ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេសោ
ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា
១. បឋមវគ្គវណ្ណនា
១២១. ឥតោ សព្ពេសូតិ អនវសេសេសុ។ ភូតេសូតិ សត្តេសុ។ ឯត្ថ ភូតេសូតិ កិញ្ចាបិ ភូតសទ្ទោ ‘‘ភូតស្មិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៦៩) វិជ្ជមានេ, ‘‘ភូតមិទំ, សារិបុត្ត, សមនុបស្សសី’’តិ ឯវមាទីសុ ខន្ធបញ្ចកេ, ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតូ’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) ចតុព្ពិធេ បថវីធាត្វាទិរូបេ, ‘‘យោ ច កាលឃសោ ភូតោ’’តិ ឯវមាទីសុ (ជា. ១.២.១៩០) ខីណាសវេ, ‘‘សព្ពេវ និក្ខិបិស្សន្តិ, ភូតា លោកេ សមុស្សយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ២.២២០) សព្ពសត្តេ, ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៩០) រុក្ខាទិកេ, ‘‘ភូតំ ភូតតោ បជានាតី’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៣) ចាតុមហារាជិកានំ ហេដ្ឋា សត្តនិកាយំ ឧបាទាយ វត្តតិ។ ឥធ បន អវិសេសតោ បថវីបព្ពតាទីសុ ជាតា សត្តា ភូតាតិ វេទិតព្ពា។ តេសុ ភូតេសុ។ និធាយាតិ និក្ខិបិត្វា។
ទណ្ឌន្តិ កាយវចីមនោទណ្ឌំ, កាយទុច្ចរិតាទីនមេតំ អធិវចនំ។ កាយទុច្ចរិតញ្ហិ ទណ្ឌយតីតិ ទណ្ឌោ, ពាធេតិ អនយព្យសនំ បាបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវំ វចីទុច្ចរិតញ្ច មនោទុច្ចរិតញ្ច។ បហរណទណ្ឌោ ឯវ វា ទណ្ឌោ, តំ និធាយាតិបិ វុត្តំ ហោតិ។ អវិហេឋយន្តិ អវិហេឋយន្តោ។ អញ្ញតរម្បីតិ យំ កិញ្ចិ ឯកម្បិ។ តេសម្បីតិ តេសំ សព្ពភូតានំ។ ន បុត្តមិច្ឆេយ្យាតិ អត្រជោ ខេត្តជោ ទិន្នកោ អន្តេវាសិកោតិ ឥមេសុ ចតូសុ បុត្តេសុ យំ កិញ្ចិ បុត្តំ ន ឥច្ឆេយ្យ។ កុតោ សហាយន្តិ សហាយំ បន ឥច្ឆេយ្យាតិ កុតោ ឯវ ឯតំ។
ឯកោតិ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាបហានដ្ឋេន បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ។
‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធាន សំសរំ;
ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ។
‘‘ឯវមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;
វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ។ (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧) –
ឯវំ តណ្ហាបហានដ្ឋេន ឯកោ។ សព្ពកិលេសាស្ស បហីនា ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ ឯវំ ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ។ អនាចរិយកោ ហុត្វា សយម្ភូ សាមញ្ញេវ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯវំ ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ។
ចរេតិ យា ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ។ សេយ្យថិទំ – យា បណិធិសម្បន្នានំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឥរិយាបថចរិយា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ អាយតនចរិយា, អប្បមាទវិហារីនំ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សតិចរិយា, អធិចិត្តមនុយុត្តានំ ចតូសុ ឈានេសុ សមាធិចរិយា, ពុទ្ធិសម្បន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ញាណចរិយា, សម្មា បដិបន្នានំ ចតូសុ អរិយមគ្គេសុ មគ្គចរិយា, អធិគតផលានំ ចតូសុ សាមញ្ញផលេសុ បដិបត្តិចរិយា, តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ សព្ពសត្តេសុ លោកត្ថចរិយា, តត្ថ បទេសតោ បច្ចេកពុទ្ធសាវកានន្តិ។ យថាហ – ‘‘ចរិយាតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ យា ឥរិយាបថចរិយា’’តិ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១; បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) វិត្ថារោ។ តាហិ ចរិយាហិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។ អថ វា យា ឥមា ‘‘អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋហន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខិត្តោ សមាធិនា ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ខគ្គវិសាណោ នាម ខគ្គមិគសិង្គំ។
កប្ប
អធិប្បាយានុសន្ធិតោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – យ្វាយំ វុត្តប្បការោ ទណ្ឌោ ភូតេសុ បវត្តិយមានោ អហិតោ ហោតិ, តំ តេសុ អប្បវត្តិយមានេសុ តប្បដិបក្ខភូតាយ មេត្តាយ ហិតូបសំហារេន ច សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, និហិតទណ្ឌត្តា ឯវ ច យថា អនិហិតទណ្ឌា សត្តា ភូតានិ ទណ្ឌេន វា
អយំ បន អនុសន្ធិ – ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? តតោ តេន ‘‘បុព្ពបច្ចេកសម្ពុទ្ធា កត្ថ វសន្តី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ‘‘គន្ធមាទនបព្ពតេ’’តិ វុត្តេ បុនាហំសុ – ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ, ន ឥច្ឆថា’’តិ។ អថ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យា’’តិ សព្ពំ។ តត្រាយំ អធិប្បាយោ – អហំ ឥទានិ អត្រជាទីសុ យំ
តត្ថ តសាតិ វិបាសកិរិយា។ ថាវរាតិ ខីណាសវា។ ភយភេរវាតិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកា ចិត្តុត្រាសា។ និធាយាតិ ឆឌ្ឌេត្វា។ និទហិត្វាតិ ឋបេត្វា។ ឱរោបយិត្វាតិ អធោករិត្វា។ សមោរោបយិត្វាតិ អធោគតំ វិស្សជ្ជេត្វា។ និក្ខិបិត្វាតិ តតោ អបនេត្វា។ បដិប្បស្សម្ភិត្វាតិ សន្និសីទាបេត្វា។
អាលបនន្តិ អាទិតោ លបនំ។ សល្លបនន្តិ សម្មា លបនំ។ ឧល្លបនន្តិ ឧទ្ធំ កត្វា លបនំ។ សមុល្លបនន្តិ បុនប្បុនំ ឧទ្ធំ កត្វា លបនំ។
ឥរិយាបថចរិយាតិ ឥរិយាបថានំ ចរិយា, បវត្តនន្តិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អាយតនចរិយា បន អាយតនេសុ សតិសម្បជញ្ញានំ ចរិយា។ បត្តីតិ ផលានិ។ តានិ ហិ បាបុណីយន្តីតិ ‘‘បត្តី’’តិ វុត្តានិ។ សត្តលោកស្ស ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា អត្ថា លោកត្ថាតិ អយំ វិសេសោ។
ឥទានិ តាសំ ចរិយានំ ភូមិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចតូសុ ឥរិយាបថេសូ’’តិអាទិមាហ សតិបដ្ឋានេសូតិ អារម្មណសតិបដ្ឋានេសុបិ វុច្ចមានេសុ សតិតោ អនញ្ញានិ, វោហារវសេន បន អញ្ញានិ វិយ កត្វា វុត្តំ។ អរិយសច្ចេសូតិ បុព្ពភាគេ លោកិយសច្ចញាណេន វិសុំ វិសុំ សច្ចបរិគ្គហវសេន វុត្តំ។ អរិយមគ្គេសុ សាមញ្ញផលេសូតិ ច វោហារវសេនេវ វុត្តំ។ បទេសតោតិ លោកត្ថចរិយាយ ឯកទេសេ។ និប្បទេសតោ ហិ លោកត្ថចរិយំ ពុទ្ធា ឯវ ករោន្តិ។ បុន តា ឯវ ចរិយាយោ ការកបុគ្គលវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘បណិធិសម្បន្នាន’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ បណិធិសម្បន្នា នាម ឥរិយាបថានំ សន្តត្តា ឥរិយាបថាវ ឋិតិយា សម្បន្នា អកម្បិតឥរិយាបថា ភិក្ខុភាវានុរូបេន សន្តេន ឥរិយាបថេន សម្បន្នា។
ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានន្តិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ អត្តនោ អត្តនោ វិសយេ បវត្តំ ឯកេកទ្វារវសេន គុត្តំ ទ្វារំ ឯតេសន្តិ គុត្តទ្វារា, តេសំ គុត្តទ្វារានំ។ ទ្វារន្តិ ចេត្ថ ឧប្បត្តិទ្វារវសេន ចក្ខាទយោ ឯវ។ អប្បមាទវិហារីនន្តិ សីលាទីសុ អប្បមាទវិហារវតំ។ អធិចិត្តមនុយុត្តានន្តិ វិបស្សនាយ បាទកភាវេន អធិចិត្តសង្ខាតំ សមាធិំ អនុយុត្តានំ។ ពុទ្ធិសម្បន្នានន្តិ នាមរូបវវត្ថានំ អាទិំ កត្វា យាវ គោត្រភុ, តាវ បវត្តេន ញាណេន សម្បន្នានំ សម្មា បដិបន្នានន្តិ ចតុមគ្គក្ខណេ។ អធិគតផលានន្តិ ចតុផលក្ខណេ។ តថាគតានន្តិ តថា អាគតានំ។ អរហន្តានន្តិ ទូរកិលេសានំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធានន្តិ សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មពុទ្ធានំ។ ឥមេសំ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា បកាសិតោ ឯវ។
បទេសតោ បច្ចេកពុទ្ធានន្តិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធានំ ឯកទេសតោ។ សាវកានន្តិ សាវកានម្បិ ឯកទេសតោ។ អធិមុច្ចន្តោតិ អធិមោក្ខំ ករោន្តោ។ សទ្ធាយ ចរតីតិ សទ្ធាវសេន បវត្តតិ។ បគ្គណ្ហន្តោតិ ចតុសម្មប្បធានវីរិយេន បទហន្តោ។ ឧបដ្ឋបេន្តោតិ សតិយា អារម្មណំ ឧបដ្ឋបេន្តោ។ អវិក្ខេបំ ករោន្តោតិ សមាធិវសេន វិក្ខេបំ អករោន្តោ។ បជានន្តោតិ ចតុសច្ចជាននបញ្ញាយ បការេន ជានន្តោ។ វិជានន្តោតិ ឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តជវនបុព្ពង្គមេន វិញ្ញាណចរិយាយាតិ អាវជ្ជនវិញ្ញាណចរិយាវសេន។ ឯវំ បដិបន្នស្សាតិ សហាវជ្ជនាយ ឥន្ទ្រិយចរិយាយ បដិបន្នស្ស។ កុសលា ធម្មា អាយាបេន្តីតិ សមថវិបស្សនាវសេន បវត្តា កុសលា ធម្មា ភុសំ យាបេន្តិ, បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។ អាយតនចរិយាយាតិ កុសលានំ ធម្មានំ ភុសំ យតនចរិយាយ, បវត្តនចរិយាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិវសេន វិសេសំ អធិគច្ឆតិ។
ទស្សនចរិយា ច សម្មាទិដ្ឋិយាតិអាទីសុ សម្មា បស្សតិ, សម្មា វា តាយ បស្សន្តិ, បសដ្ឋា សុន្ទរា វា ទិដ្ឋីតិ សម្មាទិដ្ឋិ, តស្សា សម្មាទិដ្ឋិយា និព្ពានបច្ចក្ខករណេន ទស្សនចរិយា។ សម្មា សង្កប្បេតិ, សម្មា វា តេន សង្កប្បេន្តិ, បសដ្ឋោ សុន្ទរោ វា សង្កប្បោតិ សម្មាសង្កប្បោ។ តស្ស អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនចរិយា។ សម្មា វទតិ, សម្មា វា តាយ វទន្តិ, បសដ្ឋា សុន្ទរា វា វាចាតិ សម្មាវាចា, មិច្ឆាវាចាវិរតិយា ឯតំ នាមំ។ តស្សា ចតុព្ពិធវចីសំវរបរិគ្គហចរិយា។ សម្មា ករោតិ, សម្មា វា តេន សម្មាកម្មន្តោ, មិច្ឆាកម្មន្តវិរតិយា ឯតំ នាមំ។ តស្ស តិវិធកាយសំវរសមុដ្ឋានចរិយា។ សម្មា អាជីវតិ, សម្មា វា តេន អាជីវន្តិ, បសដ្ឋោ សុន្ទរោ វា អាជីវោតិ សម្មាអាជីវោ, មិច្ឆាអាជីវវិរតិយា ឯតំ នាមំ។ តស្ស វោទានចរិយា បរិសុទ្ធចរិយា។ សម្មា វាយមតិ, សម្មា វា តេន វាយមន្តិ, បសដ្ឋោ សុន្ទរោ វា វាយាមោតិ សម្មាវាយាមោ, តស្ស បគ្គហចរិយា។ សម្មា សរតិ, សម្មា វា តាយ សរន្តិ, បសដ្ឋា សុន្ទរា វា សតីតិ សម្មាសតិ, តស្សា ឧបដ្ឋានចរិយា។ សម្មា សមាធិយតិ, សម្មា វា តេន សមាធិយន្តិ, បសដ្ឋោ សុន្ទរោ វា សមាធីតិ សម្មាសមាធិ, តស្ស អវិក្ខេបចរិយា។
តក្កប្បោតិ តេន កប្បោ, ឯវរូបោតិ អត្ថោ។ តស្សទិសោតិ តេន សទិសោ, ‘‘តស្សទិកោ’’តិ តប្បដិភាគោតិ តេន បដិភាគោ តប្បដិភាគោ, ឯទិសោតិ អត្ថោ។ សាទុរសំ អតិក្កន្តំ លោណំ អតិលោណំ។ លោណកប្បោតិ លោណសទិសោតិ វុច្ចតិ។ អតិតិត្តកន្តិ អតិមធុរន្តិ ខីរបាយាសាទិកំ។ ហិមកប្បោតិ ហិមោទកសទិសោ។ សត្ថុកប្បោតិ សត្ថុនា ពុទ្ធេន សទិសោ។ ឯវមេវាតិ ឱបម្មសម្បដិបាទនំ។
តត្រាយំ ឯតស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស សង្ខេបេន វិបស្សនាអាចិក្ខនវិធិំ ទស្សេត្វា គមិស្សាម។ តត្ថ នាមរូបបរិគ្គហំ កាតុកាមោ បច្ចេកពោធិសត្តោ រូបារូបអដ្ឋសមាបត្តីសុ យំ កិញ្ចិ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ វិតក្កាទីនិ ឈានង្គានិ ច តំសម្បយុត្តេ ច ផស្សាទយោ ធម្មេ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សព្ពម្បេតំ អារម្មណាភិមុខំ នមនតោ នមនដ្ឋេន នាម’’ន្តិ វវត្ថបេតិ។ តតោ តស្ស បច្ចយំ បរិយេសន្តោ ‘‘ហទយវត្ថុំ និស្សាយ បវត្តតី’’តិ បស្សតិ។ បុន វត្ថុស្ស បច្ចយភូតានិ ច ឧបាទារូបានិ ច បស្សិត្វា ‘‘ឥទំ សព្ពំ រុប្បនតោ រូប’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ។ បុន តទុភយំ ‘‘នមនលក្ខណំ នាមំ, រុប្បនលក្ខណំ រូប’’ន្តិ ឯវំ សង្ខេបតោ នាមរូបំ វវត្ថបេតិ។ សមថយានិកវសេនេតំ វុត្តំ។ វិបស្សនាយានិកោ បន ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន ភូតុបាទាយរូបានិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សព្ពម្បេតំ រុប្បនតោ រូប’’ន្តិ បស្សតិ។ តតោ ឯវំ បរិច្ឆិន្នរូបស្ស ចក្ខាទីនិ និស្សាយ បវត្តមានា អរូបធម្មា អាបាថមាគច្ឆន្តិ។ តតោ សព្ពេបិ តេ អរូបធម្មេ នមនលក្ខណេន ឯកតោ កត្វា ‘‘ឥទំ នាម’’ន្តិ បស្សតិ, សោ
យថា ហិ អង្គសម្ភារា, ហោតិ សទ្ទោ រថោ ឥតិ;
ឯវំ ខន្ធេសុ សន្តេសុ, ហោតិ ‘‘សត្តោ’’តិ សម្មុតិ។ (សំ. និ. ១.១៧១; មិ. ប. ២.១.១; កថា. ២៣៣);
