៦. ជរាសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា
៣៩. ឆដ្ឋេ អប្បំ វត ជីវិតំ ឥទន្តិ ឥទំ វត មនុស្សានំ ជីវិតំ អប្បកំ បរិត្តំ ឋិតិបរិត្តតាយ សរសបរិត្តតាយាតិ គុហដ្ឋកសុត្តេបិ វុត្តនយមេតំ។ ឱរំ វស្សសតាបិ មិយ្យតីតិ វស្សសតា ឱរំ កលលាទិកាលេបិ មិយ្យតិ។ អតិច្ចាតិ វស្សសតំ អតិក្កមិត្វា។ ជរសាបិ មិយ្យតីតិ ជរាយ មិយ្យតិ។ ឥតោ បរំ គុហដ្ឋកសុត្តវណ្ណនាយ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ។
អប្បន្តិ គមនីយោ សម្បរាយោតិ បរលោកោ គន្តព្ពោ។ កលលកាលេបីតិ ឯត្ថ កលលកាលំ នាម បដិសន្ធិក្ខណេ តីហិ ជាតិឧណ្ណំសូហិ កតសុត្តគ្គេ ឋិតតេលពិន្ទុប្បមាណំ អច្ឆំ វិប្បសន្នកលលំ ហោតិ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;
ឯវំ វណ្ណប្បដិភាគំ, កលលំ សម្បវុច្ចតី’’តិ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥; វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា);
តស្មិំ ចវតីតិ ជីវិតំ គឡតិ។ មរតីតិ ជីវិតវិយោគំ អាបជ្ជតិ។ អន្តរធាយតីតិ អទស្សនំ បាបុណាតិ។ វិប្បលុជ្ជតីតិ ឆិជ្ជតិ។ ‘‘អណ្ឌជយោនិយា ចវតិ។ ជលាពុជយោនិយា មរតិ។ សំសេទជយោនិយា អន្តរធាយតិ។ ឱបបាតិកយោនិយា វិប្បលុជ្ជតី’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ។ អព្ពុទកាលេបីតិ អព្ពុទំ នាម កលលតោ សត្តាហច្ចយេន មំសធោវនឧទកវណ្ណំ ហោតិ, កលលន្តិ នាមំ អន្តរធាយតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘សត្តាហំ
វិវដ្ដមានំ តព្ភាវំ, អព្ពុទំ នាម ជាយតី’’តិ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥);
តស្មិំ អព្ពុទកាលេបិ។ បេសិកាលេបីតិ តស្មាបិ អព្ពុទា សត្តាហច្ចយេន វិលីនតិបុសទិសា បេសិ នាម សញ្ជាយតិ។ សា មរិចផាណិតេន ទីបេតព្ពា។ គាមទារិកា ហិ សុបក្កានិ មរិចានិ គហេត្វា សាដកន្តេ ភណ្ឌិកំ កត្វា បីឡេត្វា មណ្ឌំ អាទាយ កបាលេ បក្ខិបិត្វា អាតបេ ឋបេន្តិ, តំ សុក្ខមានំ សព្ពភាគេហិ មុច្ចតិ។ ឯវរូបា បេសិ ហោតិ, អព្ពុទន្តិ នាមំ អន្តរធាយតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘សត្តាហំ អព្ពុទំ ហោតិ, បរិបក្កំ សមូហតំ;
វិវដ្ដមានំ តព្ភាវំ, បេសិ នាម បជាយតី’’តិ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥);
តស្មិំ បេសិកាលេបិ។ ឃនកាលេបីតិ តតោបិ បេសិតោ សត្តាហច្ចយេន កុក្កុដណ្ឌសណ្ឋានោ ឃនោ នាម មំសបិណ្ឌោ និព្ពត្តតិ, បេសីតិ នាមំ អន្តរធាយតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘សត្តាហំ
វិវដ្ដមានំ តព្ភាវំ, ឃនោតិ នាម ជាយតិ។
‘‘យថា កុក្កុដិយា អណ្ឌំ, សមន្តា បរិមណ្ឌលំ;
ឯវំ ឃនស្ស សណ្ឋានំ, និព្ពត្តំ កម្មបច្ចយា’’តិ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥);
តស្មិំ ឃនកាលេបិ។ បសាខកាលេបីតិ បញ្ចមេ សត្តាហេ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ហត្ថបាទានំ សីសស្ស ចត្ថាយ បញ្ច បីឡកា ជាយន្តិ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘បញ្ចមេ, ភិក្ខវេ, សត្តាហេ បញ្ច បីឡកា សណ្ឋហន្តិ កម្មតោ’’តិ។ តស្មិំ បសាខកាលេបិ។ តតោ បរំ ឆដ្ឋសត្តមាទីនិ សត្តាហានិ អតិក្កម្ម ទេសនំ សង្ខិបិត្វា ទ្វាចត្តាលីសសត្តាហេ បរិណតកាលេ កេសលោមនខាទីនំ ឧប្បត្តិកាលញ្ច។ តស្ស ច នាភិតោ ឧដ្ឋិតោ នាឡោ មាតុ ឧទរបដលេន ឯកាពទ្ធោ ហោតិ, សោ ឧប្បលទណ្ឌកោ វិយ ឆិទ្ទោ, តេន អាហាររសោ សំសរិត្វា អាហារសមុដ្ឋានរូបំ សមុដ្ឋាបេតិ។ ឯវំ សោ ទសមាសេ យាបេតិ, តំ ‘‘សូតិឃរេ’’តិ អាហ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘កេសា
‘‘យញ្ចស្ស ភុញ្ជតី មាតា, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;
តេន សោ តត្ថ យាបេតិ, មាតុកុច្ឆិគតោ នរោ’’តិ។ (សំ. និ. ១.២៣៥; កថា. ៦៩២);
តត្ថ សូតិឃរេតិ សូតិកឃរេ, វិជាយនឃរេតិ អត្ថោ។ ‘‘សូតិកាឃរេ’’តិ វា បាឋោ, សូតិកាយាតិ បទច្ឆេទោ។ អទ្ធមាសិកោបីតិ ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ អទ្ធមាសោ ឯតស្ស អត្ថីតិ អទ្ធមាសិកោ។ ទ្វេមាសិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកំ សំវច្ឆរំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សំវច្ឆរិកោ។ ឧបរិ ទ្វេវស្សិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
យទា ជិណ្ណោ ហោតីតិ យស្មិំ កាលេ ជរាជិណ្ណោ ភវតិ ជជ្ជរីភូតោ។ វុទ្ធោតិ វយោវុទ្ធោ។ មហល្លកោតិ ជាតិមហល្លកោ។ អទ្ធគតោតិ តយោ អទ្ធេ អតិក្កន្តោ។ វយោអនុប្បត្តោតិ តតិយំ វយំ អនុប្បត្តោ។ ខណ្ឌទន្តោតិ អន្តរន្តរា បតិតា ទន្តា ផាលិតា ច ជរានុភាវេន ខណ្ឌា ទន្តា ជាតា អស្សាតិ ខណ្ឌទន្តោ។ បលិតកេសោតិ បណ្ឌរកេសោ។ វិលូនន្តិ លុញ្ចិត្វា គហិតកេសា វិយ ខល្លាដសីសោ ខលិតសិរោតិ មហាខល្លាដសីសោ។ វលិនន្តិ សញ្ជាតវលិ។ តិលកាហតគត្តោតិ សេតតិលកកាឡតិលកេហិ វិកិណ្ណសរីរោ។ ភោគ្គោតិ ភគ្គោ, ឥមិនាបិស្ស វង្កភាវំ ទីបេតិ។ ទណ្ឌបរាយណោតិ ទណ្ឌបដិស្សរណោ ទណ្ឌទុតិយោ។ សោ ជរាយបីតិ សោ បុគ្គលោ ជរាយបិ អភិភូតោ មរតិ។ នត្ថិ មរណម្ហា មោក្ខោតិ មរណតោ មុញ្ចនុបាយោ នត្ថិ នុបលព្ភតិ។
ផលានមិវ បក្កានំ, បាតោ បតនតោ ភយន្តិ បរិបាកគតានំ សិថិលវណ្ដានំ បនសផលាទិបក្កានំ បច្ចូសកាលេ អវស្សំ បតិស្សន្តីតិ ផលសាមិកានំ ភាយមានានំ វិយ។ ឯវំ ជាតាន មច្ចានំ, និច្ចំ មរណតោ ភយន្តិ ឯវមេវ ឧប្បន្នានំ សត្តានំ មច្ចុសង្ខាតមរណតោ សតតំ កាលំ ភយំ។
យថាបិ កុម្ភការស្សាតិ យថា នាម មត្តិកាភាជនំ ករោន្តស្ស។ កតំ មត្តិកភាជនន្តិ (សុ. និ. ៥៨២) តេន និដ្ឋាបិតភាជនំ។ សព្ពំ ភេទនបរិយន្តន្តិ បក្កាបក្កំ សព្ពំ ភេទនំ ភិជ្ជបរិយន្តំ អវសានំ អស្សាតិ ភេទនបរិយន្តំ។ ឯវំ មច្ចាន ជីវិតន្តិ ឯវមេវ សត្តានំ អាយុសង្ខារំ។
ទហរា ច មហន្តា ចាតិ តរុណា ច មហល្លកា ច។ យេ ពាលា យេ ច បណ្ឌិតាតិ យេ ច អស្សាសបស្សាសាយត្តា ជីវិតា ពាលា យេ ច បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា ពុទ្ធាទយោ។ សព្ពេ មច្ចុវសំ យន្តីតិ ឯតេ វុត្តប្បការា ទហរាទយោ សព្ពេ មច្ចុនោ ឥស្សរិយំ ឧបគច្ឆន្តិ។
តេសំ មច្ចុបរេតានន្តិ ឯតេសំ មច្ចុនា បរិវារិតានំ។ គច្ឆតំ បរលោកតោតិ ឥតោ មនុស្សលោកតោ បរលោកំ គច្ឆន្តានំ។ ន បិតា តាយតេ បុត្តន្តិ បិតា បុត្តំ ន រក្ខតិ។ ញាតី វា បន ញាតកេតិ មាតាបិតិបក្ខិកា ញាតី វា តេយេវ ញាតកេ រក្ខិតុំ ន សក្កោន្តិ។
