៨. បសូរសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា
៥៩. អដ្ឋមេ
សព្ពេ បរវាទេ ខិបន្តីតិ សព្ពា បរលទ្ធិយោ ឆឌ្ឌេន្តិ។ ឧក្ខិបន្តីតិ ទូរតោ ខិបន្តិ។ បរិក្ខិបន្តីតិ សមន្តតោ ខិបន្តិ។ សុភវាទាតិ និទ្ទេសស្ស ឧទ្ទេសបទំ។ សោភនវាទាតិ ‘‘ឯតំ សុន្ទរ’’ន្តិ កថេន្តា។ បណ្ឌិតវាទាតិ ‘‘បណ្ឌិតា មយ’’ន្តិ ឯវំ កថេន្តា។ ថិរវាទាតិ ‘‘និទ្ទោសវាទំ វទាមា’’តិ កថេន្តា។ ញាយវាទាតិ ‘‘យុត្តវាទំ វទាមា’’តិ កថេន្តា។ ហេតុវាទាតិ ‘‘ការណសហិតំ វទាមា’’តិ កថេន្តា។ លក្ខណវាទាតិ ‘‘សល្លក្ខេតព្ពំ វទាមា’’តិ វទន្តា។ ការណវាទាតិ ‘‘ឧទាហរណយុត្តវាទំ វទាមា’’តិ កថេន្តា។ ឋានវាទាតិ ‘‘បក្កមិតុំ អសក្កុណេយ្យវាទំ វទាមា’’តិ វទន្តា។
និវិដ្ឋាតិ អន្តោបវិដ្ឋា។ បតិដ្ឋិតាតិ តត្ថេវ ឋិតា។
៦០. ឯវំ និវិដ្ឋា ច ‘‘តេ វាទកាមា’’តិ ទុតិយគាថា។ តត្ថ ពាលំ ទហន្តី មិថុ អញ្ញមញ្ញន្តិ ‘‘អយំ ពាលោ, អយំ ពាលោ’’តិ ឯវំ ទ្វេបិ ជនា អញ្ញមញ្ញំ ពាលំ ទហន្តិ, ពាលតោ បស្សន្តិ។ វទន្តិ តេ អញ្ញសិតា កថោជ្ជន្តិ តេ អញ្ញមញ្ញសត្ថារាទិនិស្សិតា កលហំ វទន្តិ។ បសំសកាមា កុសលាវទានាតិ បសំសត្ថិកា ឧភោបិ ‘‘មយំ កុសលាវទានា បណ្ឌិតវាទា’’តិ ឯវំ សញ្ញិនោ ហុត្វា។
វាទត្ថិកាតិ វាទេន អត្ថិកា។ វាទាធិប្បាយាតិ វាទជ្ឈាសយា។ វាទបុរេក្ខារាតិ វាទមេវ បុរតោ វាទបរិយេសនំ ចរន្តាតិ វាទមេវ គវេសនំ ចរមានា។ វិគយ្ហាតិ បវិសិត្វា។ ឱគយ្ហាតិ ឱតរិត្វា។ អជ្ឈោគាហេត្វាតិ និមុជ្ជិត្វា។ បវិសិត្វាតិ អន្តោកត្វា។
អនោជវន្តីតិ និហីនឱជវតី, តេជវិរហិតាតិ អត្ថោ។ សា កថាតិ ឯសា វាចា។ កថោជ្ជំ វទន្តីតិ និត្តេជំ ភណន្តិ។ ឯវំ វទានេសុ ច តេសុ ឯកោ និយមតោ ឯវ។
៦១. យុត្តោ កថាយន្តិ គាថា។ តត្ថ យុត្តោ កថាយន្តិ វាទកថាយ ឧស្សុក្កោ។ បសំសមិច្ឆំ វិនិឃាតិ ហោតីតិ អត្តនោ បសំសំ ឥច្ឆន្តោ ‘‘កថំ នុ ខោ និគ្គហេស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បុព្ពេវ វាទា កថំកថី វិនិឃាតី ហោតិ។ អបាហតស្មិន្តិ បញ្ហវីមំសកេហិ ‘‘អត្ថាបគតំ តេ ភណិតំ, ព្យញ្ជនាបគតំ តេ ភណិត’’ន្តិអាទិនា នយេន អបហរិតេ និន្ទាយ សោ កុប្បតីតិ ឯវំ អបាហតស្មិញ្ច វាទេ ឧប្បន្នាយ និន្ទាយ សោ កុប្បតិ។ រន្ធមេសីតិ យស្ស រន្ធមេវ គវេសន្តោ។
ថោមនន្តិ វណ្ណភណនំ។ កិត្តិន្តិ បាកដករណំ។ វណ្ណហារិយន្តិ គុណវឌ្ឍនំ។ បុព្ពេវ សល្លាបាតិ សល្លាបតោ បុរេតរមេវ។ ‘‘កថមិទំ កថមិទ’’ន្តិ កថំកថា អស្ស អត្ថីតិ កថំកថី។ ជយោ នុ ខោ មេតិ មម ជយោ។ កថំ និគ្គហន្តិ កេន បការេន និគ្គណ្ហនំ។ បដិកម្មំ ករិស្សាមីតិ មម លទ្ធិំ បរិសុទ្ធិំ ករិស្សាមិ។ វិសេសន្តិ អតិរេកំ។ បដិវិសេសន្តិ បុនប្បុនំ វិសេសំ។ អាវេឋិយំ ករិស្សាមីតិ បរិវេឋនំ ករិស្សាមិ។ និព្ពេឋិយន្តិ មម និព្ពេឋនំ មោចនំ និក្ខមនំ។ ឆេទន្តិ វាទឆិន្ទនំ។ មណ្ឌលន្តិ វាទសង្ឃាតំ។ បារិសជ្ជាតិ បរិចារិកា។ បាសារិកាតិ ការណិតា។ អបហរន្តីតិ បដិពាហន្តិ។
អត្ថាបគតន្តិ អត្ថតោ អបគតំ អត្ថតោ អបហរន្តីតិ អត្ថម្ហា បដិពាហន្តិ។ អត្ថោ តេ ទុន្និតោតិ តវ អត្ថោ ន សម្មា ឧបនីតោ។ ព្យញ្ជនំ តេ ទុរោបិតន្តិ តវ ព្យញ្ជនំ ទុប្បតិដ្ឋាបិតំ។ និគ្គហោ តេ អកតោតិ តយា និគ្គហោ ន កតោ។ បដិកម្មំ តេ ទុក្កដន្តិ តយា អត្តនោ លទ្ធិបតិដ្ឋាបនំ ទុដ្ឋុ កតំ។ វិសមកថំ ទុក្កថិតន្តិ ន សម្មា កថិតំ។ ទុព្ភណិតន្តិ ភណន្តេនបិ ទុដ្ឋុ ភណិតំ។ ទុល្លបិតន្តិ ន សម្មា វិស្សជ្ជិតំ។ ទុរុត្តន្តិ អញ្ញថា ភណិតំ។ ទុព្ភាសិតន្តិ វិរូបំ ភាសិតំ។
និន្ទាយាតិ គរហណេន។ គរហាយាតិ ទោសកថនេន។ អកិត្តិយាតិ អគុណកថនេន។ អវណ្ណហារិកាយាតិ អគុណវឌ្ឍនេន។
កុប្បតីតិ ព្យាបជ្ជតីតិ ទោសវសេន បូតិភាវំ អាបជ្ជតិ។ បតិដ្ឋីយតីតិ កោធវសេន គណភាវំ គច្ឆតិ។ កោបញ្ចាតិ កុបិតភាវំ។ ទោសញ្ចាតិ ទូសនំ។ អបច្ចយញ្ចាតិ អតុដ្ឋាការញ្ច។ បាតុករោតីតិ បាកដំ ករោតិ។ រន្ធមេសីតិ អន្តរគវេសី។ វិរន្ធមេសីតិ ឆិទ្ទគវេសី។ អបរទ្ធមេសីតិ គុណំ អបនេត្វា ទោសមេវ គវេសី។ ខលិតមេសីតិ បក្ខលនគវេសី។ គឡិតមេសីតិ បតនគវេសី។ ‘‘ឃដ្ដិតមេសី’’តិបិ បាឋោ, តស្ស បីឡនគវេសីតិ អត្ថោ។ វិវរមេសីតិ ទោសគវេសី។