ឯវមេវ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សន្តេសុ ‘‘សត្តោ បុគ្គលោ’’តិ វោហារមត្តំ ហោតីតិ ឯវមាទិនា នយេន នាមរូបានំ យាថាវទស្សនសង្ខាតេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិភូតេន ញាណេន
តស្ស យា សា បុព្ពន្តំ អារព្ភ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ អហោសិំ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ, កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិ បញ្ចវិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា។
យាបិ អបរន្តំ អារព្ភ ‘‘ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កថំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) បញ្ចវិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា។
យាបិ
ឯត្ថ បន តិស្សោ ហិ លោកិយបរិញ្ញា ញាតបរិញ្ញា តីរណបរិញ្ញា បហានបរិញ្ញាតិ។ តត្ថ ‘‘រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វេទយិតលក្ខណា វេទនា’’តិ ឯវំ តេសំ តេសំ ធម្មានំ បច្ចត្តលក្ខណសល្លក្ខណវសេន
តត្ថ
បុន ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា…បេ.… យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ រូបំ ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចំ, ឧទយព្ពយបដិបីឡិតត្តា ទុក្ខំ, អវសវត្តិត្តា អនត្តា។ យា កាចិ វេទនា… សញ្ញា… យេ កេចិ សង្ខារា
ឯវំ សង្ខារេ អនិច្ចទុក្ខានត្តវសេន កលាបសម្មសនំ កត្វា បុន សង្ខារានំ ឧទយព្ពយមេវ បស្សតិ។ កថំ
តថា ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា វេទនាសមុទយោ, តណ្ហាកម្មផស្សសមុទយា វេទនាសមុទយោ’’តិ (បដិ. ម. ១.៥០) បច្ចយាយត្តតាទស្សនេន វេទនាក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតិ, និព្ពត្តិលក្ខណំ បស្សន្តោបិ
អយំ បន វិសេសោ – វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ផស្សដ្ឋានេ ‘‘នាមរូបសមុទយា, នាមរូបនិរោធា’’តិ យោជេតព្ពំ។ ឯវំ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ បច្ចយសមុទយវសេន ច និព្ពត្តិលក្ខណវសេន ច បច្ចយនិរោធវសេន ច វិបរិណាមលក្ខណវសេន ច ឧទយព្ពយទស្សនេន ច ទស ទស កត្វា បញ្ញាស លក្ខណានិ វុត្តានិ។ តេសំ វសេន ‘‘ឯវម្បិ រូបស្ស ឧទយោ, ឯវម្បិ រូបស្ស វយោ’’តិ បច្ចយតោ ចេវ ខណតោ ច វិត្ថារេន មនសិការំ ករោតិ។
តស្សេវំ ករោតោ ‘‘ឥតិ កិរ ឥមេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ ញាណំ វិសទំ ហោតិ។ ‘‘ឯវំ កិរ ឥមេ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧទយព្ពយានុបស្សនំ នាម បឋមំ តរុណវិបស្សនាញាណំ អធិគតំ ហោតិ។ យស្សាធិគមា ‘‘អារទ្ធវិបស្សកោ’’តិ សង្ខំ គច្ឆតិ។
អថស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស កុលបុត្តស្ស ឱភាសោ ញាណំ បីតិ បស្សទ្ធិ សុខំ អធិមោក្ខោ បគ្គហោ ឧបដ្ឋានំ ឧបេក្ខា និកន្តីតិ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឯត្ថ ឱភាសោ នាម វិបស្សនក្ខណេ ញាណស្ស ពលវត្តា លោហិតំ សន្និសីទតិ, តេន ច ចិត្តោភាសោ និព្ពត្តតិ។ តំ ទិស្វា អកុសលោ យោគី ‘‘មគ្គោ មេ បត្តោ’’តិ តមេវ ឱភាសំ អស្សាទេតិ។ ញាណម្បិ វិបស្សនាញាណមេវ។ តំ សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស សុទ្ធំ បសន្នំ ហុត្វា បវត្តតិ។ តំ ទិស្វា បុព្ពេ វិយ ‘‘មគ្គោ’’តិ អស្សាទេតិ។ បីតិបិ វិបស្សនាបីតិ ឯវ។ តស្ស ហិ តស្មិំ ខណេ បញ្ចវិធា បីតិ ឧប្បជ្ជតិ។ បស្សទ្ធីតិ វិបស្សនាបស្សទ្ធិ។ តស្មិំ សមយេ នេវ កាយចិត្តានំ ទរថោ, ន គារវំ, ន កក្ខឡតា, ន អកម្មញ្ញតា, ន គេលញ្ញតា, ន សុខម្បិ វិបស្សនាសុខមេវ។ តស្ស កិរ តស្មិំ សមយេ សកលសរីរំ អភិសន្ទយមានំ អតិបណីតំ សុខំ ឧប្បជ្ជតិ។
អធិមោក្ខោ នាម វិបស្សនក្ខណេ បវត្តា សទ្ធា។ តស្មិញ្ហិ ខណេ ចិត្តចេតសិកានំ អតិវិយ បសាទភូតា ពលវតី សទ្ធា ឧប្បជ្ជតិ។ បគ្គហោ នាម វិបស្សនាសម្បយុត្តំ វីរិយំ។ តស្មិញ្ហិ ខណេ អសិថិលំ អនច្ចារទ្ធំ សុបគ្គហិតំ វីរិយំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឧបដ្ឋានន្តិ វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ។ តស្មិញ្ហិ ខណេ សុបដ្ឋិតា សតិ ឧប្បជ្ជតិ។ ឧបេក្ខា ទុវិធា វិបស្សនាវជ្ជនវសេន។ តស្មិញ្ហិ ខណេ សព្ពសង្ខារគហណេ មជ្ឈត្តភូតំ វិបស្សនុបេក្ខាសង្ខាតំ ញាណំ ពលវន្តំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ មនោទ្វារាវជ្ជនុបេក្ខា ច។ សា ច តំ តំ និកន្តីតិ
បណ្ឌិតោ បន ភិក្ខុ ឱភាសាទីសុ ឧប្បន្នេសុ វិក្ខេបំ អគច្ឆន្តោ ‘‘ឱភាសាទយោ ធម្មា ន មគ្គោ, ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ បន វីថិបដិបន្នំ វិបស្សនាញាណំ មគ្គោ’’តិ មគ្គញ្ច អមគ្គញ្ច វវត្ថបេតិ។ តស្សេវំ ‘‘អយំ មគ្គោ, អយំ ន មគ្គោ’’តិ ញត្វា ឋិតំ ញាណំ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ វុច្ចតិ។ ឥតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋន្នំ វិបស្សនាញាណានំ វសេន សិខាបត្តវិបស្សនាញាណំ នវមញ្ច សច្ចានុលោមិកំ ញាណន្តិ អយំ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ នាម ហោតិ។ ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ សង្ខារុបេក្ខាញាណន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ ញាណានិ នាម។ នវមំ សច្ចានុលោមិកំ ញាណន្តិ អនុលោមស្សេតំ នាមំ។
តស្មា តំ សម្បាទេតុកាមេន ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ ឧទយព្ពយញាណំ អាទិំកត្វា ឯតេសុ ញាណេសុ យោគោ ករណីយោ។ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្ស ហិ អនិច្ចលក្ខណំ យថាភូតំ ឧបដ្ឋាតិ, ឧទយព្ពយបដិបីឡនំ បស្សតោ ទុក្ខលក្ខណញ្ច, ‘‘ទុក្ខមេវ ហិ សម្ភោតិ, ទុក្ខំ តិដ្ឋតិ វេតិ ចា’’តិ (សំ. និ. ១.១៧១; កថា. ២៣៣) បស្សតោ អនត្តលក្ខណញ្ច។
ឯត្ថ ច អនិច្ចំ អនិច្ចលក្ខណំ ទុក្ខំ ទុក្ខលក្ខណំ អនត្តា អនត្តលក្ខណន្តិ អយំ អនិច្ចន្តិ ខន្ធបញ្ចកំ។ កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា, ហុត្វា អភាវតោ វា។ អញ្ញថត្តំ នាម ជរា។ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ អនិច្ចលក្ខណំ, ហុត្វា អភាវសង្ខាតោ វា អាការវិការោ។ ‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខ’’ន្តិ វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខំ។ កស្មា? អភិណ្ហំ បដិបីឡនតោ។ អភិណ្ហំ បដិបីឡនាការោ ទុក្ខលក្ខណំ។ ‘‘យំ ទុក្ខំ, តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥-១៦) វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ អនត្តា។ កស្មា? អវសវត្តនតោ អនត្តលក្ខណំ។ ឥមានិ តីណិបិ លក្ខណានិ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្សេវ អារម្មណានិ ហោន្តិ។
បុនបិ ភង្គញាណំ នាម។ ឥមស្ស ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ អយំ យោគី ‘‘យថា ឥមេ សង្ខារា ភិជ្ជន្តិ និរុជ្ឈន្តិ, ឯវំ អតីតេបិ សង្ខារគតំ ភិជ្ជិ, អនាគតេបិ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ និរោធមេវ បស្សន្តោ តិដ្ឋតិ។ តស្ស ភង្គានុបស្សនាញាណំ អាសេវន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស សព្ពភវយោនិ គតិដ្ឋិតិ សត្តាវាសេសុ បភេទកា សង្ខារា ជលិតអង្គារកាសុអាទយោ វិយ មហាភយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ។ ឯតំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ នាម។
តស្ស តំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាសេវន្តស្ស សព្ពេ ភវាទយោ អាទិត្តអង្គារំ វិយ សមុស្សិតខគ្គោ វិយ បច្ចត្ថិកោ អប្បដិសរណា សាទីនវា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ។ ឥទំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ នាម។ តស្ស ឯវំ សង្ខារេ អាទីនវតោ បស្សន្តស្ស ភវាទីសុបិ សង្ខារានំ អាទីនវត្តា សង្ខារេសុ ឧក្កណ្ឋនា អនភិរតិ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ នាម។
សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទន្តស្ស ឧក្កណ្ឋន្តស្ស តស្មា សង្ខារគតា មុញ្ចិតុកាមតា និស្សរិតុកាមតា ហោតិ។ ឥទំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ នាម។ បុន តស្មា សង្ខារគតា មុញ្ចិតុំ បន តេ ឯវ សង្ខារេ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា តីរណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ នាម។
សោ ឯវំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ បរិគ្គណ្ហន្តោ តេសុ អនត្តលក្ខណស្ស សុទិដ្ឋត្តា ‘‘អត្តា’’តិ វា ‘‘អត្តនិយ’’ន្តិ វា អគណ្ហន្តោ សង្ខារេសុ ភយញ្ច នន្ទិញ្ច បហាយ សង្ខារេសុ ឧទាសីនោ ហោតិ មជ្ឈត្តោ, ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា ន គណ្ហាតិ, តីសុ ភវេសុ ឧបេក្ខកោ, ឥទំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ នាម។
តំ អនិមិត្តំ វិមោក្ខំ បដិលភតិ, ទុក្ខតោ មនសិករោន្តោ បស្សទ្ធិពហុលោ អប្បណិហិតំ វិមោក្ខំ បដិលភតិ, អនត្តតោ មនសិករោន្តោ វេទពហុលោ សុញ្ញតំ វិមោក្ខំ បដិលភតិ។
ឯត្ថ ច អនិមិត្តោ វិមោក្ខោតិ អនិមិត្តាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អរិយមគ្គោ។ សោ ហិ អនិមិត្តាយ ធាតុយា ឧប្បន្នត្តា អនិមិត្តោ, កិលេសេហិ ច វិមុត្តត្តា វិមោក្ខោ។ ឯតេនេវ នយេន អប្បណិហិតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អប្បណិហិតោ, សុញ្ញតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ សុញ្ញតោតិ វេទិតព្ពោ។
ឯវំ អធិគតសង្ខារុបេក្ខស្ស កុលបុត្តស្ស វិបស្សនា សិខាប្បត្តា ហោតិ។ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាតិ ឯតទេវ។ អស្ស តំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ អាសេវន្តស្ស តិក្ខតរា សង្ខារុបេក្ខា ឧប្បជ្ជតិ។ តស្ស ‘‘ឥទានិ មគ្គោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ វា ‘‘ទុក្ខា’’តិ វា ‘‘អនត្តា’’តិ វា សម្មសិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ, ភវង្គានន្តរំ សង្ខារុបេក្ខាយ កថិតនយេនេវ អនិច្ចាទិអាការេន មនសិករិត្វា ឧប្បជ្ជតិ មនោទ្វារាវជ្ជនំ, តថេវ មនសិករោតោ បឋមំ ជវនចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ យំ បរិកម្មន្តិ វុច្ចតិ, តទនន្តរំ តទេវ ទុតិយជវនចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ យំ ឧបចារន្តិ វុច្ចតិ, តទនន្តរម្បិ តទេវ ឧប្បជ្ជតិ តតិយំ ជវនចិត្តំ។ យំ អនុលោមន្តិ វុច្ចតិ, ឥទំ តេសំ បាដិឯក្កំ នាម។
អវិសេសេន បន តិវិធម្បេតំ ‘‘អាសេវន’’ន្តិបិ ‘‘បរិកម្ម’’ន្តិបិ ‘‘ឧបចារ’’ន្តិបិ ‘‘អនុលោម’’ន្តិបិ វុច្ចតិ។ ឥទំ បន អនុលោមញាណំ សង្ខារារម្មណាយ វុដ្ឋានគាមិនិយា វិបស្សនាយ បរិយោសានំ ហោតិ, និប្បរិយាយេន បន គោត្រភុញាណមេវ វិបស្សនាយ បរិយោសានន្តិ វុច្ចតិ។ តតោ បរំ និព្ពានំ អារម្មណំ កុរុមានំ បុថុជ្ជនគោត្តំ អតិក្កមមានំ អរិយគោត្តំ ឱក្កមមានំ និព្ពានារម្មណេ បឋមសមន្នាហារភូតំ អបុនរាវដ្ដកំ
ឯវំ បច្ចវេក្ខិត្វា សោ យោគាវចរោ តស្មិំយេវ អាសនេ និសិន្នោ វុត្តនយេន វិបស្សិត្វា កាមរាគព្យាបាទានំ តនុភាវំ ករោន្តោ ទុតិយមគ្គំ បាបុណាតិ, តទនន្តរំ វុត្តនយេនេវ ផលញ្ច។ តតោ វុត្តនយេន វិបស្សិត្វា កាមរាគព្យាបាទានំ អនវសេសប្បហានំ ករោន្តោ តតិយមគ្គំ បាបុណាតិ, វុត្តនយេន ផលញ្ច។ តតោ តស្មិំយេវាសនេ វុត្តនយេន វិបស្សិត្វា រូបរាគារូបរាគមានុទ្ធច្ចាវិជ្ជានំ អនវសេសប្បហានំ ករោន្តោ ចតុត្ថមគ្គំ បាបុណាតិ, វុត្តនយេន ផលញ្ច។ ឯត្តាវតា ចេស ហោតិ អរហា មហាខីណាសវោ បច្ចេកពុទ្ធោ។ ឥតិ ឥមេសុ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិ នាម។
ឯត្តាវតា ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ
‘‘ចាតុទ្ទិសោ
បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ។ (សុ. និ. ៤២; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៨) –
បសំសិយាទិភាវំ អាបជ្ជិត្វា គន្ធមាទនបព្ពតំ ឧបសោភយមានោ វិហាសិន្តិ ឯវំ សព្ពត្ថ។
បឋមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២២. ទុតិយេ សំសគ្គជាតស្សាតិ ជាតសំសគ្គស្ស។ តត្ថ ទស្សនសវនកាយសមុល្លបនសម្ភោគវសេន បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ។ តត្ថ អញ្ញមញ្ញំ ទិស្វា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ ទស្សនសំសគ្គោ នាម។ តត្ថ សីហឡទីបេ កាឡទីឃវាបីគាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ កល្យាណវិហារវាសិំ ទហរភិក្ខុំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា កេនចិ ឧបាយេន តំ អលភិត្វា កាលកតា កុដុម្ពិយធីតា តស្សា និវាសនចោឡក្ខណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបាយ វត្ថធារិនិយា នាម សទ្ធិំ សំវាសំ នាលត្ថ’’ន្តិ ហទយំ ផាលេត្វា កាលកតោ សោ ឯវ ច ទហរោ និទស្សនំ។
បរេហិ បន កថិយមានំ រូបាទិសម្បត្តិំ អត្តនា វា ហសិតលបិតគីតសទ្ទំ សវនសំសគ្គោ នាម។ តត្រាបិ គិរិគាមវាសីកម្មារធីតាយ បញ្ចហិ កុមារីហិ សទ្ធិំ បទុមស្សរំ គន្ត្វា ន្ហាយិត្វា មាលំ សីសេ អារោបេត្វា ឧច្ចាសទ្ទេន គាយន្តិយា អាកាសេន គច្ឆន្តោ សទ្ទំ សុត្វា កាមរាគេន ឈានា បរិហាយិត្វា អនយព្យសនំ បត្តោ បញ្ចគ្គឡលេណវាសី តិស្សទហរោ និទស្សនំ។
អញ្ញមញ្ញំ អង្គបរាមសនេន ឧប្បន្នរាគោ កាយសំសគ្គោ នាម។ ធម្មគាយនទហរភិក្ខុ ចេត្ថ និទស្សនំ។ មហាវិហារេ កិរ ទហរភិក្ខុ ធម្មំ ភាសតិ, តត្ថ មហាជនេ អាគតេ រាជាបិ អគមាសិ សទ្ធិំ អន្តេបុរេន។ តតោ រាជធីតាយ តស្ស រូបញ្ច សទ្ទញ្ច អាគម្ម ពលវរាគោ ឧប្បន្នោ តស្ស ច ទហរស្សាបិ។ តំ ទិស្វា រាជា សល្លក្ខេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេសិ,
អញ្ញមញ្ញំ អាលបនសមុល្លបនេ ឧប្បន្នរាគោ បន សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម។ ភិក្ខុភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ បរិភោគករណេ ឧប្បន្នរាគោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម។ ទ្វីសុបិ ច ឯតេសុ មរិចវដ្ដិវិហារេ
ឯវំ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យេន កេនចិ សំសគ្គេន ជាតសំសគ្គស្ស ភវន្តិ ស្នេហា, បុរិមរាគបច្ចយា ពលវរាគោ ឧប្បជ្ជតិ។ តតោ ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតីតិ តមេវ ស្នេហំ អនុគច្ឆន្តំ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកសោកបរិទេវាទិនានប្បការកំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ និព្ពត្តតិ ភវតិ
ឯវមត្ថប្បភេទំ ឥមំ អឌ្ឍគាថំ វត្វា សោ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ស្វាហំ យមិទំ ស្នេហន្វយំ សោកាទិទុក្ខំ បហោតិ, តស្ស ទុក្ខស្ស មូលំ ខនន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អធិគតោ’’តិ។ ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘អម្ហេហិ ទានិ, ភន្តេ, កិំ កត្តព្ព’’ន្តិ? តតោ សោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ វា អញ្ញេ វា យោ ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ សព្ពោបិ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ។ ឯត្ថ ច យំ តំ ‘‘ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតី’’តិ វុត្តំ, តទេវ សន្ធាយ ‘‘អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ អថ វា យថាវុត្តេន សំសគ្គេន សំសគ្គជាតស្ស ភវន្តិ ស្នេហា, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ, ឯវំ យថាភូតំ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ អហំ អធិគតោតិ ឯវម្បិ អភិសម្ពន្ធិត្វា ចតុត្ថបាទោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ឧទានវសេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ តតោ បរំ សព្ពំ បុរិមគាថាយ វុត្តសទិសមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៣៦)។
និទ្ទេសេ អនុប្បាទេតីតិ រូបស្មិំ អនុព្យញ្ជនំ ទិស្វា អល្លីយតិ។ អនុពន្ធតីតិ រូបស្មិំ ស្នេហវសេន ពន្ធតិ។ ភវន្តីតិ ហោន្តិ។ ជាយន្តីតិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ និព្ពត្តន្តីតិ វត្តន្តិ។ បាតុភវន្តីតិ បាកដា ហោន្តិ។ សម្ភវន្តិ សញ្ជាយន្តិ អភិនិព្ពត្តន្តីតិ តីណិ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតានិ។ ឥតោ បរំ អដ្ឋកវគ្គេ (មហានិ. ១ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
ទុតិយគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៣. តតិយេ មិត្តា។ សុហទភាវេន សុហជ្ជា។ កេចិ ហិ ឯកន្តហិតកាមតាយ មិត្តាវ ហោន្តិ, ន សុហជ្ជា។ កេចិ គមនាគមនដ្ឋាននិសជ្ជាសមុល្លាបាទីសុ ហទយសុខជននេន សុហជ្ជាវ ហោន្តិ, ន មិត្តា។ កេចិ តទុភយវសេន សុហជ្ជា ចេវ មិត្តា ច។ តេ ទុវិធា ហោន្តិ អគារិយា ច អនគារិយា ច។ តត្ថ អគារិយា តិវិធា ហោន្តិ ឧបការា សមានសុខទុក្ខា អនុកម្បកាតិ។ អនគារិយា វិសេសេន អត្ថក្ខាយិនោ
យថាហ –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ ឧបការោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ។ បមត្តំ រក្ខតិ, បមត្តស្ស សាបតេយ្យំ រក្ខតិ, ភីតស្ស សរណំ ហោតិ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ តទ្ទិគុណំ ភោគំ អនុប្បទេតិ (ទី. និ. ៣.២៦១)។
តថា –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ សមានសុខទុក្ខោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ។ គុយ្ហមស្ស អាចិក្ខតិ, គុយ្ហមស្ស បរិគូហតិ, អាបទាសុ ន វិជហតិ, ជីវិតម្បិស្ស អត្ថាយ បរិច្ចត្តំ ហោតិ (ទី. និ. ៣.២៦២)។
តថា –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អនុកម្បកោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ។ អភវេនស្ស ន នន្ទតិ, ភវេនស្ស នន្ទតិ, អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតិ, វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតិ (ទី. និ. ៣.២៦៤)។
តថា
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អត្ថក្ខាយី មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ។ បាបា និវារេតិ, កល្យាណេ និវេសេតិ, អស្សុតំ សាវេតិ, សគ្គស្ស មគ្គំ អាចិក្ខតី’’តិ (ទី. និ. ៣.២៦៣)។
តេសុ ឥធ អគារិយា អធិប្បេតា, អត្ថតោ បន សព្ពេបិ យុជ្ជន្តិ។ តេ មិត្តេ សុហជ្ជេ។ អនុកម្បមានោតិ អនុទយមានោ, តេសំ សុខំ ឧបសំហរិតុកាមោ ទុក្ខំ អបហរិតុកាមោ។
ហាបេតិ អត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថវសេន តិវិធំ, តថា អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថវសេនាបិ តិវិធំ អត្ថំ លទ្ធវិនាសនេន អលទ្ធានុប្បាទនេនាតិ ទ្វិធាបិ ហាបេតិ វិនាសេតិ។ បដិពទ្ធចិត្តោតិ ‘‘អហំ ឥមំ វិនា ន ជីវាមិ, ឯសោ មេ គតិ, ឯសោ មេ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ នីចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ។ ‘‘ឥមេ មំ វិនា ន ជីវន្តិ, អហំ តេសំ គតិ, អហំ តេសំ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ។ ឥធ បន ឯវំ បដិពទ្ធចិត្តោ អធិប្បេតោ។
ឯតំ ភយន្តិ ឯតំ អត្ថហាបនភយំ, អត្តនោ សមាបត្តិហានិំ សន្ធាយ ភណតិ។ សន្ថវេតិ តិវិធោ សន្ថវោ តណ្ហាទិដ្ឋិមិត្តសន្ថវវសេន។ តត្ថ អដ្ឋសតប្បភេទាបិ តណ្ហា តណ្ហាសន្ថវោ, ទ្វាសដ្ឋិប្បភេទាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិសន្ថវោ, បដិពទ្ធចិត្តតាយ មិត្តានុកម្បនា មិត្តសន្ថវោ។ សោ ឥធ អធិប្បេតោ
តតិយគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៤. ចតុត្ថេ វំសោតិ វេឡុ។ វិសាលោតិ វិត្ថិណ្ណោ។ វ-ការោ អវធារណត្ថោ, ឯវការោ វា អយំ។ សន្ធិវសេនេត្ថ ឯ-ការោ នដ្ឋោ។ តស្ស បរបទេន សម្ពន្ធោ, តំ បច្ឆា យោជេស្សាម។ យថាតិ បដិភាគេ។ វិសត្តោតិ លគ្គោ ជដិតោ សំសិព្ពិតោ។ បុត្តេសុ ទារេសុ ចាតិ បុត្តធីតុភរិយាសុ។ យា អបេក្ខាតិ យា តណ្ហា យោ ស្នេហោ វំសក្កឡីរោវ អសជ្ជមានោតិ វំសកឡីរោ វិយ អលគ្គមានោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា វំសោ វិសាលោ វិសត្តោ ឯវ ហោតិ, បុត្តេសុ ច ទារេសុ ច យា អបេក្ខា, សាបិ ឯវំ តានិ វត្ថូនិ សំសិព្ពិត្វា ឋិតត្តា វិសត្តា ឯវ។ ស្វាហំ តាយ អបេក្ខាយ អបេក្ខវា វិសាលោ វំសោ វិយ វិសត្តោតិ ឯវំ អបេក្ខាយ អាទីនវំ ទិស្វា តំ អបេក្ខំ មគ្គញាណេន ឆិន្ទន្តោ អយំ វំសកឡីរោវ រូបាទីសុ វា ទិដ្ឋាទីសុ វា លាភាទីសុ វា កាមភវាទីសុ វា តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន អសជ្ជមានោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អធិគតោតិ។ សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥមាយបិ និទ្ទេសេ អតិរេកំ នត្ថិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៣៨)។
ចតុត្ថគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៥. បញ្ចមេ មិគោតិ សព្ពេសំ អារញ្ញិកចតុប្បទានំ ឯវ ឯតំ អធិវចនំ។ ឥធ បន បសទមិគោ អរញ្ញម្ហីតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អរញ្ញំ, ឥធ បន ឧយ្យានំ អធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឧយ្យានម្ហី’’តិ វុត្តំ ហោតិ។ យថាតិ បដិភាគេ។ អពទ្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីសុ យេន កេនចិ អពទ្ធោ។ ឯតេន វិស្សដ្ឋចរិយំ ទីបេតិ។ យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយាតិ យេន ទិសាភាគេន គន្តុំ ឥច្ឆតិ, តេន គោចរត្ថំ គច្ឆតិ។ តស្មា តត្ថ យត្តកំ ឥច្ឆតិ គន្តុំ, តត្តកំ គច្ឆតិ។ យំ ឥច្ឆតិ ខាទិតុំ, តំ ខាទតីតិ ទីបេតិ។ វិញ្ញូ នរោតិ បណ្ឌិតបុរិសោ។ សេរិតន្តិ បេក្ខមានោតិ បញ្ញាចក្ខុនា ឱលោកយមានោ។ អថ វា ធម្មសេរិតំ បុគ្គលសេរិតញ្ច។ លោកុត្តរធម្មា ហិ កិលេសវសំ អគមនតោ សេរិនោ តេហិ សមន្នាគតា បុគ្គលា ច, តេសំ ភាវនិទ្ទេសោ សេរិតំ បេក្ខមានោតិ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? មិគោ អរញ្ញម្ហិ យថា អពទ្ធោ, យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ។ កទា នុ ខោ អហម្បិ តណ្ហាពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា ឯវំ គច្ឆេយ្យន្តិ ឥតិ មេ តុម្ហេហិ ឥតោ ចិតោ ច បរិវារេត្វា ឋិតេហិ ពទ្ធស្ស យេនិច្ឆកំ គន្តុំ អលភន្តស្ស តស្មិំ យេនិច្ឆកគមនាភាវេ អាទីនវំ យេនិច្ឆកគមនេ អានិសំសំ ទិស្វា អនុក្កមេន សមថវិបស្សនាបារិបូរិំ អគមិំ។ តតោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហិ។ តស្មា អញ្ញោបិ វិញ្ញូ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៣៩ អាទយោ)។
បញ្ចមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៦. ឆដ្ឋេ សហាយមជ្ឈេ ឋិតស្ស ទិវាសេយ្យសង្ខាតេ វាសេ ច មហាឧបដ្ឋានសង្ខាតេ ឋានេ ច ឧយ្យានគមនសង្ខាតេ គមនេ ច ជនបទចារិកសង្ខាតាយ ចារិកាយ ច ‘‘ឥទំ មេ សុណ, ឥទំ មេ ទេហី’’តិអាទិនា នយេន តថា តថា អាមន្តនា ហោតិ, តស្មា អហំ តត្ថ តត្ថ និព្ពិជ្ជិត្វា យាយំ អរិយជនសេវិតា អនេកានិសំសា ឯកន្តសុខា, ឯវំ សន្តេបិ លោភាភិភូតេហិ សព្ពកាបុរិសេហិ អនភិជ្ឈិតា អបត្ថិតា បព្ពជ្ជា, តំ អនភិជ្ឈិតំ បរេសំ អវសវត្តនេន ភព្ពបុគ្គលវសេនេវ ច សេរិតំ បេក្ខមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកសម្ពោធិំ អធិគតោតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៣៩-៤២)។
ឆដ្ឋគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៧. សត្តមេ ខិឌ្ឌាតិ កីឡនា។ សា ទុវិធា ហោតិ កាយិកា ច វាចសិកា ច។ តត្ថ រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ។ វិបុលន្តិ យាវ អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច ឋានេន សកលត្តភាវព្យាបកំ។ សេសំ បាកដមេវ។ អនុសន្ធិយោជនាបិ ចេត្ថ សំសគ្គគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤១)។