បេក្ខតញ្ញេវ ញាតីនន្តិ វុត្តវិធានំយេវ ញាតីនំ បេក្ខន្តានំយេវ ឱលោកេន្តានំយេវ។ បស្ស លាលប្បតំ បុថូតិ បស្សាតិ អាលបនំ។ លាលបន្តានំ វិលបន្តានំ បុថូនំ នានប្បការានំ។ ឯកមេកោវ មច្ចានំ, គោវជ្ឈោ វិយ និយ្យតីតិ សត្តានំ ឯកមេកោ វធាយ និយ្យមានគោណោ វិយ មរណាយ និយ្យតិ បាបុណីយតិ។ ឯវមព្ភាហតោ លោកោតិ មច្ចុនា ច ជរាយ ចាតិ មរណេន ច ជរាយ ច អភិភូតោ។
៤០. មមាយិតេតិ មមាយិតវត្ថុការណា។ វិនាភាវំ សន្តមេវិទន្តិ សន្តំ វិជ្ជមានំ វិនាភាវមេវ ឥទំ, ន សក្កា អវិនាភាវេន ភវិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
សោចន្តីតិ ចិត្តេន សោចនំ ករោន្តិ។ កិលមន្តីតិ កាយេន កិលមថំ បាបុណន្តិ។ បរិទេវន្តីតិ នានាវិធំ វាចាវិលាបំ ភណន្តិ។ ឧរត្តាឡិំ កន្ទន្តីតិ ឧរំ តាឡេត្វា តាឡេត្វា កន្ទន្តិ។ សម្មោហំ អាបជ្ជន្តីតិ សម្មោហភាវំ បាបុណន្តិ។
អនិច្ចោតិ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន។ សង្ខតោតិ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតោ។ បដិច្ចសមុប្បន្នោតិ បច្ចយសាមគ្គិំ បដិច្ច ន បច្ចក្ខាយ សហ សម្មា ច ឧប្បន្នោ។ ខយធម្មោតិ វយធម្មោតិ វយំ គមនសភាវោ, ភង្គវសេន ភង្គគមនសភាវោតិ អត្ថោ។ វិរាគធម្មោតិ វិរជ្ជនសភាវោ។ និរោធធម្មោតិ និរុជ្ឈនសភាវោ។ យ្វាយំ បរិគ្គហោតិ យោ អយំ បរិគ្គហោ។ ‘‘យាយ បរិគ្គហោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវ បទច្ឆេទោ។ និច្ចោតិ សតតកាលិកោ។ ធុវោតិ ថិរោ។ សស្សតោតិ អចវនោ។ អវិបរិណាមធម្មោតិ បកតិអជហនសភាវោ។ សស្សតិ សមំ តថេវ ឋស្សតីតិ ចន្ទសូរិយសិនេរុមហាសមុទ្ទបថវីបព្ពតាទយោ វិយ តិដ្ឋេយ្យ។
នានាភាវោតិ ជាតិយា នានាភាវោ។ វិនាភាវោតិ មរណេន វិយោគភាវោ។ អញ្ញថាភាវោតិ បុរិមានំ បុរិមានំ ខន្ធានន្តិ អនន្តរេ បុរេ ឧប្បន្នានំ ខន្ធានំ។ វិបរិណាមញ្ញថាភាវាតិ បកតិភាវំ ជហិត្វា អញ្ញថាភាវេន។ បច្ឆិមា បច្ឆិមា ខន្ធាទយោ បវត្តន្តិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ សម្ពន្ធោ។
សព្ពំ ឃរាវាសបលិពោធន្តិ សកលំ គិហិភាវជដំ។ ញាតិមិត្តាមច្ចបលិពោធន្តិ មាតាបិតុបក្ខិកា ញាតី, មិត្តា សហាយា, អមច្ចា ភច្ចា។ សន្និធិបលិពោធន្តិ និធានជដំ ឆិន្ទិត្វា។ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វាតិ កេសេ ច មស្សូនិ ច ឱរោបយិត្វា។ កាសាយានិ វត្ថានីតិ កសាយរសបីតានិ វត្ថានិ។
៤១. មាមកោតិ
តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោ។ ‘‘យញ្ញទត្តស្ស មរណំ, សោមទត្តស្ស មរណ’’ន្តិ ឯវញ្ហិ ទិវសម្បិ កថិយមានេ នេវ សត្តា បរិយាទានំ គច្ឆន្តិ, ន សព្ពំ អបរត្តទីបនំ សិជ្ឈតិ។ ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ ន កោចិ សត្តោ អបរិយាទិន្នោ ហោតិ, ន កិញ្ចិ អបរត្តាទីបនំ ន សិជ្ឈតិ។ តម្ហា តម្ហាតិ អយំ គតិវសេន អនេកេសំ និកាយានំ សាធារណនិទ្ទេសោ។ សត្តនិកាយាតិ សត្តានំ និកាយា, សត្តឃដា សត្តសមូហាតិ អត្ថោ។ ចុតីតិ ចវនតាតិ ភាវវចនេន លក្ខណនិទស្សនំ។ ភេទោតិ ចុតិខន្ធានំ ភង្គុប្បត្តិបរិទីបនំ។ អន្តរធានន្តិ ឃដស្ស វិយ ភិន្នស្ស ភិន្នានំ ខន្ធានំ យេន កេនចិ បរិយាយេន ឋានាភាវបរិទីបនំ។ មច្ចុមរណន្តិ មច្ចុសង្ខាតំ មរណំ, ន ខណិកមរណំ។ កាលោ នាម អន្តកោ, តស្ស កិរិយាតិ កាលំកិរិយា។ ឯត្តាវតា សម្មុតិមរណំ ទីបិតំ។ ឥទានិ បរមត្ថេន ទីបេតុំ ‘‘ខន្ធានំ ភេទោ’’តិអាទិមាហ។ បរមត្ថេន ហិ ខន្ធាយេវ ភិជ្ជន្តិ, ន សត្តោ នាម កោចិ មរតិ។ ខន្ធេសុ បន ភិជ្ជមានេសុ សត្តោ មរតិ, ភិន្នេសុ ‘‘មតោ’’តិ វោហារោ ហោតិ។
