។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
ខុទ្ទកនិកាយេ
ជាតក-អដ្ឋកថា
ចតុត្ថោ ភាគោ
១០. ទសកនិបាតោ
[៤៣៩] ១. ចតុទ្វារជាតកវណ្ណនា
ចតុទ្វារមិទំ នគរន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ទុព្ពចភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ បច្ចុប្បន្នវត្ថុ នវកនិបាតស្ស បឋមជាតកេ វិត្ថារិតមេវ។ ឥធ បន សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ទុព្ពចោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘បុព្ពេបិ ត្វំ ភិក្ខុ ទុព្ពចតាយ បណ្ឌិតានំ វចនំ អកត្វា ខុរចក្កំ អាបាទេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
មាតា បនស្ស ‘‘អជ្ជ មេ បុត្តោ ធម្មំ សុត្វា បាតោវ ធម្មកថិកត្ថេរំ អាទាយ អាគមិស្សតី’’តិ យាគុំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បដិយាទេត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា តស្សាគមនំ បដិមានេន្តី តំ ឯកកំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘តាត, ធម្មកថិកោ កេន ន អានីតោ’’តិ វត្វា ‘‘ន មយ្ហំ ធម្មកថិកេន អត្ថោ’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ យាគុំ បិវា’’តិ អាហ។ សោ ‘‘តុម្ហេហិ មយ្ហំ សហស្សំ បដិស្សុតំ, តំ តាវ មេ ទេថ, បច្ឆា បិវិស្សាមី’’តិ អាហ។ ‘‘បិវ, តាត, បច្ឆា ទស្សាមី’’តិ។ ‘‘គហេត្វាវ បិវិស្សាមី’’តិ។ អថស្ស មាតា សហស្សភណ្ឌិកំ បុរតោ ឋបេសិ។ សោ យាគុំ បិវិត្វា សហស្សភណ្ឌិកំ គហេត្វា វោហារំ ករោន្តោ ន ចិរស្សេវ វីសសតសហស្សំ ឧប្បាទេសិ។ អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘នាវំ ឧបដ្ឋបេត្វា វោហារំ ករិស្សាមី’’តិ។ សោ នាវំ ឧបដ្ឋបេត្វា ‘‘អម្ម, អហំ នាវាយ វោហារំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ មាតា ‘‘ត្វំ តាត, ឯកបុត្តកោ, ឥមស្មិំ ឃរេ ធនម្បិ ពហុ, សមុទ្ទោ អនេកាទីនវោ, មា គមី’’តិ និវារេសិ។ សោ ‘‘អហំ គមិស្សាមេវ, ន សក្កា មំ និវារេតុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘អហំ តំ, តាត, វារេស្សាមី’’តិ មាតរា ហត្ថេ គហិតោ ហត្ថំ វិស្សជ្ជាបេត្វា មាតរំ បហរិត្វា បាតេត្វា អន្តរំ កត្វា គន្ត្វា នាវាយ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិ។
នាវា សត្តមេ ទិវសេ មិត្តវិន្ទកំ និស្សាយ សមុទ្ទបិដ្ឋេ និច្ចលា អដ្ឋាសិ។ កាឡកណ្ណិសលាកា ករិយមានា មិត្តវិន្ទកស្សេវ ហត្ថេ តិក្ខត្តុំ បតិ។ អថស្ស ឧឡុម្បំ ទត្វា ‘‘ឥមំ ឯកំ និស្សាយ ពហូ មា នស្សន្តូ’’តិ តំ សមុទ្ទបិដ្ឋេ ខិបិំសុ។ តាវទេវ នាវា ជវេន មហាសមុទ្ទំ បក្ខន្ទិ។ សោបិ ឧឡុម្បេ និបជ្ជិត្វា ឯកំ ទីបកំ បាបុណិ។ តត្ថ ផលិកវិមានេ ចតស្សោ
សោ ‘‘ឥមំ នគរំ បវិសិត្វា រាជា ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ខុរចក្កំ ឧក្ខិបិត្វា សីសេ បច្ចមានំ នេរយិកសត្តំ អទ្ទស។ អថស្ស តំ តស្ស សីសេ ខុរចក្កំ បទុមំ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាសិ។ ឧរេ បញ្ចង្គិកពន្ធនំ ឧរច្ឆទបសាធនំ ហុត្វា សីសតោ គលន្តំ លោហិតំ លោហិតចន្ទនវិលេបនំ វិយ ហុត្វា បរិទេវនសទ្ទោ មធុរសរោ គីតសទ្ទោ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាសិ។ សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភោ បុរិស, ចិរំ តយា បទុមំ ធារិតំ, ទេហិ មេ ឯត’’ន្តិ អាហ។ ‘‘សម្ម, នយិទំ បទុមំ, ខុរចក្កំ ឯត’’ន្តិ។ ‘‘ត្វំ មយ្ហំ អទាតុកាមតាយ ឯវំ វទសី’’តិ។ នេរយិកសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ កម្មំ ខីណំ ភវិស្សតិ, ឥមិនាបិ មយា វិយ មាតរំ បហរិត្វា អាគតេន ភវិតព្ពំ, ទស្សាមិស្ស ខុរចក្ក’’ន្តិ។ អថ នំ ‘‘ឯហិ ភោ, គណ្ហ ឥម’’ន្តិ វត្វា ខុរចក្កំ តស្ស សីសេ ខិបិ, តំ តស្ស មត្ថកំ បិសមានំ ភស្សិ។ តស្មិំ ខណេ មិត្តវិន្ទកោ
១.
‘‘ចតុទ្វារមិទំ
ឱរុទ្ធបដិរុទ្ធោស្មិ, កិំ បាបំ បកតំ មយា។
២.
‘‘សព្ពេ
កិមាធិករណំ យក្ខ, ចក្កាភិនិហតោ អហ’’ន្តិ។
តត្ថ ទឡ្ហបាការន្តិ ថិរបាការំ។ ‘‘ទឡ្ហតោរណ’’ន្តិបិ បាឋោ, ថិរទ្វារន្តិ អត្ថោ។ ឱរុទ្ធបដិរុទ្ធោស្មីតិ អន្តោ កត្វា សមន្តា បាការេន រុទ្ធោ, បលាយនដ្ឋានំ ន បញ្ញាយតិ។ កិំ បាបំ បកតន្តិ កិំ នុ ខោ មយា បាបកម្មំ កតំ។ អបិហិតាតិ ថកិតា។ យថា ទិជោតិ បញ្ជរេ បក្ខិត្តោ សកុណោ វិយ។ កិមាធិករណន្តិ កិំ ការណំ។ ចក្កាភិនិហតោតិ ចក្កេន អភិនិហតោ។
អថស្ស ទេវរាជា ការណំ កថេតុំ ឆ គាថា អភាសិ –
៣.
‘‘លទ្ធា សតសហស្សានិ, អតិរេកានិ វីសតិ;
អនុកម្បកានំ ញាតីនំ, វចនំ សម្ម នាករិ។
៤.
‘‘លង្ឃិំ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិ, សាគរំ អប្បសិទ្ធិកំ;
ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋាហិបិ ច សោឡស។
៥.
‘‘សោឡសាហិ ច ពាត្តិំស, អតិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;
ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ។
៦.
‘‘ឧបរិវិសាលា ទុប្បូរា, ឥច្ឆា វិសដគាមិនី;
យេ ច តំ អនុគិជ្ឈន្តិ, តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោ។
៧.
‘‘ពហុភណ្ឌំ អវហាយ, មគ្គំ អប្បដិវេក្ខិយ;
យេសញ្ចេតំ អសង្ខាតំ, តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោ។
៨.
‘‘កម្មំ
ករេយ្យ វាក្យំ អនុកម្បកានំ, តំ តាទិសំ នាតិវត្តេយ្យ ចក្ក’’ន្តិ។
តត្ថ លទ្ធា សតសហស្សានិ, អតិរេកានិ វីសតីតិ ត្វំ ឧបោសថំ កត្វា មាតុ សន្តិកា សហស្សំ នាករីតិ តេន ធនេន អសន្តុដ្ឋោ នាវាយ សមុទ្ទំ បវិសន្តោ សមុទ្ទេ អាទីនវញ្ច កថេត្វា មាតុយា វារិយមានោបិ អនុកម្បកានំ ញាតីនំ វចនំ ន ករោសិ, សោតាបន្នំ មាតរំ បហរិត្វា អន្តរំ កត្វា និក្ខន្តោយេវាសីតិ ទីបេតិ។
លង្ឃិន្តិ នាវំ ឧល្លង្ឃនសមត្ថំ។ បក្ខន្ទីតិ បក្ខន្ទោសិ។ អប្បសិទ្ធិកន្តិ មន្ទសិទ្ធិំ វិនាសពហុលំ។ ចតុព្ភិ អដ្ឋាតិ អថ នំ និស្សាយ ឋិតាយ នាវាយ ផលកំ ទត្វា សមុទ្ទេ ខិត្តោបិ ត្វំ មាតរំ និស្សាយ ឯកទិវសំ កតស្ស ឧបោសថកម្មស្ស និស្សន្ទេន ផលិកវិមានេ ចតស្សោ ឥត្ថិយោ លភិត្វា តតោ រជតវិមានេ អដ្ឋ, មណិវិមានេ សោឡស, កនកវិមានេ ទ្វត្តិំស អធិគតោសីតិ។ អតិច្ឆំ ចក្កមាសទោតិ អថ ត្វំ យថាលទ្ធេន អសន្តុដ្ឋោ ‘‘អត្រ ឧត្តរិតរំ លភិស្សាមី’’តិ ឯវំ លទ្ធំ លទ្ធំ អតិក្កមនលោភសង្ខាតាយ អតិច្ឆាយ សមន្នាគតត្តា អតិច្ឆោ បាបបុគ្គលោ តស្ស ឧបោសថកម្មស្ស ខីណត្តា ទ្វត្តិំស ឥត្ថិយោ អតិក្កមិត្វា ឥមំ បេតនគរំ អាគន្ត្វា តស្ស មាតុបហារទានអកុសលស្ស និស្សន្ទេន ឥទំ ខុរចក្កំ សម្បត្តោសិ។ ‘‘អត្រិច្ឆ’’ន្តិបិ បាឋោ, អត្រ អត្រ ឥច្ឆមានោតិ អត្ថោ។ ‘‘អត្រិច្ឆា’’តិបិ បាឋោ, អត្រិច្ឆាយាតិ អត្ថោ។ ភមតីតិ តស្ស តេ ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស ឥទំ ចក្កំ មត្ថកំ បិសមានំ ឥទានិ កុម្ភការចក្កំ វិយ មត្ថកេ ភមតីតិ អត្ថោ។
យេ ច តំ អនុគិជ្ឈន្តីតិ តណ្ហា នាមេសា គច្ឆន្តី ឧបរូបរិ វិសាលា ហោតិ, សមុទ្ទោ វិយ ច ទុប្បូរា, រូបាទីសុ តស្ស តស្ស ឥច្ឆនឥច្ឆាយ វិសដគាមិនី, តំ ឯវរូបំ តណ្ហំ យេ ច អនុគិជ្ឈន្តិ គិទ្ធា គធិតា ហុត្វា បុនប្បុនំ អល្លីយន្តិ។ តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោតិ តេ ឯវំ បច្ចន្តា ខុរចក្កំ ធារេន្តិ។ ពហុភណ្ឌន្តិ មាតាបិតូនំ សន្តកំ ពហុធនំ ឱហាយ។ មគ្គន្តិ គន្តព្ពំ អប្បសិទ្ធិកំ សមុទ្ទមគ្គំ អបច្ចវេក្ខិត្វា យថា ត្វំ បដិបន្នោ, ឯវមេវ អញ្ញេសម្បិ យេសញ្ចេតំ អសង្ខាតំ អវីមំសិតំ, តេ យថា ត្វំ តថេវ តណ្ហាវសិកា ហុត្វា ធនំ បហាយ គមនមគ្គំ អនបេក្ខិត្វា បដិបន្នា ចក្កធារិនោ ហោន្តិ។ កម្មំ សមេក្ខេតិ តស្មា បណ្ឌិតោ បុរិសោ អត្តនា កត្តព្ពកម្មំ ‘‘សទោសំ នុ ខោ, និទ្ទោស’’ន្តិ សមេក្ខេយ្យ វិបុលញ្ច ភោគន្តិ អត្តនោ ធម្មលទ្ធំ ធនរាសិម្បិ សមេក្ខេយ្យ។ នាតិវត្តេយ្យាតិ តំ តាទិសំ បុគ្គលំ ឥទំ ចក្កំ ន អតិវត្តេយ្យ នាវត្ថរេយ្យ។ ‘‘នាតិវត្តេតី’’តិបិ បាឋោ, នាវត្ថរតីតិ អត្ថោ។
តំ
៩.
‘‘កីវចិរំ នុ មេ យក្ខ, ចក្កំ សិរសិ ឋស្សតិ;
កតិ វស្សសហស្សានិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។
អថស្ស កថេន្តោ មហាសត្តោ ទសមំ គាថមាហ –
១០.
‘‘អតិសរោ បច្ចសរោ, មិត្តវិន្ទ សុណោហិ មេ;
ចក្កំ តេ សិរសិ មាវិទ្ធំ, ន តំ ជីវំ បមោក្ខសី’’តិ។
តត្ថ អតិសរោតិ អតិសរីតិបិ អតិសរោ, អតិសរិស្សតីតិបិ អតិសរោ។ បច្ចសរោតិ តស្សេវ វេវចនំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម មិត្តវិន្ទក, សុណោហិ មេ វចនំ, ត្វញ្ហិ អតិទារុណស្ស កម្មស្ស កតត្តា អតិសរោ, តស្ស បន ន សក្កា វស្សគណនាយ វិបាកោ បញ្ញាបេតុន្តិ អបរិមាណំ អតិមហន្តំ វិបាកទុក្ខំ សរិស្សសិ បដិបជ្ជិស្សសីតិ អតិសរោ។ តេន តេ ‘‘ឯត្តកានិ វស្សសហស្សានី’’តិ វត្តុំ ន សក្កោមិ។ សិរសិមាវិទ្ធន្តិ យំ បន តេ ឥទំ ចក្កំ សិរស្មិំ អាវិទ្ធំ កុម្ភការចក្កមិវ ភមតិ។ ន តំ ជីវំ បមោក្ខសីតិ តំ ត្វំ យាវ តេ កម្មវិបាកោ ន ខីយតិ, តាវ ជីវមានោ ន បមោក្ខសិ, កម្មវិបាកេ បន ខីណេ ឥទំ ចក្កំ បហាយ យថាកម្មំ គមិស្សសីតិ។
ឥទំ វត្វា ទេវបុត្តោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ គតោ, ឥតរោបិ មហាទុក្ខំ បដិបជ្ជិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មិត្តវិន្ទកោ អយំ ទុព្ពចភិក្ខុ អហោសិ, ទេវរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ចតុទ្វារជាតកវណ្ណនា បឋមា។
[៤៤០] ២. កណ្ហជាតកវណ្ណនា
កណ្ហោ វតាយំ បុរិសោតិ ឥទំ សត្ថា កបិលវត្ថុំ ឧបនិស្សាយ និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ សិតបាតុកម្មំ អារព្ភ កថេសិ។ តទា កិរ សត្ថា សាយន្ហសមយេ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិយំ ឯកេន អសីតិកោដិវិភវេន អបុត្តកេន ព្រាហ្មណេន សីលំ សមាទិយិត្វា បុត្តេ បត្ថិតេ ពោធិសត្តោ តស្ស ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ។ កាឡវណ្ណត្តា បនស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘កណ្ហកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ។ សោ សោឡសវស្សកាលេ មណិបដិមា វិយ សោភគ្គប្បត្តោ ហុត្វា បិតរា សិប្បុគ្គហណត្ថាយ បេសិតោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គហេត្វា បច្ចាគច្ឆិ។ អថ នំ បិតា អនុរូបេន ទារេន សំយោជេសិ។ សោ អបរភាគេ មាតាបិតូនំ អច្ចយេន សព្ពិស្សរិយំ បដិបជ្ជិ។ អថេកទិវសំ រតនកោដ្ឋាគារានិ វិលោកេត្វា វរបល្លង្កមជ្ឈគតោ សុវណ្ណបដ្ដំ អាហរាបេត្វា ‘‘ឯត្តកំ ធនំ អសុកេន ឧប្បាទិតំ, ឯត្តកំ អសុកេនា’’តិ បុព្ពញាតីហិ សុវណ្ណបដ្ដេ លិខិតានិ អក្ខរានិ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘យេហិ ឥមំ ធនំ ឧប្បាទិតំ, តេ ន បញ្ញាយន្តិ, ធនមេវ បញ្ញាយតិ, ឯកោបិ ឥទំ ធនំ គហេត្វា គតោ នាម នត្ថិ, ន ខោ បន សក្កា ធនភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា បរលោកំ គន្តុំ។ បញ្ចន្នំ វេរានំ សាធារណភាវេន ហិ អសារស្ស ធនស្ស ទានំ សារោ, ពហុរោគសាធារណភាវេន អសារស្ស សរីរស្ស សីលវន្តេសុ អភិវាទនាទិកម្មំ សារោ, អនិច្ចាភិភូតភាវេន អសារស្ស
សោ អាសនា វុដ្ឋាយ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា រាជានំ អាបុច្ឆិត្វា មហាទានំ បវត្តេសិ។ យាវ សត្តមា ទិវសា ធនំ អបរិក្ខីយមានំ
សោ ឯកទិវសំ បុព្ពណ្ហសមយេ តស្ស រុក្ខស្ស បក្កានិ ផលានិ គណ្ហិ, គណ្ហន្តោ បន លោលុប្បចារេន ឧដ្ឋាយ អញ្ញស្មិំ បទេសេ ន គណ្ហាតិ, យថានិសិន្នោវ ហត្ថំ បសារេត្វា ហត្ថប្បសារណដ្ឋានេ ឋិតានិ ផលានិ សំហរតិ, តេសុបិ មនាបាមនាបំ អវិចិនិត្វា សម្បត្តសម្បត្តមេវ គណ្ហាតិ។ ឯវំ បរមសន្តុដ្ឋស្ស តស្ស សីលតេជេន សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ តំ កិរ សក្កស្ស អាយុក្ខយេន វា ឧណ្ហំ ហោតិ បុញ្ញក្ខយេន
១១.
‘‘កណ្ហោ វតាយំ បុរិសោ, កណ្ហំ ភុញ្ជតិ ភោជនំ;
កណ្ហេ ភូមិបទេសស្មិំ, ន មយ្ហំ មនសោ បិយោ’’តិ។
តត្ថ កណ្ហោតិ កាឡវណ្ណោ។ ភោជនន្តិ រុក្ខផលភោជនំ។
កណ្ហោ
១២.
‘‘ន កណ្ហោ តចសា ហោតិ, អន្តោសារោ ហិ ព្រាហ្មណោ;
យស្មិំ បាបានិ កម្មានិ, ស វេ កណ្ហោ សុជម្បតី’’តិ។
តត្ថ តចសាតិ តចេន កណ្ហោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ។ អន្តោសារោតិ អព្ភន្តរេ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសារេហិ សមន្នាគតោ។ ឯវរូបោ ហិ ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ នាម ហោតិ។ ស វេតិ យស្មិំ បន បាបានិ កម្មានិ អត្ថិ, សោ យត្ថ កត្ថចិ កុលេ ជាតោបិ យេន កេនចិ សរីរវណ្ណេន សមន្នាគតោបិ កាឡកោវ។
ឯវញ្ច បន វត្វា ឥមេសំ សត្តានំ កណ្ហភាវករានិ បាបកម្មានិ ឯកវិធាទិភេទេហិ វិត្ថារេត្វា សព្ពានិបិ តានិ គរហិត្វា សីលាទយោ គុណេ បសំសិត្វា អាកាសេ ចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ
១៣.
‘‘ឯតស្មិំ
វរំ ព្រាហ្មណ តេ ទម្មិ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសី’’តិ។
តត្ថ ឯតស្មិន្តិ យំ ឥទំ តយា សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន វិយ សុលបិតំ, តស្មិំ សុលបិតេ តុម្ហាកមេវ អនុច្ឆវិកត្តា បតិរូបេ សុភាសិតេ យំ កិញ្ចិ មនសា ឥច្ឆសិ, សព្ពំ តេ យំ វរំ ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ, តំ ទម្មីតិ អត្ថោ។
តំ សុត្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ កិំ នុ ខោ អត្តនោ អវណ្ណេ កថិតេ កុជ្ឈិស្សតិ, នោតិ មំ វីមំសន្តោ មយ្ហំ ឆវិវណ្ណញ្ច ភោជនញ្ច វសនដ្ឋានញ្ច គរហិត្វា ឥទានិ មយ្ហំ អកុទ្ធភាវំ ញត្វា បសន្នចិត្តោ វរំ ទេតិ, មំ ខោ បនេស ‘សក្កិស្សរិយព្រហ្មិស្សរិយានំ អត្ថាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតី’តិបិ មញ្ញេយ្យ, តត្រស្ស និក្កង្ខភាវត្ថំ មយ្ហំ បរេសុ កោធោ វា ទោសោ វា មា ឧប្បជ្ជតុ, បរសម្បត្តិយំ លោភោ វា បរេសុ សិនេហោ វា មា ឧប្បជ្ជតុ, មជ្ឈត្តោវ ភវេយ្យន្តិ ឥមេ មយា ចត្តារោ វរេ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ សោ តស្ស និក្កង្ខភាវត្ថាយ ចត្តារោ វរេ គណ្ហន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
១៤.
‘‘វរញ្ចេ
សុនិក្កោធំ សុនិទ្ទោសំ, និល្លោភំ វុត្តិមត្តនោ;
និស្នេហមភិកង្ខាមិ, ឯតេ មេ ចតុរោ វរេ’’តិ។
តត្ថ វរញ្ចេ មេ អទោ សក្កាតិ សចេ ត្វំ មយ្ហំ វរំ អទាសិ។ សុនិក្កោធន្តិ អកុជ្ឈនវសេន សុដ្ឋុ និក្កោធំ។ សុនិទ្ទោសន្តិ អទុស្សនវសេន សុដ្ឋុ និទ្ទោសំ។ និល្លោភន្តិ បរសម្បត្តីសុ និល្លោភំ។ វុត្តិមត្តនោតិ ឯវរូបំ អត្តនោ វុត្តិំ។ និស្នេហន្តិ បុត្តធីតាទីសុ វា សវិញ្ញាណកេសុ ធនធញ្ញាទីសុ វា អវិញ្ញាណកេសុ អត្តនោ សន្តកេសុបិ និស្នេហំ អបគតលោភំ។ អភិកង្ខាមីតិ ឯវរូបំ ឥមេហិ ចតូហង្គេហិ សមន្នាគតំ អត្តនោ វុត្តិំ អភិកង្ខាមិ។ ឯតេ មេ ចតុរោ វរេតិ ឯតេ និក្កោធាទិកេ ចតុរោ មយ្ហំ វរេ ទេហីតិ។
កិំ បនេស ន ជានាតិ ‘‘យថា ន សក្កា សក្កស្ស សន្តិកេ វរំ គហេត្វា វរេន កោធាទយោ ហនិតុ’’ន្តិ។ នោ ន ជានាតិ, សក្កេ ខោ បន វរំ
១៥.