សត្តមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៨. អដ្ឋមេ ចាតុទ្ទិសោតិ ចតូសុ ទិសាសុ យថាសុខវិហារី, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៥៥៦; ៣.៣០៨; អ. និ. ៤.១២៥; វិភ. ៦៤៣; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៨) វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាផរិតា ចតស្សោ ទិសា អស្ស សន្តីតិបិ ចាតុទ្ទិសោ។ តាសុ ទិសាសុ កត្ថចិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហញ្ញតីតិ អប្បដិឃោ។ សន្តុស្សមានោតិ ទ្វាទសវិធស្ស សន្តោសស្ស វសេន សន្តុស្សកោ។ ឥតរីតរេនាតិ ឧច្ចាវចេន បច្ចយេន។ បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភីតិ ឯត្ថ បរិស្សយន្តិ កាយចិត្តានិ, បរិហាបេន្តិ វា តេសំ សម្បត្តិំ, តានិ វា បដិច្ច សយន្តីតិ បរិស្សយា, ពាហិរានំ សីហព្យគ្ឃាទីនំ អព្ភន្តរានញ្ច កាមច្ឆន្ទាទីនំ កាយចិត្តុបទ្ទវានំ ឯតំ អធិវចនំ។ តេ បរិស្សយេ អធិវាសនខន្តិយា ច វីរិយាទីហិ ច ធម្មេហិ សហតីតិ បរិស្សយានំ សហិតា។ ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តេ ចត្តារោ សមណា, ឯវំ ឥតរីតរេន បច្ចយេន សន្តុស្សមានោ ឯត្ថ បដិបត្តិបទដ្ឋានេ សន្តោសេ ឋិតោ ចតូសុ ទិសាសុ មេត្តាទិភាវនាយ ចាតុទ្ទិសោ, សត្តសង្ខារេសុ បដិហននករភយាភាវេន អប្បដិឃោ ច ហោតិ។ សោ ចាតុទ្ទិសត្តា វុត្តប្បការានំ បរិស្សយានំ សហិតា, អប្បដិឃត្តា អឆម្ភី ច ហោតីតិ ឯតំ បដិបត្តិគុណំ ទិស្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ។
អថ វា តេ សមណា វិយ សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន វុត្តនយេនេវ ចាតុទ្ទិសោ ហោតីតិ ញត្វា ឯវំ ចាតុទ្ទិសភាវំ បត្ថយន្តោ យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា អធិគតោម្ហិ។ តស្មា អញ្ញោបិ ឦទិសំ ឋានំ បត្ថយមានោ ចាតុទ្ទិសតាយ បរិស្សយានំ សហិតា អប្បដិឃតាយ ច អឆម្ភី ហុត្វា ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤២)។
និទ្ទេសេ មេត្តាតិ អត្ថតោ តាវ មិជ្ជតីតិ មេត្តា, សិនេហតីតិ អត្ថោ។ មិត្តេ វា ភវា, មិត្តស្ស វា ឯសា បវត្តីតិបិ មេត្តា។ មេត្តាសហគតេនាតិ ចេតសាតិ ចិត្តេន។ ឯកំ ទិសន្តិ ឯកិស្សា ទិសាយ បឋមបរិគ្គហិតំ សត្តំ ឧបាទាយ ឯកំ ទិសំ បរិយាបន្នសត្តផរណវសេន ផរិត្វាតិ ផុសិត្វា អារម្មណំ កត្វា។ វិហរតីតិ ព្រហ្មវិហារាធិដ្ឋិតំ ឥរិយាបថវិហារំ បវត្តេតិ។ តថា ទុតិយន្តិ យថា បុរត្ថិមាទីសុ ទិសាសុ យំ កិញ្ចិ ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថេវ តទនន្តរំ ទុតិយំ តតិយំ ចតុត្ថញ្ចាតិ អត្ថោ។
ឥតិ ឧទ្ធន្តិ ឯតេនេវ ច នយេន ឧបរិមំ ទិសន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អធោ តិរិយន្តិ អធោទិសម្បិ តិរិយំ ទិសម្បិ ឯវមេវ។ តត្ថ ច អធោតិ ហេដ្ឋា។ តិរិយន្តិ អនុទិសា។ ឯវំ សព្ពទិសាសុ អស្សមណ្ឌលេ អស្សមិវ មេត្តាសហគតំ ចិត្តំ សារេតិបិ បច្ចាសារេតិបីតិ។ ឯត្តាវតា ឯកមេកំ ទិសំ បរិគ្គហេត្វា ឱធិសោ មេត្តាផរណំ ទស្សិតំ។ សព្ពធីតិអាទិ បន អនោធិសោ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តត្ថ សព្ពធីតិ សព្ពត្ថ។ សព្ពត្តតាយាតិ សព្ពេសុ ហីនមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋមិត្តសបត្តមជ្ឈត្តានិប្បភេទេសុ អត្តតាយ, ‘‘អយំ បរសត្តោ’’តិ វិភាគំ អកត្វា អត្តសមតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។
អថ សព្ពត្តតាយាតិ សព្ពេន ចិត្តភាវេន, ឦសកម្បិ ពហិ អវិក្ខិបមានោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សព្ពាវន្តន្តិ សព្ពសត្តវន្តំ, សព្ពសត្តយុត្តន្តិ អត្ថោ។ លោកន្តិ សត្តលោកំ។ វិបុលេនាតិ ឯវមាទិបរិយាយទស្សនតោ បនេត្ថ បុន ‘‘មេត្តាសហគតេនា’’តិ វុត្តំ។ យស្មា វា ឯត្ថ ឱធិសោ ផរណេ វិយ បុន តថា-សទ្ទោ ឥតិ-សទ្ទោ វា ន វុត្តោ, តស្មា បុន ‘‘មេត្តាសហគតេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ។ និគមនវសេន វា ឯតំ វុត្តំ។ វិបុលេនាតិ ឯត្ថ ច ផរណវសេន វិបុលតា ទដ្ឋព្ពា។ ភូមិវសេន បន តំ មហគ្គតំ។ បគុណវសេន អប្បមាណសត្តារម្មណវសេន ច អប្បមាណំ។ ព្យាបាទបច្ចត្ថិកប្បហានេន អវេរំ។ ទោមនស្សប្បហានេន អព្យាបជ្ជំ។ និទ្ទុក្ខន្តិ វុត្តំ ហោតិ (វិសុទ្ធិ. ១.២៥៤)។ ករុណា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ។ មោទន្តិ តាយ តំសមង្គិនោ, សយំ វា មោទតិ, មោទនមត្តមេវ វា សាតិ មុទិតា។ ‘‘អវេរា ហោន្តូ’’តិអាទិព្យាបាទប្បហានេន មជ្ឈត្តភាវូបគមនេន ច ឧបេក្ខតីតិ ឧបេក្ខា។
លក្ខណាទិតោ បនេត្ថ ហិតាការប្បវត្តិលក្ខណា មេត្តា, ហិតូបសំហាររសា
តត្ថ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ បច្ចយសន្តោសវសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ។ ឥតរីតរេន ចីវរេនាតិ ន ថូលសុខុមលូខបណីតថិរជិណ្ណានំ យេន
ឯត្ថ ច ចីវរំ ជានិតព្ពំ, ចីវរខេត្តំ ជានិតព្ពំ, បំសុកូលំ ជានិតព្ពំ, ចីវរសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, ចីវរបដិសំយុត្តានិ ធុតង្គានិ ជានិតព្ពានិ។ តត្ថ ចីវរំ ជានិតព្ពន្តិ ខោមាទីនិ ឆ ចីវរានិ ទុកូលាទីនិ ឆ អនុលោមចីវរានិបិ ជានិតព្ពានិ។ ឥមានិ ទ្វាទស កប្បិយចីវរានិ។ កុសចីរំ វាកចីរំ ផលកចីរំ កេសកម្ពលំ វាឡកម្ពលំ បោត្ថកោ ចម្មំ ឧលូកបក្ខំ រុក្ខទុស្សំ លតាទុស្សំ ឯរកទុស្សំ កទលិទុស្សំ វេឡុទុស្សន្តិ ឯវមាទីនិ បន អកប្បិយចីវរានិ។
ចីវរខេត្តន្តិ
បំសុកូលន្តិ សោសានិកំ បាបណិកំ រថិយំ សង្ការកូដំ សោត្ថិយំ សិនានំ តិត្ថំ គតបច្ចាគតំ អគ្គិឌឌ្ឍំ គោខាយិតំ ឧបចិកាខាយិតំ ឧន្ទូរខាយិតំ អន្តច្ឆិន្នំ ទសច្ឆិន្នំ ធជាហដំ ថូបំ សមណចីវរំ សាមុទ្ទិយំ អាភិសេកិយំ បន្ថិកំ វាតាហដំ ឥទ្ធិមយំ ទេវទត្តិយន្តិ តេវីសតិ បំសុកូលានិ វេទិតព្ពានិ។ ឯត្ថ ច សោត្ថិយន្តិ គព្ភមលហរណំ។ គតបច្ចាគតន្តិ មតកសរីរំ បារុបិត្វា សុសានំ នេត្វា អានីតចីវរំ។ ធជាហដន្តិ ធជំ ឧស្សាបេត្វា តតោ អានីតំ។ ថូបន្តិ វម្មិកេ បូជិតចីវរំ។ សាមុទ្ទិយន្តិ សមុទ្ទវីចីហិ ថលំ បាបិតំ។ បន្ថិកន្តិ បន្ថំ គច្ឆន្តេហិ ចោរភយេន បាសាណេហិ កោដ្ដេត្វា បារុតចីវរំ។ ឥទ្ធិមយន្តិ ឯហិភិក្ខុចីវរំ។ សេសំ បាកដមេវ។
ចីវរសន្តោសោតិ វិតក្កសន្តោសោ។ ចីវរត្ថាយ គច្ឆន្តស្ស បន ‘‘កត្ថ លភិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ គមនំ គមនសន្តោសោ នាម។ បរិយេសន្តស្ស បន យេន វា តេន វា សទ្ធិំ អបរិយេសិត្វា លជ្ជិំ បេសលភិក្ខុំ គហេត្វា បរិយេសនំ បរិយេសនសន្តោសោ នាម។ ឯវំ បរិយេសន្តស្ស អាហរិយមានំ ចីវរំ ទូរតោវ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មនាបំ ភវិស្សតិ, ឯតំ អមនាប’’ន្តិ ឯវំ អវិតក្កេត្វា បដិលាភសន្តោសោ នាម។ ឯវំ លទ្ធំ គណ្ហន្តស្សាបិ ‘‘ឯត្តកំ ទុបដ្ដស្ស ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ ឯកបដ្ដស្សា’’តិ អត្តនោ បហោនកមត្តេនេវ សន្តុស្សនំ មត្តបដិគ្គហណសន្តោសោ នាម។ ចីវរំ បរិយេសន្តស្ស បន ‘‘អសុកស្ស ឃរទ្វារេ មនាបំ លភិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា ទ្វារបដិបាដិយា ចរណំ លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ នាម។
លូខបណីតេសុ យេន កេនចិ យាបេតុំ សក្កោន្តស្ស យថាលទ្ធេនេវ យាបនំ យថាលាភសន្តោសោ នាម។ អត្តនោ ថាមំ ជានិត្វា យេន យាបេតុំ សក្កោតិ, តេន យាបនំ យថាពលសន្តោសោ នាម។ មនាបំ អញ្ញស្ស ទត្វា អត្តនា យេន កេនចិ យាបនំ យថាសារុប្បសន្តោសោ នាម។ ‘‘កត្ថ ឧទកំ មនាបំ, កត្ថ អមនាប’’ន្តិ អវិចារេត្វា យេន កេនចិ ធោវនុបគេន ឧទកេន ធោវនំ ឧទកសន្តោសោ នាម។ តថា បណ្ឌុមត្តិកគេរុកបូតិបណ្ណរសកិលិដ្ឋានិ បន ឧទកានិ វជ្ជេតុំ វដ្ដតិ។ ធោវន្តស្ស បន មុគ្គរាទីហិ អបហរិត្វា ហត្ថេហិ មទ្ទិត្វា ធោវនំ ធោវនសន្តោសោ នាម។ តថា អសុជ្ឈន្តំ បណ្ណានិ បក្ខិបិត្វា តាបិតឧទកេនាបិ ធោវិតុំ វដ្ដតិ។ ឯវំ ធោវិត្វា ករោន្តស្ស ‘‘ឥទំ ថូលំ, ឥទំ សុខុម’’ន្តិ អកោបេត្វា បហោនកនីហារេនេវ ករណំ ករណសន្តោសោ នាម។ តិមណ្ឌលបដិច្ឆាទនមត្តស្សេវ ករណំ បរិមាណសន្តោសោ សុត្តសន្តោសោ នាម។
កុសិពន្ធនកាលេ បន អង្គុលិមត្តេ សត្តវារេ ន វិជ្ឈិតព្ពំ។ ឯវំ ករោន្តស្ស ហិ យោ ភិក្ខុ សហាយោ ន ហោតិ, តស្ស វត្តភេទោបិ នត្ថិ។ តិវង្គុលមត្តេ បន សត្តវារេ វិជ្ឈិតព្ពំ។ ឯវំ សិព្ពនសន្តោសោ នាម។ រជន្តេន បន កាឡកច្ឆកាទីនិ បរិយេសន្តេន ន រជិតព្ពំ, សោមវក្កលាទីសុ យំ លភតិ, តេន រជិតព្ពំ។ អលភន្តេន រជនសន្តោសោ នាម។ នីលកទ្ទមកាឡសាមេសុ យំ កិញ្ចិ គហេត្វា ហត្ថិបិដ្ឋេ និសិន្នស្ស បញ្ញាយមានកប្បករណំ កប្បសន្តោសោ នាម។
ហិរិកោបីនបដិច្ឆាទនមត្តវសេន បរិភុញ្ជនំ បរិភោគសន្តោសោ នាម។ ទុស្សំ បន លភិត្វា សុត្តំ វា សូចិំ វា ការកំ វា អលភន្តេន ឋបេតុំ វដ្ដតិ, លភន្តេន ន វដ្ដតិ។ កតម្បិ ចេ អន្តេវាសិកាទីនំ ទាតុកាមោ ហោតិ, តេ ច អសន្និហិតា, យាវ អាគមនា ឋបេតុំ វដ្ដតិ, អាគតមត្តេសុ តេសុ ទាតព្ពំ។ ទាតុំ អសក្កោន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពំ។ អញ្ញស្មិំ ចីវរេ សតិ បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ។ អនធិដ្ឋិតមេវ ហិ សន្និធិ ហោតិ។ អធិដ្ឋិតំ ន ហោតីតិ មហាសីវត្ថេរោ អាហ។ អយំ សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ នាម។ វិស្សជ្ជេន្តេន បន មុខំ ឱលោកេត្វា ន ទាតព្ពំ, សារណីយធម្មេ ឋត្វាវ វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ អយំ វិស្សជ្ជនសន្តោសោ នាម។
ចីវរបដិសំយុត្តានិ ធុតង្គានិ នាម បំសុកូលិកង្គញ្ចេវ តេចីវរិកង្គញ្ច។ ឥតិ ចីវរសន្តោសមហាអរិយវំសំ បូរយមានោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឥមានិ ទ្វេ ធុតង្គានិ គោបេតិ, ឥមានិ គោបេន្តោ ចីវរសន្តោសមហាអរិយវំសវសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ។
វណ្ណវាទីតិ ឯកោ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណំ ន កថេតិ។ ឯកោ ន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណំ កថេតិ ‘‘ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយា ច វណ្ណវាទី’’តិ វុត្តំ។
អនេសនន្តិ ទូតេយ្យបហិណគមនានុយោគប្បភេទំ នានប្បការំ អនេសនំ។ អប្បតិរូបន្តិ អយុត្តំ។ អលទ្ធា ចាតិ អលភិត្វា។ យថា ឯកច្ចោ ‘‘កថំ នុ ខោ ចីវរំ លភិស្សាមី’’តិ បុញ្ញវន្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កោហញ្ញំ ករោន្តោ ឧត្តសតិ បរិតស្សតិ, បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯវំ អលទ្ធា ច ចីវរំ ន បរិតស្សតិ។ លទ្ធា ចាតិ ធម្មេន សមេន លភិត្វា។ អធិគតោតិ វិគតលោភគិទ្ធោ។ អមុច្ឆិតោតិ អធិមត្តតណ្ហាយ មុច្ឆនំ អនាបន្នោ។ អនជ្ឈាបន្នោតិ អាទីនវទស្សាវីតិ អនេសនាបត្តិយញ្ច គធិតបរិភោគេ ច អាទីនវំ បស្សមានោ។ និស្សរណបញ្ញោតិ ‘‘យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) វុត្តំ និស្សរណមេវ បជានន្តោ។
ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយាតិ យេន កេនចិ ចីវរេន សន្តុដ្ឋិយា។ នេវត្តានុក្កំសេតីតិ យថា បនិធេកច្ចោ ‘‘អហំ បំសុកូលិកោ, មយា ឧបសម្បទមាឡេយេវ បំសុកូលិកង្គំ គហិតំ, កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ អត្តុក្កំសនំ ករោតិ។ ឯវំ សោ អត្តុក្កំសនំ ន ករោតិ។ ន បរំ វម្ភេតីតិ ‘‘ឥមេ បនញ្ញេ ភិក្ខូ ន បំសុកូលិកាតិ វា បំសុកូលិកមត្តម្បិ ឯតេសំ នត្ថី’’តិ វា ឯវំ បរំ ន វម្ភេតិ។ យោ ហិ តត្ថ ទក្ខោតិ យោ តស្មិំ ចីវរសន្តោសេ វណ្ណវាទី។ តាសុ វា ទក្ខោ ឆេកោ ព្យត្តោ។ អនលសោតិ សាតច្ចកិរិយាយ អាលសិយវិរហិតោ។ សម្បជានោ បតិស្សតោតិ សម្បជានបញ្ញាយ ចេវ សតិយា ច យុត្តោ។ អរិយវំសេ ឋិតោតិ អរិយវំសេ បតិដ្ឋិតោ។
ឥតរីតរេន បិណ្ឌបាតេនាតិ យេន កេនចិ បិណ្ឌបាតេន។ ឯត្ថបិ បិណ្ឌបាតោ ជានិតព្ពោ, បិណ្ឌបាតខេត្តំ ជានិតព្ពំ, បិណ្ឌបាតសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, បិណ្ឌបាតបដិសំយុត្តំ ធុតង្គំ ជានិតព្ពំ។ តត្ថ បិណ្ឌបាតោតិ ឱទនោ កុម្មាសោ សត្តុ មច្ឆោ មំសំ ខីរំ ទធិ សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ យាគុ ខាទនីយំ សាយនីយំ លេហនីយន្តិ សោឡស បិណ្ឌបាតា។
បិណ្ឌបាតខេត្តន្តិ
បិណ្ឌបាតសន្តោសោតិ បិណ្ឌបាតេ វិតក្កសន្តោសោ គមនសន្តោសោ បរិយេសនសន្តោសោ បដិលាភសន្តោសោ បដិគ្គហណសន្តោសោ មត្តបដិគ្គហណសន្តោសោ លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ យថាលាភសន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ ឧបការសន្តោសោ បរិមាណសន្តោសោ បរិភោគសន្តោសោ សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ វិតក្កសន្តោសោ នាម។ បិណ្ឌាយ គមនសន្តោសោ នាម។ បរិយេសន្តេន យំ វា តំ វា អគ្គហេត្វា លជ្ជិំ បេសលមេវ គហេត្វា បរិយេសិតព្ពំ។ អយំ បរិយេសនសន្តោសោ នាម។ ទូរតោវ អាហរិយមានំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មនាបំ, ឯតំ អមនាប’’ន្តិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេតព្ពំ។ អយំ បដិលាភសន្តោសោ នាម។ ‘‘ឥទំ មនាបំ គណ្ហិស្សាមិ, ឥទំ អមនាបំ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា យំ កិញ្ចិ យាបនមត្តំ គហេតព្ពមេវ។ អយំ បដិគ្គហណសន្តោសោ នាម។