ឯត្ថ ច ចតុវោការបញ្ចវោការវសេន ខន្ធានំ ភេទោ, ឯកវោការវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ។ ចតុវោការវសេន វា ខន្ធានំ ភេទោ, សេសទ្វយវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ។ កស្មា? កាមរូបភវទ្វយេបិ រូបកាយសង្ខាតស្ស កឡេវរស្ស សព្ភាវតោ។ យស្មា វា ចាតុមហារាជិកាទីសុ ខន្ធា ភិជ្ជន្តេវ, ន កិញ្ចិ និក្ខិបន្តិ, តស្មា តេសំ វសេន ខន្ធានំ ភេទោ, មនុស្សាទីសុ កឡេវរស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទោតិ ឥមិនា ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្សេវ មរណំ នាម ហោតិ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស មរណំ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ ‘‘សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោ’’តិ ឥទំ បន វោហារមត្តមេវ។ អត្ថតោ បន ឯវរូបានិ វចនានិ សស្សាទីនំ ខយវយភាវមេវ ទីបេន្តិ។ រូបគតន្តិ រូបមេវ រូបគតំ។ វេទនាគតន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។
តត្ថ បុព្ពេវ មច្ចន្តិ មច្ចំ វា ភោគា បុព្ពេវ បឋមតរញ្ញេវ វិជហន្តិ។ មច្ចោ វា តេ ភោគេ បុព្ពតរំ ជហតិ។ កាមកាមីតិ ចោររាជានំ អាលបតិ។ អម្ភោ កាមេ កាមយមាន កាមកាមិ ភោគិនោ នាម លោកេ អសស្សតា, ភោគេសុ វា នដ្ឋេសុ ជីវមានា ច អភោគិនោ ហោន្តិ។ ភោគេ វា បហាយ សយំ នស្សន្តិ, តស្មា អហំ មហាជនស្ស សោកកាលេបិ ន សោចាមីតិ អត្ថោ។
វិទិតា មយា សត្តុក លោកធម្មាតិ ចោររាជានំ អាលបន្តោ អាហ។ អម្ភោ សត្តុក មយា លាភោ អលាភោ យសោ អយសោតិអាទយោ លោកធម្មា វិទិតា។ យថេវ ហិ ចន្ទោ ឧទេតិ ច បូរតិ ច បុន ច ខីយតិ, យថា ច សូរិយោ អន្ធការំ វិធមេន្តោ មហន្តំ លោកប្បទេសំ តបិត្វាន បុន សាយំ អត្ថំ បលេតិ អត្ថំ គច្ឆតិ ន ទិស្សតិ, ឯវមេវ ភោគា ឧប្បជ្ជន្តិ ច វិនស្សន្តិ ច, តត្ថ កិំ សោកេន, តស្មា ន សោចាមីតិ អត្ថោ។
តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតីតិ តណ្ហាយ ជនិតមានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ។ មានំ ករោតិ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយាតិ ទិដ្ឋិំ ឧបនិស្សយំ កត្វា ឧប្បន្នាយ មញ្ញនាយ។ មានមញ្ញនាយាតិ សហជាតមានមញ្ញនាយ។ កិលេសមញ្ញនាយាតិ វុត្តប្បការាយ ឧបតាបនដ្ឋេន កិលេសមញ្ញនាយ មញ្ញតិ។
កុហាតិ វិម្ហាបកា។ ថទ្ធាតិ ខាណុ វិយ ថទ្ធា។ លបាតិ បច្ចយនិមិត្តេន លបនកា។
៤២. សង្គតន្តិ សមាគតំ, ទិដ្ឋំ ផុដ្ឋំ វា។ បិយាយិតន្តិ បិយកតំ។
សង្គតន្តិ សម្មុខីភូតំ។ សមាគតន្តិ សមីបំ អាគតំ។ សមាហិតន្តិ ឯកីភូតំ។ សន្និបតិតន្តិ បិណ្ឌិតំ។ សុបិនគតោតិ សុបិនំ បវិដ្ឋោ។ សេនាព្យូហំ បស្សតីតិ សេនាសន្និវេសំ ទក្ខតិ។ អារាមរាមណេយ្យកន្តិ បុប្ផារាមាទីនំ រមណីយភាវំ។ វនរាមណេយ្យកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ បេតន្តិ ឥតោ បរលោកំ គតំ។ កាលង្កតន្តិ មតំ។