‘‘កិំនុ កោធេ វា ទោសេ វា, លោភេ ស្នេហេ ច ព្រាហ្មណ;
អាទីនវំ ត្វំ បស្សសិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។
តស្សត្ថោ – ព្រាហ្មណ កិំ នុ ខោ ត្វំ កោធេ ទោសេ លោភេ ស្នេហេ ច អាទីនវំ បស្សសិ, តំ តាវ មេ បុច្ឆិតោ អក្ខាហិ, ន ហិ មយំ ឯត្ថ អាទីនវំ ជានាមាតិ។
អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘តេន ហិ សុណាហី’’តិ វត្វា ចតស្សោ គាថា អភាសិ –
១៦.
‘‘អប្បោ ហុត្វា ពហុ ហោតិ, វឌ្ឍតេ សោ អខន្តិជោ;
អាសង្គី ពហុបាយាសោ, តស្មា កោធំ ន រោចយេ។
១៧.
‘‘ទុដ្ឋស្ស
តតោ បាណិ តតោ ទណ្ឌោ, សត្ថស្ស បរមា គតិ;
ទោសោ កោធសមុដ្ឋានោ, តស្មា ទោសំ ន រោចយេ។
១៨.
‘‘អាលោបសាហសាការា, និកតី វញ្ចនានិ ច;
ទិស្សន្តិ លោភធម្មេសុ, តស្មា លោភំ ន រោចយេ។
១៩.
‘‘ស្នេហសង្គថិតា គន្ថា, សេន្តិ មនោមយា បុថូ;
តេ ភុសំ ឧបតាបេន្តិ, តស្មា ស្នេហំ ន រោចយេ’’តិ។
តត្ថ អខន្តិជោតិ សោ អនធិវាសកជាតិកស្ស អខន្តិតោ ជាតោ កោធោ បឋមំ បរិត្តោ ហុត្វា បច្ឆា ពហុ ហោតិ អបរាបរំ វឌ្ឍតិ។ តស្ស វឌ្ឍនភាវោ ខន្តិវាទីជាតកេន (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ) ចេវ ចូឡធម្មបាលជាតកេន (ជា. ១.៥.៤៤ អាទយោ) ច វណ្ណេតព្ពោ។ អបិច តិស្សាមច្ចស្សបេត្ថ ភរិយំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ សបរិជនំ មារេត្វា បច្ឆា អត្តនោ មារិតវត្ថុ កថេតព្ពំ។ អាសង្គីតិ អាសង្គករណោ។ យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តំ អាសត្តំ លគ្គិតំ ករោតិ, តំ វត្ថុំ វិស្សជ្ជេត្វា ពហុបាយាសោតិ ពហុនា កាយិកចេតសិកទុក្ខសង្ខាតេន ឧបាយាសេន កិលមថេន សមន្នាគតោ។ កោធំ និស្សាយ ហិ កោធវសេន អរិយាទីសុ កតវីតិក្កមា ទិដ្ឋធម្មេ ចេវ សម្បរាយេ ច វធពន្ធវិប្បដិសារាទីនិ តស្មាតិ យស្មា ឯស ឯវំ អនេកាទីនវោ, តស្មា កោធំ ន រោចេមិ។
ទុដ្ឋស្សាតិ កុជ្ឈនលក្ខណេន កោធេន កុជ្ឈិត្វា អបរភាគេ ទុស្សនលក្ខណេន ទោសេន ទុដ្ឋស្ស បឋមំ តាវ ‘‘អរេ, ទាស, បេស្សា’’តិ ផរុសវាចា និច្ឆរតិ, វាចាយ អនន្តរា អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនវសេន ហត្ថបរាមាសោ, តតោ អនន្តរា ឧបក្កមនវសេន បាណិ បវត្តតិ, តតោ ទណ្ឌោ, ទណ្ឌប្បហារេ អតិក្កមិត្វា បន ឯកតោធារឧភតោធារស្ស សត្ថស្ស បរមា គតិ, សព្ពបរិយន្តា សត្ថនិប្ផត្តិ ហោតិ។ យទា ហិ សត្ថេន បរំ ជីវិតា វោរោបេត្វា បច្ឆា តេនេវ សត្ថេន អត្តានំ ជីវិតា វោរោបេតិ, តទា ទោសោ មត្ថកប្បត្តោ ហោតិ។ ទោសោ កោធសមុដ្ឋានោតិ យថា អនម្ពិលំ តក្កំ វា កញ្ជិកំ វា បរិណាមវសេន បរិវត្តិត្វា អម្ពិលំ ហោតិ, តំ ឯកជាតិកម្បិ សមានំ អម្ពិលំ អនម្ពិលន្តិ នានា វុច្ចតិ, តថា បុព្ពកាលេ កោធោ បរិណមិត្វា តស្មាតិ យស្មា ឯវំ អនេកាទីនវោ ទោសោ, តស្មា ទោសម្បិ ន រោចេមិ។
អាលោបសាហសាការាតិ ទិវា ទិវស្សេវ គាមំ បហរិត្វា វិលុម្បនានិ ច អាវុធំ សរីរេ ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ នាម មេ ទេហី’’តិ សាហសាការា ច។ និកតី វញ្ចនានិ ចាតិ បតិរូបកំ ទស្សេត្វា បរស្ស ហរណំ និកតិ នាម, សា អសុវណ្ណមេវ ‘‘សុវណ្ណ’’ន្តិ កូដកហាបណំ ‘‘កហាបណោ’’តិ ទត្វា បរសន្តកគ្គហណេ ទដ្ឋព្ពា។ បដិភានវសេន បន ឧបាយកុសលតាយ បរសន្តកគ្គហណំ វញ្ចនំ នាម។ តស្សេវំ បវត្តិ ទដ្ឋព្ពា – ឯកោ កិរ ឧជុជាតិកោ គាមិកបុរិសោ អរញ្ញតោ សសកំ អានេត្វា នទីតីរេ ឋបេត្វា ន្ហាយិតុំ ឱតរិ។ អថេកោ ធុត្តោ តំ សសកំ សីសេ កត្វា ន្ហាយិតុំ ឱតិណ្ណោ។ ឥតរោ ឧត្តរិត្វា សសកំ អបស្សន្តោ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេសិ។ តមេនំ ធុត្តោ ‘‘កិំ ភោ វិលោកេសី’’តិ វត្វា ‘‘ឥមស្មិំ មេ ឋានេ សសកោ ឋបិតោ, តំ ន បស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អន្ធពាល, ត្វំ ន ជានាសិ, សសកា នាម នទីតីរេ ឋបិតា បលាយន្តិ, បស្ស អហំ អត្តនោ សសកំ ទិស្សន្តិ លោភធម្មេសូតិ សក្ក, ឥមេ អាលោបាទយោ បាបធម្មា លោភសភាវេសុ លោភាភិភូតេសុ សត្តេសុ ទិស្សន្តិ។ ន ហិ អលុទ្ធា ឯវរូបានិ កម្មានិ ករោន្តិ។ ឯវំ លោភោ អនេកាទីនវោ, តស្មា លោភម្បិ ន រោចេមិ។
ស្នេហសង្គថិតា គន្ថាតិ អារម្មណេសុ អល្លីយនលក្ខណេន ស្នេហេន សង្គថិតា បុនប្បុនំ ឧប្បាទវសេន ឃដិតា សុត្តេន បុប្ផានិ សេន្តិ មនោមយា បុថូតិ តេ បុថូសុ អារម្មណេសុ ឧប្បន្នា សុវណ្ណាទីហិ និព្ពត្តានិ សុវណ្ណាទិមយានិ អាភរណាទីនិ វិយ មនេន និព្ពត្តត្តា មនោមយា អភិជ្ឈាកាយគន្ថា តេសុ អារម្មណេសុ សេន្តិ អនុសេន្តិ។ តេ ភុសំ ឧបតាបេន្តីតិ តេ ឯវំ អនុសយិតា ពលវតាបំ ជនេន្តា ភុសំ ឧបតាបេន្តិ អតិកិលមេន្តិ។ តេសំ បន ភុសំ ឧបតាបនេ ‘‘សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតី’’តិ (សុ. និ. ៧៧៣) គាថាយ វត្ថុ, ‘‘បិយជាតិកា ហិ គហបតិ, សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា បិយប្បភុតិកា’’ (ម. និ. ២.៣៥៣), ‘‘បិយតោ ជាយតី សោកោ’’តិអាទីនិ (ធ. ប. ២១២) សុត្តានិ ច អាហរិតព្ពានិ។ អបិច មង្គលពោធិសត្តស្ស ទារកេ ទត្វា ពលវសោកេន ហទយំ ផលិ, វេស្សន្តរពោធិសត្តស្ស មហន្តំ ទោមនស្សំ ឧទបាទិ។ ឯវំ បូរិតបារមីនំ
សក្កោ បញ្ហវិស្សជ្ជនំ សុត្វា ‘‘កណ្ហបណ្ឌិត តយា ឥមេ បញ្ហា ពុទ្ធលីឡាយ សាធុកំ កថិតា, អតិវិយ តុដ្ឋោស្មិ តេ, អបរម្បិ វរំ គណ្ហាហី’’តិ វត្វា ទសមំ គាថមាហ –
២០.
‘‘ឯតស្មិំ
វរំ ព្រាហ្មណ តេ ទម្មិ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសី’’តិ។
តតោ ពោធិសត្តោ អនន្តរគាថមាហ –
២១.
‘‘វរញ្ចេ មេ អទោ សក្ក, សព្ពភូតានមិស្សរ;
អរញ្ញេ មេ វិហរតោ, និច្ចំ ឯកវិហារិនោ;
អាពាធា មា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, អន្តរាយករា ភុសា’’តិ។
តត្ថ អន្តរាយករា ភុសាតិ ឥមស្ស មេ តបោកម្មស្ស អន្តរាយករា។
តំ សុត្វា សក្កោ ‘‘កណ្ហបណ្ឌិតោ វរំ គណ្ហន្តោ ន អាមិសសន្និស្សិតំ គណ្ហាតិ, តបោកម្មនិស្សិតមេវ គណ្ហាតី’’តិ ចិន្តេត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នោ អបរម្បិ វរំ ទទមានោ ឥតរំ គាថមាហ –
២២.
‘‘ឯតស្មិំ តេ សុលបិតេ, បតិរូបេ សុភាសិតេ;
វរំ ព្រាហ្មណ តេ ទម្មិ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសី’’តិ។
ពោធិសត្តោបិ វរគ្គហណាបទេសេន តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឱសានគាថមាហ –
២៣.
‘‘វរញ្ចេ
ន មនោ វា សរីរំ វា, មំ-កតេ សក្ក កស្សចិ;
កទាចិ ឧបហញ្ញេថ, ឯតំ សក្ក វរំ វរេ’’តិ។
តត្ថ មនោ វាតិ មនោទ្វារំ វា។ សរីរំ វាតិ កាយទ្វារំ វា, វចីទ្វារម្បិ ឯតេសំ គហណេន គហិតមេវាតិ វេទិតព្ពំ។ មំ-កតេតិ មម ការណា។ ឧបហញ្ញេថាតិ ឧបឃាតំ អាបជ្ជេយ្យ អបរិសុទ្ធំ អស្ស។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សក្ក ទេវរាជ, មម ការណា មំ និស្សាយ មម អនត្ថកាមតាយ កស្សចិ សត្តស្ស កិស្មិញ្ចិ កាលេ ឥទំ តិវិធម្បិ កម្មទ្វារំ ន ឧបហញ្ញេថ, បាណាតិបាតាទីហិ ទសហិ អកុសលកម្មបថេហិ វិមុត្តំ បរិសុទ្ធមេវ ភវេយ្យាតិ។
ឥតិ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘អានន្ទ, បុព្ពេ មយា និវុត្ថភូមិប្បទេសោ ចេសោ’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សក្កោ អនុរុទ្ធោ អហោសិ, កណ្ហបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
កណ្ហជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។
[៤៤១] ៣. ចតុបោសថិកជាតកវណ្ណនា
២៤-៣៨. យោ កោបនេយ្យោតិ ឥទំ ចតុបោសថិកជាតកំ បុណ្ណកជាតកេ អាវិ ភវិស្សតិ។
ចតុបោសថិកជាតកវណ្ណនា តតិយា។
[៤៤២] ៤. សង្ខជាតកវណ្ណនា
ពហុស្សុតោតិ
អតីតេ អយំ ពារាណសី មោឡិនី នាម អហោសិ។ មោឡិនិនគរេ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ សង្ខោ នាម ព្រាហ្មណោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ បហូតវិត្តុបករណោ បហូតធនធញ្ញសុវណ្ណរជតោ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ នគរមជ្ឈេ និវេសនទ្វារេ ចាតិ ឆសុ ឋានេសុ ឆ ទានសាលាយោ ការេត្វា ទេវសិកំ ឆសតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេន្តោ កបណទ្ធិកានំ មហាទានំ បវត្តេសិ។ សោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ គេហេ ធនេ ខីណេ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អបរិក្ខីណេយេវ ធនេ នាវាយ សុវណ្ណភូមិំ គន្ត្វា ធនំ អាហរិស្សាមី’’តិ។ សោ នាវំ ពន្ធាបេត្វា ភណ្ឌស្ស បូរាបេត្វា បុត្តទារំ អាមន្តេត្វា ‘‘យាវាហំ អាគច្ឆាមិ
សោ តំ ទិស្វាវ ‘‘បុញ្ញក្ខេត្តំ មេ អាគតំ, អជ្ជ មយា ឯត្ថ ទានពីជំ រោបេតុំ វដ្ដតី’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ វេគេន តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អនុគ្គហត្ថាយ ថោកំ មគ្គា ឱក្កម្ម ឥមំ រុក្ខមូលំ ឧបសង្កមថា’’តិ វត្វា
តទា បន ចតូហិ លោកបាលេហិ មណិមេខលា នាម ទេវធីតា ‘‘សចេ សមុទ្ទេ នាវាយ ភិន្នាយ តិសរណគតា វា សីលសម្បន្នា វា មាតាបិតុបដ្ឋាកា វា មនុស្សា ទុក្ខប្បត្តា ហោន្តិ, តេ រក្ខេយ្យាសី’’តិ សមុទ្ទេ អារក្ខណត្ថាយ ឋបិតា ហោតិ។ សា អត្តនោ ឥស្សរិយេន សត្តាហមនុភវិត្វា បមជ្ជិត្វា សត្តមេ ទិវសេ សមុទ្ទំ ឱលោកេន្តី សីលាចារសំយុត្តំ សង្ខព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស សត្តមោ ទិវសោ សមុទ្ទេ បតិតស្ស, សចេ សោ មរិស្សតិ អតិវិយ គារយ្ហា មេ ភវិស្សតី’’តិ សំវិគ្គមានហទយា ហុត្វា ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ នានគ្គរសភោជនស្ស បូរេត្វា វាតវេគេន តត្ថ គន្ត្វា តស្ស បុរតោ អាកាសេ ឋត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, ត្វំ សត្តាហំ និរាហារោ, ឥទំ ទិព្ពភោជនំ ភុញ្ជា’’តិ អាហ។ សោ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘អបនេហិ តវ ភត្តំ, អហំ ឧបោសថិកោ’’តិ អាហ។ អថស្ស
៣៩.
‘‘ពហុស្សុតោ សុតធម្មោសិ សង្ខ, ទិដ្ឋា តយា សមណព្រាហ្មណា ច;
អថក្ខណេ
តត្ថ សុតធម្មោសីតិ ធម្មោបិ តយា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានំ សន្តិកេ សុតោ អសិ។ ទិដ្ឋា តយាតិ តេសំ បច្ចយេ ទេន្តេន វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តេន ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា ច តយា ទិដ្ឋា។ ឯវំ អករោន្តោ ហិ បស្សន្តោបិ តេ ន បស្សតិយេវ។ អថក្ខណេតិ អថ អក្ខណេ សល្លបន្តស្ស កស្សចិ អភាវេន វចនស្ស អនោកាសេ។ ទស្សយសេតិ ‘‘អហំ ឧបោសថិកោ’’តិ វទន្តោ វិលាបំ ទស្សេសិ។ បដិមន្តកោតិ មយា អញ្ញោ កោ តវ បដិមន្តកោ បដិវចនទាយកោ, កិំការណា ឯវំ វិប្បលបសីតិ?
សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមស្ស ទេវតា ន បញ្ញាយតិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សម្ម, នាហំ មរណស្ស ភាយាមិ, អត្ថិ បន មេ អញ្ញោ បដិមន្តកោ’’តិ វត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –
៤០.
‘‘សុព្ភូ សុភា សុប្បដិមុក្កកម្ពុ, បគ្គយ្ហ សោវណ្ណមយាយ បាតិយា;
‘ភុញ្ជស្សុ ភត្តំ’ ឥតិ មំ វទេតិ, សទ្ធាវិត្តា, តមហំ នោតិ ព្រូមី’’តិ។
តត្ថ សុព្ភូតិ សុភមុខា។ សុភាតិ បាសាទិកា ឧត្តមរូបធរា។ សុប្បដិមុក្កកម្ពូតិ បដិមុក្កសុវណ្ណាលង្ការា។ បគ្គយ្ហាតិ សុវណ្ណបាតិយា ភត្តំ គហេត្វា ឧក្ខិបិត្វា។ សទ្ធាវិត្តាតិ សទ្ធា ចេវ តុដ្ឋចិត្តា ច។ ‘‘សទ្ធំ ចិត្ត’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ សទ្ធន្តិ សទ្ទហន្តំ, ចិត្តន្តិ តុដ្ឋចិត្តំ។ តមហំ នោតីតិ តមហំ ទេវតំ ឧបោសថិកត្តា បដិក្ខិបន្តោ នោតិ ព្រូមិ, ន វិប្បលបាមិ សម្មាតិ។
អថស្ស សោ តតិយំ គាថមាហ –
៤១.
‘‘ឯតាទិសំ ព្រាហ្មណ ទិស្វាន យក្ខំ, បុច្ឆេយ្យ បោសោ សុខមាសិសានោ;
ឧដ្ឋេហិ នំ បញ្ជលិកាភិបុច្ឆ, ទេវី នុសិ ត្វំ ឧទ មានុសី នូ’’តិ។
តត្ថ សុខមាសិសានោតិ ឯតាទិសំ យក្ខំ ទិស្វា អត្តនោ សុខំ អាសីសន្តោ បណ្ឌិតោ បុរិសោ ‘‘អម្ហាកំ សុខំ ភវិស្សតិ, ន ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆេយ្យ។ ឧដ្ឋេហីតិ ឧទកតោ ឧដ្ឋានាការំ ទស្សេន្តោ ឧដ្ឋហ។ បញ្ជលិកាភិបុច្ឆាតិ អញ្ជលិកោ ឧទ មានុសីតិ ឧទាហុ មហិទ្ធិកា មានុសី ត្វន្តិ។
ពោធិសត្តោ ‘‘យុត្តំ កថេសី’’តិ តំ បុច្ឆន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៤២.
‘‘យំ
បុច្ឆាមិ តំ នារិ មហានុភាវេ, ទេវី នុសិ ត្វំ ឧទ មានុសី នូ’’តិ។
តត្ថ យំ ត្វន្តិ យស្មា ត្វំ សុខេន មំ អភិសមេក្ខសេ, បិយចក្ខូហិ ឱលោកេសិ។ បុច្ឆាមិ តន្តិ តេន ការណេន តំ បុច្ឆាមិ។
តតោ ទេវធីតា ទ្វេ គាថា អភាសិ –
៤៣.
‘‘ទេវី អហំ សង្ខ មហានុភាវា, ឥធាគតា សាគរវារិមជ្ឈេ;
អនុកម្បិកា នោ ច បទុដ្ឋចិត្តា, តវេវ អត្ថាយ ឥធាគតាស្មិ។
៤៤.
‘‘ឥធន្នបានំ សយនាសនញ្ច, យានានិ នានាវិវិធានិ សង្ខ;
សព្ពស្ស ត្យាហំ បដិបាទយាមិ, យំ កិញ្ចិ តុយ្ហំ មនសាភិបត្ថិត’’ន្តិ។
តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ មហាសមុទ្ទេ។ នានាវិវិធានីតិ ពហូនិ ច អនេកប្បការានិ ច ហត្ថិយានអស្សយានាទីនិ អត្ថិ។ សព្ពស្ស ត្យាហន្តិ តស្ស អន្នបានាទិនោ សព្ពស្ស សាមិកំ កត្វា តំ តេ អន្នបានាទិំ បដិបាទយាមិ ទទាមិ។ យំ កិញ្ចីតិ អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ មនសា ឥច្ឆិតំ, តំ សព្ពំ តេ ទម្មីតិ។
តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘អយំ ទេវធីតា សមុទ្ទបិដ្ឋេ មយ្ហំ ‘ឥទញ្ចិទញ្ច ទម្មី’តិ វទតិ, កិំ នុ ខោ ឯសា មយា កតេន បុញ្ញកម្មេន ទាតុកាមា, ឧទាហុ អត្តនោ ពលេន, បុច្ឆិស្សាមិ តាវ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បុច្ឆន្តោ សត្តមំ គាថមាហ –
៤៥.
‘‘យំ កិញ្ចិ យិដ្ឋញ្ច ហុតញ្ច មយ្ហំ, សព្ពស្ស នោ ឥស្សរា ត្វំ សុគត្តេ;
សុស្សោណិ សុព្ភមុ សុវិលគ្គមជ្ឈេ, កិស្ស មេ កម្មស្ស អយំ វិបាកោ’’តិ។
តត្ថ យិដ្ឋន្តិ ទានវសេន យជិតំ។ ហុតន្តិ អាហុនបាហុនវសេន ទិន្នំ។ សព្ពស្ស នោ ឥស្សរា ត្វន្តិ តស្ស អម្ហាកំ បុញ្ញកម្មស្ស ត្វំ ឥស្សរា, ‘‘ឥមស្ស អយំ វិបាកោ, ឥមស្ស អយ’’ន្តិ ព្យាករិតុំ សមត្ថាតិ អត្ថោ។ សុស្សោណីតិ សុន្ទរឩរុលក្ខណេ។ សុព្ភមូតិ សុន្ទរភមុកេ សុវិលគ្គមជ្ឈេតិ សុដ្ឋុវិលគ្គិតតនុមជ្ឈេ។ កិស្ស មេតិ មយា កតកម្មេសុ កតរកម្មស្ស អយំ វិបាកោ, យេនាហំ អប្បតិដ្ឋេ សមុទ្ទេ បតិដ្ឋំ លភាមីតិ។
តំ សុត្វា ទេវធីតា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ‘យំ តេន កុសលំ កតំ, តំ កម្មំ ន ជានាតី’តិ អញ្ញាយ បុច្ឆតិ មញ្ញេ, កថយិស្សាមិ ទានិស្សា’’តិ តំ កថេន្តី អដ្ឋមំ គាថមាហ –
៤៦.
‘‘ឃម្មេ បថេ ព្រាហ្មណ ឯកភិក្ខុំ, ឧគ្ឃដ្ដបាទំ តសិតំ កិលន្តំ;
បដិបាទយី សង្ខ ឧបាហនានិ, សា ទក្ខិណា កាមទុហា តវជ្ជា’’តិ។
តត្ថ ឯកភិក្ខុន្តិ ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ សន្ធាយាហ។ ឧគ្ឃដ្ដបាទន្តិ ឧណ្ហវាលុកាយ ឃដ្ដិតបាទំ។ តសិតន្តិ បិបាសិតំ។ បដិបាទយីតិ បដិបាទេសិ, យោជេសីតិ អត្ថោ។ កាមទុហាតិ សព្ពកាមទាយិកា។
តំ
៤៧.