៦២. ន ‘‘យមស្ស វាទ’’ន្តិ គាថា។ តត្ថ បរិហីនមាហុ, អបាហតន្តិ អត្ថព្យញ្ជនាទិតោ អបាហតំ បរិហីនំ វទន្តិ។ បរិទេវតីតិ តតោនិមិត្តំ សោ ‘‘អញ្ញំ មយា អាវជ្ជិត’’ន្តិអាទីហិ វិប្បលបតិ។ សោចតីតិ ‘‘តស្ស ជយោ’’តិអាទីនិ អារព្ភ សោចតិ។ ‘‘ឧបច្ចគា ម’’ន្តិ អនុត្ថុនាតីតិ ‘‘សោ មំ វាទេន វាទំ អតិក្កន្តោ’’តិអាទិនា នយេន សុដ្ឋុតរំ វិប្បលបតិ។
បរិហាបិតន្តិ ន វឌ្ឍិតំ។ អញ្ញំ មយា អាវជ្ជិតន្តិ អញ្ញំ ការណំ មយា អវនមិតំ។ ចិន្តិតន្តិ វីមំសិតំ។ មហាបក្ខោតិ មហន្តោ ញាតិបក្ខោ ឯតស្សាតិ មហាបក្ខោ។ មហាបរិសោតិ មហាបរិចារិកបរិសោ។ មហាបរិវារោតិ មហាទាសទាសិបរិវារោ។ បរិសា ចាយំ វគ្គាតិ អយញ្ច បរិសា វគ្គា, ន ឯកា។ បុន ភញ្ជិស្សាមីតិ បុន ភិន្ទិស្សាមិ។
៦៣. ឯតេ វិវាទា សមណេសូតិ ឯត្ថ បន សមណា វុច្ចន្តិ ពាហិរបរិព្ពាជកា។ ឯតេសុ ឧគ្ឃាតិនិឃាតិ ហោតីតិ ឯតេសុ វាទេសុ ជយបរាជយាទិវសេន ចិត្តឧគ្ឃាតនិឃាតំ វា បាបុណន្តោ ឧគ្ឃាតិ ច និឃាតិ ច ហោតិ។ វិរមេ កថោជ្ជន្តិ បជហេយ្យ កលហំ។ ន ហញ្ញទត្ថត្ថិ បសំសលាភាតិ ន ហិ ឯត្ថ បសំសលាភតោ អញ្ញោ អត្ថោ អត្ថិ។ ឧត្តានោ វាតិ ន គម្ភីរោតិ អត្ថោ ‘‘បញ្ចិមេ កាមគុណា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៦.៦៣) វិយ។
គម្ភីរោ វាតិ ទុប្បវេសោ អប្បតិដ្ឋោ បដិច្ចសមុប្បាទោ វិយ។ គូឡ្ហោ វាតិ បដិច្ឆន្នោ ហុត្វា ឋិតោ ‘‘អភិរម នន្ទ អហំ តេ បាដិភោគោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ២២) វិយ។ បដិច្ឆន្នោ វាតិ អបាកដោ ‘‘មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩៤; នេត្តិ. ១១៣) វិយ។ នេយ្យោ វាតិ នីហរិត្វា កថេតព្ពោ ‘‘អសទ្ធោ អកតញ្ញូ ចា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៩៧) វិយ។ នីតោ វាតិ បាឡិយា ឋិតនិយាមេន កថេតព្ពោ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អរិយវំសា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.២៨) វិយ។ អនវជ្ជោ វាតិ និទ្ទោសត្ថោ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិអាទីសុ និក្កិលេសោ វាតិ កិលេសវិរហិតោ វិបស្សនា វិយ។ វោទានោ វាតិ បរមត្ថោ វាតិ ឧត្តមត្ថោ ឧត្តមត្ថភូតោ អត្ថោ ខន្ធធាតុអាយតននិព្ពានានិ វិយ។
៦៤. ឆដ្ឋគាថាយត្ថោ – យស្មា ច ន ហញ្ញទត្ថត្ថិ បសំសលាភា, តស្មា បរមំ លាភំ លភន្តោបិ ‘‘សុន្ទរោ អយ’’ន្តិ តត្ថ ទិដ្ឋិយា បសំសិតោ វា បន ហោតីតិ តំ វាទំ បរិសាយ មជ្ឈេ ទីបេត្វា តតោ សោ តេន ជយត្ថេន តុដ្ឋិំ វា ទន្តវិទំសកំ វា អាបជ្ជន្តោ ហស្សតិ, មានេន ច ឧន្នមតិ។ កិំ ការណំ? យស្មា តំ ជយត្ថំ បប្បុយ្យ យថាមនោ ជាតោ។
ថម្ភយិត្វាតិ បូរេត្វា។ ព្រូហយិត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា។ ឥមិស្សា គាថាយ និទ្ទេសោ ឧត្តានត្ថោ។
៦៥. ឯវំ ឧន្នមតោ ច ‘‘យា ឧន្នតី’’តិ គាថា។ តត្ថ មានាតិមានំ វទតេ បនេសោតិ ឯសោ បន តំ ឧន្នតិំ ‘‘វិឃាតភូមី’’តិ អពុជ្ឈមានោ មានញ្ច អតិមានញ្ច វទតិ។ ឯវំ ឥមិស្សាបិ គាថាយ និទ្ទេសោ ឧត្តានត្ថោ។
៦៦. ឯវំ វាទេ ទោសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស វាទំ អសម្បដិច្ឆន្តោ ‘‘សូរោ’’តិ គាថមាហ។ តត្ថ រាជខាទាយាតិ រាជខាទនីយេន, ភត្តវេតនេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អភិគជ្ជមេតិ បដិសូរមិច្ឆន្តិ យថា សោ បដិសូរំ ឥច្ឆន្តោ អភិគជ្ជន្តោ ឯតិ, ឯវំ ទិដ្ឋិគតិកោ ទិដ្ឋិគតិកន្តិ ទស្សេតិ។ យេនេវ សោ តេន បលេហីតិ យេន សោ តុយ្ហំ បដិសូរោ, តេន គច្ឆ។ បុព្ពេវ នត្ថិ យទិទំ យុធាយាតិ យំ បន កិលេសជាតំ យុទ្ធាយ សិយា, តំ ឥធ បុព្ពេវ នត្ថិ, ពោធិមូលេយេវស្ស បហីនន្តិ ទស្សេតិ។
សូរោតិ និទ្ទេសស្ស ឧទ្ទេសបទំ។ សុដ្ឋុ ឧរោ សូរោ, វិស្សដ្ឋឧរោ និន្នឧរោតិ អត្ថោ។ វីរោតិ បរក្កមវន្តោ។ វិក្កន្តោតិ សង្គាមំ បវិសន្តោ។ អភីរូតិអាទយោ វុត្តនយា ឯវ។ បុដ្ឋោតិ និទ្ទេសស្ស ឧទ្ទេសបទំ។ បោសិតោតិ ថូលកតោ។ អាបាទិតោតិ ឧបឌ្ឍពលិតោ បដិបាទិតោ។ វឌ្ឍិតោតិ តតោ តតោ ភាវិតោ។
គជ្ជន្តោតិ ឧគ្គជ្ជន្តោតិ ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តោ។ អភិគជ្ជន្តោតិ សីហនាទំ ករោន្តោ។ ឯតីតិ អាគច្ឆតិ។ ឧបេតីតិ តតោ សមីបំ គច្ឆតិ។ ឧបគច្ឆតីតិ តតោ សមីបំ បដិសូរន្តិ និព្ភយំ។ បដិបុរិសន្តិ សត្តុបុរិសំ។ បដិសត្តុន្តិ សត្តុ ហុត្វា អភិមុខេ ឋិតំ។ បដិមល្លន្តិ បដិសេធំ ហុត្វា យុជ្ឈន្តំ។ ឥច្ឆន្តោតិ អាកង្ខមានោ។
បលេហីតិ គច្ឆ។ វជាតិ មា តិដ្ឋ។ គច្ឆាតិ សមីបំ ឧបសង្កម។ អភិក្កមាតិ បរក្កមំ ករោហិ។
