត្តនិ កយិរមានំ តវ វិស្សាសំ បត្តោ និរាសង្កោ តំ ខមេយ្យ។ សុស្សូសីតិ យោ ច តវ វិស្សាសវចនំ សោតុមិច្ឆតិ។ តិតិក្ខីតិ យោ ច តយា កតំ អបរាធំ ខមតិ។ តំ ភជេហីតិ តំ បុរិសំ ភជេយ្យាសិ បយិរុបាសេយ្យាសិ។ ឧរសីវ បតិដ្ឋាយាតិ យថា តស្ស ឧរសិ បតិដ្ឋាយ វឌ្ឍិតោ ឱរសបុត្តោ ត្វម្បិ តាទិសោ ឧរសិ បតិដ្ឋិតបុត្តោ វិយ ហុត្វា ឯវរូបំ បុរិសំ ភជេយ្យាសីតិ អត្ថោ។
ហលិទ្ទិរាគន្តិ ហលិទ្ទិរាគសទិសំ អថិរចិត្តំ។ កបិចិត្តន្តិ លហុបរិវត្តិតាយ មក្កដចិត្តំ។ រាគវិរាគិនន្តិ មុហុត្តេនេវ រជ្ជនវិរជ្ជនសភាវំ។ និម្មនុស្សម្បិ ចេ សិយាតិ សចេបិ សកលំ ជម្ពុទីបតលំ កាយទុច្ចរិតាទិវិរហិតស្ស មនុស្សស្ស អភាវេន និម្មនុស្សំ សិយា
តំ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុត្តោ ច កុមារិកា ច ឯតេយេវ អហេសុំ, បិតា តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
អរញ្ញជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៣៤៩] ៩. សន្ធិភេទជាតកវណ្ណនា
នេវ ឥត្ថីសុ សាមញ្ញន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បេសុញ្ញសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកស្មិំ កិរ សមយេ សត្ថា ‘‘ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរន្តី’’តិ សុត្វា តេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ ភណ្ឌនជាតានំ កលហជាតានំ វិវាទាបន្នានំ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរថ, តេន អនុប្បន្នានិ ចេវ ភណ្ឌនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នានិ ច
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស បុត្តោ ហុត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ បិតុ អច្ចយេន ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។ តទា ឯកោ គោបាលកោ អរញ្ញេ គោកុលេសុ គាវោ បដិជគ្គិត្វា អាគច្ឆន្តោ ឯកំ គព្ភិនិំ អសល្លក្ខេត្វា បហាយ អាគតោ។ តស្សា ឯកាយ សីហិយា សទ្ធិំ វិស្សាសោ ឧប្បជ្ជិ។ តា ឧភោបិ ទឡ្ហមិត្តា ហុត្វា ឯកតោ វិចរន្តិ។ អបរភាគេ គាវី វច្ឆកំ, សីហី សីហបោតកំ វិជាយិ។ តេ ឧភោបិ ជនា កុលេន អាគតមេត្តិយា ទឡ្ហមិត្តា ហុត្វា ឯកតោ វិចរន្តិ
វនចរកេ បន ពារាណសិំ គតេ ឯកោ សិង្គាលោ សីហញ្ច ឧសភញ្ច ឧបដ្ឋហិ។ វនចរកោ អរញ្ញំ គន្ត្វា តំ ទិស្វា ‘‘តតិយស្ស ឧប្បន្នភាវំ រញ្ញោ កថេស្សាមី’’តិ នគរំ គតោ។ សិង្គាលោ ចិន្តេសិ ‘‘មយា ឋបេត្វា សីហមំសញ្ច ឧសភមំសញ្ច អញ្ញំ អខាទិតបុព្ពំ នាម នត្ថិ, ឥមេ ភិន្ទិត្វា ឥមេសំ មំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ។ សោ ‘‘អយំ តំ ឯវំ វទតិ, អយំ តំ ឯវំ វទតី’’តិ ឧភោបិ តេ អញ្ញមញ្ញំ ភិន្ទិត្វា ន ចិរស្សេវ កលហំ ការេត្វា មរណាការប្បត្តេ អកាសិ។ វនចរកោបិ គន្ត្វា រញ្ញោ ‘‘តេសំ, ទេវ, តតិយោ ឧប្បន្នោ’’តិ អាហ។ ‘‘កោ សោ’’តិ? ‘‘សិង្គាលោ, ទេវា’’តិ។ រាជា ‘‘សោ ឧភោ មិត្តេ ភិន្ទិត្វា មារាបេស្សតិ, មយំ តេសំ មតកាលេ សម្បាបុណិស្សាមា’’តិ វត្វា រថំ អភិរុយ្ហ វនចរកេន មគ្គទេសកេន គច្ឆន្តោ តេសុ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ កត្វា ជីវិតក្ខយំ បត្តេសុ សម្បាបុណិ។ សិង្គាលោ បន ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឯកវារំ
១៨៩.