‘‘សា ហោតុ នាវា ផលកូបបន្នា, អនវស្សុតា ឯរកវាតយុត្តា;
អញ្ញស្ស យានស្ស ន ហេត្ថ ភូមិ, អជ្ជេវ មំ មោឡិនិំ បាបយស្សូ’’តិ។
តស្សត្ថោ – ទេវតេ, ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ ឯកំ នាវំ មាបេហិ, ខុទ្ទកំ បន ឯកទោណិកនាវំ មាបេហិ, យំ នាវំ មាបេស្សសិ, សា ហោតុ នាវា ពហូហិ សុសិព្ពិតេហិ ផលកេហិ ឧបបន្នា, ឧទកបវេសនស្សាភាវេន អនវស្សុតា, ឯរកេន សម្មា
ទេវធីតា តស្ស វចនំ សុត្វា តុដ្ឋចិត្តា សត្តរតនមយំ នាវំ មាបេសិ។ សា ទីឃតោ អដ្ឋឧសភា អហោសិ វិត្ថារតោ ចតុឧសភា, គម្ភីរតោ វីសតិយដ្ឋិកា។ តស្សា ឥន្ទនីលមយា តយោ កូបកា, សោវណ្ណមយានិ យោត្តានិ រជតមយានិ បត្តានិ សោវណ្ណមយានិ ច ផិយារិត្តានិ អហេសុំ។ ទេវតា តំ នាវំ សត្តន្នំ រតនានំ បូរេត្វា ព្រាហ្មណំ អាលិង្គិត្វា អលង្កតនាវាយ
៤៨.
‘‘សា តត្ថ វិត្តា សុមនា បតីតា, នាវំ សុចិត្តំ អភិនិម្មិនិត្វា;
អាទាយ សង្ខំ បុរិសេន សទ្ធិំ, ឧបានយី នគរំ សាធុរម្ម’’ន្តិ។ –
ឥមំ ឱសានគាថំ អភាសិ។
តត្ថ សាតិ ភិក្ខវេ, សា ទេវតា តត្ថ សមុទ្ទមជ្ឈេ តស្ស វចនំ សុត្វា វិត្តិសង្ខាតាយ បីតិយា សមន្នាគតត្តា វិត្តា។ សុមនាតិ សុន្ទរមនា បាមោជ្ជេន បតីតចិត្តា ហុត្វា វិចិត្រនាវំ និម្មិនិត្វា ព្រាហ្មណំ បរិចារកេន សទ្ធិំ អាទាយ សាធុរម្មំ អតិរមណីយំ នគរំ ឧបានយីតិ។
ព្រាហ្មណោបិ យាវជីវំ អបរិមិតធនំ គេហំ អជ្ឈាវសន្តោ ទានំ ទត្វា សីលំ រក្ខិត្វា ជីវិតបរិយោសានេ សបរិសោ ទេវនគរំ បរិបូរេសិ។
សត្ថា
តទា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, ឧបដ្ឋាកបុរិសោ អានន្ទោ, សង្ខព្រាហ្មណោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
សង្ខជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។
[៤៤៣] ៥. ចូឡពោធិជាតកវណ្ណនា
យោ តេ ឥមំ វិសាលក្ខិន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កោធនំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ ភិក្ខុ និយ្យានិកេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វាបិ កោធំ និគ្គហេតុំ នាសក្ខិ, កោធនោ អហោសិ ឧបាយាសពហុលោ, អប្បម្បិ វុត្តោ សមានោ អភិសជ្ជិ កុប្បិ ព្យាបជ្ជិ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ អញ្ញតរស្មិំ កាសិនិគមេ ឯកោ ព្រាហ្មណោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ អបុត្តកោ អហោសិ, តស្ស ព្រាហ្មណី បុត្តំ បត្ថេសិ។ តទា ពោធិសត្តោ ព្រហ្មលោកា ចវិត្វា តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តិ, តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘ពោធិកុមារោ’’តិ នាមំ ករិំសុ។ តស្ស វយប្បត្តកាលេ តក្កសិលំ គន្ត្វា
អថាបរភាគេ មហាសត្តោ មាតាបិតូសុ កាលកតេសុ តេសំ សរីរកិច្ចំ កត្វា តំ បក្កោសិត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ឥមំ
អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានបាលំ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគតំ ទិស្វា ‘‘ឧយ្យានកីឡិកំ កីឡិស្សាម, ឧយ្យានំ សោធេហី’’តិ វត្វា តេន សោធិតំ សជ្ជិតំ ឧយ្យានំ មហន្តេន បរិវារេន អគមាសិ។ តស្មិំ ខណេ តេ ឧភោបិ ជនា ឧយ្យានស្ស ឯកបស្សេ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេត្វា និសិន្នា
៤៩.
‘‘យោ
អាទាយ ពលា គច្ឆេយ្យ, កិំ នុ កយិរាសិ ព្រាហ្មណា’’តិ។
តត្ថ សំម្ហិតភាសិនិន្តិ មន្ទហសិតភាសិនិំ។ ពលា គច្ឆេយ្យាតិ ពលក្ការេន អាទាយ គច្ឆេយ្យ។ កិំ នុ កយិរាសីតិ តស្ស ត្វំ ព្រាហ្មណ កិំ ករេយ្យាសីតិ?
អថស្ស កថំ សុត្វា មហាសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –
៥០.
‘‘ឧប្បជ្ជេ មេ ន មុច្ចេយ្យ, ន មេ មុច្ចេយ្យ ជីវតោ;
រជំវ វិបុលា វុដ្ឋិ, ខិប្បមេវ និវារយេ’’តិ។
តស្សត្ថោ – មហារាជ, សចេ ឥមំ គហេត្វា គច្ឆន្តេ កិស្មិញ្ចិ មម អព្ភន្តរេ កោបោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សោ មេ អន្តោ ឧប្បជ្ជិត្វា ន មុច្ចេយ្យ, យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ មេ ន មុច្ចេយ្យ។ នាស្ស អន្តោ ឃនសន្និវាសេន បតិដ្ឋាតុំ ទស្សាមិ, អថ ខោ យថា ឧប្បន្នំ រជំ វិបុលា មេឃវុដ្ឋិ ខិប្បំ និវារេតិ, តថា ខិប្បមេវ នំ មេត្តាភាវនាយ និគ្គហេត្វា វារេស្សាមីតិ។
ឯវំ មហាសត្តោ សីហនាទំ នទិ។ រាជា បនស្ស កថំ សុត្វាបិ អន្ធពាលតាយ បដិពទ្ធំ អត្តនោ ចិត្តំ និវារេតុំ អសក្កោន្តោ អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘ឥមំ បរិព្ពាជិកំ រាជនិវេសនំ នេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ‘‘អធម្មោ លោកេ វត្តតិ, អយុត្ត’’ន្តិអាទីនិ
៥១.
‘‘យំ នុ បុព្ពេ វិកត្ថិត្ថោ, ពលម្ហិវ អបស្សិតោ;
ស្វជ្ជ តុណ្ហិកតោ ទានិ, សង្ឃាដិំ សិព្ពមច្ឆសី’’តិ។
តត្ថ ពលម្ហិវ អបស្សិតោតិ ពលនិស្សិតោ វិយ ហុត្វា។ តុណ្ហិកតោតិ កិញ្ចិ អវទន្តោ។ សិព្ពមច្ឆសីតិ សិព្ពន្តោ អច្ឆសិ។
តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘អយំ រាជា កោធវសេន មំ នាលបតីតិ មញ្ញតិ, កថេស្សាមិ ទានិស្ស ឧប្បន្នស្ស កោធស្ស វសំ អគតភាវ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៥២.
‘‘ឧប្បជ្ជិ មេ ន មុច្ចិត្ថ, ន មេ មុច្ចិត្ថ ជីវតោ;
រជំវ វិបុលា វុដ្ឋិ, ខិប្បមេវ និវារយិ’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – មហារាជ, ឧប្បជ្ជិ មេ, ន ន ឧប្បជ្ជិ, ន បន មេ មុច្ចិត្ថ, នាស្ស បវិសិត្វា ហទយេ ឋាតុំ អទាសិំ, ឥតិ សោ មម ជីវតោ ន មុច្ចិត្ថេវ, រជំ វិបុលា វុដ្ឋិ វិយ ខិប្បមេវ នំ និវារេសិន្តិ។
តំ
៥៣.
‘‘កិំ តេ ឧប្បជ្ជិ នោ មុច្ចិ, កិំ តេ ន មុច្ចិ ជីវតោ;
រជំវ វិបុលា វុដ្ឋិ, កតមំ តំ និវារយី’’តិ។
តត្ថ កិំ តេ ឧប្បជ្ជិ នោ មុច្ចីតិ កិំ តវ ឧប្បជ្ជិ ចេវ ន មុច្ចិ ច។
តំ
៥៤.
‘‘យម្ហិ ជាតេ ន បស្សតិ, អជាតេ សាធុ បស្សតិ;
សោ មេ ឧប្បជ្ជិ នោ មុច្ចិ, កោធោ ទុម្មេធគោចរោ។
៥៥.
‘‘យេន ជាតេន នន្ទន្តិ, អមិត្តា ទុក្ខមេសិនោ;
សោ មេ ឧប្បជ្ជិ នោ មុច្ចិ, កោធោ ទុម្មេធគោចរោ។
៥៦.
‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានម្ហិ, សទត្ថំ នាវពុជ្ឈតិ;
សោ មេ ឧប្បជ្ជិ នោ មុច្ចិ, កោធោ ទុម្មេធគោចរោ។
៥៧.
‘‘យេនាភិភូតោ កុសលំ ជហាតិ, បរក្ករេ វិបុលញ្ចាបិ អត្ថំ;
ស ភីមសេនោ ពលវា បមទ្ទី, កោធោ មហារាជ ន មេ អមុច្ចថ។
៥៨.
‘‘កដ្ឋស្មិំ មត្ថមានស្មិំ, បាវកោ នាម ជាយតិ;
តមេវ កដ្ឋំ ឌហតិ, យស្មា សោ ជាយតេ គិនិ។
៥៩.
‘‘ឯវំ មន្ទស្ស បោសស្ស, ពាលស្ស អវិជានតោ;
សារម្ភា ជាយតេ កោធោ, សោបិ តេនេវ ឌយ្ហតិ។
៦០.
‘‘អគ្គីវ
និហីយតិ តស្ស យសោ, កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា។
៦១.
‘‘អនេធោ ធូមកេតូវ, កោធោ យស្សូបសម្មតិ;
អាបូរតិ តស្ស យសោ, សុក្កបក្ខេវ ចន្ទិមា’’តិ។ – ឥមា គាថា អាហ;
តត្ថ ន បស្សតីតិ អត្តត្ថម្បិ ន បស្សតិ, បគេវ បរត្ថំ។ សាធុ បស្សតីតិ អត្តត្ថំ បរត្ថំ ឧភយត្ថម្បិ សាធុ បស្សតិ។ ទុម្មេធគោចរោតិ និប្បញ្ញានំ អាធារភូតោ គោចរោ។ ទុក្ខមេសិនោតិ ទុក្ខំ ឥច្ឆន្តា។ សទត្ថន្តិ អត្តនោ បរក្ករេតិ វិបុលម្បិ អត្ថំ ឧប្បន្នំ បរតោ ការេតិ, អបនេថ, ន មេ ឥមិនា អត្ថោតិ វទតិ។ ស ភីមសេនោតិ សោ កោធោ ភីមាយ ភយជននិយា មហតិយា កិលេសសេនាយ បមទ្ទីតិ អត្តនោ ពលវភាវេន ឧឡារេបិ សត្តេ គហេត្វា អត្តនោ វសេ ករណេន មទ្ទនសមត្ថោ។ ន មេ អមុច្ចថាតិ មម សន្តិកា មោក្ខំ ន លភតិ, ហទយេ វា បន មេ ខីរំ វិយ មុហុត្តំ ទធិភាវេន ន បតិដ្ឋហិត្ថាតិបិ អត្ថោ។
កដ្ឋស្មិំ មត្ថមានស្មិន្តិ អរណីសហិតេន មត្ថិយមានេ, ‘‘មទ្ទមានស្មិ’’ន្តិបិ បាឋោ។ យស្មាតិ យតោ កដ្ឋា ជាយតិ, តមេវ ឌហតិ។ គិនីតិ អគ្គិ។ ពាលស្ស អវិជានតោតិ ពាលស្ស អវិជានន្តស្ស។ សារម្ភា ជាយតេតិ អហំ ត្វន្តិ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនំ ករោន្តស្ស ករណុត្តរិយលក្ខណា សារម្ភា អរណីមត្ថនា វិយ បាវកោ កោធោ ជាយតិ។ សោបិ តេនេវាតិ សោបិ ពាលោ តេនេវ កោធេន កដ្ឋំ វិយ អគ្គិនា ឌយ្ហតិ។ អនេធោ ធូមកេតូវាតិ អនិន្ធនោ អគ្គិ វិយ។ តស្សាតិ តស្ស អធិវាសនខន្តិយា សមន្នាគតស្ស បុគ្គលស្ស សុក្កបក្ខេ ចន្ទោ វិយ លទ្ធោ យសោ អបរាបរំ អាបូរតីតិ។
រាជា មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា តុដ្ឋោ ឯកំ អមច្ចំ អាណាបេត្វា បរិព្ពាជិកំ អាហរាបេត្វា ‘‘ភន្តេ និក្កោធតាបស, ឧភោបិ តុម្ហេ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេន្តា ឥធេវ ឧយ្យានេ វសថ, អហំ វោ ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ខមាបេត្វា វន្ទិត្វា បក្កាមិ។ តេ ឧភោបិ តត្ថេវ វសិំសុ។ អបរភាគេ បរិព្ពាជិកា កាលមកាសិ។ ពោធិសត្តោ តស្សា កាលកតាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា
តទា បរិព្ពាជិកា រាហុលមាតា អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, បរិព្ពាជកោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
ចូឡពោធិជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា។
[៤៤៤] ៦. កណ្ហទីបាយនជាតកវណ្ណនា
សត្តាហមេវាហន្តិ កុសជាតកេ (ជា. ២.២០.១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ ភន្តេ’’តិ
អតីតេ វំសរដ្ឋេ កោសម្ពិយំ នាម នគរេ កោសម្ពកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ តទា អញ្ញតរស្មិំ និគមេ ទ្វេ ព្រាហ្មណា អសីតិកោដិធនវិភវា អញ្ញមញ្ញំ បិយសហាយកា កាមេសុ ទោសំ ទិស្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា ឧភោបិ កាមេ បហាយ មហាជនស្ស រោទន្តស្ស បរិទេវន្តស្ស និក្ខមិត្វា ហិមវន្តបទេសេ អស្សមបទំ កត្វា បព្ពជិត្វា ឧញ្ឆាចរិយាយ វនមូលផលាផលេន យាបេន្តា បណ្ណាស វស្សានិ វសិំសុ, ឈានំ ឧប្បាទេតុំ នាសក្ខិំសុ។ តេ បណ្ណាសវស្សច្ចយេន លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ជនបទំ ចរន្តា កាសិរដ្ឋំ សម្បាបុណិំសុ។ តត្រ អញ្ញតរស្មិំ និគមគាមេ ទីបាយនតាបសស្ស គិហិសហាយោ មណ្ឌព្យោ នាម អត្ថិ, តេ ឧភោបិ តស្ស សន្តិកំ អគមំសុ។ សោ តេ ទិស្វាវ អត្តមនោ បណ្ណសាលំ ការេត្វា ឧភោបិ តេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិ។ តេ តត្ថ តីណិ ចត្តារិ វស្សានិ វសិត្វា តំ អាបុច្ឆិត្វា ចារិកំ ចរន្តា ពារាណសិំ បត្វា អតិមុត្តកសុសានេ វសិំសុ។ តត្ថ ទីបាយនោ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា បុន តស្សេវ សហាយស្ស សន្តិកំ គតោ។ មណ្ឌព្យតាបសោ តត្ថេវ វសិ។
អថេកទិវសំ
អារក្ខកា បដិច្ឆន្នា ហុត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តេ ឱលោកេន្តិ។ តទា ទីបាយនោ ‘‘ចិរទិដ្ឋោ មេ សហាយោ’’តិ មណ្ឌព្យស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ ‘‘សូលេ ឧត្តាសិតោ’’តិ តំ ទិវសញ្ញេវ អន្តរាមគ្គេ សុត្វា តំ ឋានំ គន្ត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ ‘‘កិំ សម្ម ការកោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អការកោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘អត្តនោ មនោបទោសំ រក្ខិតុំ សក្ខិ, នាសក្ខី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សម្ម, យេហិ អហំ គហិតោ, នេវ តេសំ, ន រញ្ញោ ឧបរិ មយ្ហំ មនោបទោសោ អត្ថី’’តិ។ ‘‘ឯវំ សន្តេ តាទិសស្ស សីលវតោ ឆាយា មយ្ហំ សុខា’’តិ វត្វា ទីបាយនោ សូលំ និស្សាយ និសីទិ។ អថស្ស សរីរេ មណ្ឌព្យស្ស សរីរតោ លោហិតពិន្ទូនិ បតិំសុ។ តានិ សុវណ្ណវណ្ណសរីរេ បតិតបតិតានិ សុស្សិត្វា កាឡកានិ ឧប្បជ្ជិំសុ។ តតោ បដ្ឋាយេវ សោ កណ្ហទីបាយនោ នាម អហោសិ។ សោ សព្ពរត្តិំ តត្ថេវ និសីទិ។
បុនទិវសេ អារក្ខបុរិសា អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា ‘‘អនិសាមេត្វាវ មេ កត’’ន្តិ វេគេន តត្ថ គន្ត្វា
តំ បណ្ណសាលំ បវិសន្តំ ទិស្វា ឯកោ បុរិសោ សហាយស្ស អារោចេសិ។ សោ សុត្វាវ តុដ្ឋចិត្តោ សបុត្តទារោ ពហូ គន្ធមាលតេលផាណិតាទីនិ អាទាយ តំ បណ្ណសាលំ គន្ត្វា ទីបាយនំ វន្ទិត្វា បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា បានកំ បាយេត្វា អាណិមណ្ឌព្យស្ស បវត្តិំ សុណន្តោ និសីទិ។ អថស្ស បុត្តោ យញ្ញទត្តកុមារោ នាម ចង្កមនកោដិយំ គេណ្ឌុកេន កីឡិ, តត្រ ចេកស្មិំ វម្មិកេ អាសីវិសោ វសតិ។ កុមារស្ស ភូមិយំ បហដគេណ្ឌុកោ គន្ត្វា វម្មិកពិលេ អាសីវិសស្ស មត្ថកេ បតិ។ សោ អជានន្តោ ពិលេ ហត្ថំ បវេសេសិ។ អថ នំ កុទ្ធោ អាសីវិសោ ហត្ថេ ឌំសិ។ សោ វិសវេគេន មុច្ឆិតោ តត្ថេវ បតិ។ អថស្ស មាតាបិតរោ
៦២.
‘‘សត្តាហមេវាហំ បសន្នចិត្តោ, បុញ្ញត្ថិកោ អាចរិំ ព្រហ្មចរិយំ;
អថាបរំ យំ ចរិតំ មមេទំ, វស្សានិ បញ្ញាស សមាធិកានិ;
អកាមកោវាបិ អហំ ចរាមិ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតុ;
ហតំ វិសំ ជីវតុ យញ្ញទត្តោ’’តិ។
តត្ថ អថាបរំ យំ ចរិតន្តិ តស្មា សត្តាហា ឧត្តរិ យំ មម ព្រហ្មចរិយំ។ អកាមកោវាបីតិ បព្ពជ្ជំ អនិច្ឆន្តោយេវ។ ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូតិ សចេ អតិរេកបណ្ណាសវស្សានិ អនភិរតិវាសំ វសន្តេន មយា កស្សចិ អនារោចិតភាវោ សច្ចំ, ឯតេន សច្ចេន យញ្ញទត្តកុមារស្ស សោត្ថិភាវោ ហោតុ, ជីវិតំ បដិលភតូតិ។
អថស្ស សហ សច្ចកិរិយាយ យញ្ញទត្តស្ស ថនប្បទេសតោ ឧទ្ធំ វិសំ ភស្សិត្វា បថវិំ បាវិសិ។ កុមារោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា មាតាបិតរោ ឱលោកេត្វា ‘‘អម្មតាតា’’តិ វត្វា បរិវត្តិត្វា និបជ្ជិ។ អថស្ស បិតរំ កណ្ហទីបាយនោ អាហ – ‘‘មយា តាវ មម ពលំ កតំ, ត្វម្បិ អត្តនោ ពលំ ករោហី’’តិ។ សោ ‘‘អហម្បិ សច្ចកិរិយំ ករិស្សាមី’’តិ បុត្តស្ស ឧរេ ហត្ថំ ឋបេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –
៦៣.
‘‘យស្មា ទានំ នាភិនន្ទិំ កទាចិ, ទិស្វានហំ អតិថិំ វាសកាលេ;
ន
អកាមកោវាបិ អហំ ទទាមិ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតុ;
ហតំ វិសំ ជីវតុ យញ្ញទត្តោ’’តិ។
តត្ថ វាសកាលេតិ វសនត្ថាយ គេហំ អាគតកាលេ។ ន ចាបិ មេ អប្បិយតំ អវេទុន្តិ ពហុស្សុតាបិ សមណព្រាហ្មណា ‘‘អយំ នេវ ទានំ អភិនន្ទតិ ឯតេន សច្ចេនាតិ សចេ អហំ ទានំ ទទមានោ វិបាកំ អសទ្ទហិត្វា អត្តនោ អនិច្ឆាយ ទម្មិ, អនិច្ឆនភាវំ មម បរេ ន ជានន្តិ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូតិ អត្ថោ។
ឯវំ តស្ស សច្ចកិរិយាយ សហ កដិតោ ឧទ្ធំ វិសំ ភស្សិត្វា បថវិំ បាវិសិ។ កុមារោ ឧដ្ឋាយ និសីទិ, ឋាតុំ បន ន សក្កោតិ។ អថស្ស បិតា មាតរំ អាហ ‘‘ភទ្ទេ, មយា អត្តនោ ពលំ កតំ, ត្វំ ឥទានិ សច្ចកិរិយំ កត្វា បុត្តស្ស ឧដ្ឋាយ គមនភាវំ ករោហី’’តិ។ ‘‘សាមិ, អត្ថិ មយ្ហំ ឯកំ សច្ចំ, តវ បន សន្តិកេ កថេតុំ ន សក្កោមី’’តិ។ ‘‘ភទ្ទេ, យថា តថា មេ បុត្តំ អរោគំ ករោហី’’តិ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សច្ចំ ករោន្តី តតិយំ គាថមាហ –
៦៤.