ពោធិយា មូលេតិ មហាពោធិរុក្ខស្ស សមីបេ។ យេ បដិសេនិករា កិលេសាតិ យេ កិលេសា បដិបក្ខករា។ បដិលោមករាតិ បដាណីករា។ បដិកណ្ដកករាតិ វិនិវិជ្ឈនករា។ បដិបក្ខករាតិ សត្តុករា។
៦៧. ឥតោ បរំ សេសគាថា បាកដសម្ពន្ធា ឯវ។ តត្ថ វិវាទយន្តីតិ វិវទន្តិ។ បដិសេនិកត្តាតិ បដិលោមការកា។ ‘‘ន ត្វំ ឥមំ ធម្មវិនយំ អាជានាសី’’តិអាទិនា នយេន វិរុទ្ធវចនំ វិវាទោ។
សហិតំ មេតិ មម វចនំ អត្ថសំហិតំ។ អសហិតំ តេតិ តវ វចនំ អនត្ថសំហិតំ។ អធិចិណ្ណំ តេ វិបរាវត្តន្តិ អារោបិតោ តេ វាទោតិ តុយ្ហំ ឧបរិ មយា ទោសោ អារោបិតោ។ ចរ វាទប្បមោក្ខាយាតិ ភត្តបុដំ អាទាយ តំ តំ ឧបសង្កមិត្វា វាទា បមោក្ខត្ថាយ ឧត្តរំ បរិយេសមានោ វិចរ។ និព្ពេឋេហិ វាតិ អថ វា មយា អារោបិតទោសតោ អត្តានំ មោចេហិ។ សចេ បហោសីតិ សចេ សក្កោសិ។
អាវេឋិយាយ អាវេឋិយន្តិ អាវេឋេត្វា និវត្តនេន និវត្តនំ។ និព្ពេឋិយាយ និព្ពេឋិយន្តិ ទោសតោ មោចនេន មោចនំ។ ឆេទេន ឆេទន្តិ ឯវមាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា យថាយោគំ យោជេតព្ពំ។
៦៨. វិសេនិកត្វាតិ កិលេសសេនំ វិនាសេត្វា។ កិំ លភេថាតិ បដិមល្លំ កិំ លភិស្សសិ។ បសូរាតិ តំ បរិព្ពាជកំ អាលបតិ។ យេសីធ នត្ថីតិ យេសំ ឥធ នត្ថិ។ ឥមាយបិ គាថាយ និទ្ទេសោ ឧត្តានត្ថោយេវ។
៦៩. បវិតក្កន្តិ ធោនេន យុគំ សមាគមាតិ ធុតកិលេសេន ពុទ្ធេន សទ្ធិំ យុគគ្គាហំ សមាបន្នោ។ ន ហិ ត្វំ សក្ខសិ សម្បយាតវេតិ
មនោតិ និទ្ទេសស្ស ឧទ្ទេសបទំ។ ចិត្តន្តិ ចិត្តតាយ ចិត្តំ។ ‘‘អារម្មណំ មិនមានំ ជានាតី’’តិ មនោ។ មានសន្តិ មនោ ឯវ។ ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (មហាវ. ៣៣; សំ. និ. ១.១៥១) ហិ ឯត្ថ បន សម្បយុត្តកធម្មោ មានសោតិ វុត្តោ។
‘‘កថញ្ហិ ភគវា តុយ្ហំ, សាវកោ សាសនេ រតោ;
អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំកយិរា ជនេសុតា’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៥៩) –
ឯត្ថ
ហទយន្តិ ចិត្តំ។ ‘‘ចិត្តំ វា តេ ខិបិស្សាមិ, ហទយំ វា តេ ផាលេស្សាមី’’តិ (សុ. និ. អាឡវកសុត្ត; សំ. និ. ១.២៣៧) ឯត្ថ ឧរោ ហទយន្តិ វុត្តំ។ ‘‘ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយ តច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៦៣) ឯត្ថ ចិត្តំ។ ‘‘វក្កំ ហទយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០; ខុ. បា. ៣.ទ្វត្តិំសាការ) ឯត្ថ ហទយវត្ថុ។ ឥធ បន ចិត្តមេវ អព្ភន្តរដ្ឋេន ‘‘ហទយ’’ន្តិ វុត្តំ។ តមេវ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំ, ភវង្គំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ យថាហ ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩)។ តតោ និក្ខន្តត្តា បន អកុសលម្បិ គង្គាយ និក្ខន្តា នទី គង្គា វិយ គោធាវរិតោ និក្ខន្តា គោធាវរិ វិយ ច ‘‘បណ្ឌរ’’ន្ត្វេវ វុត្តំ។
មនោ មនាយតនន្តិ ឥធ បន មនោគហណំ មនស្សេវ អាយតនភាវទីបនត្ថំ។ តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘នយិទំ ទេវាយតនំ វិយ មនស្ស អាយតនត្តា មនាយតនំ, អថ ខោ មនោ ឯវ អាយតនំ មនាយតន’’ន្តិ។ តត្ថ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន អាករដ្ឋេន សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ វេទិតព្ពំ។ តថា ហិ លោកេ ‘‘ឥស្សរាយតនំ វាសុទេវាយតន’’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ អាយតនន្តិ វុច្ចតិ
ផស្សាទយោ ហិ ធម្មា ឯត្ថ សញ្ជាយន្តីតិ សញ្ជាតិទេសដ្ឋេនបិ ឯតំ អាយតនំ។ ពហិទ្ធា រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា អារម្មណភាវេនេត្ថ ឱសរន្តីតិ សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេនបិ អាយតនំ មនិន្ទ្រិយំ វុត្តត្ថមេវ។
វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ។ វិញ្ញាណមេវ ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ។ តស្ស រាសិអាទិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (អ. និ. ៤.៥១) ឯត្ថ ហិ រាសដ្ឋេន ខន្ធោ វុត្តោ។ ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) គុណដ្ឋេន។ ‘‘អទ្ទស ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឯត្ថ បណ្ណត្តិមត្តដ្ឋេន។ ឥធ បន រូឡ្ហិតោ ខន្ធោ វុត្តោ។ រាសដ្ឋេន ហិ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសោ ឯកំ វិញ្ញាណំ។ តស្មា យថា រុក្ខស្ស ឯកទេសំ ឆិន្ទន្តោ រុក្ខំ ឆិន្ទតីតិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសភូតំ ឯកម្បិ វិញ្ញាណំ រូឡ្ហិតោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ វុត្តំ។
តជ្ជា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ អនុច្ឆវិកា មនោវិញ្ញាណធាតុ។ ឥមស្មិញ្ហិ បទេ ឯកមេវ ចិត្តំ មិននដ្ឋេន មនោ, វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ, សភាវដ្ឋេន និស្សត្តដ្ឋេន វា ធាតូតិ តីហិ នាមេហិ វុត្តំ។
សទ្ធិំ យុគំ សមាគមន្តិ ឯកប្បហារេន សទ្ធិំ។ សម្មាគន្ត្វាតិ បាបុណិត្វា។ យុគគ្គាហំ គណ្ហិត្វាតិ យុគបដិភាគំ គហេត្វា។ សាកច្ឆេតុន្តិ សទ្ធិំ កថេតុំ។ សល្លបិតុន្តិ អល្លាបសល្លាបំ កាតុំ។ សាកច្ឆំ សមាបជ្ជិតុន្តិ សទ្ធិំ កថនំ បដិបជ្ជិតុំ។ ន បដិពលភាវេ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ កិស្សហេតុ, បសូរោ បរិព្ពាជកោ ហីនោ’’តិអាទិមាហ។ សោ ហិ ភគវា អគ្គោ ចាតិ អសទិសទានអគ្គត្តា អសមានបញ្ញត្តា អគ្គោ ច។ សេដ្ឋោ ចាតិ សព្ពគុណេហិ អប្បដិសមដ្ឋេន សេដ្ឋោ ច។ មោក្ខោ ចាតិ សវាសនេហិ កិលេសេហិ មុត្តត្តា មោក្ខោ ច។ ឧត្តមោ ចាតិ អត្តនោ ឧត្តរិតរវិរហិតត្តា ឧត្តមោ ច។ បវរោ ចាតិ សព្ពលោកេន អភិបត្ថនីយត្តា បវរោ ច។ មត្តេន មាតង្គេនាតិ បភិន្នមទេន ហត្ថិនា។
កោត្ថុកោតិ សីហេន មិគរញ្ញា សទ្ធិន្តិ កេសរសីហេន មិគរាជេន សហ។ តរុណកោតិ ឆាបកោ។ ធេនុបកោតិ ខីរបកោ។ ឧសភេនាតិ មង្គលសម្មតេន ឧសភេន។ ចលកកុនា សទ្ធិន្តិ ចលមានកកុនា សទ្ធិំ។ ធង្កោតិ កាកោ។ គរុឡេន វេនតេយ្យេន សទ្ធិន្តិ ឯត្ថ គរុឡេនាតិ ជាតិវសេន នាមំ។ វេនតេយ្យេនាតិ គោត្តវសេន។ ចណ្ឌាលោតិ ឆវចណ្ឌាលោ។ រញ្ញា ចក្កវត្តិនាតិ ចាតុទ្ទីបិកចក្កវត្តិនា។ បំសុបិសាចកោតិ កចវរឆឌ្ឌនដ្ឋានេ និព្ពត្តកោ យក្ខោ។ ឥន្ទេន ទេវរញ្ញា សទ្ធិន្តិ សក្កេន ទេវរាជេន សហ។ សោ ហិ ភគវា មហាបញ្ញោតិអាទីនិ ឆប្បទានិ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតានិ។ តត្ថ បញ្ញាបភេទកុសលោតិ អត្តនោ អនន្តវិកប្បេ បញ្ញាភេទេ ឆេកោ។ បភិន្នញាណោតិ អនន្តប្បភេទបត្តញាណោ។ ឯតេន បញ្ញាបភេទកុសលត្តេបិ សតិ តាសំ បញ្ញានំ អនន្តភេទត្តំ ទស្សេតិ។ អធិគតបដិសម្ភិទោតិ បដិលទ្ធអគ្គចតុបដិសម្ភិទញាណោ។ ចតុវេសារជ្ជប្បត្តោតិ ចត្តារិ វិសារទភាវសង្ខាតានិ ញាណានិ បត្តោ។ យថាហ –
‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’តិ, តត្រ វត មំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ វា លោកស្មិំ សហធម្មេន បដិចោទេស្សតីតិ និមិត្តមេតំ, ភិក្ខវេ, ន សមនុបស្សាមិ, ឯតមហំ, ភិក្ខវេ, និមិត្តំ អសមនុបស្សន្តោ ខេមប្បត្តោ អភយប្បត្តោ វេសារជ្ជប្បត្តោ វិហរាមិ។
‘‘ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណា’តិ…បេ.… ‘យេ ខោ បន តេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ…បេ.… យស្ស ខោ បន
ទសពលពលធារីតិ បុរិសាសភោ។ អសន្តាសដ្ឋេន បុរិសសីហោ។ មហន្តដ្ឋេន បុរិសនាគោ។ បជាននដ្ឋេន បុរិសាជញ្ញោ។ លោកកិច្ចធុរវហនដ្ឋេន បុរិសធោរយ្ហោ។
អថ ‘‘អនន្តញាណោ’’តិ វត្វា ‘‘អនន្តតេជោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អនន្តញាណោតិ គណនវសេន ច បភាវវសេន ច អន្តវិរហិតញាណោ។ អនន្តតេជោតិ វេនេយ្យសន្តានេ មោហតមវិធមនេន អនន្តញាណតេជោ។ អនន្តយសោតិ បញ្ញាគុណេហេវ លោកត្តយវិត្ថតានន្តកិត្តិឃោសោ។ អឌ្ឍោតិ បញ្ញាធនសមិទ្ធិយា សមិទ្ធោ។ មហទ្ធនោតិ បញ្ញាធនវឌ្ឍត្តេបិ បភាវមហត្តេន មហន្តំ បវត្តបញ្ញាធនមស្សាតិ មហទ្ធនោ។ ‘‘មហាធនោ’’តិ វា បាឋោ។ ធនវាតិ បសំសិតព្ពបញ្ញាធនវត្តា និច្ចយុត្តបញ្ញាធនវត្តា អតិសយភាវេន បញ្ញាធនវត្តា ធនវា។ ឯតេសុបិ ហិ តីសុ អត្ថេសុ ឥទំ វចនំ សទ្ទវិទូ ឥច្ឆន្តិ។