ឯត្ថ បន ទេយ្យធម្មោ ពហុ, ទាយកោ អប្បំ ទាតុកាមោ, អប្បំ គហេតព្ពំ។ ទេយ្យធម្មោ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុទាតុកាមោ, បមាណេនេវ គហេតព្ពំ។ ទេយ្យធម្មោបិ ន ពហុ, ទាយកោបិ អប្បំ ទាតុកាមោ, អប្បំ គហេតព្ពំ។ ទេយ្យធម្មោ ន ពហុ, ទាយកោ បន ពហុទាតុកាមោ, បមាណេន គហេតព្ពំ។ បដិគ្គហណស្មិញ្ហិ មត្តំ អជានន្តោ មនុស្សានំ បសាទំ មក្ខេតិ, សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតិ, សាសនំ ន ករោតិ។ វិជាតមាតុយាបិស្ស ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ។ ឥតិ មត្តំ ជានិត្វាវ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ អយំ មត្តបដិគ្គហណសន្តោសោ នាម។ អឌ្ឍកុលានិយេវ អគន្ត្វា ទ្វារបដិបាដិយា លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ នាម។ យថាលាភសន្តោសាទយោ ចីវរេ វុត្តនយា ឯវ។
បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘សមណធម្មំ អនុបាលេស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧបការំ ញត្វា បរិភុញ្ជនំ ឧបការសន្តោសោ នាម។ បត្តំ បូរេត្វា អានីតំ ន បដិគ្គហេតព្ពំ។ អនុបសម្បន្នេ សតិ តេន គាហាបេតព្ពំ, អសតិ អាហរាបេត្វា បដិគ្គហណបរិមាណមត្តំ គហេតព្ពំ។ អយំ បរិមាណសន្តោសោ នាម។ ជិឃច្ឆាយ បដិវិនោទនំ ‘‘ន ឥទមេត្ថ និស្សរណ’’ន្តិ បរិភោគសន្តោសោ នាម។ និទហិត្វា ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ។ អយំ សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ នាម។ មុខំ អនោលោកេត្វា សារណីយធម្មេ ឋិតេន វិស្សជ្ជេតព្ពំ។ អយំ វិស្សជ្ជនសន្តោសោ នាម។
បិណ្ឌបាតបដិសំយុត្តានិ បន បញ្ច ធុតង្គានិ បិណ្ឌបាតិកង្គំ សបទានចារិកង្គំ ឯកាសនិកង្គំ បត្តបិណ្ឌិកង្គំ ខលុបច្ឆាភត្តិកង្គន្តិ។ ឥតិ បិណ្ឌបាតសន្តោសមហាអរិយវំសំ បូរយមានោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឥមានិ បញ្ច ធុតង្គានិ គោបេតិ, ឥមានិ គោបេន្តោ បិណ្ឌបាតសន្តោសមហាអរិយវំសវសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ។ វណ្ណវាទីតិអាទីនិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។
សេនាសនានីតិ ឥធ សេនាសនំ ជានិតព្ពំ, សេនាសនខេត្តំ ជានិតព្ពំ, សេនាសនសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, សេនាសនបដិសំយុត្តធុតង្គំ ជានិតព្ពំ។ តត្ថ សេនាសនន្តិ មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិម្ពោហនំ
សេនាសនខេត្តន្តិ សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា អត្តនោ វា ធនេន បំសុកូលំ វាតិ ឆ ខេត្តានិ។
សេនាសនសន្តោសោតិ សេនាសនេ វិតក្កសន្តោសាទយោ បន្នរស សន្តោសា។ តេ បិណ្ឌបាតេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ សេនាសនបដិសំយុត្តានិ បន បញ្ច ធុតង្គានិ អារញ្ញិកង្គំ រុក្ខមូលិកង្គំ អព្ភោកាសិកង្គំ សោសានិកង្គំ យថាសន្ថតិកង្គន្តិ។ ឥតិ សេនាសនសន្តោសំ មហាអរិយវំសំ បូរយមានោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឥមានិ បញ្ច ធុតង្គានិ គោបេតិ, ឥមានិ គោបេន្តោ សេនាសនសន្តោសមហាអរិយវំសវសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ។
ឥតិ ‘‘សន្តុដ្ឋោ ហោតិ ឥតរីតរេន គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារេនា’’តិអាទិមាហ។ តំ បិណ្ឌបាតគតិកមេវ។ តត្ថ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បសន្តោសេនេវ សន្តុស្សិតព្ពំ។ ភាវនារាមអរិយវំសោ បន ឥធ អនាគតោ, នេសជ្ជិកង្គំ ភាវនារាមអរិយវំសំ ភជតិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៩; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៨)។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘បញ្ច សេនាសនេ វុត្តា, បញ្ច អាហារនិស្សិតា;
ឯកោ វីរិយសំយុត្តោ, ទ្វេ ច ចីវរនិស្សិតា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៩; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៨);
បោរាណេ អគ្គញ្ញេ អរិយវំសេ ឋិតោតិ ឯត្ថ បោរាណេតិ ន អធុនុប្បត្តិកេ។ អគ្គញ្ញេតិ អគ្គេហិ ជានិតព្ពេ។ អរិយវំសេតិ អរិយានំ វំសេ។ យថា ហិ ខត្តិយវំសោ ព្រាហ្មណវំសោ វេស្សវំសោ សុទ្ទវំសោ សមណវំសោ កុលវំសោ រាជវំសោ, ឯវមយម្បិ អដ្ឋមោ អរិយវំសោ, អរិយតន្តិ អរិយបវេណិ នាម ហោតិ។ សោ ខោ បនាយំ វំសោ ឥមេសំ វំសានំ មូលគន្ធាទីនំ កាលានុសារិគន្ធាទយោ វិយ អគ្គមក្ខាយតិ។ កេ បន តេ អរិយា, យេសំ ឯសោ វំសោតិ? អរិយា ឋិតោតិ បតិដ្ឋិតោ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
អដ្ឋមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១២៩. នវមេ ទុស្សង្គហា បព្ពជិតាបិ ឯកេ, យេ អសន្តោសាភិភូតា, តថាវិធា ឯវ ច អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា។ ឯតមហំ ទុស្សង្គហភាវំ ជិគុច្ឆន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ។ សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
និទ្ទេសេ អនស្សវាតិ វចនំ អស្សវនកា។ អវចនករាតិ ទុព្ពចា។ បដិលោមវុត្តិនោតិ បច្ចនីកំ កថនសីលា, បដិមល្លា ហុត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។ អញ្ញេនេវ មុខំ ករោន្តីតិ ឱវាទទាយកេ ទិស្វា មុខំ បរិវត្តេត្វា អញ្ញំ ទិសាភាគំ ឱលោកេន្តិ។ អព្យាវដោ ហុត្វាតិ អវាវដោ ហុត្វា។ អនបេក្ខោ ហុត្វាតិ អនល្លីនោ ហុត្វា។
នវមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
១៣០. ទសមេ ឱរោបយិត្វាតិ អបនេត្វា។ គិហិព្យញ្ជនានីតិ កេសមស្សុឱទាតវត្ថាលង្ការមាលាគន្ធវិលេបនឥត្ថិបុត្តទាសិទាសាទីនិ។ ឯតានិ គិហិភាវំ ព្យញ្ជយន្តិ, តស្មា ‘‘គិហិព្យញ្ជនានី’’តិ វុច្ចន្តិ។ សញ្ឆិន្នបត្តោតិ បតិតបត្តោ។ ឆេត្វានាតិ មគ្គញាណេន ឆិន្ទិត្វា។ វីរោតិ មគ្គវីរិយសមន្នាគតោ។ គិហិពន្ធនានីតិ កាមពន្ធនានិ។ កាមា ហិ គិហីនំ ពន្ធនានិ។ អយំ តាវ បទត្ថោ។
អយំ បន អធិប្បាយោ – ‘‘អហោ វតាហម្បិ ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា
និទ្ទេសេ សារាសនញ្ចាតិ សារំ អាសនំ។ ឆិន្នានីតិ គឡិតានិ។ សញ្ឆិន្នានីតិ និបណ្ណានិ។ បតិតានីតិ វណ្ដតោ មុត្តានិ។ បរិបតិតានីតិ ភូមិយំ បតិតានិ។
ទសមគាថានិទ្ទេសវណ្ណនា។
បឋមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ទុតិយវគ្គវណ្ណនា
១៣១-២. ទុតិយវគ្គស្ស និបកន្តិ បកតិនិបុណំ បណ្ឌិតំ កសិណបរិកម្មាទីសុ កុសលំ។ សាធុវិហារិន្តិ អប្បនាវិហារេន វា ឧបចារេន វា សមន្នាគតំ។ ធីរន្តិ ធិតិសម្បន្នំ។ តត្ថ និបកត្តេន ធិតិសម្បទា វុត្តា។ ឥធ បន ធិតិសម្បន្នមេវាតិ អត្ថោ។ ធិតិ នាម អសិថិលបរក្កមតា, ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ។ អបិ ច ធិក្កតបាបោតិបិ ធីរោ។ រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយាតិ យថា បដិរាជា ‘‘វិជិតំ រដ្ឋំ អនត្ថាវហ’’ន្តិ ញត្វា រជ្ជំ បហាយ ឯកោ ចរតិ ឯវំ ពាលសហាយំ បហាយ ឯកោ ចរេ។ អថ វា រាជាវ រដ្ឋន្តិ យថា សុតសោមោ រាជា វិជិតំ រដ្ឋំ បហាយ ឯកោ ចរិ, យថា ច មហាជនកោ ឯវំ ឯកោវ ចរេតិ អយម្បិ ឯតស្សត្ថោ។ សេសំ វុត្តានុសារេន សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤៥-៤៦)។ និទ្ទេសេ វត្តព្ពំ នត្ថិ។
បឋមទ្វយំ។
១៣៣. តតិយគាថា បទត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ។ កេវលញ្ច បន សហាយសម្បទន្តិ ឯត្ថ អសេក្ខេហិ សីលាទិក្ខន្ធេហិ សម្បន្នា សហាយា ឯវ ‘‘សហាយសម្បទា’’តិ វេទិតព្ពា។ អយំ បនេត្ថ យោជនា – យា អយំ វុត្តា សហាយសម្បទា, តំ សហាយសម្បទំ អទ្ធា បសំសាម, ឯកំសេនេវ ថោមេមាតិ វុត្តំ ហោតិ។ កថំ? សេដ្ឋា សមាសេវិតព្ពា សហាយាតិ។ កស្មា? អត្តនោ សីលាទីហិ សេដ្ឋេ សេវមានស្ស សីលាទយោ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណន្តិ។ សមេ សេវមានស្ស អញ្ញមញ្ញសមធារណេន កុក្កុច្ចវិនោទនេន ច លទ្ធា ន បរិហាយន្តិ
តតិយំ។
១៣៤. ចតុត្ថេ ទិស្វាតិ ឱលោកេត្វា។ សុវណ្ណស្សាតិ កញ្ចនស្ស។ ‘‘វលយានី’’តិ បាឋសេសោ។ សាវសេសបាឋោ ហិ អយំ អត្ថោ។ បភស្សរានីតិ បភាសនសីលានិ, ជុតិមន្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សេសំ ឧត្តានបទត្ថមេវ។ អយំ បន យោជនា – ទិស្វា ភុជស្មិំ សុវណ្ណស្ស វលយានិ ‘‘គណវាសេ សតិ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ សតិ អឃដ្ដនា’’តិ ឯវំ ចិន្តេន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤៨)។ នូបុរានីតិ វលយានិ។ ‘‘និយុរា’’តិ កេចិ វទន្តិ។ ឃដ្ដេន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ ហនន្តិ។
ចតុត្ថំ។
១៣៥. បញ្ចមគាថា បទត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ។ អយំ បន ឯត្ថ អធិប្បាយោ – យ្វាយំ ឯតេន ទុតីយេន កុមារេន សីតុណ្ហាទីនិ និវេទេន្តេន សហវាសេន តំ សញ្ញាបេន្តស្ស មម វាចាភិលាបោ, តស្មិំ សិនេហវសេន អភិសជ្ជនា វា ជាតា។ សចេ អហំ ឥមំ ន បរិច្ចជាមិ, តតោ អាយតិម្បិ តថេវ ហេស្សតិ។ យថា ឥទានិ, ឯវំ ទុតីយេន សហ មមស្ស, វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា។ ឧភយម្បិ ចេតំ អន្តរាយករំ វិសេសាធិគមស្សាតិ ឯតំ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ តំ ឆឌ្ឌេត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤៩)។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
បញ្ចមំ។
១៣៦. ឆដ្ឋេ កាមាតិ ទ្វេ កាមា វត្ថុកាមា ច កិលេសកាមា ច។ តត្ថ វត្ថុកាមា មនាបិយា រូបាទយោ ធម្មា, កិលេសកាមា ឆន្ទាទយោ សព្ពេបិ រាគប្បភេទា។ ឥធ បន វត្ថុកាមា អធិប្បេតា ចិត្រា។ លោកស្សាទវសេន មធុរា។ ពាលបុថុជ្ជនានំ មនំ រមេន្តីតិ មនោរមា។ វិរូបរូបេនាតិ វិរូបេន រូបេន, អនេកវិធេន សភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តេ មថេន្តិ ចិត្តំ, បព្ពជ្ជាយ អភិរមិតុំ ន ទេន្តីតិ។ សេសមេត្ថ បាកដមេវ។ និគមនម្បិ ទ្វីហិ តីហិ វា បទេហិ យោជេត្វា បុរិមគាថាសុ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៥០)។
កាមគុណាតិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពា។ ឯតេនុបាយេន សោតវិញ្ញេយ្យាទីសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥដ្ឋាតិ បរិយិដ្ឋា វា ហោន្តុ, មា វា, ឥដ្ឋារម្មណភូតាតិ អត្ថោ។ កន្តាតិ កាមនីយា។ មនាបាតិ មនវឌ្ឍនកា។ បិយរូបាតិ បិយជាតិកា។ កាមូបសំហិតាតិ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានេន កាមេន ឧបសំហិតា។ រជនីយាតិ រជ្ជនិយា, រាគុប្បត្តិការណភូតាតិ អត្ថោ។
យទិ មុទ្ទាយាតិអាទីសុ មុទ្ទាតិ អង្គុលិបព្ពេសុ សញ្ញំ ឋបេត្វា ហត្ថមុទ្ទា។ គណនាតិ អច្ឆិទ្ទគណនា។ សង្ខានន្តិ បិណ្ឌគណនា។ យាយ ខេត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥធ ឯត្តកា វីហី ភវិស្សន្តិ’’, រុក្ខំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥធ ឯត្តកានិ ផលានិ ភវិស្សន្តិ’’, អាកាសំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥមេ អាកាសេ សកុណា ឯត្តកា នាម ភវិស្សន្តី’’តិ ជានន្តិ។ កសីតិ កសិកម្មំ។ វណិជ្ជាតិ ជង្ឃវណិជ្ជថលវណិជ្ជាទិវណិប្បថោ។ គោរក្ខន្តិ អត្តនោ វា បរេសំ វា គាវោ រក្ខិត្វា បញ្ចគោរសវិក្កយេន ជីវនកម្មំ។ ឥស្សត្ថោ វុច្ចតិ អាវុធំ រាជបោរិសន្តិ វិនា អាវុធេន រាជកម្មំ កត្វា រាជុបដ្ឋានំ។ សិប្បញ្ញតរន្តិ គហិតាវសេសហត្ថិអស្សសិប្បាទិ។
សីតស្ស បុរក្ខតោតិ លក្ខំ វិយ សរស្ស សីតស្ស បុរតោ ឋិតោ, សីតេន ពាធិយមានោតិ អត្ថោ។ ឧណ្ហេបិ ឯសេវ នយោ។ ឌំសាទីសុ ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា។ មកសាតិ សព្ពមក្ខិកា។ សរីសបាតិ យេ កេចិ សរិត្វា គច្ឆន្តិ។ រិស្សមានោតិ បីឡិយមានោ រុប្បមានោ ឃដ្ដិយមានោ។ មីយមានោតិ មរមានោ។ អយំ, ភិក្ខវេតិ ភិក្ខវេ, អយំ មុទ្ទាទីហិ ជីវិកកប្បនំ អាគម្ម សីតាទិបច្ចយោ កាមានំ អាទីនវោតិ កាមេសុ សន្ទិដ្ឋិកោតិ បច្ចក្ខោ សាមំ បស្សិតព្ពោ។ ទុក្ខក្ខន្ធោតិ ទុក្ខរាសិ។ កាមហេតូតិអាទីសុ បច្ចយដ្ឋេន កាមា អស្ស ហេតូតិ កាមហេតុ។ មូលដ្ឋេន កាមា និទានមស្សាតិ កាមនិទានោ។ លិង្គវិបល្លាសេន បន ‘‘កាមនិទាន’’ន្តិ វុត្តោ។ ការណដ្ឋេន កាមា អធិករណំ អស្សាតិ កាមាធិករណោ។ លិង្គវិបល្លាសេនេវ បន ‘‘កាមាធិករណ’’ន្តិ វុត្តោ។ កាមានមេវ ហេតូតិ ឥទំ និយមវចនំ កាមបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិយេវាតិ អត្ថោ។