‘‘អាសីវិសោ
តស្មិញ្ច មេ អប្បិយតាយ អជ្ជ, បិតរញ្ច តេ នត្ថិ កោចិ វិសេសោ;
ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតុ, ហតំ វិសំ ជីវតុ យញ្ញទត្តោ’’តិ។
តត្ថ តាតាតិ បុត្តំ អាលបតិ។ បហូតតេជោតិ ពលវវិសោ។ ពិលរាតិ វិវរា, អយមេវ វា បាឋោ។ ឧទិច្ចាតិ ឧដ្ឋហិត្វា, វម្មិកពិលតោ ឧដ្ឋាយាតិ អត្ថោ។ បិតរញ្ច តេតិ បិតរិ ច តេ។ អដ្ឋកថាយំ បន អយមេវ បាឋោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘តាត, យញ្ញទត្ត តស្មិញ្ច អាសីវិសេ តវ បិតរិ
សហ ច សច្ចកិរិយាយ សព្ពំ វិសំ ភស្សិត្វា បថវិំ បាវិសិ។ យញ្ញទត្តោ និព្ពិសេន សរីរេន ឧដ្ឋាយ កីឡិតុំ អារទ្ធោ។ ឯវំ បុត្តេ ឧដ្ឋិតេ មណ្ឌព្យោ ទីបាយនស្ស អជ្ឈាសយំ បុច្ឆន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៦៥.
‘‘សន្តា
ទីបាយន កិស្ស ជិគុច្ឆមានោ, អកាមកោ ចរសិ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – យេ កេចិ ខត្តិយាទយោ កាមេ បហាយ ឥធ លោកេ បព្ពជន្តិ, តេ អញ្ញត្រ កណ្ហា ភវន្តំ កណ្ហំ ឋបេត្វា អញ្ញេ អកាមរូបា នាម នត្ថិ, សព្ពេ ឈានភាវនាយ កិលេសានំ សមិតត្តា សន្តា, ចក្ខាទីនិ ទ្វារានិ យថា និព្ពិសេវនានិ ហោន្តិ, តថា តេសំ ទមិតត្តា ទន្តា ហុត្វា អភិរតាវ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តិ, ត្វំ បន ភន្តេ ទីបាយន, កិំការណា តបំ ជិគុច្ឆមានោ អកាមកោ ហុត្វា ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, កស្មា បុន ន អគារមេវ អជ្ឈាវសសីតិ។
អថស្ស សោ ការណំ កថេន្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –
៦៦.
‘‘សទ្ធាយ និក្ខម្ម បុនំ និវត្តោ, សោ ឯឡមូគោវ ពាលោ វតាយំ;
ឯតស្ស វាទស្ស ជិគុច្ឆមានោ, អកាមកោ ចរាមិ ព្រហ្មចរិយំ;
វិញ្ញុប្បសត្ថញ្ច សតញ្ច ឋានំ, ឯវម្បហំ បុញ្ញករោ ភវាមី’’តិ។
តស្សត្ថោ
ឯវំ
៦៧.
‘‘សមណេ
ឱបានភូតំវ ឃរំ តវ យិទំ, អន្នេន បានេន ឧបេតរូបំ;
អថ កិស្ស វាទស្ស ជិគុច្ឆមានោ, អកាមកោ ទានមិមំ ទទាសី’’តិ។
តត្ថ ភិក្ខន្តិ ភិក្ខាយ ចរន្តានំ ភិក្ខញ្ច សម្បាទេត្វា ទទាសិ។ ឱបានភូតំវាតិ ចតុមហាបថេ ខតសាធារណបោក្ខរណី វិយ។
តតោ មណ្ឌព្យោ អត្តនោ អជ្ឈាសយំ កថេន្តោ សត្តមំ គាថមាហ –
៦៨.
‘‘បិតរោ ច មេ អាសុំ បិតាមហា ច, សទ្ធា អហុំ ទានបតី វទញ្ញូ;
តំ កុល្លវត្តំ អនុវត្តមានោ, មាហំ កុលេ អន្តិមគន្ធនោ អហុំ;
ឯតស្ស វាទស្ស ជិគុច្ឆមានោ, អកាមកោ ទានមិមំ ទទាមី’’តិ។
តត្ថ ‘‘អាសុ’’ន្តិ បទស្ស ‘‘សទ្ធា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, សទ្ធា អហេសុន្តិ អត្ថោ។ អហុន្តិ សទ្ធា ហុត្វា តតោ ឧត្តរិ ទានជេដ្ឋកា ចេវ ‘‘ទេថ ករោថា’’តិ វុត្តវចនស្ស អត្ថជាននកា ច អហេសុំ។ តំ កុល្លវត្តន្តិ តំ កុលវត្តំ, អដ្ឋកថាយំ បន អយមេវ បាឋោ។ មាហំ កុលេ អន្តិមគន្ធនោ អហុន្តិ ‘‘អហំ អត្តនោ កុលេ សព្ពបច្ឆិមកោ ចេវ កុលបលាបោ ច មា អហុ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ឯតំ ‘‘កុលអន្តិមោ កុលបលាបោ’’តិ វាទំ ជិគុច្ឆមានោ ទានំ អនិច្ឆន្តោបិ ឥទំ ទានំ ទទាមីតិ ទីបេតិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា មណ្ឌព្យោ អត្តនោ ភរិយំ បុច្ឆមានោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –
៦៩.
‘‘ទហរិំ
ន ចាបិ មេ អប្បិយតំ អវេទិ, អញ្ញត្រ កាមា បរិចារយន្តា;
អថ កេន វណ្ណេន មយា តេ ភោតិ, សំវាសធម្មោ អហុ ឯវរូបោ’’តិ។
តត្ថ អសមត្ថបញ្ញន្តិ កុដុម្ពំ វិចារេតុំ អប្បដិពលបញ្ញំ អតិតរុណិញ្ញេវ សមានំ។ យំ តានយិន្តិ យំ តំ អានយិំ, អហំ ទហរិមេវ សមានំ តំ ញាតិកុលតោ អានេសិន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អញ្ញត្រ កាមា បរិចារយន្តាតិ ឯត្តកំ កាលំ វិនា កាមេន អនិច្ឆាយ មំ បរិចារយន្តាបិ អត្តនោ អប្បិយតំ មំ ន ជានាបេសិ, សម្បិយាយមានរូបាវ បរិចរិ។ កេន វណ្ណេនាតិ កេន ការណេន។ ភោតីតិ តំ អាលបតិ។ ឯវរូបោតិ អាសីវិសសមានបដិកូលភាវេន មយា សទ្ធិំ តវ សំវាសធម្មោ ឯវរូបោ បិយសំវាសោ វិយ កថំ ជាតោតិ។
អថស្ស សា កថេន្តី នវមំ គាថមាហ –
៧០.
‘‘អារា ទូរេ នយិធ កទាចិ អត្ថិ, បរម្បរា នាម កុលេ ឥមស្មិំ;
តំ កុល្លវត្តំ អនុវត្តមានា, មាហំ កុលេ អន្តិមគន្ធិនី អហុំ;
ឯតស្ស វាទស្ស ជិគុច្ឆមានា, អកាមិកា បទ្ធចរាម្ហិ តុយ្ហ’’ន្តិ។
តត្ថ អារា ទូរេតិ អញ្ញមញ្ញវេវចនំ។ អតិទូរេតិ វា ទស្សេន្តី ឯវមាហ។ ឥធាតិ និបាតមត្តំ, ន កទាចីតិ អត្ថោ។ បរម្បរាតិ បុរិសបរម្បរា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សាមិ, ឥមស្មិំ អម្ហាកំ ញាតិកុលេ ទូរតោ បដ្ឋាយ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា បុរិសបរម្បរា នាម ន កទាចិ អត្ថិ, ឯកិត្ថិយាបិ សាមិកំ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញោ បុរិសោ គហិតបុព្ពោ នាម នត្ថីតិ។ តំ កុល្លវត្តន្តិ អហម្បិ តំ កុលវត្តំ កុលបវេណិំ អនុវត្តមានា អត្តនោ កុលេ បច្ឆិមិកា បលាលភូតា មា អហុន្តិ សល្លក្ខេត្វា ឯតំ កុលអន្តិមា
ឯវញ្ច
៧១.
‘‘មណ្ឌព្យ
បុត្តបេមា ន ឥធ បរត្ថិ កិញ្ចិ, សោ នោ អយំ ជីវតិ យញ្ញទត្តោ’’តិ។
តត្ថ តំ ខម្យតន្តិ តំ ខមយតុ។ បុត្តកហេតុ មជ្ជាតិ តំ មម ភាសិតំ អជ្ជ ឥមស្ស បុត្តស្ស ហេតុ ខមយតុ។ សោ នោ អយន្តិ យស្ស បុត្តស្ស ការណា មយា ឯតំ ភាសិតំ, សោ នោ បុត្តោ ជីវតិ, ឥមស្ស ជីវិតលាភភាវេន មេ ខម សាមិ, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ តវ វសវត្តិនី ភវិស្សាមីតិ។
អថ នំ មណ្ឌព្យោ ‘‘ឧដ្ឋេហិ ភទ្ទេ, ខមាមិ តេ, ឥតោ បន បដ្ឋាយ មា ផរុសចិត្តា អហោសិ, អហម្បិ តេ អប្បិយំ ន ករិស្សាមី’’តិ អាហ។ ពោធិសត្តោ មណ្ឌព្យំ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តយា ទុស្សង្ឃរំ ធនំ សង្ឃរិត្វា កម្មញ្ច ផលញ្ច អសទ្ទហិត្វា ទានំ ទទន្តេន អយុត្តំ កតំ, ឥតោ បដ្ឋាយ ទានំ សទ្ទហិត្វា ទេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, តយា អម្ហាកំ ទក្ខិណេយ្យភាវេ ឋត្វា អនភិរតេន ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តេន អយុត្តំ កតំ, ឥតោ បដ្ឋាយ ឥទានិ យថា តយិ កតការា មហប្ផលា ហោន្តិ, ឯវំ ចិត្តំ បសាទេត្វា សុទ្ធចិត្តោ អភិរតោ ហុត្វា ព្រហ្មចរិយំ ចរាហី’’តិ។ តេ មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ អគមំសុ។ តតោ បដ្ឋាយ ភរិយា សាមិកេ សស្នេហា អហោសិ, មណ្ឌព្យោ បសន្នចិត្តោ សទ្ធាយ ទានំ អទាសិ។ ពោធិសត្តោ អនភិរតិំ វិនោទេត្វា ឈានាភិញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ
កណ្ហទីបាយនជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា។
[៤៤៥] ៧. និគ្រោធជាតកវណ្ណនា
ន វាហមេតំ ជានាមីតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ តេន ‘‘អាវុសោ ទេវទត្ត, សត្ថា តវ ពហូបការោ, ត្វញ្ហិ សត្ថារំ និស្សាយ បព្ពជ្ជំ លភិ ឧបសម្បទំ លភិ, តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិ, ឈានំ ឧប្បាទេសិ, លាភសក្ការោបិ
អតីតេ រាជគហេ មគធមហារាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ។ តទា រាជគហសេដ្ឋិ អត្តនោ បុត្តស្ស ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតរំ អានេសិ, សា វញ្ឈា អហោសិ។ អថស្សា អបរភាគេ សក្ការោ បរិហាយិ។ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តស្ស គេហេ វញ្ឈិត្ថិយា វសន្តិយា កថំ កុលវំសោ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ យថា សា សុណាតិ, ឯវម្បិ កថំ សមុដ្ឋាបេន្តិ។ សា តំ សុត្វា ‘‘ហោតុ គព្ភិនិអាលយំ កត្វា ឯតេ វញ្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ អត្ថចារិកំ ធាតិំ អាហ ‘‘អម្ម, គព្ភិនិយោ នាម កិញ្ច កិញ្ច ករោន្តី’’តិ គព្ភិនិបរិហារំ បុច្ឆិត្វា ឧតុនិកាលេ បដិច្ឆាទេត្វា អម្ពិលាទិរុចិកា ហុត្វា ហត្ថបាទានំ ឧទ្ធុមាយនកាលេ ហត្ថបាទបិដ្ឋិយោ កោដ្ដាបេត្វា ពហលំ ការេសិ, ទិវសេ ទិវសេបិ បិលោតិកាវេឋនេន ច ឧទរវឌ្ឍនំ វឌ្ឍេសិ, ថនមុខានិ កាឡានិ ការេសិ, សរីរកិច្ចំ ករោន្តីបិ អញ្ញត្រ តស្សា ធាតិយា អញ្ញេសំ សម្មុខដ្ឋានេ ន ករោតិ។ សាមិកោបិស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ។ ឯវំ នវ មាសេ វសិត្វា ‘‘ឥទានិ ជនបទេ បិតុ ឃរំ គន្ត្វា វិជាយិស្សាមី’’តិ សសុរេ អាបុច្ឆិត្វា រថមារុហិត្វា មហន្តេន បរិវារេន
អថេកទិវសំ តស្មិំ សត្ថេ ឯកា ទុគ្គតិត្ថី រត្តិយា ឯកស្មិំ និគ្រោធមូលេ បុត្តំ វិជាយិត្វា បាតោវ សត្ថេ គច្ឆន្តេ ‘‘អហំ វិនា សត្ថេន គន្តុំ ន សក្ខិស្សាមិ, សក្កា ខោ បន ជីវន្តិយា បុត្តំ លភិតុ’’ន្តិ និគ្រោធមូលជាលេ ជលាពុញ្ចេវ គព្ភមលញ្ច អត្ថរិត្វា បុត្តំ ឆដ្ដេត្វា អគមាសិ។ ទារកស្សបិ ទេវតា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ។ សោ ហិ ន យោ វា សោ វា, ពោធិសត្តោយេវ។ សោ បន តទា តាទិសំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ ឥតរា បាតរាសកាលេ តំ ឋានំ បត្វា ‘‘សរីរកិច្ចំ ករិស្សាមី’’តិ តាយ ធាតិយា សទ្ធិំ និគ្រោធមូលំ គតា សុវណ្ណវណ្ណំ ទារកំ ទិស្វា ‘‘អម្ម, និប្ផន្នំ នោ កិច្ច’’ន្តិ បិលោតិកាយោ អបនេត្វា ឧច្ឆង្គបទេសំ លោហិតេន ច គព្ភមលេន ច មក្ខេត្វា អត្តនោ គព្ភវុដ្ឋានំ អារោចេសិ។ តាវទេវ នំ សាណិយា បរិក្ខិបិត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ សបរិជនោ រាជគហំ បណ្ណំ បេសេសិ។ អថស្សា សស្សុសសុរា វិជាតកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘បិតុ កុលេ កិំ ករិស្សតិ, ឥធេវ អាគច្ឆតូ’’តិ បេសយិំសុ។ សា បដិនិវត្តិត្វា
មហាសេដ្ឋិ ឧភោបិ តេ ទារកេ ‘‘និគ្រោធកុមារស្ស ជាតទិវសញ្ញេវ ជាតា’’តិ អាណាបេត្វា តេនេវ សទ្ធិំ សំវឌ្ឍេសិ។ តេ ឯកតោ វឌ្ឍិត្វា វយប្បត្តា តក្កសិលំ គន្ត្វា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិំសុ។ ឧភោបិ សេដ្ឋិបុត្តា អាចរិយស្ស ទ្វេ សហស្សានិ អទំសុ។ និគ្រោធកុមារោ
បោត្តិកោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘កិំ នោ សហស្សេន, រជ្ជមេវ វរ’’ន្តិ សណិកំ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា ឧបរិសយិតកុក្កុដំ គហេត្វា មារេត្វា អង្គារេ បចិត្វា ថូលមំសំ និគ្រោធស្ស អទាសិ, មជ្ឈិមមំសំ សាខស្ស អទាសិ, អដ្ឋិមំសំ អត្តនា ខាទិ។ ខាទិត្វា បន ‘‘សម្ម និគ្រោធ, ត្វំ អជ្ជ រាជា ភវិស្សសិ, សម្ម សាខ, ត្វំ សេនាបតិ ភវិស្សសិ, អហំ បន ភណ្ឌាគារិកោ ភវិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កថំ ជានាសី’’តិ បុដ្ឋោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។ តេ តយោបិ ជនា បាតរាសវេលាយ ពារាណសិំ បវិសិត្វា ឯកស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ សប្បិសក្ករយុត្តំ បាយាសំ ភុញ្ជិត្វា នគរា និក្ខមិត្វា ឧយ្យានំ មហាជនកជាតកេ (ជា. ២.២២.១២៣ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។ ផុស្សរថោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា អារោហនសជ្ជោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ។ បុរោហិតោ ‘‘ឧយ្យានេ បុញ្ញវតា សត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា កុមារំ ទិស្វា បាទន្តតោ សាដកំ អបនេត្វា បាទេសុ លក្ខណានិ ឧបធារេត្វា ‘‘តិដ្ឋតុ ពារាណសិយំ រជ្ជំ, សកលជម្ពុទីបស្ស អធិបតិរាជា ភវិតុំ យុត្តោ’’តិ សព្ពតាលាវចរេ បគ្គណ្ហាបេសិ។ និគ្រោធកុមារោ បពុជ្ឈិត្វា មុខតោ សាដកំ អបនេត្វា មហាជនំ ឱលោកេត្វា បរិវត្តិត្វា និបន្នោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា សិលាបដ្ដេ បល្លង្កេន និសីទិ។ អថ
សោ ឯកទិវសំ មាតាបិតូនំ សរិត្វា សាខំ អាហ – ‘‘សម្ម, ន សក្កា មាតាបិតូហិ វិនា វត្តិតុំ, មហន្តេន បរិវារេន គន្ត្វា មាតាបិតរោ នោ អានេហី’’តិ។ សាខោ ‘‘ន មេ តត្ថ គមនកម្មំ អត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ។ តតោ បោត្តិកំ អាណាបេសិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ តត្ថ គន្ត្វា និគ្រោធស្ស មាតាបិតរោ ‘‘បុត្តោ វោ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតោ, ឯថ គច្ឆាមា’’តិ អាហ។ តេ ‘‘អត្ថិ នោ តាវ វិភវមត្តំ, អលំ តត្ថ គមនេនា’’តិ បដិក្ខិបិំសុ។ សាខស្សបិ មាតាបិតរោ អវោច, តេបិ ន ឥច្ឆិំសុ។ អត្តនោ មាតាបិតរោ អវោច, ‘‘មយំ តាត តុន្នការកម្មេន ជីវិស្សាម អល’’ន្តិ បដិក្ខិបិំសុ។ សោ តេសំ មនំ អលភិត្វា ពារាណសិមេវ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘សេនាបតិស្ស ឃរេ មគ្គកិលមថំ វិនោទេត្វា បច្ឆា និគ្រោធសហាយំ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស និវេសនទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘សហាយោ កិរ
សោ ចិន្តេសិ ‘‘សាខោ មម សន្តិកា សេនាបតិដ្ឋានំ លភិត្វា អកតញ្ញូ មិត្តទុព្ភី, មំ កោដ្ដាបេត្វា នីហរាបេសិ, និគ្រោធោ បន បណ្ឌិតោ កតញ្ញូ សប្បុរិសោ, តស្សេវ សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ។ សោ រាជទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘ទេវ, បោត្តិកោ កិរ នាម តេ សហាយោ ទ្វារេ ឋិតោ’’តិ
៧២.
‘‘ន វាហមេតំ ជានាមិ, កោ វាយំ កស្ស វាតិ វា;
យថា សាខោ វទិ ឯវ, និគ្រោធ កិន្តិ មញ្ញសិ។
៧៣.
‘‘តតោ គលវិនីតេន, បុរិសា នីហរិំសុ មំ;
ទត្វា មុខបហារានិ, សាខស្ស វចនំករា។
៧៤.
‘‘ឯតាទិសំ ទុម្មតិនា, អកតញ្ញុន ទុព្ភិនា;
កតំ អនរិយំ សាខេន, សខិនា តេ ជនាធិបា’’តិ។
តត្ថ កិន្តិ មញ្ញសីតិ យថា មំ សាខោ អចរិ, កិំ ត្វម្បិ ឯវមេវ មញ្ញសិ, ឧទាហុ អញ្ញថា មញ្ញសិ, មំ សាខោ ឯវំ វទេយ្យាតិ សទ្ទហសិ, តំ ន សទ្ទហសីតិ អធិប្បាយោ។ គលវិនីតេនាតិ គលគ្គាហេន។ ទុព្ភិនាតិ មិត្តទុព្ភិនា។
តំ សុត្វា និគ្រោធោ ចតស្សោ គាថា អភាសិ –
៧៥.
‘‘ន វាហមេតំ ជានាមិ, នបិ មេ កោចិ សំសតិ;
យំ មេ ត្វំ សម្ម អក្ខាសិ, សាខេន ការណំ កតំ។
៧៦.
‘‘សខីនំ សាជីវករោ, មម សាខស្ស ចូភយំ;
ត្វំ នោសិស្សរិយំ ទាតា, មនុស្សេសុ មហន្តតំ;
តយាមា លព្ភិតា ឥទ្ធី, ឯត្ថ មេ នត្ថិ សំសយោ។
៧៧.
‘‘យថាបិ
ឯវំ កតំ អសប្បុរិសេ, នស្សតិ ន វិរូហតិ។
៧៨.
‘‘កតញ្ញុម្ហិ ច បោសម្ហិ, សីលវន្តេ អរិយវុត្តិនេ;
សុខេត្តេ វិយ ពីជានិ, កតំ តម្ហិ ន នស្សតី’’តិ។
តត្ថ សំសតីតិ អាចិក្ខតិ។ ការណំ កតន្តិ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនបោថនកោដ្ដនសង្ខាតំ ការណំ កតន្តិ អត្ថោ។ សខីនំ សាជីវករោតិ សម្ម, បោត្តិក ត្វំ សហាយកានំ សុអាជីវករោ ជីវិកាយ ឧប្បាទេតា។ មម សាខស្ស ចូភយន្តិ មយ្ហញ្ច សាខស្ស ច ឧភិន្នម្បិ សខីនន្តិ អត្ថោ។ ត្វំ នោសិស្សរិយន្តិ ត្វំ នោ អសិ ឥស្សរិយំ ទាតា, តវ សន្តិកា ឥមា សម្បត្តី អម្ហេហិ លទ្ធា។ មហន្តតន្តិ មហន្តភាវំ។
ឯវញ្ច បន វត្វា ឯត្តកំ កថេន្តេ និគ្រោធេ សាខោ តត្ថេវ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ រាជា ‘‘សាខ ឥមំ បោត្តិកំ សញ្ជានាសី’’តិ បុច្ឆិ។ សោ តុណ្ហី អហោសិ។ អថស្ស រាជា ទណ្ឌំ អាណាបេន្តោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –
៧៩.
‘‘ឥមំ ជម្មំ នេកតិកំ, អសប្បុរិសចិន្តកំ;
ហនន្តុ សាខំ សត្តីហិ, នាស្ស ឥច្ឆាមិ ជីវិត’’ន្តិ។
តត្ថ ជម្មន្តិ លាមកំ។ នេកតិកន្តិ វញ្ចកំ។
តំ សុត្វា បោត្តិកោ ‘‘មា ឯស ពាលោ មំ និស្សាយ នស្សតូ’’តិ ចិន្តេត្វា នវមំ គាថមាហ –
៨០.
‘‘ខមតស្ស
ខម ទេវ អសប្បុរិសស្ស, នាស្ស ឥច្ឆាមហំ វធ’’ន្តិ។
តត្ថ ខមតស្សាតិ ខមតំ អស្ស, ឯតស្ស អសប្បុរិសស្ស ខមថាតិ អត្ថោ។ ន បដិអានយាតិ មតស្ស នាម បាណា បដិអានេតុំ ន សក្កា។
រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា សាខស្ស ខមិ, សេនាបតិដ្ឋានម្បិ បោត្តិកស្សេវ ទាតុកាមោ អហោសិ
៨១.