ឯវំ បញ្ញាគុណេន ភគវតោ អត្តសម្បត្តិសិទ្ធិំ ទស្សេត្វា បុន បញ្ញាគុណេនេវ លោកហិតសម្បត្តិសិទ្ធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘នេតា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ វេនេយ្យេ សំសារសង្ខាតភយដ្ឋានតោ និព្ពានសង្ខាតំ ខេមដ្ឋានំ នេតា វិនេតា។ ធម្មទេសនាកាលេ ឯវ សំសយច្ឆេទនេន អនុនេតា។ សំសយំ ឆិន្ទិត្វា សញ្ញាបេតព្ពំ អត្ថំ បញ្ញាបេតា។ តថា បញ្ញាបិតានំ និច្ឆយករណេន និជ្ឈាបេតា។ តថា និជ្ឈាបិតស្ស អត្ថស្ស បដិបត្តិបយោជនវសេន បេក្ខេតា។ តថាបដិបន្នេ បដិបត្តិពលេន បសាទេតា។ សោ ហិ ភគវាតិ ឯត្ថ ហិ-ការោ អនន្តរំ វុត្តស្ស អត្ថស្ស ការណោបទេសេ និបាតោ។
អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតាតិ សកសន្តានេ នឧប្បន្នបុព្ពស្ស ឆអសាធារណញាណហេតុភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស ពោធិមូលេ លោកហិតត្ថំ សកសន្តានេ ឧប្បាទេតា។ អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជនេតាតិ វេនេយ្យសន្តានេ អសញ្ជាតបុព្ពស្ស សាវកបារមីញាណហេតុភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បភុតិ យាវជ្ជកាលា វេនេយ្យសន្តានេ សញ្ជនេតា។ សាវកវេនេយ្យានម្បិ ហិ សន្តានេ ភគវតា វុត្តវចនេនេវ អរិយមគ្គស្ស សញ្ជននតោ ភគវា សញ្ជនេតា នាម ហោតិ។ អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតាតិ អដ្ឋធម្មសមន្នាគតានំ ពុទ្ធភាវាយ កថាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ ពុទ្ធភាវាយ ព្យាករណំ ទត្វា អនក្ខាតបុព្ពស្ស បារមិតាមគ្គស្ស ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករណមត្តេនេវ ពោធិមូលេ ឧប្បជ្ជិតព្ពស្ស អរិយមគ្គស្ស អក្ខាតា។ អយំ នយោ បច្ចេកពោធិសត្តព្យាករណេបិ លព្ភតិយេវ។ មគ្គញ្ញូតិ បច្ចវេក្ខណាវសេន អត្តនោ ឧប្បាទិតស្ស អរិយមគ្គស្ស ញាតា។ មគ្គវិទូតិ វេនេយ្យសន្តានេ ជនេតព្ពស្ស អរិយមគ្គស្ស កុសលោ។ មគ្គកោវិទោតិ ពោធិសត្តានំ អក្ខាតព្ពមគ្គេ វិចក្ខណោ។ អថ វា អភិសម្ពោធិបដិបត្តិ មគ្គញ្ញូ, បច្ចេកពោធិបដិបត្តិ មគ្គវិទូ, សាវកពោធិបដិបត្តិ មគ្គកោវិទោ។ អថ វា –
‘‘ឯតេន
តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ។ (សំ. និ. ៥.៤០៩) –
វចនតោ យថាយោគំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ មគ្គវសេន ច សុញ្ញតានិមិត្តអប្បណិហិតមគ្គវសេន មគ្គានុគា ច បនស្សាតិ ភគវតោ គតមគ្គានុគាមិនោ ហុត្វា។ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ហេតុអត្ថេ និបាតោ, ឯតេន ច ភគវតា មគ្គុប្បាទនាទិគុណាធិគមាយ ហេតុ វុត្តោ ហោតិ។ បន-សទ្ទោ កតត្ថេ និបាតោ, តេន ភគវតា កតមគ្គករណំ វុត្តំ ហោតិ។ បច្ឆា សមន្នាគតាតិ បឋមំ គតស្ស ភគវតោ បច្ឆា សីលាទិគុណេន សមន្នាគតា។ ឥតិ ថេរោ ‘‘អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’តិអាទីហិ យស្មា សព្ពេបិ ភគវតោ សីលាទយោ គុណា អរហត្តមគ្គមេវ និស្សាយ អាគតា, តស្មា អរហត្តមគ្គមេវ និស្សាយ គុណំ កថេសិ។
ជានំ ជានាតីតិ ជានិតព្ពំ ជានាតិ, សព្ពញ្ញុតាយ យំកិញ្ចិ បញ្ញាយ ជានិតព្ពំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពំ បញ្ចនេយ្យបថភូតំ បញ្ញាយ ជានាតីតិ អត្ថោ។ បស្សំ បស្សតីតិ បស្សិតព្ពំ បស្សតិ, សព្ពទស្សាវិតាយ តំយេវ នេយ្យបថំ ចក្ខុនា ទិដ្ឋំ វិយ ករោន្តោ បញ្ញាចក្ខុនា បស្សតីតិ អត្ថោ។ យថា វា ឯកច្ចោ វិបរីតំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោបិ ន ជានាតិ, បស្សន្តោបិ ន បស្សតិ, ន ឯវំ ភគវា។ ភគវា បន យថាសភាវំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោ ជានាតិយេវ, បស្សន្តោ បស្សតិយេវ។ ស្វាយំ នយន បរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតោ។ វិទិតតាទិអត្ថេន ញាណភូតោ។ អវិបរីតសភាវដ្ឋេន វា បរិយត្តិធម្មបវត្តនតោ ហទយេន ចិន្តេត្វា វាចាយ និច្ឆារិតធម្មមយោតិ វា ធម្មភូតោ។ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតោ។ អថ វា ចក្ខុ វិយ ភូតោតិ ចក្ខុភូតោ។ ញាណំ វិយ ភូតោតិ ញាណភូតោ។ អវិបរីតធម្មោ វិយ ភូតោតិ ធម្មភូតោ។ ព្រហ្មា វិយ ភូតោតិ ព្រហ្មភូតោ។ យ្វាយំ ធម្មស្ស វចនតោ វត្តនតោ វា វត្តា។ នានប្បការេហិ វចនតោ វត្តនតោ វា បវត្តា។ អត្ថំ នីហរិត្វា ទស្សនតោ អត្ថស្ស និន្នេតា។ អមតាធិគមាយ បដិបត្តិទេសនតោ, អមតប្បកាសនាយ វា ធម្មទេសនាយ អមតស្ស អធិគមាបនតោ អមតស្ស ទាតា។ លោកុត្តរស្ស ធម្មស្ស ឧប្បាទិតត្តា វេនេយ្យានុរូបេន យថាសុខំ លោកុត្តរធម្មស្ស ទានេន ច ធម្មេសុ ឥស្សរោតិ ធម្មស្សាមី។ តថាគតបទំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថំ។