ឧដ្ឋហតោតិ អាជីវសមុដ្ឋាបកវីរិយេន ឧដ្ឋហន្តស្ស។ ឃដតោតិ តំ វីរិយំ បុព្ពេនាបរំ ឃដេន្តស្ស។ វាយមតោតិ វាយាមំ បរក្កមំ បយោគំ ករោន្តស្ស។ នាភិនិប្ផជ្ជន្តីតិ ន និប្ផជ្ជន្តិ, ហត្ថំ នាភិរុហន្តិ។ សោចតីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នពលវសោកេន សោចតិ។ កិលមតីតិ កាយេ ឧប្បន្នទុក្ខេន កិលមតិ។ បរិទេវតីតិ វាចាយ បរិទេវតិ។ ឧរត្តាឡិន្តិ ឧរំ តាឡេត្វា។ កន្ទតីតិ រោទតិ។ សម្មោហំ អាបជ្ជតីតិ វិសញ្ញី វិយ សម្មូឡ្ហោ ហោតិ។ មោឃន្តិ តុច្ឆំ។ អផលោតិ និប្ផលោ។
អារក្ខាធិករណន្តិ អារក្ខការណា។ កិន្តិ មេតិ កេន នុ ខោ មេ ឧបាយេន។ យម្បិ មេតិ យម្បិ មយ្ហំ កសិកម្មាទីនិ កត្វា ឧប្បាទិតំ ធនំ អហោសិ។ តម្បិ នោ នត្ថីតិ តម្បិ អម្ហាកំ ឥទានិ នត្ថិ។
បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, កាមហេតូតិអាទិនាបិ ការណំ ទស្សេត្វាវ អាទីនវំ ទីបេតិ។ តត្ថ កាមហេតូតិ កាមបច្ចយា រាជានោបិ រាជូហិ វិវទន្តីតិ អត្ថោ។ កាមនិទានន្តិ ភាវនបុំសកំ, កាមេ និទានំ កត្វា វិវទន្តីតិ អត្ថោ។ កាមាធិករណន្តិបិ កាមានមេវ ហេតូតិ គាមនិគមសេនាបតិបុរោហិតដ្ឋានន្តរាទីនំ កាមានំយេវ ហេតុ វិវទន្តីតិ អត្ថោ។ ឧបក្កមន្តីតិ បហរន្តិ។
អសិចម្មន្តិ អសិញ្ចេវ ខេដកផលកាទីនិ ច។
ធនុកលាបំ សន្នយ្ហិត្វាតិ ធនុំ គហេត្វា សរកលាបំ សន្នយ្ហិត្វា។ ឧភតោព្យូឡ្ហន្តិ ឧភតោរាសិភូតំ។ បក្ខន្ទន្តីតិ បវិសន្តិ។ ឧសូសូតិ កណ្ឌេសុ។ វិជ្ជោតលន្តេសូតិ បរិវត្តមានេសុ។ តេ តត្ថាតិ តេ តស្មិំ សង្គាមេ។
អទ្ទាវលេបនា ឧបការិយោតិ ចេត្ថ មនុស្សា បាការបាទំ អស្សខុរសណ្ឋានេន ឥដ្ឋកាហិ ចិនិត្វា ឧបរិ សុធាយ លិម្បន្តិ។ ឯវំ កតបាការបាទា ‘‘ឧបការិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ។ តា តិន្តេន កលលេន សិត្តា អទ្ទាវលេបនា នាម ហោន្តិ។ បក្ខន្ទន្តីតិ តាសំ ហេដ្ឋា តិខិណអយសូលរុក្ខសូលាទីហិ វិជ្ឈិយមានា បាការស្ស បិច្ឆិល្លភាវេន អារោហិតុំ អសក្កោន្តាបិ ឧបធាវន្តិយេវ។ ឆកណកាយាតិ កុថិតគោមយេន។ អភិវគ្គេនាតិ សតទន្តេន។ តំ អដ្ឋទន្តាការេន កត្វា ‘‘នគរទ្វារំ ភិន្ទិត្វា បវិសិស្សាមា’’តិ អាគតេ ឧបរិទ្វារេ ឋិតា តស្ស ពន្ធនយោត្តានិ ឆិន្ទិត្វា តេន អភិវគ្គេន ឱមទ្ទន្តិ។
សន្ធិម្បិ ឆិន្ទន្តីតិ ឃរសន្ធិម្បិ។ និល្លោបន្តិ គាមេ បហរិត្វា មហាវិលោបំ ករោន្តិ។ ឯកាគារិកន្តិ បណ្ណាសមត្តាបិ សដ្ឋិមត្តាបិ បរិវារេត្វា ជីវគ្គាហំ គហេត្វា ធនំ អាហរាបេន្តិ។ បរិបន្ថេបិ តិដ្ឋន្តីតិ បន្ថទូហនកម្មំ ករោន្តិ។ អឌ្ឍទណ្ឌកេហីតិ មុគ្គរេហិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៦៩)។ សេសំ វុត្តត្ថមេវ។
ឆដ្ឋំ។
១៣៧. សត្តមេ ឯតីតិ ឦតិ, អាគន្តុកានំ អកុសលភាគិយានំ ព្យសនហេតូនំ ឯតំ អធិវចនំ។ តស្មា កាមគុណាបិ ឯតេ អនេកព្យសនាវហដ្ឋេន ទឡ្ហសន្និបាតដ្ឋេន ច ឦតិ។ គណ្ឌោបិ អសុចិំ បគ្ឃរតិ, ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នោ ហោតិ។ តស្មា គណ្ឌោ។ ឧបទ្ទវតីតិ ឧបទ្ទវោ, អនត្ថំ ជនេន្តោ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតីតិ អត្ថោ, រាគគណ្ឌាទីនមេតំ អធិវចនំ។ តស្មា កាមគុណាបេតេ អវិទិតនិព្ពានត្ថាវហហេតុតាយ សព្ពុបទ្ទវវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវោ។ យស្មា បនេតេ កិលេសាតុរភាវំ ជនេន្តា សីលសង្ខាតមារោគ្យំ លោលុប្បំ វា ឧប្បាទេន្តា បាកតិកមេវ អារោគ្យំ វិលុម្បន្តិ, តស្មា ឥមិនា អារោគ្យវិលុម្បនដ្ឋេន រោគោ។ អព្ភន្តរមនុបវិដ្ឋដ្ឋេន បន អន្តោតុទនដ្ឋេន ទុន្នីហរណីយដ្ឋេន ច សល្លំ។ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកភយាវហនតោ ភយំ។ មេតន្តិ ឯតំ សេសមេត្ថ បាកដមេវ។ និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៥១)។
កាមរាគរត្តាយន្តិ ឆន្ទរាគវិនិពទ្ធោតិ ឆន្ទរាគេន ស្នេហេន ពទ្ធោ។ ទិដ្ឋធម្មិកាបិ គព្ភាតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ វត្តមានសឡាយតនគព្ភា។ សម្បរាយិកាបិ គព្ភាតិ បរលោកេបិ សឡាយតនគព្ភា។ ន បរិមុច្ចតីតិ បរិមុច្ចិតុំ ន សក្កោតិ។ ឱតិណ្ណោ សាតរូបេនាតិ បលិបថន្តិ កាមកលលមគ្គំ។ ទុគ្គន្តិ ទុគ្គមំ។
សត្តមំ។
១៣៨. អដ្ឋមេ សីតំ ទុព្ពិធំ អព្ភន្តរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច ពាហិរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច។ តថា ឧណ្ហំ។ តត្ថ ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា។ សរីសបេតិ យេ កេចិ ទីឃជាតិកា សរិត្វា គច្ឆន្តិ។ សេសំ បាកដមេវ។ និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
អដ្ឋមំ។
១៣៩. នវមគាថា បទត្ថតោ បាកដា ឯវ។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយយោជនា – សា ច ខោ យុត្តិវសេន, ន អនុស្សវវសេន។ យថា អយំ ហត្ថី មនុស្សកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគច្ឆតីតិ វា, សរីរមហន្តតាយ វា នាគោ។ ឯវំ កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា ឯកចរិយសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរេ អរញ្ញេ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ គណំ វិវជ្ជយិត្វា ឯកត្តាភិរតិសុខេន ឈានសុខេន យថាភិរន្តំ អរញ្ញេ អត្តនោ យថា យថា សុខំ, តថា តថា យត្តកំ វា ឥច្ឆាមិ, តត្តកំ អរញ្ញេ និវាសំ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ ឯកោ ចរេយ្យន្តិ អត្ថោ។ យថា ចេស សុសណ្ឋិតក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ អសេក្ខសីលក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ ភវេយ្យំ។ យថា ចេស បទុមសទិសគត្តតាយ វា, បទុមកុលេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បទុមសទិសពោជ្ឈង្គមហន្តតាយ វា, អរិយជាតិបទុមេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី ភវេយ្យំ។ យថា ចេស ថាមពលជវាទីហិ ឧឡារោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតាទីហិ សីលសមាធិនិព្ពេធិកបញ្ញាទីហិ
នវមំ។
១៤០. ទសមេ អដ្ឋានតន្តិ អដ្ឋានំ តំ, អការណំ តន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អនុនាសិកស្ស លោបោ សង្គណិការតស្សាតិ គណាភិរតស្ស។ យន្តិ ការណវចនមេតំ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេនា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៣០) វិយ។ ផស្សយេតិ អធិគច្ឆេ។ សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ លោកិយសមាបត្តិំ។ សា ហិ អប្បិតប្បិតសមយេ ឯវ បច្ចនីកេហិ វិមុច្ចនតោ ‘‘សាមយិកា វិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ។ តំ សាមយិកំ វិមុត្តិំ។ ‘‘អដ្ឋានំ តំ, ន តំ ការណំ វិជ្ជតិ សង្គណិការតស្ស, យេន ការណេន ផស្សយេ ឥតិ ឯតំ អាទិច្ចពន្ធុស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វចោ និសម្ម សង្គណិការតិំ បហាយ យោនិសោ បដិបជ្ជន្តោ អធិគតោម្ហី’’តិ អាហ។ សេសំ វុត្តនយមេវ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៥៤; អប. អដ្ឋ. ១.១.១១០)។
និទ្ទេសេ នេក្ខម្មសុខន្តិ បព្ពជ្ជាសុខំ។ បវិវេកសុខន្តិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកេ សុខំ។ ឧបសមសុខន្តិ កិលេសុបសមំ ផលសមាបត្តិសុខំ។ សម្ពោធិសុខន្តិ មគ្គសុខំ។ និកាមលាភីតិ អត្តនោ រុចិវសេន យថាកាមលាភី។ អកិច្ឆលាភីតិ អទុក្ខលាភី។ អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី។ អសាមយិកន្តិ លោកុត្តរំ។ អកុប្បន្តិ កុប្បវិរហិតំ អចលិតំ លោកុត្តរមគ្គំ។
ទសមំ។
ទុតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៣. តតិយវគ្គវណ្ណនា
១៤១. តតិយវគ្គស្ស ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិ។ តានិ ហិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា វិសូកដ្ឋេន វិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមដ្ឋេន ច វិសូកានិ។ ឯវំ ទិដ្ឋិយា វិសូកានីតិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ, ទិដ្ឋិយោ ឯវ វា វិសូកានិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ។ ឧបាតិវត្តោតិ បត្តោ និយាមន្តិ អវិនិបាតធម្មតាយ សម្ពោធិបរាយនតាយ ច និយតភាវំ អធិគតោ, សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ វា បឋមមគ្គន្តិ។ ឯត្តាវតា បឋមមគ្គកិច្ចនិប្ផត្តិ ច តស្ស បដិលាភោ ច វុត្តោ។ ឥទានិ បដិលទ្ធមគ្គោតិ ឥមិនា សេសមគ្គបដិលាភំ ទស្សេតិ។ ឧប្បន្នញាណោម្ហីតិ ឧប្បន្នបច្ចេកពោធិញាណោ អម្ហិ។ ឯតេន ផលំ ទស្សេតិ។ អនញ្ញនេយ្យោតិ អញ្ញេហិ ‘‘ឥទំ សច្ចំ ឥទំ សច្ច’’ន្តិ ននេតព្ពោ។ ឯតេន សយម្ភុតំ ទីបេតិ។ បត្តេ វា បច្ចេកពោធិញាណេ អញ្ញនេយ្យតាយ អភាវា សយំវសិតំ។ សមថវិបស្សនាយ វា ទិដ្ឋិវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, អាទិមគ្គេន បត្តោ និយាមំ, សេសេហិ បដិលទ្ធមគ្គោ, ផលញាណេន
ន បរនេយ្យោតិ ន អញ្ញេហិ នេតព្ពោ។ ន បរប្បត្តិយោតិ បច្ចក្ខធម្មត្តា ន អញ្ញេហិ សទ្ទហាបេតព្ពោ។ ន បរប្បច្ចយោតិ ន អស្ស បរោ បច្ចយោ, ន បរស្ស សទ្ធាយ វត្តតីតិ ន បរប្បច្ចយោ។ ន បរបដិពទ្ធគូតិ ន អញ្ញេសំ បដិពទ្ធញាណគមនោ។
បឋមំ។
១៤២. ទុតិយេ និល្លោលុបោតិ អលោលុបោ។ យោ ហិ រសតណ្ហាភិភូតោ ហោតិ, សោ ភុសំ លុប្បតិ បុនប្បុនញ្ច លុប្បតិ, តេន ‘‘លោលុបោ’’តិ វុច្ចតិ។ តស្មា ឯស តំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ ‘‘និល្លោលុបោ’’តិ។ និក្កុហោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ យស្ស តិវិធកុហនវត្ថុ នត្ថិ, សោ ‘‘និក្កុហោ’’តិ វុច្ចតិ, ឥមិស្សា បន គាថាយ មនុញ្ញភោជនាទីសុ និប្បិបាសោតិ ឯត្ថ បាតុមិច្ឆា បិបាសា, តស្សា អភាវេន និប្បិបាសោ, សាទុរសលោភេន ភោត្តុកម្យតាវិរហិតោតិ អត្ថោ។ និម្មក្ខោតិ ឯត្ថ បរគុណវិនាសនលក្ខណោ មក្ខោ, តស្ស អភាវេន និម្មក្ខោ។ អត្តនោ គហដ្ឋកាលេ សូទស្ស គុណមក្ខនាភាវំ សន្ធាយ អាហ។ និទ្ធន្តកសាវមោហោតិ ឯត្ថ រាគាទយោ តយោ កាយទុច្ចរិតាទីនិ ច តីណីតិ ឆ ធម្មា យថាសម្ភវំ
‘‘តត្ថ កតមេ តយោ កសាវា? រាគកសាវោ ទោសកសាវោ មោហកសាវោ, ឥមេ តយោ កសាវា។ តត្ថ កតមេ អបរេបិ តយោ កសាវា? កាយកសាវោ វចីកសាវោ មនោកសាវោ’’តិ (វិភ. ៩២៤)។
តេសុ មោហំ ឋបេត្វា បញ្ចន្នំ កសាវានំ តេសញ្ច សព្ពេសំ មូលភូតស្ស មោហស្ស និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ, តិណ្ណំ ឯវ វា កាយវចីមនោកសាវានំ មោហស្ស ច និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ។ ឥតរេសុ និល្លោលុបតាទីហិ រាគកសាវស្ស, និម្មក្ខតាយ ទោសកសាវស្ស និទ្ធន្តភាវោ សិទ្ធោ ឯវ។ និរាសសោតិ និត្តណ្ហោ។ សព្ពលោកេតិ សកលលោកេ, តីសុ ភវេសុ ទ្វាទសសុ វា អាយតនេសុ ភវវិភវតណ្ហាវិរហិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ ឯកោ ចរេតិ ឯកោ ចរិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ ឯវម្បិ ឯត្ថ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៩៦)។
ទុតិយំ។
១៤៣. តតិយេ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ ទសវត្ថុកាយ បាបទិដ្ឋិយា សមន្នាគតត្តា បាបោ។ បរេសម្បិ អនត្ថំ ទស្សេតីតិ អនត្ថទស្សី។ កាយទុច្ចរិតាទិម្ហិ ច វិសមេ និវិដ្ឋោ។ តំ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ។ សយំ ន សេវេតិ អត្តនោ វសេន តំ ន សេវេយ្យ។ យទិ បន បរវសោ ហោតិ, កិំ សក្កា កាតុន្តិ វុត្តំ បសុតន្តិ បសដំ, ទិដ្ឋិវសេន តត្ថ តត្ថ លគ្គន្តិ អត្ថោ។ បមត្តន្តិ កាមគុណេសុ វោស្សដ្ឋចិត្តំ, កុសលភាវនារហិតំ វា។ តំ ឯវរូបំ ន សេវេ ន ភជេ ន បយិរុបាសេ, អញ្ញទត្ថុ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ។
និទ្ទេសេ សយំ ន សេវេយ្យាតិ សាមំ ន ឧបសង្កមេយ្យ។ សាមំ ន សេវេយ្យាតិ ចិត្តេនបិ ន ឧបសង្កមេយ្យ។ ន សេវេយ្យាតិ ន ភជេយ្យ។ ន និសេវេយ្យាតិ សមីបម្បិ ន គច្ឆេយ្យ។ ន សំសេវេយ្យាតិ ទូរេ ភវេយ្យ។ ន បរិសំសេវេយ្យាតិ បដិក្កមេយ្យ។
តតិយំ។