‘‘និគ្រោធមេវ សេវេយ្យ, ន សាខមុបសំវសេ;
និគ្រោធស្មិំ មតំ សេយ្យោ, យញ្ចេ សាខស្មិ ជីវិត’’ន្តិ។
សត្ថា
និគ្រោធជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
[៤៤៦] ៨. តក្កលជាតកវណ្ណនា
ន តក្កលា សន្តិ ន អាលុវានីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ បិតុបោសកំ ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ ទលិទ្ទកុលេ បច្ចាជាតោ មាតរិ កាលកតាយ បាតោវ ឧដ្ឋាយ ទន្តកដ្ឋមុខោទកទានាទីនិ ករោន្តោ ភតិំ វា កសិំ វា កត្វា លទ្ធវិភវានុរូបេន យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា បិតរំ បោសេសិ។ អថ នំ បិតា អាហ – ‘‘តាត, ត្វំ ឯកកោវ អន្តោ ច ពហិ ច កត្តព្ពំ ករោសិ, ឯកំ តេ កុលទារិកំ អានេស្សាមិ, សា តេ គេហេ កត្តព្ពំ ករិស្សតី’’តិ។ ‘‘តាត, ឥត្ថិយោ នាម ឃរំ អាគតា នេវ មយ្ហំ, ន តុម្ហាកំ ចិត្តសុខំ ករិស្សន្តិ, មា ឯវរូបំ ចិន្តយិត្ថ, អហំ យាវជីវំ តុម្ហេ បោសេត្វា តុម្ហាកំ
សា តតោ បដ្ឋាយ ឧទកំ អតិសីតំ វា អច្ចុណ្ហំ វា, អាហារំ អតិលោណំ វា អលោណំ វា
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ អញ្ញតរស្មិំ កាសិគាមេ ឯកស្ស កុលស្ស ឃរេ ឯកបុត្តកោ អហោសិ នាមេន សវិដ្ឋកោ នាម។ សោ មាតាបិតរោ បដិជគ្គន្តោ
សវិដ្ឋកោ ‘‘អត្ថេស ឧបាយោ’’តិ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា យានកំ គមនសជ្ជំ អកាសិ។ តស្ស បនេកោ សត្តវស្សិកោ បុត្តោ អត្ថិ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ។ សោ មាតុ វចនំ សុត្វា ‘‘មយ្ហំ មាតា បាបធម្មា បិតរំ មេ បិតុឃាតកម្មំ ការេតិ, អហំ ឥមស្ស បិតុឃាតកម្មំ កាតុំ ន ទស្សាមី’’តិ សណិកំ គន្ត្វា អយ្យកេន សទ្ធិំ និបជ្ជិ។ សវិដ្ឋកោបិ ឥតរាយ វុត្តវេលាយ យានកំ យោជេត្វា ‘‘ឯហិ, តាត, ឧទ្ធារំ សោធេស្សាមា’’តិ បិតរំ យានកេ និសីទាបេសិ។ កុមារោបិ បឋមតរំ យានកំ អភិរុហិ។ សវិដ្ឋកោ តំ
៨២.
‘‘ន តក្កលា សន្តិ ន អាលុវានិ, ន ពិឡាលិយោ ន កឡម្ពានិ តាត;
ឯកោ អរញ្ញម្ហិ សុសានមជ្ឈេ, កិមត្ថិកោ តាត ខណាសិ កាសុ’’ន្តិ។
តត្ថ ន តក្កលា សន្តីតិ បិណ្ឌាលុកន្ទា ន សន្តិ។ អាលុវានីតិ អាលុវកន្ទា។ ពិឡាលិយោតិ ពិឡារិវល្លិកន្ទា។ កឡម្ពានីតិ តាលកន្ទា។
អថស្ស បិតា ទុតិយំ គាថមាហ –
៨៣.
‘‘បិតាមហោ តាត សុទុព្ពលោ តេ, អនេកព្យាធីហិ ទុខេន ផុដ្ឋោ;
តមជ្ជហំ និខណិស្សាមិ សោព្ភេ, ន ហិស្ស តំ ជីវិតំ រោចយាមី’’តិ។
តត្ថ អនេកព្យាធីហីតិ អនេកេហិ ព្យាធីហិ ឧប្បន្នេន ទុក្ខេន ផុដ្ឋោ។ ន ហិស្ស តន្តិ អហញ្ហិ តស្ស តវ បិតាមហស្ស តំ ទុជ្ជីវិតំ ន ឥច្ឆាមិ, ‘‘ឯវរូបា ជីវិតា មរណមេវស្ស វរ’’ន្តិ មញ្ញមានោ តំ សោព្ភេ និខណិស្សាមីតិ។
តំ សុត្វា កុមារោ ឧបឌ្ឍំ គាថមាហ –
៨៤.
‘‘សង្កប្បមេតំ
តស្សត្ថោ – តាត, ត្វំ ‘‘បីតរំ ទុក្ខា បមោចេស្សាមី’’តិ មរណទុក្ខេន យោជេន្តោ ឯតំ បាបកំ សង្កប្បំ បដិលទ្ធា តស្ស ច សង្កប្បវសេន ហិតំ អតិក្កម្ម ឋិតត្តា អច្ចាហិតំ កម្មំ ករោសិ លុទ្ទន្តិ។
ឯវញ្ច បន វត្វា កុមារោ បិតុ ហត្ថតោ កុទ្ទាលំ គហេត្វា អវិទូរេ អញ្ញតរំ អាវាដំ ខណិតុំ អារភិ។ អថ នំ បិតា ឧបសង្កមិត្វា
‘‘មយាបិ តាត បដិលច្ឆសេ តុវំ, ឯតាទិសំ កម្ម ជរូបនីតោ;
តំ កុល្លវត្តំ អនុវត្តមានោ, អហម្បិ តំ និខណិស្សាមិ សោព្ភេ’’តិ។
តស្សត្ថោ – តាត, អហម្បិ ឯតស្មិំ សោព្ភេ តំ មហល្លកកាលេ និខណិស្សាមិ, ឥតិ ខោ តាត, មយាបិ កតេ ឥមស្មិំ សោព្ភេ តុវំ ជរូបនីតោ ឯតាទិសំ កម្មំ បដិលច្ឆសេ, យំ ឯតំ តយា បវត្តិតំ កុលវត្តំ, តំ អនុវត្តមានោ វយប្បត្តោ ភរិយាយ សទ្ធិំ វសន្តោ អហម្បិ តំ និខណិស្សាមិ សោព្ភេតិ។
អថស្ស បិតា ចតុត្ថំ គាថមាហ –
៨៥.
‘‘ផរុសាហិ វាចាហិ បកុព្ពមានោ, អាសជ្ជ មំ ត្វំ វទសេ កុមារ;
បុត្តោ មមំ ឱរសកោ សមានោ, អហីតានុកម្បី មម ត្វំសិ បុត្តា’’តិ។
តត្ថ បកុព្ពមានោតិ អភិភវន្តោ។ អាសជ្ជាតិ ឃដ្ដេត្វា។
ឯវំ
៨៦.
‘‘ន តាហំ តាត អហិតានុកម្បី, ហិតានុកម្បី តេ អហម្បិ តាត;
បាបញ្ច តំ កម្ម បកុព្ពមានំ, អរហាមិ នោ វារយិតុំ តតោ។
៨៧.
‘‘យោ
កាយស្ស ភេទា អភិសម្បរាយំ, អសំសយំ សោ និរយំ ឧបេតិ។
៨៨.
‘‘យោ មាតរំ វា បិតរំ សវិដ្ឋ, អន្នេន បានេន ឧបដ្ឋហាតិ;
កាយស្ស
ឥមំ បន បុត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បិតា អដ្ឋមំ គាថមាហ –
៨៩.
‘‘ន មេ ត្វំ បុត្ត អហិតានុកម្បី, ហិតានុកម្បី មេ ត្វំសិ បុត្ត;
អហញ្ច តំ មាតរា វុច្ចមានោ, ឯតាទិសំ កម្ម ករោមិ លុទ្ទ’’ន្តិ។
តត្ថ អហញ្ច តំ មាតរាតិ អហញ្ច តេ មាតរា, អយមេវ វា បាឋោ។
តំ សុត្វា កុមារោ ‘‘តាត, ឥត្ថិយោ នាម ឧប្បន្នេ ទោសេ អនិគ្គយ្ហមានា បុនប្បុនំ បាបំ ករោន្តិ, មម មាតា យថា បុន ឯវរូបំ ន ករោតិ, តថា នំ បណាមេតុំ វដ្ដតី’’តិ នវមំ គាថមាហ –
៩០.
‘‘យា តេ សា ភរិយា អនរិយរូបា, មាតា មមេសា សកិយា ជនេត្តិ;
និទ្ធាបយេ តញ្ច សកា អគារា, អញ្ញម្បិ តេ សា ទុខមាវហេយ្យា’’តិ។
សវិដ្ឋកោ
បដិវិស្សកកុលេ ឥត្ថិយោ ‘‘សាមិកោ កិរ តេ អញ្ញំ ភរិយំ អានេតុំ អសុកគាមំ នាម គតោ’’តិ តស្សា អាចិក្ខិំសុ។ សា ‘‘ទានិម្ហិ នដ្ឋា, នត្ថិ មេ បុន ឱកាសោ’’តិ ភីតា តសិតា ហុត្វា ‘‘បុត្តមេវ យាចិស្សាមី’’តិ បណ្ឌិតបុត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តស្ស បាទេសុ បតិត្វា ‘‘តាត, តំ ឋបេត្វា អញ្ញោ មម បដិសរណំ នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ តវ បិតរញ្ច បិតាមហញ្ច អលង្កតចេតិយំ វិយ បដិជគ្គិស្សាមិ, បុន មយ្ហំ ឥមស្មិំ ឃរេ បវេសនំ ករោហី’’តិ អាហ។ សោ ‘‘សាធុ, អម្ម, សចេ បុន ឯវរូបំ ន ករិស្សថ, ករិស្សាមិ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ វត្វា បិតុ អាគតកាលេ ទសមំ គាថមាហ –
៩១.
‘‘យា តេ សា ភរិយា អនរិយរូបា, មាតា មមេសា សកិយា ជនេត្តិ;
ទន្តា ករេណូវ វសូបនីតា, សា បាបធម្មា បុនរាវជាតូ’’តិ។
តត្ថ ករេណូវាតិ តាត, ឥទានិ សា អានេញ្ជការណំ ការិកា ហត្ថិនី វិយ ទន្តា វសំ ឧបនីតា និព្ពិសេវនា ជាតា។ បុនរាគជាតូតិ បុន ឥមំ គេហំ អាគច្ឆតូតិ។
ឯវំ សោ បិតុ ធម្មំ កថេត្វា គន្ត្វា មាតរំ អានេសិ។ សា សាមិកញ្ច សសុរញ្ច ខមាបេត្វា តតោ បដ្ឋាយ ទន្តា ធម្មេន សមន្នាគតា ហុត្វា សាមិកញ្ច សសុរញ្ច បុត្តញ្ច បដិជគ្គិ។ ឧភោបិ ច បុត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករិត្វា សគ្គបរាយណា អហេសុំ។
សត្ថា
តក្កលជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា។
[៤៤៧] ៩. មហាធម្មបាលជាតកវណ្ណនា
កិំ តេ វតន្តិ ឥទំ សត្ថា បឋមគមនេន កបិលបុរំ គន្ត្វា និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ បិតុ និវេសនេ រញ្ញោ អសទ្ទហនំ អារព្ភ កថេសិ។ តទា ហិ សុទ្ធោទនមហារាជា វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស ភគវតោ អត្តនោ និវេសនេ យាគុខជ្ជកំ ទត្វា អន្តរាភត្តេ សម្មោទនីយំ កថំ កថេន្តោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ បធានកាលេ ទេវតា អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា ‘បុត្តោ តេ សិទ្ធត្ថកុមារោ អប្បាហារតាយ មតោ’តិ មយ្ហំ អារោចេសុ’’ន្តិ អាហ។ សត្ថារា ច ‘‘សទ្ទហិ, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន សទ្ទហិំ, ភន្តេ, អាកាសេ ឋត្វា កថេន្តិយោបិ ទេវតា, ‘មម បុត្តស្ស ពោធិតលេ ពុទ្ធត្តំ អប្បត្វា បរិនិព្ពានំ នាម នត្ថី’តិ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ អាហ។ ‘‘មហារាជ, បុព្ពេបិ ត្វំ មហាធម្មបាលកាលេបិ ‘បុត្តោ តេ មតោ ឥមានិស្ស អដ្ឋីនី’តិ ទស្សេត្វា វទន្តស្សបិ ទិសាបាមោក្ខាចរិយស្ស ‘អម្ហាកំ កុលេ តរុណកាលេ កាលកិរិយា នាម នត្ថី’តិ ន សទ្ទហិ, ឥទានិ បន កស្មា សទ្ទហិស្សសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
អថ នំ តេ អាហំសុ ‘‘កិំ បន សម្ម, ត្វំ ឥមេសំ សត្តានំ មរណភាវំ ន ជានាសី’’តិ? ជានាមិ, តរុណកាលេ បន ន មរន្តិ, មហល្លកកាលេយេវ មរន្តីតិ។ ននុ អនិច្ចា សព្ពេ សង្ខារា
អាចរិយោ ភុត្តភោជនោ សុខកថាយ និសិន្នកាលេ ‘‘ព្រាហ្មណ, បុត្តោ តេ ធម្មបាលកុមារោ បញ្ញវា តិណ្ណំ វេទានំ អដ្ឋារសន្នញ្ច សិប្បានំ និប្ផត្តិំ បត្តោ, អបិច ខោ បនេកេន អផាសុកេន ជីវិតក្ខយំ បត្តោ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, មា សោចិត្ថា’’តិ អាហ។ ព្រាហ្មណោ បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ហសិ។ ‘‘កិំ នុ ព្រាហ្មណ, ហសសី’’តិ ច វុត្តេ ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ ន មរតិ, អញ្ញោ កោចិ មតោ ភវិស្សតី’’តិ អាហ។ ‘‘ព្រាហ្មណ, បុត្តោយេវ តេ មតោ, បុត្តស្សេវ តេ អដ្ឋីនិ ទិស្វា សទ្ទហា’’តិ អដ្ឋីនិ នីហរិត្វា ‘‘ឥមានិ តេ បុត្តស្ស អដ្ឋីនី’’តិ អាហ។ ឯតានិ ឯឡកស្ស វា សុនខស្ស វា ភវិស្សន្តិ, មយ្ហំ បន បុត្តោ ន មរតិ, អម្ហាកាញ្ហិ កុលេ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា តរុណកាលេ មតបុព្ពា នាម នត្ថិ, ត្វំ មុសា ភណសីតិ។ តស្មិំ ខណេ សព្ពេបិ បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ហសិំសុ។ អាចរិយោ តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, តុម្ហាកំ កុលបវេណិយំ ទហរានំ អមរណេន ន សក្កា អហេតុកេន ភវិតុំ, កេន វោ ការណេន ទហរា ន មីយន្តី’’តិ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –
៩២.
‘‘កិំ
អក្ខាហិ មេ ព្រាហ្មណ ឯតមត្ថំ, កស្មា នុ តុម្ហំ ទហរា ន មីយរេ’’តិ។
តត្ថ វតន្តិ វតសមាទានំ។ ព្រហ្មចរិយន្តិ សេដ្ឋចរិយំ។ កិស្ស សុចិណ្ណស្សាតិ តុម្ហាកំ កុលេ ទហរានំ អមរណំ នាម កតរសុចរិតស្ស វិបាកោតិ។
តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ យេសំ គុណានំ អានុភាវេន តស្មិំ កុលេ ទហរា ន មីយន្តិ, តេ វណ្ណយន្តោ –
៩៣.
‘‘ធម្មំ ចរាម ន មុសា ភណាម, បាបានិ កម្មានិ បរិវជ្ជយាម;
អនរិយំ បរិវជ្ជេមុ សព្ពំ, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៤.
‘‘សុណោម ធម្មំ អសតំ សតញ្ច, ន ចាបិ ធម្មំ អសតំ រោចយាម;
ហិត្វា អសន្តេ ន ជហាម សន្តេ, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៥.
‘‘បុព្ពេវ ទានា សុមនា ភវាម, ទទម្បិ វេ អត្តមនា ភវាម;
ទត្វាបិ វេ នានុតប្បាម បច្ឆា, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៦.
‘‘សមណេ មយំ ព្រាហ្មណេ អទ្ធិកេ ច, វនិព្ពកេ យាចនកេ ទលិទ្ទេ;
អន្នេន បានេន អភិតប្បយាម, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៧.
‘‘មយញ្ច ភរិយំ នាតិក្កមាម, អម្ហេ ច ភរិយា នាតិក្កមន្តិ;
អញ្ញត្រ តាហិ ព្រហ្មចរិយំ ចរាម, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៨.
‘‘បាណាតិបាតា
អមជ្ជបា នោបិ មុសា ភណាម, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
៩៩.
‘‘ឯតាសុ វេ ជាយរេ សុត្តមាសុ, មេធាវិនោ ហោន្តិ បហូតបញ្ញា;
ពហុស្សុតា វេទគុនោ ច ហោន្តិ, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
១០០.
‘‘មាតា
ធម្មំ ចរាម បរលោកហេតុ, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ។
១០១.
‘‘ទាសា ច ទាស្យោ អនុជីវិនោ ច, បរិចារកា កម្មករា ច សព្ពេ;
ធម្មំ
ឥមា គាថា អាហ។
តត្ថ ធម្មំ ចរាមាតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ ចរាម, អត្តនោ ជីវិតហេតុ អន្តមសោ កុន្ថកិបិល្លិកម្បិ ជីវិតា ន វោរោបេម, បរភណ្ឌំ លោភចិត្តេន ន ឱលោកេមាតិ សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ។ មុសាវាទោ ចេត្ថ មុសាវាទិស្ស អករណបាបំ នាម នត្ថីតិ ឧស្សន្នវសេន បុន វុត្តោ។ តេ កិរ ហសាធិប្បាយេនបិ មុសា ន ភណន្តិ។ បាបានីតិ សព្ពានិ និរយគាមិកម្មានិ។ អនរិយន្តិ អរិយគរហិតំ សព្ពំ អសុន្ទរំ អបរិសុទ្ធំ កម្មំ បរិវជ្ជយាម។ តស្មា ហិ អម្ហន្តិ ឯត្ថ ហិ-ការោ និបាតមត្តោ, តេន ការណេន អម្ហាកំ ទហរា ន មីយន្តិ, អន្តរា អកាលមរណំ នាម នោ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ‘‘តស្មា អម្ហ’’ន្តិបិ បាឋោ។ សុណោមាតិ មយំ កិរិយវាទានំ សប្បុរិសានំ កុសលទីបនម្បិ អសប្បុរិសានំ អកុសលទីបនម្បិ ធម្មំ សុណោម
សមណេ មយំ ព្រាហ្មណេតិ មយំ សមិតបាបេ ពាហិតបាបេ បច្ចេកពុទ្ធសមណព្រាហ្មណេបិ អវសេសធម្មិកសមណព្រាហ្មណេបិ អទ្ធិកយាចកេ សេសជនេបិ អន្នបានេន អភិតប្បេមាតិ អត្ថោ។ បាឡិយំ បន អយំ គាថា ‘‘បុព្ពេវ ទានា’’តិ គាថាយ បច្ឆតោ អាគតា។ នាតិក្កមាមាតិ អត្តនោ ភរិយំ អតិក្កមិត្វា ពហិ អញ្ញំ មិច្ឆាចារំ ន ករោម។ អញ្ញត្រ តាហីតិ តា អត្តនោ ភរិយា ឋបេត្វា សេសឥត្ថីសុ ព្រហ្មចរិយំ ចរាម, អម្ហាកំ ភរិយាបិ សេសបុរិសេសុ ឯវមេវ វត្តន្តិ។ ជាយរេតិ ជាយន្តិ។ សុត្តមាសូតិ សុសីលាសុ ឧត្តមិត្ថីសុ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេ ឯតាសុ សម្បន្នសីលាសុ ឧត្តមិត្ថីសុ អម្ហាកំ បុត្តា ជាយន្តិ, តេ មេធាវិនោតិ ឯវំបការា ហោន្តិ, កុតោ តេសំ អន្តរា មរណំ, តស្មាបិ អម្ហាកំ កុលេ ទហរា ន មរន្តីតិ។ ធម្មំ ចរាមាតិ បរលោកត្ថាយ តិវិធសុចរិតធម្មំ ចរាម។ ទាស្យោតិ ទាសិយោ។
អវសានេ
១០២.
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហតិ;
ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី។
១០៣.
‘‘ធម្មោ
ធម្មេន គុត្តោ មម ធម្មបាលោ, អញ្ញស្ស អដ្ឋីនិ សុខី កុមារោ’’តិ។ –
ឥមាហិ ទ្វីហិ គាថាហិ ធម្មចារីនំ គុណំ កថេសិ។
តត្ថ រក្ខតីតិ ធម្មោ នាមេសោ រក្ខិតោ អត្តនោ រក្ខិតំ បដិរក្ខតិ។ សុខមាវហតីតិ ទេវមនុស្សសុខញ្ចេវ និព្ពានសុខញ្ច អាវហតិ។ ន ទុគ្គតិន្តិ និរយាទិភេទំ ទុគ្គតិំ ន គច្ឆតិ។ ឯវំ ព្រាហ្មណ, មយំ ធម្មំ រក្ខាម, ធម្មោបិ អម្ហេ រក្ខតីតិ ទស្សេតិ។ ធម្មេន គុត្តោតិ មហាឆត្តសទិសេន អត្តនា គោបិតធម្មេន គុត្តោ។ អញ្ញស្ស អដ្ឋីនីតិ តយា អានីតានិ អដ្ឋីនិ អញ្ញស្ស ឯឡកស្ស វា សុនខស្ស វា អដ្ឋីនិ ភវិស្សន្តិ, ឆឌ្ឌេថេតានិ, មម បុត្តោ សុខី កុមារោតិ។
តំ សុត្វា អាចរិយោ ‘‘មយ្ហំ អាគមនំ សុអាគមនំ, សផលំ, នោ និប្ផល’’ន្តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ ធម្មបាលស្ស បិតរំ ខមាបេត្វា ‘‘មយា អាគច្ឆន្តេន តុម្ហាកំ វីមំសនត្ថាយ ឥមានិ ឯឡកអដ្ឋីនិ អាភតានិ, បុត្តោ តេ អរោគោយេវ, តុម្ហាកំ រក្ខិតធម្មំ មយ្ហម្បិ ទេថា’’តិ បណ្ណេ លិខិត្វា កតិបាហំ តត្ថ វសិត្វា តក្កសិលំ គន្ត្វា ធម្មបាលំ សព្ពសិប្បានិ សិក្ខាបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន បេសេសិ។
សត្ថា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តទា មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, អាចរិយោ សារិបុត្តោ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, ធម្មបាលកុមារោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
មហាធម្មបាលជាតកវណ្ណនា នវមា។
[៤៤៨] ១០. កុក្កុដជាតកវណ្ណនា
នាស្មសេ កតបាបម្ហីតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស វធាយ បរិសក្កនំ អារព្ភ កថេសិ។ ធម្មសភាយញ្ហិ ភិក្ខូ ទេវទត្តស្ស អគុណកថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ធនុគ្គហាទិបយោជនេន ទសពលស្ស វធត្ថមេវ ឧបាយំ ករោតី’’តិ។ សត្ថា
អតីតេ កោសម្ពិយំ កោសម្ពកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ តទា ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ វេឡុវនេ កុក្កុដយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អនេកសតកុក្កុដបរិវារោ អរញ្ញេ វសតិ, តស្សាវិទូរេ ឯកោ សេនោ វសតិ
១០៤.