៤៣. នាមំយេវាវសិស្សតិ អក្ខេយ្យន្តិ សព្ពំ រូបាទិធម្មជាតំ បហីយតិ, នាមមត្តមេវ តុ អវសិស្សតិ ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតោ’’តិ ឯវំ អក្ខាតុំ កថេតុំ។
យេ ចក្ខុវិញ្ញាណាភិសម្ភូតាតិ យេ សយំ ចក្ខុវិញ្ញាណេន អភិសម្ភូតា រាសិកតា ទិដ្ឋា ចតុសមុដ្ឋានិកា រូបា។ សោតវិញ្ញាណាភិសម្ភូតាតិ បរតោឃោសេន សោតវិញ្ញាណេន រាសិកតា សុតា ទ្វិសមុដ្ឋានិកា សទ្ទា។
៤៤. មុនយោតិ ខីណាសវមុនយោ។ ខេមទស្សិនោតិ និព្ពានទស្សិនោ។
សោកោតិ សោកនិទ្ទេសេ – ព្យសតីតិ ព្យសនំ, ហិតសុខំ ខិបតិ ញាតិព្យសនេន។ ផុដ្ឋស្សាតិ អជ្ឈោត្ថដស្ស, អភិភូតស្ស សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ បន វិសេសោ – ភោគានំ ព្យសនំ ភោគព្យសនំ, រាជចោរាទិវសេន ភោគក្ខយោ ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ។ រោគោយេវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ។ រោគោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ។ សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ, ទុស្សិល្យស្សេតំ នាមំ។ សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិយេវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ។ ឯត្ថ ច បុរិមានិ ទ្វេ អនិប្ផន្នានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ និប្ផន្នានិ តិលក្ខណព្ភាហតានិ។ បុរិមានិ ច តីណិ នេវ កុសលានិ នាកុសលានិ, សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ។
អញ្ញតរញ្ញតរេនាតិ គហិតេសុ វា យេន កេនចិ អគ្គហិតេសុ វា មិត្តាមច្ចព្យសនាទីសុ យេន កេនចិ។ សមន្នាគតស្សាតិ សមនុពន្ធស្ស អបរិមុច្ចមានស្ស។ អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេនាតិ យេន កេនចិ សោកទុក្ខស្ស ឧប្បត្តិហេតុនា។ សោកោតិ សោចនកវសេន សោកោ។ ឥទំ តេហិ ការណេហិ ឧប្បជ្ជនកសោកស្ស សភាវបច្ចត្តំ។ សោចនាតិ សោចនាការោ។ សោចិតត្តន្តិ សោចិតភាវោ។ អន្តោសោកោតិ អព្ភន្តរសោកោ។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតំ។ សោ ហិ អព្ភន្តរំ សុក្ខាបេន្តោ វិយ បរិសុក្ខាបេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘អន្តោសោកោ អន្តោបរិសោកោ’’តិ វុច្ចតិ។ អន្តោទាហោតិ អព្ភន្តរទាហោ។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតំ។ ចេតសោ បរិជ្ឈាយនាតិ ចិត្តស្ស ឈាននាការោ។ សោកោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ អគ្គិ វិយ ចិត្តំ ឈាបេតិ ទោមនស្សំ។ អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សោកោវ សល្លន្តិ សោកសល្លំ។
បរិទេវនិទ្ទេសេ អាទេវោ។ តំ តំ វណ្ណំ បរិកិត្តេត្វា បរិកិត្តេត្វា ទេវន្តិ ឯតេនាតិ បរិទេវោ។ តតោ បរានិ ទ្វេ ទ្វេ បទានិ បុរិមទ្វយស្សេវ អាការភាវនិទ្ទេសវសេន វុត្តានិ។ វាចាតិ វចនំ។ បលាបោតិ តុច្ឆំ និរត្ថកវចនំ វិប្បលាបោ។ លាលប្បោតិ បុនប្បុនំ លបនំ។ លាលប្បនាការោ លាលប្បនា។ លាលប្បិតស្ស ភាវោ លាលប្បិតត្តំ។ មច្ឆរិយាទីនិ វុត្តត្ថានេវ។