‘‘នេវ
អថស្ស សន្ធិភេទស្ស, បស្ស យាវ សុចិន្តិតំ។
១៩០.
‘‘អសិ តិក្ខោវ មំសម្ហិ, បេសុញ្ញំ បរិវត្តតិ;
យត្ថូសភញ្ច សីហញ្ច, ភក្ខយន្តិ មិគាធមា។
១៩១.
‘‘ឥមំ សោ សយនំ សេតិ, យមិមំ បស្សសិ សារថិ;
យោ វាចំ សន្ធិភេទស្ស, បិសុណស្ស និពោធតិ។
១៩២.
‘‘តេ ជនា សុខមេធន្តិ, នរា សគ្គគតារិវ;
យេ វាចំ សន្ធិភេទស្ស, នាវពោធន្តិ សារថី’’តិ។
តត្ថ នេវ ឥត្ថីសូតិ សម្ម សារថិ, ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ជនានំ នេវ ឥត្ថីសុ សាមញ្ញំ អត្ថិ ន អថស្សាតិ ឯវំ កលហការណេ អវិជ្ជមានេបិ អថ ឥមស្ស មិត្តសន្ធិភេទកស្ស ទុដ្ឋសិង្គាលស្ស ‘‘ឧភិន្នំ មំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមេ មារេន្តស្ស បស្ស យាវ សុចិន្តិតំ, សុចិន្តិតំ ជាតន្តិ អធិប្បាយោ។ យត្ថាតិ យស្មិំ បេសុញ្ញេ បរិវត្តមានេ។ ឧសភញ្ច សីហញ្ច មិគាធមា សិង្គាលា ខាទន្តិ, តំ បេសុញ្ញំ មំសម្ហិ តិខិណោ អសិ វិយ មិត្តភាវំ ឆិន្ទន្តមេវ បរិវត្តតីតិ ទីបេតិ។
យមិមំ បស្សសីតិ សម្ម សារថិ, យំ ឥមំ បស្សសិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ មតសយនំ, អញ្ញោបិ យោ បុគ្គលោ សន្ធិភេទស្ស បិសុណស្ស បិសុណវាចំ និពោធតិ គណ្ហាតិ, សោ ឥមំ សយនំ សេតិ, ឯវមេវំ មរតីតិ ទស្សេតិ។ សុខមេធន្តីតិ សុខំ វិន្ទន្តិ លភន្តិ។ នរា សគ្គគតារិវាតិ សគ្គគតា ទិព្ពភោគសមង្គិនោ នរា វិយ តេ សុខំ វិន្ទន្តិ។ នាវពោធន្តីតិ
រាជា
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
សន្ធិភេទជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៣៥០] ១០. ទេវតាបញ្ហជាតកវណ្ណនា
ហន្តិ ហត្ថេហិ បាទេហីតិ អយំ ទេវតាបុច្ឆា ឧមង្គជាតកេ (ជា. ២.២២.៥៩០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។
ទេវតាបញ្ហជាតកវណ្ណនា ទសមា។
ចូឡកុណាលវគ្គោ បញ្ចមោ។
ជាតកុទ្ទានំ
កាលិង្គោ អស្សារោហោ ច, ឯករាជា ច ទទ្ទរោ;
សីលវីមំសសុជាតា, បលាសោ សកុណោ ឆវោ;
សេយ្យោតិ ទស ជាតកា។
បុចិមន្ទោ កស្សបោ ច, ខន្តិវាទី លោហកុម្ភី;
សព្ពមំសលាភី សសោ, មតារោទកណវេរា;
តិត្តិរោ សុច្ចជោ ទស។
កុដិទូសោ ទុទ្ទភាយោ, ព្រហ្មទត្តចម្មសាដកោ;
គោធរាជា ច កក្ការុ, កាកវតី ននុ សោចិយោ;
កាឡពាហុ សីលវីមំសោ ទស។
កោកាលិកោ
ជម្ពុកព្រហាឆត្តោ ច, បីឋថុសា ច ពាវេរុ;
វិសយ្ហសេដ្ឋិ ទសធា។
កិន្នរីវានរកុន្តិនី, អម្ពហារី គជកុម្ភោ;
កេសវាយកូដារញ្ញំ, សន្ធិភេទោ ទេវតាបញ្ហា។
វគ្គុទ្ទានំ –
កាលិង្គោ បុចិមន្ទោ ច, កុដិទូសកកោកិលា;
ចូឡកុណាលវគ្គោតិ, បញ្ចវគ្គា ចតុក្កម្ហិ;
ហោន្តិ បញ្ញាស ជាតកា។
ចតុក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។