‘‘នាស្មសេ កតបាបម្ហិ, នាស្មសេ អលិកវាទិនេ;
នាស្មសេ អត្តត្ថបញ្ញម្ហិ, អតិសន្តេបិ នាស្មសេ។
១០៥.
‘‘ភវន្តិ ហេកេ បុរិសា, គោបិបាសិកជាតិកា;
ឃសន្តិ មញ្ញេ មិត្តានិ, វាចាយ ន ច កម្មុនា។
១០៦.
‘‘សុក្ខញ្ជលិបគ្គហិតា
មនុស្សផេគ្គូ នាសីទេ, យស្មិំ នត្ថិ កតញ្ញុតា។
១០៧.
‘‘ន
នានាវិកត្វា សំសគ្គំ, តាទិសម្បិ ច នាស្មសេ។
១០៨.
‘‘អនរិយកម្មមោក្កន្តំ, អថេតំ សព្ពឃាតិនំ;
និសិតំវ បដិច្ឆន្នំ, តាទិសម្បិ ច នាស្មសេ។
១០៩.
‘‘មិត្តរូបេនិធេកច្ចេ, សាខល្យេន អចេតសា;
វិវិធេហិ ឧបាយន្តិ, តាទិសម្បិ ច នាស្មសេ។
១១០.
‘‘អាមិសំ
ទុព្ភិំ ករោតិ ទុម្មេធោ, តញ្ច ហន្ត្វាន គច្ឆតី’’តិ។ – ឥមា គាថា អាហ;
តត្ថ នាស្មសេតិ នាស្សសេ។ អយមេវ វា បាឋោ, ន វិស្សសេតិ វុត្តំ ហោតិ។ កតបាបម្ហីតិ បឋមំ កតបាបេ បុគ្គលេ។ អលិកវាទិនេតិ មុសាវាទិម្ហិបិ ន វិស្សសេ។ តស្ស ហិ អកត្តព្ពំ នាម បាបំ នត្ថិ។ នាស្មសេ អត្តត្ថបញ្ញម្ហីតិ អត្តនោ អត្ថាយ ឯវ យស្ស បញ្ញា ស្នេហវសេន ន ភជតិ, ធនត្ថិកោវ ភជតិ, តស្មិំ អត្តត្ថបញ្ញេបិ ន វិស្សសេ។ អតិសន្តេតិ អន្តោ ឧបសមេ អវិជ្ជមានេយេវ ច ពហិ ឧបសមទស្សនេន អតិសន្តេ វិយ បដិច្ឆន្នកម្មន្តេបិ ពិលបដិច្ឆន្នអាសីវិសសទិសេ កុហកបុគ្គលេ។ គោបិបាសិកជាតិកាតិ គុន្នំ បិបាសកជាតិកា វិយ, បិបាសិតគោសទិសាតិ វុត្តំ ហោតិ។ យថា បិបាសិតគាវោ តិត្ថំ ឱតរិត្វា មុខបូរំ ឧទកំ បិវន្តិ, ន បន ឧទកស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ករោន្តិ, ឯវមេវ ឯកច្ចេ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករិស្សាមា’’តិ មធុរវចនេន មិត្តានិ ឃសន្តិ, បិយវចនានុច្ឆវិកំ បន ន ករោន្តិ, តាទិសេសុ វិស្សាសោ មហតោ អនត្ថាយ ហោតីតិ ទីបេតិ។
សុក្ខញ្ជលិបគ្គហិតាតិ បគ្គហិតតុច្ឆអញ្ជលិនោ។ វាចាយ បលិគុណ្ឋិតាតិ ‘‘ឥទំ ទស្សាម, ឥទំ ករិស្សាមា’’តិ វចនេន បដិច្ឆាទិកា។ មនុស្សផេគ្គូតិ ឯវរូបា អសារកា មនុស្សា មនុស្សផេគ្គូ នាម។ នាសីទេតិ ន អាសីទេ ឯវរូបេ ន ឧបគច្ឆេយ្យ។ យស្មិំ នត្ថីតិ យស្មិញ្ច បុគ្គលេ កតញ្ញុតា នត្ថិ, តម្បិ នាសីទេតិ អត្ថោ។ អញ្ញញ្ញចិត្តានន្តិ អញ្ញេនញ្ញេន ចិត្តេន សមន្នាគតានំ នានាវិកត្វា សំសគ្គន្តិ យោបិ ន សក្កា អនុបគន្ត្វា ឯតស្ស អន្តរាយំ កាតុន្តិ អន្តរាយករណត្ថំ នានាការណេហិ សំសគ្គមាវិកត្វា ទឡ្ហំ ករិត្វា បច្ឆា អន្តរាយំ ករោតិ, តាទិសម្បិ បុគ្គលំ នាស្មសេ ន វិស្សសេយ្យាតិ ទីបេតិ។
អនរិយកម្មមោក្កន្តតិ អនរិយានំ ទុស្សីលានំ កម្មំ ឱតរិត្វា ឋិតំ។ អថេតន្តិ អថិរំ អប្បតិដ្ឋិតវចនំ។ សព្ពឃាតិនន្តិ ឱកាសំ លភិត្វា សព្ពេសំ និសិតំវ បដិច្ឆន្នន្តិ កោសិយា វា បិលោតិកាយ វា បដិច្ឆន្នំ និសិតខគ្គមិវ។ តាទិសម្បីតិ ឯវរូបម្បិ អមិត្តំ មិត្តបតិរូបកំ ន វិស្សសេយ្យ។ សាខល្យេនាតិ មដ្ឋវចនេន។ អចេតសាតិ អចិត្តកេន។ វចនមេវ ហិ នេសំ មដ្ឋំ, ចិត្តំ បន ថទ្ធំ ផរុសំ។ វិវិធេហីតិ វិវិធេហិ ឧបាយេហិ ឱតារាបេក្ខា ឧបគច្ឆន្តិ។ តាទិសម្បីតិ យោ ឯតេហិ អមិត្តេហិ មិត្តបតិរូបកេហិ សទិសោ ហោតិ, តម្បិ ន វិស្សសេតិ អត្ថោ។ អាមិសន្តិ ខាទនីយភោជនីយំ។ ធនន្តិ មញ្ចបដិបាទកំ អាទិំ កត្វា អវសេសំ។ យត្ថ បស្សតីតិ សហាយកគេហេ យស្មិំ ឋានេ បស្សតិ។ ទុព្ភិំ ករោតីតិ ទុព្ភិចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, តំ ធនំ ហរតិ។ តញ្ច ហន្ត្វានាតិ តញ្ច សហាយកម្បិ ឆេត្វា គច្ឆតិ។ ឥតិ ឥមា សត្ត គាថា កុក្កុដរាជា កថេសិ។
១១១.
‘‘មិត្តរូបេន ពហវោ, ឆន្នា សេវន្តិ សត្តវោ;
ជហេ កាបុរិសេ ហេតេ, កុក្កុដោ វិយ សេនកំ។
១១២.
‘‘យោ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ន ខិប្បមនុពុជ្ឈតិ;
អមិត្តវសមន្វេតិ, បច្ឆា ច មនុតប្បតិ។
១១៣.
‘‘យោ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ខិប្បមេវ និពោធតិ;
មុច្ចតេ សត្តុសម្ពាធា, កុក្កុដោ វិយ សេនកា។
១១៤.
‘‘តំ តាទិសំ កូដមិវោឌ្ឌិតំ វនេ, អធម្មិកំ និច្ចវិធំសការិនំ;
អារា វិវជ្ជេយ្យ នរោ វិចក្ខណោ, សេនំ យថា កុក្កុដោ វំសកាននេ’’តិ។ –
ឥមា ចតស្សោ ធម្មរាជេន ភាសិតា អភិសម្ពុទ្ធគាថា។
តត្ថ ជហេ កាបុរិសេ ហេតេតិ ភិក្ខវេ, ឯតេ កាបុរិសេ បណ្ឌិតោ ជហេយ្យ។ ហ-ការោ បនេត្ថ និបាតមត្តំ។ បច្ឆា ច មនុតប្បតីតិ បច្ឆា ច អនុតប្បតិ។ កូដមិវោឌ្ឌិតន្តិ វនេ មិគានំ ពន្ធនត្ថាយ កូដបាសំ វិយ ឱឌ្ឌិតំ។ និច្ចវិធំសការិនន្តិ និច្ចំ វិទ្ធំសនករំ។ វំសកាននេតិ យថា វំសវនេ កុក្កុដោ សេនំ វិវជ្ជេតិ, ឯវំ វិចក្ខណោ បាបមិត្តេ វិវជ្ជេយ្យ។
សោបិ
សត្ថា
កុក្កុដជាតកវណ្ណនា ទសមា។
[៤៤៩] ១១. មដ្ឋកុណ្ឌលីជាតកវណ្ណនា
អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មតបុត្តំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ សាវត្ថិយំ កិរេកស្ស ពុទ្ធុបដ្ឋាកស្ស កុដុម្ពិកស្ស បិយបុត្តោ កាលមកាសិ។ សោ បុត្តសោកសមប្បិតោ ន ន្ហាយតិ ន ភុញ្ជតិ ន កម្មន្តេ វិចារេតិ, ន ពុទ្ធុបដ្ឋានំ គច្ឆតិ, កេវលំ ‘‘បិយបុត្តក, មំ ឱហាយ បឋមតរំ គតោសី’’តិអាទីនិ វត្វា វិប្បលបតិ។ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តស្ស សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា បុនទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ ភិក្ខូ ឧយ្យោជេត្វា អានន្ទត្ថេរេន បច្ឆាសមណេន តស្ស ឃរទ្វារំ អគមាសិ។ សត្ថុ អាគតភាវំ កុដុម្ពិកស្ស អារោចេសុំ។ អថស្ស គេហជនោ អាសនំ បញ្ញបេត្វា សត្ថារំ និសីទាបេត្វា កុដុម្ពិកំ បរិគ្គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អានេសិ។ តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នំ សត្ថា ករុណាសីតលេន វចនេន អាមន្តេត្វា ‘‘កិំ, ឧបាសក, បុត្តកំ អនុសោចសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧបាសក, បោរាណកបណ្ឌិតា បុត្តេ កាលកតេ សោកសមប្បិតា វិចរន្តាបិ បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា ‘អលព្ភនីយដ្ឋាន’ន្តិ តថតោ ញត្វា អប្បមត្តកម្បិ សោកំ ន ករិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ
១១៥.
‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី, មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ;
ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទសិ, វនមជ្ឈេ កិំ ទុក្ខិតោ តុវ’’ន្តិ។
តត្ថ អលង្កតោតិ នានាភរណវិភូសិតោ។ មដ្ឋកុណ្ឌលីតិ ករណបរិនិដ្ឋិតេហិ មដ្ឋេហិ កុណ្ឌលេហិ សមន្នាគតោ។ មាលធារីតិ វិចិត្រកុសុមមាលធរោ។ ហរិចន្ទនុស្សទោតិ សុវណ្ណវណ្ណេន ចន្ទនេន អនុលិត្តោ។ វនមជ្ឈេតិ សុសានមជ្ឈេ។ កិំ ទុក្ខិតោ តុវន្តិ កិំការណា ទុក្ខិតោ ត្វំ, អាចិក្ខ, អហំ តេ យំ ឥច្ឆសិ, តំ ទស្សាមីតិ អាហ។
អថស្ស កថេន្តោ មាណវោ ទុតិយំ គាថមាហ –
១១៦.
‘‘សោវណ្ណមយោ បភស្សរោ, ឧប្បន្នោ រថបញ្ជរោ មម;
តស្ស ចក្កយុគំ ន វិន្ទាមិ, តេន ទុក្ខេន ជហាមិ ជីវិត’’ន្តិ។
ព្រាហ្មណោ សម្បដិច្ឆន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
១១៧.
‘‘សោវណ្ណមយំ មណីមយំ, លោហមយំ អថ រូបិយាមយំ;
បាវទ រថំ ករិស្សាមិ តេ, ចក្កយុគំ បដិបាទយាមិ ត’’ន្តិ។
តត្ថ បាវទាតិ យាទិសេន តេ អត្ថោ យាទិសំ រោចេសិ, តាទិសំ វទ, អហំ តេ រថ ករិស្សាមិ។ បដិបាទយាមិ តន្តិ តំ បញ្ជរានុរូបំ ចក្កយុគំ អធិគច្ឆាបេមិ។
តំ
១១៨.
‘‘សោ មាណវោ តស្ស បាវទិ, ចន្ទសូរិយា
សោវណ្ណមយោ រថោ មម, តេន ចក្កយុគេន សោភតី’’តិ។
ព្រាហ្មណោ តទនន្តរំ អាហ –
១១៩.
‘‘ពាលោ ខោ ត្វំសិ មាណវ, យោ ត្វំ បត្ថយសិ អបត្ថិយំ;
មញ្ញាមិ តុវំ មរិស្សសិ, ន ហិ ត្វំ លច្ឆសិ ចន្ទសូរិយេ’’តិ។ –
ព្រាហ្មណេន វុត្តគាថាយ អបត្ថិយន្តិ អបត្ថេតព្ពំ។
តតោ មាណវោ អាហ –
១២០.
‘‘គមនាគមនម្បិ ទិស្សតិ, វណ្ណធាតុ ឧភយេត្ថ វីថិយោ;
បេតោ បន នេវ ទិស្សតិ, កោ នុ ខោ កន្ទតំ ពាល្យតរោ’’តិ។
មាណវេន វុត្តគាថាយ គមនាគមនន្តិ ឧគ្គមនញ្ច អត្ថគមនញ្ច។ វណ្ណោយេវ វណ្ណធាតុ។ ឧភយេត្ថ វីថិយោតិ ឯត្ថ អាកាសេ ‘‘អយំ ចន្ទស្ស វីថិ, អយំ សូរិយស្ស វីថី’’តិ ឯវំ ឧភយគមនាគមនភូមិយោបិ បញ្ញាយន្តិ។ បេតោ បនាតិ បរលោកំ គតសត្តោ បន ន ទិស្សតេវ។ កោ នុ ខោតិ ឯវំ សន្តេ អម្ហាកំ ទ្វិន្នំ កន្ទន្តានំ កោ នុ ខោ ពាល្យតរោតិ។
ឯវំ
១២១.
‘‘សច្ចំ ខោ វទេសិ មាណវ, អហមេវ កន្ទតំ ពាល្យតរោ;
ចន្ទំ វិយ ទារកោ រុទំ, បេតំ កាលកតាភិបត្ថយេ’’តិ។
តត្ថ ចន្ទំ វិយ ទារកោតិ យថា ទហរោ គាមទារកោ ‘‘ចន្ទំ ទេថា’’តិ ចន្ទស្សត្ថាយ រោទេយ្យ, ឯវំ អហម្បិ បេតំ កាលកតំ អភិបត្ថេមីតិ។
ឥតិ
១២២.
‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;
វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ។
១២៣.
‘‘អព្ពហី
យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ។
១២៤.
‘‘សោហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, វីតសោកោ អនាវិលោ;
ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវា’’តិ។
អថ នំ មាណវោ ‘‘ព្រាហ្មណ, យស្សត្ថាយ ត្វំ រោទសិ, អហំ តេ បុត្តោ, អហំ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ, ឥតោ បដ្ឋាយ មា មំ អនុសោចិ, ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខាហិ, ឧបោសថំ ករោហី’’តិ ឱវទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ។ ព្រាហ្មណោបិ តស្សោវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា កាលកតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេហិ, សច្ចបរិយោសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។តទា ធម្មទេសកទេវបុត្តោ អហមេវ អហោសិន្តិ។
មដ្ឋកុណ្ឌលីជាតកវណ្ណនា ឯកាទសមា។
[៤៥០] ១២. ពិលារកោសិយជាតកវណ្ណនា
អបចន្តាបីតិ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា បិតុ អច្ចយេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ បត្វា ឯកទិវសំ ធនវិលោកនំ កត្វា ‘‘ធនំ បញ្ញាយតិ, ឯតស្ស
អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘ឥមំ បាបធម្មំ ទមេត្វា ទានផលំ ជានាបេត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ។ សោ ចន្ទសូរិយមាតលិបញ្ចសិខេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សម្មា, អម្ហាកំ វំសេ ឆដ្ឋោ កុលវំសំ សមុច្ឆិន្ទិត្វា ទានសាលំ ឈាបេត្វា យាចកេ នីហរាបេសិ, ន កស្សចិ កិញ្ចិ ទេតិ, ឯថ នំ ទមេស្សាមា’’តិ តេហិ សទ្ធិំ ពារាណសិំ អគមាសិ។ តស្មិំ ខណេ សេដ្ឋិ រាជុបដ្ឋានំ កត្វា អាគន្ត្វា សត្តមេ ទ្វារកោដ្ឋកេ អន្តរវីថិំ ឱលោកេន្តោ ចង្កមតិ។ សក្កោ ‘‘តុម្ហេ មម បវិដ្ឋកាលេ បច្ឆតោ បដិបាដិយា អាគច្ឆថា’’តិ វត្វា គន្ត្វា សេដ្ឋិស្ស សន្តិកេ ឋត្វា ‘‘ភោ មហាសេដ្ឋិ, ភោជនំ មេ ទេហី’’តិ អាហ។ ‘‘ព្រាហ្មណ នត្ថិ តវ ឥធ ភត្តំ, អញ្ញត្ថ គច្ឆា’’តិ។ ‘‘ភោ មហាសេដ្ឋិ, ព្រាហ្មណេហិ ភត្តេ យាចិតេ
១២៥.
‘‘អបចន្តាបិ
កិមេវ ត្វំ បចមានោ, យំ ន ទជ្ជា ន តំ សមំ។
១២៦.
‘‘មច្ឆេរា ច បមាទា ច, ឯវំ ទានំ ន ទីយតិ;
បុញ្ញំ អាកង្ខមានេន, ទេយ្យំ ហោតិ វិជានតា’’តិ។
តាសំ អត្ថោ – មហាសេដ្ឋិ អបចន្តាបិ សន្តោ សប្បុរិសា ភិក្ខាចរិយាយ លទ្ធម្បិ ភោជនំ ទាតុំ ឥច្ឆន្តិ, ន ឯកកា បរិភុញ្ជន្តិ។ កិមេវ ត្វំ បចមានោ យំ ន ទទេយ្យាសិ, ន តំ សមំ, តំ តវ អនុរូបំ អនុច្ឆវិកំ ន ហោតិ។ ទានញ្ហិ មច្ឆេរេន ច បមាទេន ចាតិ ទ្វីហិ ទោសេហិ ន ទីយតិ, បុញ្ញំ អាកង្ខមានេន វិជានតា បណ្ឌិតមនុស្សេន ទាតព្ពមេវ ហោតីតិ។
សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘តេន ហិ គេហំ បវិសិត្វា និសីទ, ថោកំ លច្ឆសី’’តិ អាហ។ សក្កោ បវិសិត្វា តេ សិលោកេ សជ្ឈាយន្តោ និសីទិ។ អថ នំ ចន្ទោ អាគន្ត្វា ភត្តំ យាចិ។ ‘‘នត្ថិ តេ ភត្តំ, គច្ឆា’’តិ ច
១២៧.
‘‘យស្សេវ ភីតោ ន ទទាតិ មច្ឆរី, តទេវាទទតោ ភយំ;
ជិឃច្ឆា ច បិបាសា ច, យស្ស ភាយតិ មច្ឆរី;
តមេវ ពាលំ ផុសតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច។
១២៨.
‘‘តស្មា វិនេយ្យ មច្ឆេរំ, ទជ្ជា ទានំ មលាភិភូ;
បុញ្ញានិ បរលោកស្មិំ, បតិដ្ឋា ហោន្តិ បាណិន’’ន្តិ។
តត្ថ យស្ស ភាយតីតិ ‘‘អហំ អញ្ញេសំ ទត្វា សយំ ជិឃច្ឆិតោ ច បិបាសិតោ ច ភវិស្សាមី’’តិ យស្សា ជិឃច្ឆាយ បិបាសាយ ភាយតិ។ តមេវាតិ មលាភិភូតិ មច្ឆរិយមលំ អភិភវន្តោ។
តស្សបិ វចនំ សុត្វា ‘‘តេន ហិ បវិស, ថោកំ លភិស្សសី’’តិ អាហ។ សោបិ បវិសិត្វា
១២៩.
‘‘ទុទ្ទទំ ទទមានានំ, ទុក្ករំ កម្ម កុព្ពតំ;
អសន្តោ នានុកុព្ពន្តិ, សតំ ធម្មោ ទុរន្នយោ។
១៣០.
‘‘តស្មា សតញ្ច អសតំ, នានា ហោតិ ឥតោ គតិ;
អសន្តោ និរយំ យន្តិ, សន្តោ សគ្គបរាយណា’’តិ។
តត្ថ ទុទ្ទទន្តិ ទានំ នាម ទុទ្ទទំ មច្ឆេរំ អភិភវិត្វា ទាតព្ពតោ, តំ ទទមានានំ។ ទុក្ករន្តិ តទេវ ទានកម្មំ ទុក្ករំ យុទ្ធសទិសំ, តំ កុព្ពតំ។ នានុកុព្ពន្តីតិ អសប្បុរិសា ទានផលំ អជានន្តា តេសំ គតមគ្គំ នានុគច្ឆន្តិ។ សតំ ធម្មោតិ សប្បុរិសានំ ពោធិសត្តានំ ធម្មោ អញ្ញេហិ ទុរនុគមោ។ អសន្តោតិ មច្ឆរិយវសេន ទានំ អទត្វា អសប្បុរិសា និរយំ យន្តិ។
សេដ្ឋិ
១៣១.
‘‘អប្បស្មេកេ បវេច្ឆន្តិ, ពហុនេកេ ន ទិច្ឆរេ;
អប្បស្មា ទក្ខិណា ទិន្នា, សហស្សេន សមំ មិតា’’តិ។
តត្ថ អប្បស្មេកេ បវេច្ឆន្តីតិ មហាសេដ្ឋិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតបុរិសា អប្បស្មិម្បិ ទេយ្យធម្មេ បវេច្ឆន្តិ, ទទន្តិយេវាតិ អត្ថោ។ ពហុនាបិ ទេយ្យធម្មេន សមន្នាគតា ឯកេ សត្តា ន ទិច្ឆរេ ន ទទន្តិ។ ទក្ខិណាតិ កម្មញ្ច ផលញ្ច សទ្ទហិត្វា ទិន្នទានំ។ សហស្សេន សមំ មិតាតិ ឯវំ ទិន្នា កដច្ឆុភត្តមត្តាបិ ទក្ខិណា សហស្សទានេន សទ្ធិំ មិតា, មហាផលត្តា សហស្សទានសទិសាវ ហោតីតិ អត្ថោ។
តម្បិ
១៣២.