១៤៤. ចតុត្ថេ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ពហុស្សុតន្តិ ទុវិធោ ពហុស្សុតោ តីសុ បិដកេសុ អត្ថតោ និខិលោ បរិយត្តិពហុស្សុតោ ច មគ្គផលវិជ្ជាភិញ្ញានំ បដិវិទ្ធត្តា បដិវេធពហុស្សុតោ ច។ អាគតាគមោ ធម្មធរោ។ ឧឡារេហិ បន កាយវចីមនោកម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧឡារោ។ យុត្តបដិភានោ ច មុត្តបដិភានោ ច យុត្តមុត្តបដិភានោ ច បដិភានវា។ បរិយត្តិបរិបុច្ឆាធិគមវសេន វា តិធា បដិភានវា វេទិតព្ពោ។ យស្ស ហិ បរិយត្តិ បដិភាតិ, សោ បរិយត្តិបដិភានវា។ យស្ស អត្ថញ្ច ញាយញ្ច លក្ខណញ្ច ឋានាដ្ឋានញ្ច បរិបុច្ឆន្តស្ស បរិបុច្ឆា បដិភាតិ, សោ បរិបុច្ឆាបដិភានវា។ យេន មគ្គាទយោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ អធិគមបដិភានវា។ តំ ឯវរូបំ ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ, មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ។ តតោ តស្សានុភាវេន អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថភេទតោ វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថភេទតោ វា អនេកប្បការានិ អញ្ញាយ អត្ថានិ, តតោ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០; មហានិ. ១៧៤) កង្ខាដ្ឋានេសុ វិនេយ្យ កង្ខំ វិចិកិច្ឆំ វិនេត្វា វិនាសេត្វា ឯវំ កតសព្ពកិច្ចោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៥៨)។
ចតុត្ថំ។
១៤៥. បញ្ចមេ ខិឌ្ឌា ច រតិ ច បុព្ពេ វុត្តាវ។ កាមសុខន្តិ វត្ថុកាមសុខំ។ វត្ថុកាមាបិ ហិ សុខស្ស វិសយាទិភាវេន សុខន្តិ វុច្ចន្តិ។ យថាហ – ‘‘អត្ថិ រូបំ សុខំ សុខានុបតិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៦០)។ ឯវមេតំ ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច ឥមស្មិំ ឱកាសលោកេ អនលង្ករិត្វា អលន្តិ អកត្វា ‘‘ឯតំ តប្បក’’ន្តិ វា ‘‘សារភូត’’ន្តិ វា ឯវំ អគ្គហេត្វា។ អនបេក្ខមានោតិ តេន អនលង្ករណេន អនបេក្ខនសីលោ អបិហាលុកោ និត្តណ្ហោ។ វិភូសដ្ឋានាវិរតោ សច្ចវាទី ឯកោ ចរេតិ។ តត្ថ វិភូសា ទុវិធា អគារិកវិភូសា ច អនគារិកវិភូសា ច។ តត្ថ អគារិកវិភូសា សាកដវេឋនមាលាគន្ធាទិ, វិភូសដ្ឋានំ, តស្មា វិភូសដ្ឋានា តិវិធាយបិ វិរតិយា វិរតោ។ អវិតថវចនតោ សច្ចវាទីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៥៩)។
បញ្ចមំ។
១៤៦. ឆដ្ឋេ ធនានីតិ មុត្តាមណិវេឡុរិយសង្ខសិលាបវាឡរជតជាតរូបាទីនិ រតនានិ។ ធញ្ញានីតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្កុវរកកុទ្រូសកប្បភេទានិ សត្ត សេសាបរណ្ណានិ ច។ ពន្ធវានីតិ ញាតិពន្ធុ, គោត្តពន្ធុ, មិត្តពន្ធុ, សិប្បពន្ធុវសេន ចតុព្ពិធពន្ធវេ។ យថោធិកានីតិ សកសកឱធិវសេន ឋិតានិយេវ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦០)។
ឆដ្ឋំ។
១៤៧. សត្តមេ សង្គោ ឯសោតិ អត្តនោ ឧបភោគំ និទ្ទិសតិ។ សោ ហិ សជ្ជន្តិ តត្ថ បាណិនោ កទ្ទមេ បវិដ្ឋោ ហត្ថី វិយាតិ សង្គោ។ បរិត្តមេត្ថ សោខ្យន្តិ ឯត្ថ បញ្ចកាមគុណូបភោគកាលេ វិបរីតសញ្ញាយ ឧប្បាទេតព្ពតោ កាមាវចរធម្មបរិយាបន្នតោ វា លាមកដ្ឋេន សោខ្យំ បរិត្តំ, វិជ្ជុប្បភាយ ឱភាសិតនច្ចទស្សនសុខំ វិយ ឥត្តរំ, តាវកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេត្ថ ភិយ្យោតិ ឯត្ថ ច យ្វាយំ ‘‘យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច គឡោ ឯសោតិ អស្សាទំ ទស្សេត្វា អាកឌ្ឍនវសេន ពឡិសោ វិយ ឯសោ, យទិទំ បញ្ច កាមគុណា។ ឥតិ ញត្វា មតិមាតិ ឯវំ ញត្វា ពុទ្ធិមា បណ្ឌិតោ បុរិសោ សព្ពម្បេតំ បហាយ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦១)។
សត្តមំ។
១៤៨. អដ្ឋមគាថាយ ជាលន្តិ សុត្តមយំ វុច្ចតិ។ អម្ពូតិ ឧទកំ, តត្ថ ចរតីតិ អម្ពុចារី, មច្ឆស្សេតំ អធិវចនំ។ សលិលេ អម្ពុចារី សលិលម្ពុចារី។ តស្មិំ នទីសលិលេ ជាលំ ភេត្វា គតអម្ពុចារីវាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តតិយបាទេ ទឌ្ឍន្តិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ វុច្ចតិ។ យថា អគ្គិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បុន ន និវត្តតិ, ន តត្ថ ភិយ្យោ អាគច្ឆតិ, ឯវំ មគ្គញាណគ្គិនា ទឌ្ឍំ កាមគុណដ្ឋានំ អនិវត្តមានោ, តត្ថ ភិយ្យោ អនាគច្ឆន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ។
សំយោជនានីតិ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ បុគ្គលំ វដ្ដស្មិំ សំយោជេន្តិ ពន្ធន្តីតិ សំយោជនានិ។ ឥមានិ បន សំយោជនានិ កិលេសបដិបាដិយាបិ អាហរិតុំ វដ្ដតិ មគ្គបដិបាដិយាបិ។ កាមរាគបដិឃសំយោជនានិ អនាគាមិមគ្គេន បហីយន្តិ, មានសំយោជនំ អរហត្តមគ្គេន, ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសា សោតាបត្តិមគ្គេន, ភវរាគសំយោជនំ អរហត្តមគ្គេន, ឥស្សាមច្ឆរិយានិ សោតាបត្តិមគ្គេន, អវិជ្ជា អរហត្តមគ្គេន។ មគ្គបដិបាដិយា ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសឥស្សាមច្ឆរិយា សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ, កាមរាគបដិឃា អនាគាមិមគ្គេន, មានភវរាគអវិជ្ជា អរហត្តមគ្គេនាតិ។ ភិន្ទិត្វាតិ ភេទំ បាបេត្វា។ បភិន្ទិត្វាតិ ទាលយិត្វាតិ ផាលេត្វា។ បទាលយិត្វាតិ ហីរេត្វា។ សម្បទាលយិត្វាតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ។
អដ្ឋមំ។
១៤៩. នវមេ ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុ, សត្ត គីវដ្ឋីនិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា បរិវជ្ជនបហាតព្ពទស្សនត្ថំ ន ច បាទលោលោតិ ឯកស្ស ទុតិយោ ទ្វិន្នំ តតិយោតិ ឯវំ គណមជ្ឈំ, បវិសិតុកាមតាយ កណ្ឌូយមានបាទោ វិយ អភវន្តោ, ទីឃចារិកអនវដ្ឋិតចារិកវិរតោ វា។ គុត្តិន្ទ្រិយោតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ឥធ មនិន្ទ្រិយស្ស វិសុំ វុត្តត្តា វុត្តាវសេសវសេន គោបិតិន្ទ្រិយោ។ រក្ខិតមានសានោតិ មានសំយេវ មានសានំ, តំ រក្ខិតមស្សាតិ រក្ខិតមានសានោ។ យថា កិលេសេតិ ន អនវស្សុតោតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កិលេសអន្វាស្សវវិរហិតោ។ អបរិឌយ្ហមានោតិ ឯវំ អន្វាស្សវវិរហិតា ឯវ កិលេសគ្គីហិ អបរិឌយ្ហមានោ, ពហិទ្ធា វា អនវស្សុតោ, អជ្ឈត្តំ អបរិឌយ្ហមានោ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៣)។
ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ការណវសេន ‘‘ចក្ខូ’’តិ លទ្ធវោហារេន រូបទស្សនសមត្ថេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វា។ បោរាណា បនាហុ –
‘‘ចក្ខុ រូបំ ន បស្សតិ អចិត្តកត្តា, ចិត្តំ ន បស្សតិ អចក្ខុកត្តា, ទ្វារារម្មណសង្ឃដ្ដនេ បន បសាទវត្ថុកេន ចិត្តេន បស្សតិ។ ឦទិសី បនេសា ‘ធនុនា វិជ្ឈតី’តិអាទីសុ វិយ សសម្ភារកថា នាម ហោតិ, តស្មា ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វាតិ អយមេវេត្ថ អត្ថោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១៥; ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥២)។
និមិត្តគ្គាហីតិ ឥត្ថិបុរិសនិមិត្តំ វា សុភនិមិត្តាទិកំ វា កិលេសវត្ថុភូតំ និមិត្តំ ឆន្ទរាគវសេន គណ្ហាតិ, ទិដ្ឋមត្តវសេន ន សណ្ឋាតិ។ អនុព្យញ្ជនគ្គាហីតិ កិលេសានំ អនុព្យញ្ជនតោ បាកដភាវករណតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ លទ្ធវោហារំ ហត្ថបាទហសិតលបិតវិលោកិតាទិភេទំ អាការំ គណ្ហាតិ។
យត្វាធិករណមេនន្តិអាទិម្ហិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អសំវុតំ អបិហិតចក្ខុទ្វារំ ហុត្វា វិហរន្តំ ឯតេ អភិជ្ឈាទយោ ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុំ។ តស្ស សំវរាយ ន បដិបជ្ជតីតិ តស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស សតិកវាដេន បិទហនត្ថាយ ន បដិបជ្ជតិ។ ឯវំភូតោយេវ ច ‘‘ន រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ។ ន ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិបិ វុច្ចតិ។
តត្ថ
ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតីតិអាទីសុ ន និមិត្តគ្គាហី ហោតីតិ ឆន្ទរាគវសេន វុត្តប្បការំ និមិត្តំ ន គណ្ហាតិ។ ឯវំ សេសបទានិបិ វុត្តបដិក្ខេបេន វេទិតព្ពានិ។ យថា ច ហេដ្ឋា ‘‘ជវនេ ទុស្សីល្យាទីសុ ឧប្បន្នេសុ តស្មិំ អសំវរេ សតិ ទ្វារម្បិ អគុត្តំ ហោតិ ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិបី’’តិ វុត្តំ, ឯវមិធ តស្មិំ សីលាទីសុ ឧប្បន្នេសុ ទ្វារម្បិ គុត្តំ
អវស្សុតបរិយាយញ្ចាតិ កិលេសេហិ តិន្តការណញ្ច។ អនវស្សុតបរិយាយញ្ចាតិ កិលេសេហិ អតិន្តការណញ្ច។
បិយរូបេ រូបេតិ ឥដ្ឋជាតិកេ រូបារម្មណេ។ អប្បិយរូបេ រូបេតិ អនិដ្ឋសភាវេ រូបារម្មណេ។ ព្យាបជ្ជតីតិ ទោសវសេន បូតិភាវមាបជ្ជតិ។ ឱតារន្តិ ឆិទ្ទំ អន្តរំ។ អារម្មណន្តិ បច្ចយំ។
អធិភំសូតិ ន អធិភោសីតិ ន មទ្ទិ។ ពហលមត្តិកាតិ បុនប្បុនំ ទានវសេន ឧទ្ធមាយិកា ពហលមត្តិកា។ អទ្ទាវលេបនាតិ អសុក្ខមត្តិកទានា។ សេសមេត្ថ ឧត្តានំ។
នវមំ។
១៥០. ទសមេ កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វាតិ ឥមស្ស បាទស្ស គេហា អភិនិក្ខមិត្វា កាសាយវត្ថោ ហុត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ។
ទសមំ។
តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា
១៥១. ចតុត្ថវគ្គស្ស រសេសូតិ អម្ពិលមធុរតិត្តកកដុកលោណិកខារិកកសាវាទិភេទេសុ សាយនីយេសុ។ គេធំ អករន្តិ គិទ្ធិំ អករោន្តោ, តណ្ហំ អនុប្បាទេន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អលោលោតិ ‘‘ឥទំ សាយិស្សាមិ, ឥទំ សាយិស្សាមី’’តិ ឯវំ រសវិសេសេសុ អនាកុលោ។ អនញ្ញបោសីតិ បោសេតព្ពកសទ្ធិវិហារិកាទិវិរហិតោ, កាយសន្ធារណមត្តេន សន្តុដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ។ យថា វា បុព្ពេ ឧយ្យានេ រសេសុ គេធករណលោលោ ហុត្វា អញ្ញបោសី អាសិំ, ឯវំ អហុត្វា យាយ តណ្ហាយ លោលោ ហុត្វា រសេសុ គេធំ ករោតិ, តំ តណ្ហំ ហិត្វា អាយតិំ តណ្ហាមូលកស្ស អញ្ញស្ស អត្តភាវស្ស អនិព្ពត្តនេន អនញ្ញបោសីតិ ទស្សេតិ។ អថ វា អត្ថភញ្ជនកដ្ឋេន កិលេសា ‘‘អញ្ញេ’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អបោសនេន អនញ្ញបោសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ សបទានចារីតិ អវោក្កម្មចារី អនុបុព្ពចារី, ឃរបដិបាដិំ អឆឌ្ឌេត្វា អឌ្ឍកុលញ្ច ទលិទ្ទកុលញ្ច និរន្តរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោតិ អត្ថោ។ កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោតិ ខត្តិយកុលាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កិលេសវសេន អលគ្គចិត្តោ, ចន្ទូបមោ និច្ចនវកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៥; អប. អដ្ឋ. ១.១.១២១)។
បឋមំ។
១៥២. ទុតិយេ អាវរណានីតិ នីវរណានេវ, តានិ អត្ថតោ ឧរគសុត្តេ (សុ. និ. ១ អាទយោ) វុត្តានិ។ តានិ បន យស្មា អព្ភាទយោ វិយ ចន្ទំ សូរិយំ វា ចេតោ អាវរន្តិ, តស្មា ‘‘អាវរណានិ ចេតសោ’’តិ វុត្តានិ។ តានិ ឧបចារេន វា អប្បនាយ វា បហាយ។ ឧបក្កិលេសេតិ ឧបគម្ម ចិត្តំ វិពាធេន្តេ អកុសលេ ធម្មេ, វត្ថោបមាទីសុ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) វុត្តេ អភិជ្ឈាទយោ វា។ ព្យបនុជ្ជាតិ បនុទិត្វា វិនាសេត្វា, វិបស្សនាមគ្គេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ សព្ពេតិ អនវសេសេ។ ឯវំ សមថវិបស្សនាសម្បន្នោ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋិនិស្សយស្ស បហីនត្តា អនិស្សិតោ។ សេសមគ្គេហិ ឆេត្វា តេធាតុកគតំ សិនេហទោសំ, តណ្ហារាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ សិនេហោ ឯវ ហិ គុណបដិបក្ខតោ សិនេហទោសោតិ វុត្តោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៦)។
ទុតិយំ។
១៥៣. តតិយេ វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ បិដ្ឋិតោ កត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា ជហិត្វាតិ អត្ថោ។ សុខំ ទុខញ្ចាតិ កាយិកំ សាតាសាតំ។ សោមនស្សទោមនស្សន្តិ ចេតសិកំ សាតាសាតំ។ ឧបេក្ខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានុបេក្ខំ។ សមថន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមថមេវ។ វិសុទ្ធន្តិ បញ្ចនីវរណវិតក្កវិចារបីតិសុខសង្ខាតេហិ នវហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា អតិសុទ្ធំ, និទ្ធន្តសុវណ្ណមិវ វិគតូបក្កិលេសន្តិ អត្ថោ។