ឥទានិ ‘‘ជានំ ជានាតី’’តិអាទីហិ វុត្តគុណំ សព្ពញ្ញុតាយ វិសេសេត្វា ទស្សេតុកាមោ សព្ពញ្ញុតំ សាធេន្តោ ‘‘នត្ថី’’តិអាទិមាហ។ ឯវំភូតស្ស ហិ អញ្ញាតំ នាម នត្ថិ។ តថេវ ច សព្ពធម្មានំ ចក្ខុនា វិយ ញាណចក្ខុនា ទិដ្ឋត្តា អទិដ្ឋំ នាម នត្ថិ។ ញាណេន បត្តត្តា អវិទិតំ នាម នត្ថិ។ អសម្មោហសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិកតត្តា អសច្ឆិកតំ នាម នត្ថិ។ អសម្មោហបញ្ញាយ ផុដ្ឋត្តា បញ្ញាយ អផស្សិតំ នាម នត្ថិ។
បច្ចុប្បន្នន្តិ បច្ចុប្បន្នំ កាលំ វា ធម្មំ វា។ ឧបាទាយាតិ អាទាយ, អន្តោកត្វាតិ អត្ថោ។ ឧបាទាយវចនេនេវ កាលវិនិមុត្តំ និព្ពានម្បិ គហិតមេវ ហោតិ។ ‘‘អតីតា’’ទិវចនានិ ច ‘‘នត្ថី’’តិអាទិវចនេនេវ ឃដិយន្តិ, ‘‘សព្ពេ’’តិអាទិវចនេន វា។ សព្ពេ ធម្មាតិ សព្ពសង្ខតាសង្ខតធម្មបរិយាទានំ។ សព្ពាការេនាតិ សព្ពធម្មេសុ ឯកេកស្សេវ ធម្មស្ស អនិច្ចាការាទិសព្ពាការបរិយាទានំ។ ញាណមុខេតិ ញាណាភិមុខេ។ អាបាថំ អាគច្ឆន្តីតិ ឱសរណំ ឧបេន្តិ។ ជានិតព្ពន្តិ បទំ នេយ្យន្តិ បទស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ វុត្តំ។
អត្តត្ថោ វាតិអាទីសុ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ។ អត្តត្ថោតិ អត្តនោ អត្ថោ។ បរត្ថោតិ បរេសំ តិណ្ណំ លោកានំ អត្ថោ។ ឧភយត្ថោតិ អត្តនោ ច បរេសញ្ចាតិ សកិំយេវ ឧភិន្នំ អត្ថោ។ ទិដ្ឋធម្មិកោតិ ទិដ្ឋធម្មេ និយុត្តោ, ទិដ្ឋធម្មប្បយោជនោ វា អត្ថោ។ សម្បរាយេ និយុត្តោ, សម្បរាយប្បយោជនោ វា សម្បរាយិកោ។ ឧត្តានោតិអាទីសុ វោហារវសេន វត្តព្ពោ សុខបតិដ្ឋត្តា ឧត្តានោ គម្ភីរោ។ លោកុត្តរោ អច្ចន្តតិរោក្ខត្តា គូឡ្ហោ។ អនិច្ចតាទិកោ ឃនាទីហិ បដិច្ឆន្នត្តា បដិច្ឆន្នោ។ អបចុរវោហារេន វត្តព្ពោ យថារុតំ អគ្គហេត្វា អធិប្បាយស្ស នេតព្ពតោ នេយ្យោ។ បចុរវោហារេន វត្តព្ពោ វចនមត្តេនេវ អធិប្បាយស្ស នីតត្តា នីតោ។ សុបរិសុទ្ធសីលសមាធិវិបស្សនត្ថោ តទង្គវិក្ខម្ភនវសេន វជ្ជវិរហិតត្តា អនវជ្ជោ។ កិលេសសមុច្ឆេទនតោ អរិយមគ្គត្ថោ នក្កិលេសោ។ កិលេសបដិប្បស្សទ្ធត្តា អរិយផលត្ថោ វោទានោ។ សង្ខតាសង្ខតេសុ អគ្គធម្មត្តា និព្ពានំ បរមត្ថោ។ បរិវត្តតីតិ ពុទ្ធញាណស្ស វិសយភាវតោ អពហិភូតត្តា អន្តោពុទ្ធញាណេ ព្យាបិត្វា វា សមន្តា វា អលង្ករិត្វា វា វិសេសេន វា វត្តតិ។
‘‘សព្ពំ កាយកម្ម’’ន្តិអាទីហិ ភគវតោ ញាណវិសយតំ ទស្សេតិ។ ញាណានុបរិវត្តីតិ ញាណំ អនុបរិវត្តិ, ញាណវិរហិតំ ន ហោតីតិ អត្ថោ។ អប្បដិហតន្តិ និរាវរណតំ ទស្សេតិ។ បុន សព្ពញ្ញុតំ ឧបមាយ សាធេតុកាមោ ‘‘យាវតក’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ជានិតព្ពន្តិ នេយ្យំ។ នេយ្យបរិយន្តោ នេយ្យាវសានមស្ស អត្ថីតិ នេយ្យបរិយន្តិកំ។ អសព្ពញ្ញូនំ បន នេយ្យាវសានមេវ នត្ថិ។ ញាណបរិយន្តិកេបិ ឯសេវ នយោ។ បុរិមយមកេ វុត្តត្ថមេវ ឥមិនា យមកេន វិសេសេត្វា ទស្សេតិ នេយ្យបថោ។ អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោតិ នេយ្យញ្ច ញាណញ្ច ខេបេត្វា ឋានតោ អញ្ញមញ្ញស្ស បរិយន្តេ ឋានសីលា។
អាវជ្ជនបដិពទ្ធាតិ មនោទ្វារាវជ្ជនាយត្តា, អាវជ្ជិតានន្តរមេវ ជានាតីតិ អត្ថោ។ អាកង្ខបដិពទ្ធាតិ រុចិអាយត្តា អាសយំ ជានាតីតិ ឯត្ថ អាសយន្តិ និស្សយន្តិ ឯត្ថាតិ អាសយោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សម្មាទិដ្ឋិយា កាមាទីហិ នេក្ខម្មាទីហិ វា បរិភាវិតស្ស សន្តានស្សេតំ អធិវចនំ។ សត្តសន្តានំ អនុសេន្តិ អនុបវត្តេន្តីតិ អនុសយា, ថាមគតានំ កាមរាគាទីនំវ ឯតំ អធិវចនំ។ អនុសយំ ជានាតីតិ អនុសយកថា ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ។