៤៥. សត្តមគាថា ឯវំ មរណព្ភាហតេ លោកេ អនុរូបបដិបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តា។ តត្ថ បតិលីនចរស្សាតិ តតោ តតោ បតិលីនំ ចិត្តំ កត្វា ចរន្តស្ស។ ភិក្ខុនោតិ កល្យាណបុថុជ្ជនស្ស វា សេក្ខស្ស វា។ សាមគ្គិយមាហុ តស្ស តំ, យោ អត្តានំ ភវនេ ន ទស្សយេតិ តស្សេតំ បតិរូបមាហុ, យោ ឯវំបដិបន្នោ និរយាទិភេទេ ភវនេ អត្តានំ ន ទស្សយេ។ ឯវញ្ហិ សោ ឥមម្ហា មរណា មុច្ចេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។
បតិលីនចរា វុច្ចន្តីតិ តតោ តតោ លីនចិត្តាចារា កថីយន្តិ។ សត្ត សេក្ខាតិ អធិសីលាទីសុ តីសុ សិក្ខាសុ សិក្ខន្តីតិ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា សត្ត សេក្ខា។ អរហាតិ ផលដ្ឋោ។ សោ និដ្ឋិតចិត្តត្តា បតិលីនោ។ សេក្ខានំ បតិលីនចរណភាវេ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ ការណា’’តិអាទិមាហ។ តេ តតោ តតោតិ តេ សត្ត សេក្ខា តេហិ តេហិ អារម្មណេហិ ចិត្តំ បតិលីនេន្តាតិ អត្តនោ ចិត្តំ និលីនេន្តា។ បតិកុដេន្តាតិ សង្កោចេន្តា។ បតិវដ្ដេន្តាតិ កដសារកំ វិយ អាភុជេន្តា។ សន្និរុទ្ធន្តាតិ សន្និរុជ្ឈន្តា។ សន្និគណ្ហន្តាតិ និគ្គហំ កុរុមានា។ សន្និវារេន្តាតិ វារយមានា។ រក្ខន្តាតិ រក្ខំ កុរុមានា។ គោបេន្តាតិ ចិត្តមញ្ជូសាយ គោបយមានា។
ឥទានិ ‘‘ចក្ខុទ្វារេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចក្ខុទ្វារេតិ ចក្ខុវិញ្ញាណទ្វារេ។ សោតទ្វារាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ភិក្ខុនោតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស វា ភិក្ខុនោ, សេក្ខស្ស វា ភិក្ខុនោតិ ភិក្ខុសទ្ទស្ស វចនត្ថំ អវត្វា ឥធាធិប្បេតភិក្ខុយេវ ទស្សិតោ។ តត្ថ បុថុជ្ជនោ ច សោ កិលេសានំ អសមុច្ឆិន្នត្តា, កល្យាណោ ច សីលាទិបដិបត្តិយុត្តត្តាតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស។ អធិសីលាទីនិ សិក្ខតីតិ សេក្ខោ, តស្ស សេក្ខស្ស វា សោតាបន្នស្ស វា សកទាគាមិនោ វា អនាគាមិនោ វា។
អាសន្តិ អាសនំ។ យត្ថាតិ យេសុ មញ្ចបីឋាទីសុ។ មញ្ចោតិអាទីនិ អាសនស្ស បភេទវចនានិ។ មញ្ចោបិ ហិ និសជ្ជាយបិ ឱកាសត្តា ឥធ អាសនេសុ វុត្តោ, សោ បន មសារកពុន្ទិកាពទ្ធកុឡីរបាទកអាហច្ចបាទកានំ អញ្ញតរោ។ បីឋម្បិ តេសំ អញ្ញតរមេវ។ ភិសីតិ ឧណ្ណភិសិ ចោឡភិសិ វាកភិសិ តិណភិសិ បណ្ណភិសីនំ អញ្ញតរា។ តដ្ដិកាតិ តាលបណ្ណាទីហិ វិនិត្វា កតា។ ចម្មខណ្ឌោតិ និសជ្ជារហោ យោ កោចិ ចម្មខណ្ឌោ។ តិណសន្ថារាទយោ តិណាទីនិ គុម្ពេត្វា កតា។ អសប្បាយរូបទស្សនេនាតិ អសប្បាយានំ ឥដ្ឋរូបានំ ឱលោកនេន។ រិត្តន្តិ អព្ភន្តរតោ តុច្ឆំ។ វិវិត្តន្តិ ពហិទ្ធាបវេសនេន សុញ្ញំ។ បវិវិត្តន្តិ កោចិ គហដ្ឋោ តត្ថ នត្ថីតិ អតិរេកេន សុញ្ញំ។ អសប្បាយសទ្ទស្សវនេបិ ឯសេវ នយោ។ បញ្ចហិ កាមគុណេហីតិ ឥត្ថិរូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពេហិ បញ្ចហិ កាមកោដ្ឋាសេហិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផោដ្ឋព្ពា ច មនោរមា;
បញ្ច កាមគុណា លោកេ, ឥត្ថិរូបស្មិំ ទិស្សរេ’’តិ។ (អ. និ. ៥.៥៥);
ភជតោតិ ចិត្តេន សេវនំ ករោន្តស្ស។ សម្ភជតោតិ សម្មា សេវន្តស្ស។ សេវតោតិ ឧបសង្កមន្តស្ស។ និសេវតោតិ និស្សយំ កត្វា សេវន្តស្ស។ សំសេវតោតិ សុដ្ឋុ សេវន្តស្ស។ បដិសេវតោតិ បុនប្បុនំ ឧបសង្កមន្តស្ស។
គណសាមគ្គីតិ សមណានំ ឯកីភាវោ សមគ្គភាវោ។ ធម្មសាមគ្គីតិ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មានំ សមូហភាវោ។ អនភិនិព្ពត្តិសាមគ្គីតិ អនិព្ពត្តមានានំ សមគ្គាតិ កាយេន អវិយោគា។ សម្មោទមានាតិ ចិត្តេន សុដ្ឋុ មោទមានា តុស្សមានា។ អវិវទមានាតិ វាចាយ ខីរោទកីភូតាតិ ខីរេន សំសដ្ឋឧទកសទិសា។
តេ ឯកតោ បក្ខន្ទន្តីតិ តេ ពោធិបក្ខិយធម្មា ឯកំ អារម្មណំ បវិសន្តិ។ បសីទន្តីតិ តស្មិំយេវ អារម្មណេ បសាទមាបជ្ជន្តិ។ អនុបាទិសេសាយាតិ ឧបាទិវិរហិតាយ។
និព្ពានធាតុយាតិ អមតមហានិព្ពានធាតុយា។ ឩនត្តំ វាតិ ឯត្ថ ឧនភាវោ ឩនត្តំ, អបរិបុណ្ណភាវោតិ អត្ថោ។ បុណ្ណត្តំ វាតិ បរិបុណ្ណភាវោ បុណ្ណត្តំ, បុណ្ណភាវោ វា ន បញ្ញាយតិ នត្ថីតិ អត្ថោ។
នេរយិកានន្តិ និរយោ ភវនន្តិ និរយោ ឯវ តេសំ វសនដ្ឋានំ ឃរំ។ តិរច្ឆានយោនិកានន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ តស្សេសា សាមគ្គីតិ តស្ស ខីណាសវស្ស ឯសា និព្ពានសាមគ្គី។ ឯតំ ឆន្នន្តិ ឯតំ អនុច្ឆវិកំ។ បតិរូបន្តិ សទិសំ បដិភាគំ, អសទិសំ អប្បដិភាគំ ន ហោតិ។ អនុច្ឆវិកន្តិ ឯតំ សមណព្រាហ្មណានំ វា ធម្មានំ, មគ្គផលនិព្ពានសាសនធម្មានំ វា អនុច្ឆវិកំ។ តេសំ ឆវិំ ឆាយំ សុន្ទរភាវំ អន្វេតិ អនុគច្ឆតិ, អថ ខោ សន្តិកាវ តេហិ ធម្មេហិ អនុច្ឆវិកត្តា ឯវ ច អនុលោមំ។ តេសញ្ច អនុលោមេតិ, អថ ខោ ន វិលោមំ ន បច្ចនីកភាវេ ឋិតំ។
៤៦. ឥទានិ ‘‘យោ អត្តានំ ភវនេ ន ទស្សយេ’’តិ ឯវំ ខីណាសវោ វិភាវិតោ, តស្ស វណ្ណភណនត្ថំ ឥតោ បរា តិស្សោ គាថាយោ អាហ។ តត្ថ បឋមគាថាយ សព្ពត្ថាតិ ទ្វាទសសុ អាយតនេសុ។ ន បិយំ កុព្ពតិ នោបិ អប្បិយន្តិ និទ្ទេសេ បិយាតិ ចិត្តេ បីតិករា។ តេ វិភាគតោ ទស្សេន្តោ ‘‘កតមេ សត្តា បិយា, ឥធ យស្ស តេ ហោន្តី’’តិ អាហ។ តត្ថ យស្ស តេតិ យេ អស្ស តេ។ ហោន្តីតិ ភវន្តិ។ អត្ថកាមាតិ វឌ្ឍិកាមា។ ហិតកាមាតិ សុខកាមា។ ផាសុកាមាតិ សុខវិហារកាមា។ យោគក្ខេមកាមាតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមំ និព្ភយំ កាមា។ មមាយតីតិ មាតា។ បិយាយតីតិ បិតា។ ភជតីតិ ភាតា។ ភគិនីតិ បុត្តោ។ កុលវំសំ ធារេតីតិ ធីតា។ មិត្តា សហាយា។ អមច្ចា ភច្ចា។ ញាតី បិតុបក្ខិកា។ សាលោហិតា មាតិបក្ខិកា។ ឥមេ សត្តា បិយាតិ ឥមេ សត្តា បីតិជនកា។ វុត្តវិបរិយាយេន អប្បិយា វេទិតព្ពា។
៤៧. យទិទំ ទិដ្ឋសុតមុតេសុ វាតិ ឯត្ថ បន យទិទំ ទិដ្ឋសុតំ, ឯត្ថ វា មុតេសុ វា ធម្មេសុ; ឯវំ មុនិ ន ឧបលិម្បតីតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។
ឧទកថេវោតិ ឧទកស្ស ថេវោ។ ‘‘ឧទកត្ថេវកោ’’តិបិ បាឋោ។ បទុមបត្តេតិ បទុមិនិបត្តេ។
៤៨. ធោនោ ន ហិ តេន មញ្ញតិ, យទិទំ ទិដ្ឋសុតមុតេសុ វាតិ អត្រាបិ យទិទំ ទិដ្ឋសុតំ, តេន វត្ថុនា ន មញ្ញតិ, មុតេសុ វា ធម្មេសុ ន មញ្ញតីតិ ឯវមេវ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ ន ហិ សោ រជ្ជតិ, នោ វិរជ្ជតីតិ ពាលបុថុជ្ជនោ វិយ ន រជ្ជតិ, កល្យាណបុថុជ្ជនសេក្ខា វិយ ន វិរជ្ជតិ, រាគស្ស ខីណត្តា ‘‘វិរត្តោ’’ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។ សេសំ បាកដមេវាតិ។