អយំ បន យោជនា – វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខំ ទុក្ខញ្ច បុព្ពេវ, បឋមជ្ឈានូបចារភូមិយំយេវ ទុក្ខំ, តតិយជ្ឈានូបចារភូមិយញ្ច សុខន្តិ អធិប្បាយោ។ បុន អាទិតោ វុត្តំ ច-ការំ បរតោ នេត្វា ‘‘សោមនស្សំ ទោមនស្សញ្ច វិបិដ្ឋិកត្វាន បុព្ពេវា’’តិ អធិការោ។ តេន សោមនស្សំ ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ, ទោមនស្សញ្ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេយេវាតិ ទីបេតិ។ ឯតានិ ហិ ឯតេសំ បរិយាយតោ បហានដ្ឋានានិ។ និប្បរិយាយតោ បន ទុក្ខស្ស បឋមជ្ឈានំ, ទោមនស្សស្ស ទុតិយជ្ឈានំ, សុខស្ស តតិយជ្ឈានំ, សោមនស្សស្ស ចតុត្ថជ្ឈានំ បហានដ្ឋានំ។ យថាហ – ‘‘បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.៥១០)។ តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន គហេតព្ពំ។ បរតោ បុព្ពេវាតិ តីសុ បឋមជ្ឈានទីសុ ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ ឯកោ ចរេ ឥតិ។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៧; អប. អដ្ឋ. ១.១.១២៣)។
តតិយំ។
១៥៤. ចតុត្ថេ អារទ្ធវិរិយោ។ ឯតេន អត្តនោ វីរិយារម្ភំ អាទិវីរិយំ ទស្សេតិ។ បរមត្ថោ វុច្ចតិ និព្ពានំ, តត្ថ បត្តិយា បរមត្ថបត្តិយា។ ឯតេន វីរិយារម្ភេន បត្តព្ពផលំ ទស្សេតិ។ អលីនចិត្តោតិ ឯតេន វីរិយុបត្ថម្ភានំ ចិត្តចេតសិកានំ អលីនតំ ទស្សេតិ។ អកុសីតវុត្តីតិ ឯតេន ឋានាសនចង្កមាទីសុ កាយស្ស អនវសីទនំ។ ទឡ្ហនិក្កមោតិ ឯតេន ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ១.១៨៤; សំ. និ. ២.២២; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តំ បទហនវីរិយំ ទស្សេតិ។ យំ តំ អនុបុព្ពសិក្ខាទីសុ បទហន្តោ ‘‘កាយេន ចេវ បរមត្ថសច្ចំ សច្ឆិករោតិ, បញ្ញាយ ច នំ អតិវិជ្ឈ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ។ អថ វា ឯតេន មគ្គសម្បយុត្តវីរិយំ ទស្សេតិ។ តញ្ហិ ទឡ្ហញ្ច ភាវនាបារិបូរិគតត្តា, និក្កមោ ច សព្ពសោ បដិបក្ខា និក្ខន្តត្តា, តស្មា តំសមង្គីបុគ្គលោបិ ទឡ្ហោ និក្កមោ អស្សាតិ ‘‘ទឡ្ហនិក្កមោ’’តិ វុច្ចតិ។ ថាមពលូបបន្នោតិ មគ្គក្ខណេ កាយថាមេន ញាណពលេន ច ឧបបន្នោ។ អថ វា ថាមភូតេន ពលេន ឧបបន្នោតិ ថាមពលូបបន្នោ, ថិរញាណពលូបបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯតេន តស្ស វីរិយស្ស វិបស្សនាញាណសម្បយោគំ ទីបេន្តោ យោនិសោ បទហនភាវំ សាធេតិ។ បុព្ពភាគមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋវីរិយវសេន វា តយោបិ បាទា យោជេតព្ពា។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៨)។
ចតុត្ថំ។
១៥៥. បញ្ចមេ បដិសល្លានន្តិ តេហិ តេហិ សត្តសង្ខារេហិ បដិនិវត្តិត្វា សល្លីនំ, ឯកត្តសេវិតា ឯកីភាវោ កាយវិវេកោតិ អត្ថោ។ ឈានន្តិ បច្ចនីកឈាបនតោ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ចិត្តវិវេកោ វុច្ចតិ។ តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ នីវរណាទិបច្ចនីកឈាបនតោ កសិណាទិអារម្មណូបនិជ្ឈានតោ ច ‘‘ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ វិបស្សនាមគ្គផលានិ អរិញ្ចមានោតិ អជហមានោ អនិស្សជ្ជមានោ។ ធម្មេសូតិ វិបស្សនុបគេសុ បញ្ចក្ខន្ធាទិធម្មេសុ។ និច្ចន្តិ សតតំ សមិតំ អព្ពោកិណ្ណំ។ អនុធម្មចារីតិ តេ ធម្មេ អារព្ភ បវត្តមានេន អនុគតំ វិបស្សនាធម្មំ ចរមានោ។ អថ វា ធម្មេសូតិ ឯត្ថ ធម្មាតិ នវ លោកុត្តរធម្មា, តេសំ ធម្មានំ អនុលោមោ ធម្មោតិ អនុធម្មោ, វិបស្សនាយេតំ អធិវចនំ។ តត្ថ ‘‘ធម្មានំ និច្ចំ អនុធម្មចារី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ វិភត្តិព្យត្តយេន ‘‘ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ សិយា។ អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសូតិ តាយ អនុធម្មចារិតាសង្ខាតាយ វិបស្សនាយ អនិច្ចាការាទិទោសំ តីសុ ភវេសុ សមនុបស្សន្តោ ឯវំ ឥមាយ កាយវិវេកចិត្តវិវេកំ អរិញ្ចមានោ សិខាប្បត្តវិបស្សនាសង្ខាតាយ ឯកោ ចរេតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៦៩; អប. អដ្ឋ. ១.១.១២៥)។
បញ្ចមំ។
១៥៦. ឆដ្ឋេ តណ្ហក្ខយន្តិ និព្ពានំ, ឯវំ ទិដ្ឋាទីនវាយ តណ្ហាយ ឯវ អប្បវត្តិំ។ អប្បមត្តោតិ សាតច្ចការី។ អនេឡមូគោតិ អលាលាមុខោ។ អថ វា អនេឡោ ច អមូគោ ច, បណ្ឌិតោ ព្យត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ហិតសុខសម្បាបកំ សុតមស្ស អត្ថីតិ សុតវា, អាគមសម្បន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សតីមាតិ ចិរកតាទីនំ អនុស្សរិតា។ សង្ខាតធម្មោតិ ធម្មូបបរិក្ខាយ បរិញ្ញាតធម្មោ។ និយតោតិ អរិយមគ្គេន និយាមំ បត្តោ។ បធានវាតិ សម្មប្បធានវីរិយសម្បន្នោ។ ឧប្បដិបាដិយា ឯស បាឋោ យោជេតព្ពោ។ ឯវមេតេហិ អប្បមាទាទីហិ សមន្នាគតោ និយាមសម្បាបកេន បធានេន បធានវា, តេន បធានេន បត្តនិយាមត្តា និយតោ, តតោ អរហត្តប្បត្តិយា សង្ខាតធម្មោ។ អរហា ហិ បុន សង្ខាតព្ពាភាវតោ ‘‘សង្ខាតធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ។ យថាហ – ‘‘យេ ច សង្ខាតធម្មាសេ, យេ ច សេក្ខា បុថូ ឥធា’’តិ (សំ. និ. ២.៣១; សុ. និ. ១០៤៤; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆា ៦៣, អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧; នេត្តិ. ១៤; បេដកោ. ៤៥)។ សេសំ វុត្តនយមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៧០)។
ឆដ្ឋំ។
១៥៧. សត្តមេ សីហោតិ ចត្តារោ សីហា – តិណសីហោ, បណ្ឌុសីហោ, កាឡសីហោ, កេសរសីហោតិ។ តេសំ កេសរសីហោ អគ្គមក្ខាយតិ, ឯសោ ឥធ អធិប្បេតោ។ វាតោ បុរត្ថិមាទិវសេន អនេកវិធោ។ បទុមំ រត្តសេតាទិវសេន។ តេសុ យោ កោចិ វាតោ យំ កិញ្ចិ បទុមំ វដ្ដតិយេវ។ តត្ថ យស្មា សន្តាសោ អត្តសិនេហេន ហោតិ, អត្តសិនេហោ ច តណ្ហាលេបោ, សោបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេន វា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេន វា លោភេន ហោតិ, សោបិ ច តណ្ហាយេវ។ សជ្ជនំ បន តត្ថ ឧបបរិក្ខាវិរហិតស្ស មោហេន ហោតិ, មោហោ ច អវិជ្ជា។ តត្ថ សមថេន តណ្ហាយ បហានំ ហោតិ, វិបស្សនាយ អវិជ្ជាយ។ តស្មា សមថេន អត្តសិនេហំ បហាយ សីហោ វិយ សទ្ទេសុ អនិច្ចទុក្ខាទីសុអសន្តសន្តោ, វិបស្សនាយ មោហំ បហាយ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាយតនាទីសុ អសជ្ជមានោ, សមថេនេវ លោភំ, លោភសម្បយុត្តំ ឯវ ទិដ្ឋិញ្ច បហាយ, បទុមំវ តោយេន សព្ពភវភោគលោភេន អលិប្បមានោ។
ឯត្ថ
សត្តមំ។
១៥៨. អដ្ឋមេ សហនា ច ហននា ច សីឃជវត្តា ច សីហោ។ កេសរសីហោវ ឥធ អធិប្បេតោ។ ទាឋា ពលមស្ស អត្ថីតិ ទាឋពលី។ បសយ្ហ អភិភុយ្យាតិ ឧភយំ ចារីសទ្ទេន សហ យោជេតព្ពំ បសយ្ហចារី អភិភុយ្យចារីតិ។ តត្ថ បសយ្ហ និគ្គយ្ហ បវាហេត្វា ចរណេន បសយ្ហចារី មិគានន្តិ សាមិវចនំ ឧបយោគត្ថេ កត្វា ‘‘មិគេ បសយ្ហ អភិភុយ្យចារី’’តិ បដិវត្តព្ពំ។ បន្តានីតិ ទូរានិ។ សេនាសនានីតិ វសនដ្ឋានានិ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៧២)។
អដ្ឋមំ។
១៥៩. នវមេ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ភវន្តូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខូបនយនកាមតា មេត្តា។ ‘‘អហោ វត ឥមម្ហា ទុក្ខា វិមុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន អហិតទុក្ខាបនយនកាមតា ករុណា។ ‘‘មោទន្តិ វត ភោន្តោ សត្តា, មោទន្តិ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខាវិប្បយោគកាមតា មុទិតា។ ‘‘បញ្ញាយិស្សន្តិ សកេន កម្មេនា’’តិ សុខទុក្ខេសុ អជ្ឈុបេក្ខនតា ឧបេក្ខា។ គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន ឧប្បដិបាដិយា មេត្តំ វត្វា ឧបេក្ខា វុត្តា, មុទិតា ច បច្ឆា។ វិមុត្តិន្តិ ចតស្សោបិ ហិ វិមុត្តី។ ឯតា អត្តនោ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិយោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘មេត្តំ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ’’តិ។
តត្ថ អាសេវមានោតិ តិស្សោ តិកចតុក្កជ្ឈានវសេន ភាវយមានោ, ឧបេក្ខំ ចតុត្ថជ្ឈានវសេន ភាវយមានោ។ កាលេតិ មេត្តំ អាសេវិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ករុណំ, តតោ វុដ្ឋាយ មុទិតំ, តតោ ឥតរតោ វា និប្បីតិកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបេក្ខំ អាសេវមានោវ ‘‘កាលេ អាសេវមានោ’’តិ វុច្ចតិ, អាសេវិតុំ ផាសុកាលេ វា។ សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោតិ ទសសុ ទិសាសុ សព្ពេន សត្តលោកេន អវិរុជ្ឈមានោ។ មេត្តាទីនញ្ហិ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិក្កូលា ហោន្តិ, សត្តេសុបិ វិរោធភូតោ បដិឃោ វូបសម្មតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ’’តិ។ សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៧៣)។
នវមំ។
១៦០. ទសមេ សំយោជនានីតិ ទស សំយោជនានិ, តានិ ច តេន តេន មគ្គេន សន្ទាលយិត្វាន។ អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហីតិ ជីវិតសង្ខយោ វុច្ចតិ
ទសមំ។
១៦១. ឯកាទសមេ ភជន្តីតិ សរីរេន អល្លីយិត្វា បយិរុបាសន្តិ។ សេវន្តីតិ អញ្ជលិកម្មាទីហិ កិំការបដិស្សាវិតាយ ច បរិចរន្តិ។ ការណំ អត្ថោ ឯតេសន្តិ ការណត្ថា, ភជនាយ សេវនាយ ច នាញ្ញំ ការណមត្ថិ, អត្ថោ ឯវ តេសំ ការណំ, អត្ថហេតុ សេវន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ។ និក្ការណា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តាតិ ‘‘ឥតោ កិញ្ចិ លច្ឆាមា’’តិ ឯវំ អត្តបដិលាភការណេន និក្ការណា, កេវលំ –
‘‘ឧបការោ ច យោ មិត្តោ, សុខេ ទុក្ខេ ច យោ សខា;
អត្ថក្ខាយី ច យោ មិត្តោ, យោ ច មិត្តានុកម្បកោ’’តិ។ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៧៥; អប. អដ្ឋ. ១.១.១៣១; ទី. និ. ៣.២៦៥) –
ឯវំ វុត្តេន អរិយេន មិត្តភាវេន សមន្នាគតា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា។ អត្តនិ ឋិតា ឯតេសំ បញ្ញា, អត្តានំយេវ ឱលោកេន្តិ, ន អញ្ញន្តិ អត្តដ្ឋបញ្ញា។ ‘‘ទិដ្ឋត្ថបញ្ញា’’តិ អយម្បិ កិរ បោរាណបាឋោ អសុចីតិ អសុចិនា អនរិយេន កាយវចីមនោកម្មេន សមន្នាគតាតិ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ យំ អន្តរន្តរា អតិវិត្ថារភយេន ន វុត្តំ, តំ សព្ពំ បាឋានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៧៥; អប. អដ្ឋ. ១.១.១៣១)។ ឯកាទសមំ។
ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ ចូឡនិទ្ទេស-អដ្ឋកថាយ
ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និគមនកថា
យោ
ថេរេន ថិរគុណវតា, សុវិភត្តោ មហានិទ្ទេសោ។
តស្សត្ថវណ្ណនា យា, បុព្ពដ្ឋកថានយំ តថា;
យុត្តិំ និស្សាយ មយារទ្ធា, និដ្ឋានមុបគតា ឯសា។
យំ បុរំ បុរុត្តមំ, អនុរាធបុរវ្ហយំ;
យោ តស្ស ទក្ខិណេ ភាគេ, មហាវិហារោ បតិដ្ឋិតោ។
យោ តស្ស តិលកោ ភូតោ, មហាថូបោ សិលុច្ចយោ;
យំ តស្ស បច្ឆិមេ ភាគេ, លេខោ កថិកសញ្ញិតោ។
កិត្តិសេនោតិ នាមេន, សជីវោ រាជសម្មតោ;
សុចិចារិត្តសម្បន្នោ, លេខោ កុសលកម្មិកោ។
សីតច្ឆាយតរុបេតំ, សលិលាសយសម្បទំ;
ចារុបាការសញ្ចិតំ, បរិវេណមការយិ។
ឧបសេនោ មហាថេរោ, មហាបរិវេណវាសិយោ;
តស្សាទាសិ បរិវេណំ, លេខោ កុសលកម្មិកោ។
វសន្តេនេត្ថ ថេរេន, ថិរសីលេន តាទិនា;
ឧបសេនវ្ហយេន សា, កតា សទ្ធម្មជោតិកា។
រញ្ញោ
ឆព្ពីសតិម្ហិ វស្សម្ហិ, និដ្ឋិតា និទ្ទេសវណ្ណនា។
សមយំ អនុលោមេន្តី, ថេរានំ ថេរវំសទីបានំ;
និដ្ឋំ គតា យថាយំ, អដ្ឋកថា លោកហិតជននី។
សទ្ធម្មំ អនុលោមេន្តា, អត្តហិតំ បរហិតញ្ច សាធេន្តា;
និដ្ឋំ គច្ឆន្តុ តថា, មនោរថា សព្ពសត្តានំ។
សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ,
គណិតា តុ ភាណវារា, ញេយ្យាតិរេកចត្តារិសា។
អានុដ្ឋុភេន អស្សា, ឆន្ទោ ពទ្ធេន គណិយមានា តុ;
អតិរេកទសសហស្ស-សង្ខា គាថាតិ វិញ្ញេយ្យា។
សាសនចិរដ្ឋិតត្ថំ, លោកហិតត្ថញ្ច សាទរេន មយា;
បុញ្ញំ ឥមំ រចយតា, យំ បត្តមនប្បកំ វិបុលំ។
បុញ្ញេន តេន លោកោ, សទ្ធម្មរសាយនំ ទសពលស្ស;
ឧបភុញ្ជិត្វា វិមលំ, បប្បោតុ សុខំ សុខេនេវាតិ។
សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកា នាម
ចូឡនិទ្ទេស-អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។