ចរិតន្តិ បុព្ពេ កតកុសលាកុសលកម្មំ។ អធិមុត្តិន្តិ សម្បតិ កុសលេ អកុសលេ វា ចិត្តវោសគ្គោ។ អប្បរជក្ខេតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ អប្បំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខា។ អប្បំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ វា អប្បរជក្ខា, តេ អប្បរជក្ខេ។ មហារជក្ខេតិ ញាណមយេ អក្ខិម្ហិ មហន្តំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ មហារជក្ខា។ មហន្តំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ វា មហារជក្ខា, តេ មហារជក្ខេ។ តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេតិ តិក្ខានិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ឯតេសន្តិ តិក្ខិន្ទ្រិយា។ មុទូនិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ឯតេសន្តិ មុទិន្ទ្រិយា។ ស្វាការេ ទ្វាការេតិ សុន្ទរា សទ្ធាទយោ អាការា កោដ្ឋាសា ឯតេសន្តិ ស្វាការា។ កុច្ឆិតា គរហិតា អសទ្ធាទយោ អាការា កោដ្ឋាសា ឯតេសន្តិ ទ្វាការា។ សុវិញ្ញាបយេ ទុវិញ្ញាបយេតិ យេ កថិតំ ការណំ សល្លក្ខេន្តិ ភព្ពាភព្ពេតិ ភព្ពេ ច អភព្ពេ ច។ អរិយាយ ជាតិយា ភវន្តិ ជាយន្តីតិ ភព្ពា។ វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ។ ភវិស្សន្តិ ជាយិស្សន្តិ វាតិ ភព្ពា, ភាជនភូតាតិ អត្ថោ។ យេ អរិយមគ្គបដិវេធស្ស អនុច្ឆវិកា ឧបនិស្សយសម្បន្នា, តេ ភព្ពា។ វុត្តបដិបក្ខា អភព្ពា។
សត្តេ បជានាតីតិ រូបាទិកេ អារម្មណេ លគ្គេ លគ្គិតេ សត្តេ បជានាតិ។ សទេវកោ លោកោតិ សហ ទេវេហិ សទេវកោ។ សហ មារេន សមារកោ។ សហ ព្រហ្មុនា សព្រហ្មកោ។ សហ សមណព្រាហ្មណេហិ សស្សមណព្រាហ្មណី។ បជាតត្តា បជា។ សហ ទេវមនុស្សេហិ សទេវមនុស្សា។ ‘‘បជា’’តិ សត្តលោកស្ស បរិយាយវចនមេតំ។ តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សមារកវចនេន
អបរោ នយោ – សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ, សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរលោកោ, សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបាវចរព្រហ្មលោកោ, សស្សមណព្រាហ្មណាទិគ្គហណេន ចតុបរិសវសេន សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ, អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា។ អបិ ចេត្ថ សទេវកវចនេន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ សព្ពស្សបិ លោកស្ស អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តនភាវំ សាធេតិ។ តតោ យេសំ សិយា ‘‘មារោ មហានុភាវោ ឆកាមាវចរិស្សរោ វសវត្តី, កិំ សោបិ អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តតី’’តិ។ តេសំ វិមតិំ វិធមេន្តោ ‘‘សមារកោ’’តិ អាហ។ យេសំ បន សិយា ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ, ឯកង្គុលិយា ឯកស្មិំ ចក្កវាឡសហស្សេ អាលោកំ ផរតិ។ ទ្វីហិ…បេ.… ទសហិ អង្គុលីហិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អាលោកំ ផរតិ, អនុត្តរញ្ច ឈានសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទេតិ, កិំ សោបិ អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តតី’’តិ។ តេសំ វិមតិំ វិធមេន្តោ ‘‘សព្រហ្មកោ’’តិ អាហ។ តតោ យេសំ
ឯវំ ឧក្កដ្ឋានំ អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តនភាវំ បកាសេត្វា អថ សម្មុតិទេវេ អវសេសមនុស្សេ ច ឧបាទាយ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សេសសត្តលោកស្ស អន្តោពុទ្ធញាណេ ‘‘សទេវកោតិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកោ។ សមារកោតិ មារេន សទ្ធិំ អវសេសលោកោ។ សព្រហ្មកោតិ ព្រហ្មេហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកោ។ ឯវំ សព្ពេបិ តិភវូបគេ សត្តេ តីហាការេហិ តីសុ បទេសុ បក្ខិបិត្វា បុន ទ្វីហាការេហិ បរិយាទាតុំ ‘សស្សមណព្រាហ្មណី បជា សទេវមនុស្សា’តិ វុត្តំ។ ឯវំ បញ្ចហិ បទេហិ តេន តេន អាការេន តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នំ ហោតី’’តិ។
អន្តមសោតិ ឧបរិមន្តេន។ តិមិតិមិង្គលន្តិ ឯត្ថ តិមិ នាម ឯកា មច្ឆជាតិ, តិមិំ គិលិតុំ សមត្ថា តតោ មហន្តសរីរា តិមិង្គលា នាម ឯកា មច្ឆជាតិ, តិមិង្គលម្បិ គិលិតុំ សមត្ថា បញ្ចយោជនសតិកសរីរា តិមិតិមិង្គលា នាម ឯកា មច្ឆជាតិ។ ឥធ ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ គរុឡំ វេនតេយ្យន្តិ ឯត្ថ គរុឡោតិ ជាតិវសេន នាមំ។ វេនតេយ្យោតិ គោត្តវសេន។ បទេសេតិ ឯកទេសេ។ សារិបុត្តសមាតិ សព្ពពុទ្ធានំ ធម្មសេនាបតិត្ថេរេ គហេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ សេសសាវកា ហិ បញ្ញាយ ធម្មសេនាបតិត្ថេរេន សមា នាម នត្ថិ។ យថាហ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨-១៨៩)។ អដ្ឋកថាយញ្ច (វិសុទ្ធិ. ១.១៧១; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.៣.៥) វុត្តំ –