‘‘ធម្មំ
សតំ សហស្សានំ សហស្សយាគិនំ, កលម្បិ នាគ្ឃន្តិ តថាវិធស្ស តេ’’តិ។
តត្ថ ធម្មន្តិ តិវិធសុចរិតធម្មំ។ សមុញ្ឆកន្តិ គាមេ វា អាមកបក្កភិក្ខាចរិយំ អរញ្ញេ វា ផលាផលហរណសង្ខាតំ ឧញ្ឆំ យោ ចរេយ្យ, សោបិ ធម្មមេវ ចរេ។ ទារញ្ច បោសន្តិ អត្តនោ ច បុត្តទារំ បោសេន្តោយេវ។ ទទមប្បកស្មិន្តិ បរិត្តេ វា ទេយ្យធម្មេ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានំ ទទមានោ ធម្មំ ចរេតិ អត្ថោ។ សតំ សហស្សានំ សហស្សយាគិនន្តិ បរំ បោថេត្វា វិហេឋេត្វា សហស្សេន យាគំ យជន្តានំ សហស្សយាគីនំ ឥស្សរានំ សតសហស្សម្បិ។ កលម្បិ នាគ្ឃន្តិ តថាវិធស្ស តេតិ តេសំ សតសហស្សសង្ខាតានំ សហស្សយាគីនំ យាគា តថាវិធស្ស ធម្មេន សមេន
សេដ្ឋិ បញ្ចសិខស្ស កថំ សុត្វា សល្លក្ខេសិ។ អថ នំ អនគ្ឃការណំ បុច្ឆន្តោ នវមំ គាថមាហ –
១៣៣.
‘‘កេនេស យញ្ញោ វិបុលោ មហគ្ឃតោ, សមេន ទិន្នស្ស ន អគ្ឃមេតិ;
កថំ សតំ សហស្សានំ សហស្សយាគិនំ, កលម្បិ នាគ្ឃន្តិ តថាវិធស្ស តេ’’តិ។
តត្ថ យញ្ញោតិ ទានយាគោ សតសហស្សបរិច្ចាគវសេន វិបុលោ, វិបុលត្តាវ មហគ្ឃតោ។ សមេន ទិន្នស្សាតិ ធម្មេន ទិន្នស្ស កេន ការណេន អគ្ឃំ ន ឧបេតិ។ កថំ សតំ សហស្សានន្តិ ព្រាហ្មណ, កថំ
អថស្ស កថេន្តោ បញ្ចសិខោ ឱសានគាថមាហ –
១៣៤.
‘‘ទទន្តិ ហេកេ វិសមេ និវិដ្ឋា, ឆេត្វា វធិត្វា អថ សោចយិត្វា;
សា ទក្ខិណា អស្សុមុខា សទណ្ឌា, សមេន ទិន្នស្ស ន អគ្ឃមេតិ;
ឯវំ សតំ សហស្សានំ សហស្សយាគិនំ, កលម្បិ នាគ្ឃន្តិ តថាវិធស្ស តេ’’តិ។
តត្ថ វិសមេតិ វិសមេ កាយកម្មាទិម្ហិ និវិដ្ឋា។ ឆេត្វាតិ កិលមេត្វា។ វធិត្វាតិ មារេត្វា។ សោចយិត្វាតិ សសោកេ កត្វា។
សោ
សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទានិ អយំ បាបធម្មោ សុខុមាលព្រាហ្មណានំ គោភត្តំ ទាបេសិ, តេ តំ គិលិតុំ អសក្កោន្តា មតាតិ មំ គរហិស្សន្តី’’តិ។ តតោ ទាសិំ អាហ – ‘‘ខិប្បំ គន្ត្វា ឯតេសំ ករោដិកេសុ ភត្តំ ហរិត្វា នានគ្គរសំ សាលិភត្តំ វឌ្ឍេហី’’តិ។ សា តថា អកាសិ។ សេដ្ឋិ អន្តរបីថិំ បដិបន្នមនុស្សេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អហំ មម ភុញ្ជននិយាមេន ឯតេសំ ព្រាហ្មណានំ ភត្តំ ទាបេសិំ, ឯតេ លោភេន មហន្តេ បិណ្ឌេ កត្វា ភុញ្ជមានា គលេ លគ្គាបេត្វា មតា, មម និទ្ទោសភាវំ ជានាថា’’តិ វត្វា បរិសំ សន្និបាតេសិ។ មហាជនេ សន្និបតិតេ ព្រាហ្មណា ឧដ្ឋាយ មហាជនំ ឱលោកេត្វា ‘‘បស្សថិមស្ស សេដ្ឋិស្ស មុសាវាទិតំ, ‘អម្ហាកំ អត្តនោ ភុញ្ជនភត្តំ ទាបេសិ’ន្តិ វទតិ, បឋមំ គោភត្តំ អម្ហាកំ ទត្វា អម្ហេសុ មតេសុ វិយ និបន្នេសុ ឥមំ ភត្តំ វឌ្ឍាបេសី’’តិ វត្វា អត្តនោ មុខេហិ គហិតភត្តំ ភូមិយំ បាតេត្វា ទស្សេសុំ។ មហាជនោ សេដ្ឋិំ គរហិ ‘‘អន្ធពាល, អត្តនោ កុលវំសំ នាសេសិ, ទានសាលំ ឈាបេសិ, យាចកេ គីវាយំ គហេត្វា នីហរាបេសិ, ឥទានិ ឥមេសំ សុខុមាលព្រាហ្មណានំ ភត្តំ ទេន្តោ គោភត្តំ ទាបេសិ, បរលោកំ គច្ឆន្តោ តវ ឃរេ វិភវំ គីវាយំ ពន្ធិត្វា គមិស្សសិ មញ្ញេ’’តិ។
តស្មិំ ខណេ សក្កោ មហាជនំ បុច្ឆិ ‘‘ជានាថ, តុម្ហេ ឥមស្មិំ គេហេ ធនំ កស្ស សន្តក’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមា’’តិ។ ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អសុកកាលេ ពារាណសិយំ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, អយំ ភិក្ខុ បុព្ពេ អស្សទ្ធោ អហោសិ កស្សចិ កិញ្ចិ អទាតា, អហំ បន នំ ទមេត្វា ទានផលំ ជានាបេសិំ, តមេវ ចិត្តំ ភវន្តរគតម្បិ ន ជហាតី’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សេដ្ឋិ អយំ ទានបតិកោ ភិក្ខុ អហោសិ, ចន្ទោ សារិបុត្តោ, សូរិយោ មោគ្គល្លានោ, មាតលិ កស្សបោ, បញ្ចសិខោ អានន្ទោ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
ពិលារកោសិយជាតកវណ្ណនា ទ្វាទសមា។
[៤៥១] ១៣. ចក្កវាកជាតកវណ្ណនា
វណ្ណវា អភិរូបោសីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ លោលភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរ ចីវរាទីហិ អតិត្តោ ‘‘កហំ សង្ឃភត្តំ, កហំ និមន្តន’’ន្តិ បរិយេសន្តោ វិចរតិ, អាមិសកថាយមេវ អភិរមតិ។ អថញ្ញេ បេសលា ភិក្ខូ តស្សានុគ្គហេន សត្ថុ អារោចេសុំ។ សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ លោលោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ លោលកាកោ ពារាណសិយំ ហត្ថិកុណបាទីហិ អតិត្តោ ‘‘អរញ្ញំ នុ ខោ កីទិស’’ន្តិ អរញ្ញំ គន្ត្វា តត្ថបិ ផលាផលេហិ អសន្តុដ្ឋោ គង្គាយ តីរំ គន្ត្វា វិចរន្តោ ជយម្បតិកេ ចក្កវាកេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ សកុណា អតិវិយ សោភន្តិ, ឥមេ ឥមស្មិំ គង្គាតីរេ ពហុំ មច្ឆមំសំ ខាទន្តិ មញ្ញេ, ឥមេ បដិបុច្ឆិត្វា មយាបិ ឥមេសំ ភោជនំ គោចរំ ខាទិត្វា វណ្ណវន្តេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ តេសំ អវិទូរេ និសីទិត្វា ចក្កវាកំ បុច្ឆន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៣៥.
‘‘វណ្ណវា អភិរូបោសិ, ឃនោ សញ្ជាតរោហិតោ;
ចក្កវាក សុរូបោសិ, វិប្បសន្នមុខិន្ទ្រិយោ។
១៣៦.
‘‘បាឋីនំ បាវុសំ មច្ឆំ, ពលជំ មុញ្ជរោហិតំ;
គង្គាយ តីរេ និសិន្នោ, ឯវំ ភុញ្ជសិ ភោជន’’ន្តិ។
តត្ថ ឃនោតិ ឃនសរីរោ។ សញ្ជាតរោហិតោតិ ឧត្តត្តសុវណ្ណំ វិយ សុដ្ឋុជាតរោហិតវណ្ណោ។ បាឋីនន្តិ បាឋីននាមកំ បាសាណមច្ឆំ។ បាវុសន្តិ មហាមុខមច្ឆំ, ‘‘បាហុស’’ន្តិបិ បាឋោ។ ពលជន្តិ ពលជមច្ឆំ។ មុញ្ជរោហិតន្តិ មុញ្ជមច្ឆញ្ច រោហិតមច្ឆញ្ច។ ឯវំ ភុញ្ជសីតិ ឯវរូបំ ភោជនំ មញ្ញេ ភុញ្ជសីតិ បុច្ឆតិ។
ចក្កវាកោ
១៣៧.
‘‘ន
អញ្ញត្រ សេវាលបណកា, ឯតំ មេ សម្ម ភោជន’’ន្តិ។
តស្សត្ថោ – អហំ សម្ម, អញ្ញត្រ សេវាលា ច បណកា ច សេសានិ ជង្គលានិ វា ឱទកានិ វា មំសានិ អាទាយ ឯតំ ភោជនំ ន ភុញ្ជាមិ, យំ បនេតំ សេវាលបណកំ, ឯតំ មេ សម្ម, ភោជនន្តិ។
តតោ
១៣៨.
‘‘ន វាហមេតំ សទ្ទហាមិ, ចក្កវាកស្ស ភោជនំ;
អហម្បិ សម្ម ភុញ្ជាមិ, គាមេ លោណិយតេលិយំ។
១៣៩.
‘‘មនុស្សេសុ កតំ ភត្តំ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;
ន ច មេ តាទិសោ វណ្ណោ, ចក្កវាក យថា តុវ’’ន្តិ។
តត្ថ យថា តុវន្តិ យថា តុវំ សោភគ្គប្បត្តោ សរីរវណ្ណោ, តាទិសោ មយ្ហំ វណ្ណោ នត្ថិ, ឯតេន ការណេន អហំ តវ ‘‘សេវាលបណកំ មម ភោជន’’ន្តិ វទន្តស្ស វចនំ ន សទ្ទហាមីតិ។
អថស្ស ចក្កវាកោ ទុព្ពណ្ណការណំ កថេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ សេសគាថា អភាសិ –
១៤០.
‘‘សម្បស្សំ អត្តនិ វេរំ, ហិំសយំ មានុសិំ បជំ;
ឧត្រស្តោ ឃសសី ភីតោ, តេន វណ្ណោ តវេទិសោ។
១៤១.
‘‘សព្ពលោកវិរុទ្ធោសិ, ធង្ក បាបេន កម្មុនា;
លទ្ធោ បិណ្ឌោ ន បីណេតិ, តេន វណ្ណោ តវេទិសោ។
១៤២.
‘‘អហម្បិ សម្ម ភុញ្ជាមិ, អហិំសំ សព្ពបាណិនំ;
អប្បោស្សុក្កោ និរាសង្កី, អសោកោ អកុតោភយោ។
១៤៣.
‘‘សោ ករស្សុ អានុភាវំ, វីតិវត្តស្សុ សីលិយំ;
អហិំសាយ ចរ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មំមិវ។
១៤៤.
‘‘យោ
មេត្តំសោ សព្ពភូតេសុ, វេរំ តស្ស ន កេនចី’’តិ។
តត្ថ សម្បស្សន្តិ សម្ម កាក ត្វំ បរេសុ ឧប្បន្នំ អត្តនិ វេរចិត្តំ សម្បស្សមានោ មានុសិំ បជំ ហិំសន្តោ វិហេឋេន្តោ។ ឧត្រស្តោតិ ភីតោ។ ឃសសីតិ ភុញ្ជសិ។ តេន តេ ឯទិសោ ពីភច្ឆវណ្ណោ ធង្កាតិ កាកំ អាលបតិ។ បិណ្ឌោតិ ភោជនំ។ អហិំសំ សព្ពបាណិនន្តិ អហំ បន សព្ពសត្តេ អហិំសន្តោ សោ ករស្សុ អានុភាវន្តិ សោ ត្វម្បិ វីរិយំ ករោហិ, អត្តនោ សីលិយសង្ខាតំ ទុស្សីលភាវំ វីតិវត្តស្សុ។ អហិំសាយាតិ អហិំសាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា លោកេ ចរ។ បិយោ ហោហិសិ មំមិវាតិ ឯវំ សន្តេ មយា សទិសោវ លោកស្ស បិយោ ហោហិសិ។ ន ជិនាតីតិ ធនជានិំ ន ករោតិ។ ន ជាបយេតិ អញ្ញេបិ ន ការេតិ។ មេត្តំសោតិ មេត្តកោដ្ឋាសោ មេត្តចិត្តោ។ ន កេនចីតិ កេនចិ ឯកសត្តេនបិ សទ្ធិំ តស្ស វេរំ នាម នត្ថីតិ។
តស្មា សចេ លោកស្ស បិយោ ភវិតុំ ឥច្ឆសិ, សព្ពវេរេហិ វិរមាហីតិ ឯវំ ចក្កវាកោ កាកស្ស ធម្មំ ទេសេសិ។ កាកោ ‘‘តុម្ហេ អត្តនោ គោចរំ មយ្ហំ ន កថេថ, កា កា’’តិ វស្សន្តោ ឧប្បតិត្វា ពារាណសិយំ ឧក្ការភូមិយញ្ញេវ ឱតរិ។
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ លោលភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តទា កាកោ លោលភិក្ខុ អហោសិ, ចក្កវាកី រាហុលមាតា, ចក្កវាកោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ។
ចក្កវាកជាតកវណ្ណនា តេរសមា។
[៤៥២] ១៤. ភូរិបញ្ញជាតកវណ្ណនា
១៤៥-១៥៤. សច្ចំ កិរាតិ ឥទំ ភូរិបញ្ញជាតកំ មហាឧមង្គជាតកេ (ជា. ២.២២.៥៩០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ។
ភូរិបញ្ញជាតកវណ្ណនា ចុទ្ទសមា។
[៤៥៣] ១៥. មហាមង្គលជាតកវណ្ណនា
កិំសុ នរោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាមង្គលសុត្តំ (ខុ. បា. ៥.១ អាទយោ) អារព្ភ កថេសិ។ រាជគហនគរស្មិញ្ហិ កេនចិទេវ ករណីយេន សន្ថាគារេ សន្និបតិតស្ស មហាជនស្ស មជ្ឈេ ឯកោ បុរិសោ ‘‘អជ្ជ មេ មង្គលកិរិយា អត្ថី’’តិ ឧដ្ឋាយ អគមាសិ។ អបរោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយំ ‘មង្គល’ន្តិ វត្វាវ គតោ, កិំ ឯតំ មង្គលំ នាមា’’តិ អាហ
សក្កោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមំ មង្គលបញ្ហំ សទេវកេ លោកេ អញ្ញត្រ ភគវតា អញ្ញោ កថេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ។ សោ រត្តិភាគេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘ពហូ ទេវា មនុស្សា ចា’’តិ បញ្ហំ បុច្ឆិ។ អថស្ស សត្ថា ទ្វាទសហិ គាថាហិ អដ្ឋតិំស មហាមង្គលានិ កថេសិ។ មង្គលសុត្តេ វិនិវដ្ដន្តេយេវ កោដិសតសហស្សមត្តា ទេវតា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សោតាបន្នាទីនំ គណនបថោ នត្ថិ។ សក្កោ មង្គលំ សុត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ។ សត្ថារា មង្គលេ កថិតេ សទេវកោ លោកោ ‘‘សុកថិត’’ន្តិ អភិនន្ទិ។ តទា
អតីតេ
តទា បន មនុស្សានំ កង្ខំ ឆិន្ទិត្វា មង្គលបញ្ហំ កថេតុំ សមត្ថំ អបស្សន្តោ មហាជនោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ឥសិគណំ មង្គលបញ្ហំ បុច្ឆិ។ ឥសយោ រាជានំ អាមន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, មយំ ឯតំ កថេតុំ ន សក្ខិស្សាម, អបិច ខោ អម្ហាកំ អាចរិយោ រក្ខិតតាបសោ នាម មហាបញ្ញោ ហិមវន្តេ វសតិ, សោ សទេវកស្ស លោកស្ស ចិត្តំ គហេត្វា ឯតំ មង្គលបញ្ហំ កថេស្សតី’’តិ វទិំសុ។ រាជា ‘‘ភន្តេ, ហិមវន្តោ
១៥៥.
‘‘កិំសុ នរោ ជប្បមធិច្ច កាលេ, កំ វា វិជ្ជំ កតមំ វា សុតានំ;
សោ មច្ចោ អស្មិញ្ច បរម្ហិ លោកេ, កថំ ករោ សោត្ថានេន គុត្តោ’’តិ។
តត្ថ កាលេតិ មង្គលបត្ថនកាលេ។ វិជ្ជន្តិ វេទំ។ សុតានន្តិ សិក្ខិតព្ពយុត្តកបរិយត្តីនំ។ អស្មិញ្ចាតិ ឯត្ថ ចាតិ និបាតមត្តំ។ សោត្ថានេនាតិ សោត្ថិភាវាវហេន មង្គលេន។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អាចរិយ, បុរិសោ មង្គលំ ឥច្ឆន្តោ មង្គលកាលេ កិំសុ នាម ជប្បន្តោ តីសុ វេទេសុ កតរំ វា វេទំ កតរំ វា សុតានំ អន្តរេ សុតបរិយត្តិំ អធីយិត្វា សោ មច្ចោ ឥមស្មិញ្ច លោកេ បរម្ហិ ច កថំ ករោ ឯតេសុ ជប្បាទីសុ កិំ កេន និយាមេន ករោន្តោ សោត្ថានេន និរបរាធមង្គលេន គុត្តោ រក្ខិតោ ហោតិ, តំ ឧភយលោកហិតំ គហេត្វា ឋិតមង្គលំ អម្ហាកំ កថេហី’’តិ។
ឯវំ
១៥៦.
‘‘យស្ស
មេត្តាយ និច្ចំ អបចិតានិ ហោន្តិ, ភូតេសុ វេ សោត្ថានំ តទាហូ’’តិ។
តត្ថ យស្សាតិ យស្ស បុគ្គលស្ស។ ទេវាតិ ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ កាមាវចរទេវា។ បិតរោ ចាតិ តតុត្តរិ រូបាវចរព្រហ្មានោ។ សរីសបាតិ ទីឃជាតិកា។ សព្ពភូតានិ ចាបីតិ វុត្តាវសេសានិ ច សព្ពានិបិ ភូតានិ។ មេត្តាយ និច្ចំ អបចិតានិ ហោន្តីតិ ឯតេ សព្ពេ សត្តា ទសទិសាផរណវសេន បវត្តាយ អប្បនាប្បត្តាយ មេត្តាភាវនាយ អបចិតា ហោន្តិ។ ភូតេសុ វេតិ តំ តស្ស បុគ្គលស្ស សព្ពសត្តេសុ សោត្ថានំ និរន្តរំ បវត្តំ និរបរាធមង្គលំ
ឥតិ មហាសត្តោ បឋមំ មង្គលំ កថេត្វា ទុតិយាទីនិ កថេន្តោ –
១៥៧.
‘‘យោ សព្ពលោកស្ស និវាតវុត្តិ, ឥត្ថីបុមានំ សហទារកានំ;
ខន្តា ទុរុត្តានមប្បដិកូលវាទី, អធិវាសនំ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៥៨.
‘‘យោ នាវជានាតិ សហាយមត្តេ, សិប្បេន កុល្យាហិ ធនេន ជច្ចា;
រុចិបញ្ញោ អត្ថកាលេ មតីមា, សហាយេសុ វេ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៥៩.
‘‘មិត្តានិ វេ យស្ស ភវន្តិ សន្តោ, សំវិស្សត្ថា អវិសំវាទកស្ស;
ន មិត្តទុព្ភី សំវិភាគី ធនេន, មិត្តេសុ វេ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៦០.
‘‘យស្ស
កោលិនិយា សីលវតី បតិព្ពតា, ទារេសុ វេ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៦១.
‘‘យស្ស រាជា ភូតបតិ យសស្សី, ជានាតិ សោចេយ្យំ បរក្កមញ្ច;
អទ្វេជ្ឈតា សុហទយំ មមន្តិ, រាជូសុ វេ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៦២.
‘‘អន្នញ្ច
បសន្នចិត្តោ អនុមោទមានោ, សគ្គេសុ វេ សោត្ថានំ តទាហុ។
១៦៣.