តាយ បញ្ញាយ កាយទុច្ចរិតន្តិ សម្បយុត្តាយ បុព្ពភាគាយេវ វា បញ្ញាយ បរិគ្គហេតព្ពេ បរិគ្គណ្ហន្តោ យោគី តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ សមុច្ឆេទវសេន ធុនាតិ។ អយញ្ច បុគ្គលោ វិបន្នធម្មំ ទេសនាធម្មេសុ ធុនន្តេសុ តំធម្មសមង្គីបុគ្គលោបិ ធុនាតិ នាម។ តេ ច ធម្មេ បញ្ញាយ អត្តនោ បវត្តិក្ខណេ ធុនិតុមារទ្ធោ ធុតាតិ វុច្ចតិ, យថា ភុញ្ជិតុមារទ្ធោ ភុត្តោតិ វុច្ចតិ។ លក្ខណំ បនេត្ថ សទ្ទសត្ថតោ វេទិតព្ពំ។ ធុតន្តិ កត្តុសាធនំ។ ធុតំ បឋមមគ្គេន។ ធោតំ ទុតិយមគ្គេន។ សន្ធោតំ តតិយមគ្គេន។ និទ្ធោតំ ចតុត្ថមគ្គេន។
ធោនោ ទិដ្ឋំ ន មញ្ញតីតិ អរហា មំសចក្ខុនា ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋស្មិំ ន មញ្ញតីតិ រូបស្មិំ អត្តានំ សមនុបស្សននយេន អមញ្ញន្តោ ទិដ្ឋស្មិំ ន មញ្ញតិ។ យថា វា ថនេ ថញ្ញំ, ឯវំ រូបស្មិំ រាគាទយោតិ អមញ្ញន្តោបិ ទិដ្ឋស្មិំ ន មញ្ញតិ។ តស្មិំយេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ អមញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ន ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ នត្ថីតិ វេទិតព្ពា។ ឯវំ ទិដ្ឋស្មិំ ន មញ្ញតិ។ ទិដ្ឋតោ ន មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន ទិដ្ឋតោតិ និស្សក្កវចនំ។ តស្មា សឧបការណស្ស អត្តនោ វា បរស្ស វា យថាវុត្តប្បភេទតោ ទិដ្ឋតោ ឧបបត្តិ វា និគ្គមនំ វា ទិដ្ឋតោ វា អញ្ញោ អត្តាតិ អមញ្ញមានោ ទិដ្ឋតោ ន មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ។ អយមស្ស ន ទិដ្ឋិមញ្ញនា។ តស្មិំយេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ អមញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ន ឧប្បាទយតោ ន តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា។
ទិដ្ឋា មេតិ ន មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន ‘‘ឯតំ មមា’’តិ តណ្ហាវសេន អមមាយមានោ ទិដ្ឋំ តណ្ហាមញ្ញនាយ ន មញ្ញតិ។ សុតន្តិ មុតន្តិ មុត្វា មុនិត្វា ច គហិតំ អាហច្ច ឧបគន្ត្វាតិ អត្ថោ។ ឥន្ទ្រិយានំ អារម្មណានញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សំកិលេសេ វិញ្ញាតន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ គន្ធរសផោដ្ឋព្ពាយតនានំ វិញ្ញាតន្តិ មនសា វិញ្ញាតំ, សេសានំ សត្តានំ អាយតនានមេតំ អធិវចនំ, ធម្មារម្មណស្ស វា, ឥធ បន សក្កាយបរិយាបន្នមេវ លព្ភតិ។ វិត្ថារោ បនេត្ថ ទិដ្ឋវារេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ។
ឥទានិ ភគវតា វុត្តសុត្តវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘អស្មីតិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អស្មីតិ ភវាមិ, និច្ចស្សេតំ អធិវចនំ។ មញ្ញិតមេតន្តិ ទិដ្ឋិកប្បនំ ឯតំ។ អយមហមស្មីតិ អយំ អហំ អស្មិ ភវាមិ។
អញ្ញត្រ សតិបដ្ឋានេហីតិ ឋបេត្វា ចតុសតិបដ្ឋានេ។
សព្ពេ ពាលបុថុជ្ជនា រជ្ជន្តីតិ សកលា អន្ធពាលា នានាជនា លគ្គន្តិ។ សត្ត សេក្ខា វិរជ្ជន្តីតិ សោតាបន្នាទយោ សត្ត អរិយជនា វិរាគំ អាបជ្ជន្តិ អរហា នេវ រជ្ជតិ នោ វិរជ្ជតីតិ កិលេសានំ បរិនិព្ពាបិតត្តា ឧភយម្បិ ន ករោតិ។ ខយា រាគស្សាតិអាទយោ តិវិធាបិ និព្ពានមេវ។
សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ
ជរាសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។