‘‘លោកនាថំ ឋបេត្វាន, យេ ចញ្ញេ សន្តិ បាណិនោ;
បញ្ញាយ សារិបុត្តស្ស, កលំ នាគ្ឃន្តិ សោឡសិ’’ន្តិ។
ផរិត្វាតិ ពុទ្ធញាណំ សព្ពទេវមនុស្សានម្បិ បញ្ញំ បាបុណិត្វា ឋានតោ តេសំ បញ្ញំ ផរិត្វា ព្យាបិត្វា តិដ្ឋតិ។ អភិភវិត្វាតិ សព្ពទេវមនុស្សានម្បិ បញ្ញំ អតិក្កមិត្វា, តេសំ អវិសយភូតម្បិ សព្ពំ នេយ្យំ អភិភវិត្វា តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ។
បដិសម្ភិទាយំ យេបិ តេតិអាទីហិ ឯវំ ផរិត្វា អភិភវិត្វា ឋានស្ស បច្ចក្ខការណំ ទស្សេតិ។ តត្ថ បណ្ឌិតាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា និបុណាតិ សណ្ហសុខុមពុទ្ធិនោ សុខុមេ អត្ថន្តរេ បដិវិជ្ឈនសមត្ថា។ កតបរប្បវាទាតិ វិញ្ញាតបរប្បវាទា ចេវ បរេហិ សទ្ធិំ កតវាទបរិចយា ច។ វាលវេធិរូបាតិ វាលវេធិធនុគ្គហសទិសា។ វោ ភិន្ទន្តា មញ្ញេ ចរន្តិ បញ្ញាគតេន ទិដ្ឋិគតានីតិ វាលវេធី វិយ វាលំ សុខុមានិបិ បរេសំ ទិដ្ឋិគមនានិ អត្តនោ បញ្ញាគមនេន ភិន្ទន្តា វិយ ចរន្តីតិ អត្ថោ។ អថ វា ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៩.១១) វិយ បញ្ញា ឯវ បញ្ញាគតំ។ ទិដ្ឋិយោ ឯវ ទិដ្ឋិគតានិ។ បញ្ហេ អភិសង្ខរិត្វា អភិសង្ខរិត្វាតិ ទ្វិបទម្បិ តិបទម្បិ ចតុបទម្បិ បុច្ឆំ រចយិត្វា តេសំ បញ្ហានំ អតិពហុកត្តា សព្ពសង្គហត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ។ គូឡ្ហានិ ច បដិច្ឆន្នានិ ច អត្ថជាតានីតិ បាឋសេសោ។ តេសំ តថា វិនយំ ទិស្វា អត្តនា អភិសង្ខតំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តីតិ ឯវំ ភគវតា អធិប្បេតត្តា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ។ អញ្ញេសំ បន បុច្ឆាយ ឱកាសមេវ អទត្វា ភគវា ឧបសង្កមន្តានំ ធម្មំ ទេសេតិ។ យថាហ –
‘‘តេ បញ្ហំ អភិសង្ខរោន្តិ ‘ឥមំ មយំ បញ្ហំ សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាម, សចេ នោ សមណោ គោតមោ ឯវំ បុដ្ឋោ ឯវំ ព្យាករិស្សតិ, ឯវមស្ស មយំ វាទំ
កស្មា បញ្ហេ ន បុច្ឆន្តីតិ ចេ? ភគវា កិរ បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេន្តោ បរិសាយ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេតិ, តតោ បស្សតិ ‘‘ឥមេ បណ្ឌិតា គូឡ្ហំ រហស្សំ បញ្ហំ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អាគតា’’តិ។ សោ តេហិ អបុដ្ឋោយេវ
អបិ ច ពុទ្ធា នាម ធម្មំ ទេសេន្តា បរិសំ មេត្តាយ ផរន្តិ។ មេត្តាផរណេន ទសពលេសុ មហាជនស្ស ចិត្តំ បសីទតិ។ ពុទ្ធា នាម រូបគ្គប្បត្តា ហោន្តិ ទស្សនសម្បន្នា មធុរស្សរា មុទុជិវ្ហា សុផុសិតទន្តាវរណា, អមតេន ហទយំ សិញ្ចន្តា វិយ ធម្មំ កថេន្តិ។ តត្រ នេសំ មេត្តាផរណេន បសន្នចិត្តានំ ឯវំ ហោតិ – ‘‘ឯវរូបំ អទ្វេជ្ឈកថំ អមោឃកថំ និយ្យានិកកថំ កថេន្តេន ភគវតា សទ្ធិំ ន សក្ខិស្សាម បច្ចនីកគ្គាហំ គណ្ហិតុ’’ន្តិ អត្តនោ បសន្នភាវេនេវ បញ្ហេ ន បុច្ឆន្តីតិ។
កថិតា វិស្សជ្ជិតា វាតិ ‘‘ឯវំ តុម្ហេ បុច្ឆថា’’តិ អបុច្ឆិតបញ្ហានំ ឧច្ចារណេន តេ បញ្ហា ភគវតា កថិតា ឯវ ហោន្តិ។ យថា ច តេ វិស្សជ្ជេតព្ពា, តថា វិស្សជ្ជិតា ឯវ ហោន្តិ។ និទ្ទិដ្ឋការណាតិ ឥមិនា ការណេន ឥមិនា ហេតុនា ឯវំ ហោន្តីតិ ឯវំ សហេតុកំ កត្វា វិស្សជ្ជនេន ភគវតា និទ្ទិដ្ឋការណា ឯវ ហោន្តិ តេ បញ្ហា។ ឧបក្ខិត្តកា ច តេ ភគវតោ សម្បជ្ជន្តីតិ ខត្តិយបណ្ឌិតាទយោ ភគវតោ បញ្ហវិស្សជ្ជនេនេវ ភគវតោ សមីបេ ខិត្តកា បក្ខិត្តកា សម្បជ្ជន្តិ; សាវកា វា សម្បជ្ជន្តិ, ឧបាសកា វាតិ អត្ថោ; សាវកសម្បត្តិំ វា អថាតិ អនន្តរត្ថេ, តេសំ ឧបក្ខិត្តកសម្បត្តិសមនន្តរមេវាតិ អត្ថោ។ តត្ថាតិ តស្មិំ ឋានេ, តស្មិំ អធិការេ វា។ អតិរោចតីតិ អតិវិយ ជោតតិ បកាសតិ។ យទិទំ បញ្ញាយាតិ យាយំ ភគវតោ បញ្ញា, តាយ បញ្ញាយ ភគវាវ អតិរោចតីតិ អត្ថោ។ ឥតិ-សទ្ទោ ការណត្ថោ, ឥមិនា ការណេនាតិ អត្ថោ។ សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវាតិ។
សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ
បសូរសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។