‘‘យមរិយធម្មេន បុនន្តិ វុទ្ធា, អារាធិតា សមចរិយាយ សន្តោ;
ពហុស្សុតា
ឥមា គាថា អភាសិ។
តត្ថ និវាតវុត្តីតិ មុទុចិត្តតាយ សព្ពលោកស្ស នីចវុត្តិ ហោតិ។ ខន្តា ទុរុត្តានន្តិ បរេហិ វុត្តានំ ទុដ្ឋវចនានំ អធិវាសកោ ហោតិ។ អប្បដិកូលវាទីតិ ‘‘អក្កោច្ឆិ មំ, អវធិ ម’’ន្តិ យុគគ្គាហំ អករោន្តោ អនុកូលមេវ វទតិ។ អធិវាសនន្តិ ឥទំ អធិវាសនំ តស្ស សោត្ថានំ និរបរាធមង្គលំ បណ្ឌិតា វទន្តិ។
សហាយមត្តេតិ សហាយេ ច សហាយមត្តេ ច។ តត្ថ សហបំសុកីឡិតា សហាយា នាម, ទស ទ្វាទស វស្សានិ ឯកតោ វុត្ថា សហាយមត្តា នាម, តេ សព្ពេបិ ‘‘អហំ សិប្បវា, ឥមេ និសិប្បា’’តិ ឯវំ សិប្បេន វា ‘‘អហំ កុលីនោ, ឥមេ ន កុលីនា’’តិ ឯវំ កុលសម្បត្តិសង្ខាតាហិ កុល្យាហិ វា, ‘‘អហំ អឌ្ឍោ, ឥមេ ទុគ្គតា’’តិ ឯវំ ធនេន វា, ‘‘អហំ ជាតិសម្បន្នោ, ឥមេ ទុជ្ជាតា’’តិ ឯវំ ជច្ចា វា នាវជានាតិ។ រុចិបញ្ញោតិ សាធុបញ្ញោ សុន្ទរបញ្ញោ អត្ថកាលេតិ កស្សចិទេវ អត្ថស្ស ការណស្ស ឧប្បន្នកាលេ។ មតីមាតិ តំ តំ អត្ថំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វិចារណសមត្ថតាយ មតិមា ហុត្វា តេ សហាយេ នាវជានាតិ។ សហាយេសូតិ តំ តស្ស អនវជាននំ សហាយេសុ សោត្ថានំ នាមាតិ បោរាណកបណ្ឌិតា អាហុ។ តេន ហិ សោ និរបរាធមង្គលេន ឥធលោកេ ច បរលោកេ ច គុត្តោ ហោតិ។ តត្ថ បណ្ឌិតេ សហាយេ និស្សាយ សោត្ថិភាវោ កុសនាឡិជាតកេន (ជា. ១.១.១២១ អាទយោ) កថេតព្ពោ។
សន្តោតិ បណ្ឌិតា សប្បុរិសា យស្ស មិត្តានិ ភវន្តិ។ សំវិស្សត្ថាតិ ឃរំ បវិសិត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតស្សេវ គហណវសេន វិស្សាសមាបន្នា។ អវិសំវាទកស្សាតិ អវិសំវាទនសីលស្ស។ ន មិត្តទុព្ភីតិ យោ ច មិត្តទុព្ភី ន ហោតិ។ សំវិភាគី ធនេនាតិ អត្តនោ ធនេន មិត្តានំ សំវិភាគំ ករោតិ។ មិត្តេសូតិ មិត្តេ និស្សាយ លទ្ធព្ពំ តស្ស តំ មិត្តេសុ សោត្ថានំ នាម ហោតិ។ សោ ហិ ឯវរូបេហិ មិត្តេហិ រក្ខិតោ សោត្ថិំ បាបុណាតិ។ តត្ថ មិត្តេ និស្សាយ សោត្ថិភាវោ មហាឧក្កុសជាតកាទីហិ (ជា. ១.១៤.៤៤ អាទយោ) កថេតព្ពោ។
តុល្យវយាតិ សមគ្គាតិ សមគ្គវាសា។ អនុព្ពតាតិ អនុវត្តិតា។ ធម្មកាមាតិ តិវិធសុចរិតធម្មំ រោចេតិ។ បជាតាតិ វិជាយិនី, ន វញ្ឈា។ ទារេសូតិ ឯតេហិ សីលគុណេហិ សមន្នាគតេ មាតុគាមេ គេហេ វសន្តេ សាមិកស្ស សោត្ថិ ហោតីតិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ។ តត្ថ សីលវន្តំ មាតុគាមំ និស្សាយ សោត្ថិភាវោ មណិចោរជាតក- (ជា. ១.២.៨៧ អាទយោ) សម្ពូលជាតក- (ជា. ១.១៦.២៩៧ អាទយោ) ខណ្ឌហាលជាតកេហិ (ជា. ២.២២.៩៨២ អាទយោ) កថេតព្ពោ។
សោចេយ្យន្តិ សុចិភាវំ។ អទ្វេជ្ឈតាតិ អទ្វេជ្ឈតាយ ន ឯស មយា សទ្ធិំ ភិជ្ជិត្វា ទ្វិធា ភវិស្សតីតិ ឯវំ អទ្វេជ្ឈភាវេន យំ ជានាតិ។ សុហទយំ មមន្តិ សុហទោ អយំ មមន្តិ ច យំ ជានាតិ។ រាជូសុ វេតិ ឯវំ រាជូសុ សេវកានំ សោត្ថានំ នាមាតិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ។ ទទាតិ សទ្ធោតិ កម្មញ្ច ផលញ្ច សទ្ទហិត្វា ទទាតិ។ សគ្គេសុ វេតិ ឯវំ សគ្គេ ទេវលោកេ សោត្ថានំ និរបរាធមង្គលន្តិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ, តំ បេតវត្ថុវិមានវត្ថូហិ វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពំ។
បុនន្តិ វុទ្ធាតិ យំ បុគ្គលំ ញាណវុទ្ធា អរិយធម្មេន បុនន្តិ បរិសោធេន្តិ។ សមចរិយាយាតិ សម្មាបដិបត្តិយា។ ពហុស្សុតាតិ បដិវេធពហុស្សុតា។ ឥសយោតិ ឯសិតគុណា។ សីលវន្តោតិ អរិយសីលេន សមន្នាគតា។ អរហន្តមជ្ឈេតិ អរហន្តានំ មជ្ឈេ បដិលភិតព្ពំ តំ សោត្ថានន្តិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ។ អរហន្តោ ហិ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គំ អាចិក្ខិត្វា បដិបាទេន្តា អារាធកំ បុគ្គលំ អរិយមគ្គេន បុនន្តិ, សោបិ អរហាវ ហោតិ។
ឯវំ មហាសត្តោ អរហត្តេន ទេសនាយ កូដំ គណ្ហន្តោ អដ្ឋហិ គាថាហិ អដ្ឋ មហាមង្គលានិ កថេត្វា តេសញ្ញេវ មង្គលានំ ថុតិំ ករោន្តោ ឱសានគាថមាហ –
១៦៤.
‘‘ឯតានិ ខោ សោត្ថានានិ លោកេ, វិញ្ញុប្បសត្ថានិ សុខុទ្រយានិ;
តានីធ សេវេថ នរោ សបញ្ញោ, ន ហិ មង្គលេ កិញ្ចនមត្ថិ សច្ច’’ន្តិ។
តត្ថ ន ហិ មង្គលេតិ តស្មិំ បន ទិដ្ឋសុតមុតប្បភេទេ មង្គលេ កិញ្ចនំ ឯកមង្គលម្បិ សច្ចំ នាម នត្ថិ, និព្ពានមេវ បនេកំ បរមត្ថសច្ចន្តិ។
ឥសយោ តានិ មង្គលានិ សុត្វា សត្តដ្ឋទិវសច្ចយេន អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា តត្ថេវ អគមំសុ។ រាជា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆិ។ តេ តស្ស អាចរិយេន កថិតនិយាមេន មង្គលបញ្ហំ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបាហំ មង្គលបញ្ហំ កថេសិ’’ន្តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ឥសិគណោ ពុទ្ធបរិសា អហោសិ
មហាមង្គលជាតកវណ្ណនា បន្នរសមា។
[៤៥៤] ១៦. ឃដបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា
ឧដ្ឋេហិ កណ្ហាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មតបុត្តំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ មដ្ឋកុណ្ឌលិសទិសមេវ។ ឥធ បន សត្ថា តំ ឧបាសកំ ‘‘កិំ, ឧបាសក, សោចសី’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ឧបាសក, បោរាណកបណ្ឌិតា បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា មតបុត្តំ នានុសោចិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
អតីតេ ឧត្តរបថេ កំសភោគេ អសិតញ្ជននគរេ មហាកំសោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ តស្ស កំសោ ច, ឧបកំសោ ចាតិ ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ, ទេវគព្ភា នាម ឯកា ធីតា។ តស្សា ជាតទិវសេ នេមិត្តកា ព្រាហ្មណា ‘‘ឯតិស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តបុត្តា កំសគោត្តំ កំសវំសំ នាសេស្សន្តី’’តិ ព្យាករិំសុ។ រាជា ពលវសិនេហេន ធីតរំ វិនាសេតុំ នាសក្ខិ, ‘‘ភាតរោ ជានិស្សន្តី’’តិ យាវតាយុកំ ឋត្វា កាលមកាសិ។ តស្មិំ កាលកតេ កំសោ រាជា អហោសិ, ឧបកំសោ ឧបរាជា។ តេ ចិន្តយិំសុ ‘‘សចេ មយំ ភគិនិំ នាសេស្សាម, គារយ្ហា ភវិស្សាម, ឯតំ កស្សចិ អទត្វា និស្សាមិកំ កត្វា បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ។ តេ ឯកថូណកំ បាសាទំ ការេត្វា តំ តត្ថ វសាបេសុំ។ នន្ទិគោបា នាម តស្សា បរិចារិកា អហោសិ។ អន្ធកវេណ្ឌោ នាម ទាសោ តស្សា សាមិកោ អារក្ខមកាសិ។
តទា ឧត្តរមធុរាយ មហាសាគរោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ តស្ស សាគរោ, ឧបសាគរោ ចាតិ ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ។ តេសុ បិតុ អច្ចយេន សាគរោ រាជា អហោសិ, ឧបសាគរោ ឧបរាជា។ សោ ឧបកំសស្ស សហាយកោ ឯកាចរិយកុលេ ឯកតោ ឧគ្គហិតសិប្បោ។ សោ សាគរស្ស ភាតុ អន្តេបុរេ
អបរភាគេ តស្សា គព្ភបតិដ្ឋានំ បាកដំ អហោសិ។ ភាតរោ នន្ទិគោបំ បុច្ឆិំសុ, សា អភយំ យាចិត្វា តំ អន្តរំ កថេសិ។ តេ សុត្វា ‘‘ភគិនិំ នាសេតុំ ន សក្កា, សចេ ធីតរំ វិជាយិស្សតិ, តម្បិ ន នាសេស្សាម, សចេ បន បុត្តោ ភវិស្សតិ, នាសេស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ទេវគព្ភំ ឧបសាគរស្សេវ អទំសុ។ សា បរិបុណ្ណគព្ភា ធីតរំ វិជាយិ។ ភាតរោ សុត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋា តស្សា ‘‘អញ្ជនទេវី’’តិ នាមំ ករិំសុ។ តេសំ ភោគវឌ្ឍមានំ នាម ភោគគាមំ អទំសុ។ ឧបសាគរោ ទេវគព្ភំ គហេត្វា ភោគវឌ្ឍមានគាមេ វសិ។ ទេវគព្ភាយ បុនបិ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ, នន្ទិគោបាបិ តំ ទិវសមេវ គព្ភំ បដិលភិ។ តាសុ បរិបុណ្ណគព្ភាសុ ឯកទិវសមេវ ទេវគព្ភា បុត្តំ វិជាយិ, នន្ទិគោបា ធីតរំ វិជាយិ។ ទេវគព្ភា បុត្តស្ស វិនាសនភយេន បុត្តំ នន្ទិគោបាយ រហស្សេន បេសេត្វា តស្សា ធីតរំ អាហរាបេសិ។ តស្សា វិជាតភាវំ ភាតិកានំ អារោចេសុំ។ តេ ‘‘បុត្តំ វិជាតា, ធីតរ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធីតរ’’ន្តិ
តេ អបរភាគេ វុទ្ធិមន្វាយ ថាមពលសម្បន្នា កក្ខឡា ផរុសា ហុត្វា វិលោបំ ករោន្តា វិចរន្តិ
តស្មិំ ខណេ ចារុរោ អប្ផោដេន្តោ វិចរតិ។ ពលទេវោ តំ ទិស្វា ‘‘ន នំ ហត្ថេន ឆុបិស្សាមី’’តិ ហត្ថិសាលតោ មហន្តំ ហត្ថិយោត្តំ អាហរិត្វា វគ្គិត្វា គជ្ជិត្វា យោត្តំ ខិបិត្វា ចារុរំ ឧទរេ វេឋេត្វា ទ្វេ យោត្តកោដិយោ ឯកតោ កត្វា វត្តេត្វា ឧក្ខិបិត្វា សីសមត្ថកេ ភមេត្វា ភូមិយំ បោថេត្វា ពហិ អក្ខវាដេ ខិបិ។ ចារុរេ មតេ រាជា មុដ្ឋិកមល្លំ អាណាបេសិ។ សោ ឧដ្ឋាយ វគ្គិត្វា គជ្ជិត្វា អប្ផោដេសិ។ ពលទេវោ តំ បោថេត្វា អដ្ឋីនិ សញ្ចុណ្ណេត្វា ‘‘អមល្លោម្ហិ, អមល្លោម្ហី’’តិ វទន្តមេវ ‘‘នាហំ តវ មល្លភាវំ វា អមល្លភាវំ វា ជានាមី’’តិ ហត្ថេ គហេត្វា ភូមិយំ បោថេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា ពហិ អក្ខវាដេ ខិបិ។ មុដ្ឋិកោ មរន្តោ ‘‘យក្ខោ ហុត្វា តំ ខាទិតុំ លភិស្សាមី’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ។ សោ កាលមត្តិកអដវិយំ នាម យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តិ។ រាជា ‘‘គណ្ហថ ទស ភាតិកេ ចេដកេ’’តិ ឧដ្ឋហិ
តស្ស អារក្ខំ គហេត្វា ឋិតយក្ខោ បច្ចាមិត្តេ ទិស្វា គទ្រភវេសេន គទ្រភរវំ រវតិ។ តស្មិំ ខណេ យក្ខានុភាវេន
តេ
តទា
១៦៥.
‘‘ឧដ្ឋេហិ កណ្ហ កិំ សេសិ, កោ អត្ថោ សុបនេន តេ;
យោបិ តុយ្ហំ សកោ ភាតា, ហទយំ ចក្ខុ ច ទក្ខិណំ;
តស្ស វាតា ពលីយន្តិ, ឃដោ ជប្បតិ កេសវា’’តិ។
តត្ថ កណ្ហាតិ គោត្តេនាលបតិ, កណ្ហាយនគោត្តោ កិរេស។ កោ អត្ថោតិ កតរា នាម វឌ្ឍិ។ ហទយំ ចក្ខុ ច ទក្ខិណន្តិ ហទយេន ចេវ ទក្ខិណចក្ខុនា ច សមានោតិ អត្ថោ។ តស្ស វាតា ពលីយន្តីតិ តស្ស ហទយំ អបស្មារវាតា អវត្ថរន្តីតិ អត្ថោ។ ជប្បតីតិ ‘‘សសំ មេ ទេថា’’តិ វិប្បលបតិ។ កេសវាតិ សោ កិរ កេសសោភនតាយ ‘‘កេសវា’’តិ បញ្ញាយិត្ថ, តេន តំ នាមេនាលបតិ។
ឯវំ
១៦៦.
‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, រោហិណេយ្យស្ស កេសវោ;
តរមានរូបោ វុដ្ឋាសិ, ភាតុសោកេន អដ្ដិតោ’’តិ។
រាជា ឧដ្ឋាយ សីឃំ បាសាទា ឱតរិត្វា ឃដបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឧភោសុ ហត្ថេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
១៦៧.
‘‘កិំ នុ ឧម្មត្តរូបោវ, កេវលំ ទ្វារកំ ឥមំ;
សសោ សសោតិ លបសិ, កោ នុ តេ សសមាហរី’’តិ។
តត្ថ កេវលំ ទ្វារកំ ឥមន្តិ កស្មា ឧម្មត្តកោ វិយ ហុត្វា សកលំ ឥមំ ទ្វារវតិនគរំ វិចរន្តោ ‘‘សសោ សសោ’’តិ លបសិ។ កោ តវ សសំ ហរិ, កេន តេ សសោ គហិតោតិ បុច្ឆតិ។
សោ រញ្ញា ឯវំ វុត្តេបិ បុនប្បុនំ តទេវ វចនំ វទតិ។ រាជា បុន ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៦៨.
‘‘សោវណ្ណមយំ មណីមយំ, លោហមយំ អថ រូបិយាមយំ;
សង្ខសិលាបវាឡមយំ, ការយិស្សាមិ តេ សសំ។
១៦៩.
‘‘សន្តិ អញ្ញេបិ សសកា, អរញ្ញេ វនគោចរា;
តេបិ តេ អានយិស្សាមិ, កីទិសំ សសមិច្ឆសី’’តិ។
តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – តេសុ សុវណ្ណមយាទីសុ យំ ឥច្ឆសិ, តំ វទ, អហំ តេ ការេត្វា ទស្សាមិ, អថាបិ តេ ន រោចេសិ, អញ្ញេបិ អរញ្ញេ
រញ្ញោ កថំ សុត្វា ឃដបណ្ឌិតោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –
១៧០.
‘‘ន ចាហមេតេ ឥច្ឆាមិ, យេ សសា បថវិស្សិតា;
ចន្ទតោ សសមិច្ឆាមិ, តំ មេ ឱហរ កេសវា’’តិ។
តត្ថ ឱហរាតិ ឱតារេហិ។
រាជា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘និស្សំសយំ មេ ភាតា ឧម្មត្តកោវ ជាតោ’’តិ ទោមនស្សប្បត្តោ សត្តមំ គាថមាហ –
១៧១.
‘‘សោ
អបត្ថិយំ យោ បត្ថយសិ, ចន្ទតោ សសមិច្ឆសី’’តិ។
តត្ថ ញាតីតិ កនិដ្ឋំ អាលបន្តោ អាហ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘តាត, មយ្ហំ បិយញាតិ សោ ត្វំ នូន អតិមធុរំ អត្តនោ ជីវិតំ វិជហិស្សសិ, យោ អបត្ថេតព្ពំ បត្ថយសី’’តិ។
ឃដបណ្ឌិតោ រញ្ញោ វចនំ សុត្វា និច្ចលោ ឋត្វា ‘‘ភាតិក, ត្វំ ចន្ទតោ សសកំ បត្ថេន្តស្ស តំ អលភិត្វា ជីវិតក្ខយភាវំ ជានន្តោ កិំ ការណា មតបុត្តំ អនុសោចសី’’តិ វត្វា អដ្ឋមំ គាថមាហ –
១៧២.
‘‘ឯវំ ចេ កណ្ហ ជានាសិ, យទញ្ញមនុសាសសិ;
កស្មា បុរេ មតំ បុត្តំ, អជ្ជាបិ មនុសោចសី’’តិ។
តត្ថ ឯវន្តិ ឥទំ អលព្ភនេយ្យដ្ឋានំ នាម ន បត្ថេតព្ពន្តិ យទិ ឯវំ ជានាសិ។ យទញ្ញមនុសាសសីតិ ឯវំ ជានន្តោវ យទិ អញ្ញំ អនុសាសសីតិ អត្ថោ។ បុរេតិ អថ កស្មា ឥតោ ចតុមាសមត្ថកេ មតបុត្តំ អជ្ជាបិ អនុសោចសីតិ វទតិ។
ឯវំ សោ អន្តរវីថិយំ ឋិតកោវ ‘‘ភាតិក, អហំ តាវ បញ្ញាយមានំ បត្ថេមិ, ត្វំ បន អបញ្ញាយមានស្ស សោចសី’’តិ វត្វា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ បុន ទ្វេ គាថា អភាសិ –
១៧៣.
‘‘យំ
ជាតោ មេ មា មរី បុត្តោ, កុតោ លព្ភា អលព្ភិយំ។
១៧៤.
‘‘ន មន្តា មូលភេសជ្ជា, ឱសធេហិ ធនេន វា;
សក្កា អានយិតុំ កណ្ហ, យំ បេតមនុសោចសី’’តិ។
តត្ថ យន្តិ ភាតិក យំ ឯវំ ជាតោ មេ បុត្តោ មា មរីតិ មនុស្សេន វា ទេវេន វា បុន ន លព្ភា ន សក្កា លទ្ធុំ, តំ ត្វំ បត្ថេសិ, តទេតំ កុតោ លព្ភា កេន ការណេន សក្កា លទ្ធុំ, ន សក្កាតិ ទីបេតិ។ កស្មា? យស្មា អលព្ភិយំ, អលព្ភនេយ្យដ្ឋានញ្ហិ នាមេតន្តិ អត្ថោ។ មន្តាតិ មន្តបយោគេន។ មូលភេសជ្ជាតិ មូលភេសជ្ជេន។ ឱសធេហីតិ នានាវិធោសធេហិ។ ធនេន វាតិ កោដិសតសង្ខ្យេនបិ ធនេន វា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យំ ត្វំ បេតមនុសោចសិ, តំ ឯតេហិ មន្តបយោគាទីហិ អានេតុំ ន សក្កា’’តិ។
រាជា
១៧៥.
‘‘យស្ស
យថា និជ្ឈាបយេ អជ្ជ, ឃដោ បុរិសបណ្ឌិតោ។
១៧៦.
‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;
វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ។
១៧៧.
‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, យមាសិ ហទយស្សិតំ;
យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ។
១៧៨.
‘‘សោហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, វីតសោកោ អនាវិលោ;
ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវា’’តិ។
តត្ថ បឋមគាថាយ សង្ខេបត្ថោ – យថា យេន ការណេន អជ្ជ មំ បុត្តសោកបរេតំ ឃដោ បុរិសបណ្ឌិតោ សោកហរណត្ថាយ និជ្ឈាបយេ និជ្ឈាបេសិ ពោធេសិ។ យស្ស អញ្ញស្សបិ ឯតាទិសា បុរិសបណ្ឌិតា អមច្ចា អស្សុ, តស្ស កុតោ សោកោតិ។ សេសគាថា វុត្តត្ថាយេវ។
អវសានេ
១៧៩.
‘‘ឯវំ ករោន្តិ សប្បញ្ញា, យេ ហោន្តិ អនុកម្បកា;
និវត្តយន្តិ សោកម្ហា, ឃដោ ជេដ្ឋំវ ភាតរ’’ន្តិ។ –
អយំ អភិសម្ពុទ្ធគាថា ឧត្តានត្ថាយេវ។
ឯវំ ឃដកុមារេន វីតសោកេ កតេ វាសុទេវេ រជ្ជំ អនុសាសន្តេ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ទសភាតិកបុត្តា កុមារា ចិន្តយិំសុ ‘‘កណ្ហទីបាយនំ ‘ទិព្ពចក្ខុកោ’តិ វទន្តិ, វីមំសិស្សាម តាវ ន’’ន្តិ។ តេ ឯកំ ទហរកុមារំ អលង្ករិត្វា គព្ភិនិអាការេន ទស្សេត្វា ឧទរេ មសូរកំ ពន្ធិត្វា តស្ស សន្តិកំ នេត្វា ‘‘ភន្តេ, អយំ កុមារិកា កិំ វិជាយិស្សតី’’តិ បុច្ឆិំសុ។ តាបសោ ‘‘ទសភាតិករាជូនំ វិនាសកាលោ បត្តោ, មយ្ហំ នុ ខោ អាយុសង្ខារោ កីទិសោ
អថេកទិវសំ តេ រាជានោ ‘‘សមុទ្ទកីឡំ កីឡិស្សាមា’’តិ មុខទ្វារំ គន្ត្វា មហាមណ្ឌបំ ការាបេត្វា អលង្កតមណ្ឌបេ ខាទន្តា បិវន្តា កីឡាវសេនេវ បវត្តហត្ថបាទបរាមាសា ទ្វិធា ភិជ្ជិត្វា មហាកលហំ ករិំសុ។ អថេកោ អញ្ញំ មុគ្គរំ អលភន្តោ ឯរកវនតោ ឯកំ ឯរកបត្តំ គណ្ហិ។ តំ គហិតមត្តមេវ ខទិរមុសលំ អហោសិ។ សោ តេន មហាជនំ បោថេសិ
អថ នំ ជរា នាម ឯកោ លុទ្ទកោ គច្ឆំ ចលន្តំ ទិស្វា ‘‘សូករោ ឯត្ថ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ សត្តិំ ខិបិត្វា បាទេ វិជ្ឈិត្វា ‘‘កោ មំ វិជ្ឈី’’តិ វុត្តេ មនុស្សស្ស វិទ្ធភាវំ ញត្វា ភីតោ បលាយិតុំ អារភិ
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឧបាសក, ឯវំ បោរាណកបណ្ឌិតា បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា អត្តនោ បុត្តសោកំ ហរិំសុ, មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា
ឃដបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា សោឡសមា។
ឥតិ សោឡសជាតកបដិមណ្ឌិតស្ស
ទសកនិបាតជាតកស្ស អត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ជាតកុទ្ទានំ –
ចតុទ្វារោ កណ្ហុបោសោ, សង្ខ ពោធិ ទីបាយនោ;
និគ្រោធ តក្កល ធម្ម-បាលោ កុក្កុដ កុណ្ឌលី;
ពិលារ ចក្ក ភូរិ ច, មង្គល ឃដ សោឡស។
ទសកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា។