។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
ខុទ្ទកនិកាយេ
បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថា
(បឋមោ ភាគោ)
គន្ថារម្ភកថា
យោ
យុត្តេហិ សព្ពេហិ គុណេហិ យុត្តោ;
ទោសេហិ សព្ពេហិ សវាសនេហិ,
មុត្តោ វិមុត្តិំ បរមញ្ច ទាតា។
និច្ចំ ទយាចន្ទនសីតចិត្តោ,
បញ្ញារវិជ្ជោតិតសព្ពនេយ្យោ;
សព្ពេសុ ភូតេសុ តមគ្គភូតំ,
ភូតត្ថនាថំ សិរសា នមិត្វា។
យោ
អហូ ទយាញាណគុណេហិ សត្ថុលីលានុការី ជនតាហិតេសុ។
តំ សារិបុត្តំ មុនិរាជបុត្តំ, ថេរំ ថិរានេកគុណាភិរាមំ;
បញ្ញាបភាវុគ្គតចារុកិត្តិំ, សុសន្តវុត្តិញ្ច អថោ នមិត្វា។
សទ្ធម្មចក្កានុបវត្តកេន
សុត្តេសុ វុត្តេសុ តថាគតេន, ភូតត្ថវេទិត្តមុបាគតេន។
យោ
បាឋោ វិសិដ្ឋោ បដិសម្ភិទានំ, មគ្គោតិ តន្នាមវិសេសិតោ ច។
វិចិត្តនានត្តនយោបគូឡ្ហោ, គម្ភីរបញ្ញេហិ សទាវគាឡ្ហោ;
អត្តត្ថលោកត្ថបរាយណេហិ, សំសេវនីយោ សុជនេហិ និច្ចំ។
ញាណប្បភេទាវហនស្ស តស្ស, យោគីហិនេកេហិ និសេវិតស្ស;
អត្ថំ អបុព្ពំ អនុវណ្ណយន្តោ, សុត្តញ្ច យុត្តិញ្ច អនុក្កមន្តោ។
អវោក្កមន្តោ សមយា សកា ច, អនាមសន្តោ សមយំ បរញ្ច;
បុព្ពោបទេសដ្ឋកថានយញ្ច, យថានុរូបំ ឧបសំហរន្តោ។
វក្ខាមហំ អដ្ឋកថំ ជនស្ស, ហិតាយ សទ្ធម្មចិរដ្ឋិតត្ថំ;
សក្កច្ច សទ្ធម្មបកាសិនិំ តំ, សុណាថ ធារេថ ច សាធុ សន្តោតិ។
តត្ថ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោតិ តន្នាមវិសេសិតោ ចាតិ វុត្តត្តា បដិសម្ភិទាមគ្គស្ស បដិសម្ភិទាមគ្គតា តាវ វត្តព្ពា។ ចតស្សោ ហិ បដិសម្ភិទា – អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មបដិសម្ភិទា, និរុត្តិបដិសម្ភិទា, បដិភានបដិសម្ភិទាតិ។ តាសំ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោ អធិគមូបាយោតិ បដិសម្ភិទាមគ្គោ, បដិសម្ភិទាបដិលាភហេតូតិ វុត្តំ ហោតិ។ កថមយំ តាសំ មគ្គោ ហោតីតិ ចេ? បភេទតោ ទេសិតាយ ទេសនាយ បដិសម្ភិទាញាណាវហត្តា។ នានាភេទភិន្នានញ្ហិ
តត្ថ ចតស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ បដិសម្ភិទាតិ បភេទា។ ‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) វុត្តត្តា ន អញ្ញស្ស កស្សចិ បភេទា, ញាណស្សេវ បភេទា។ តស្មា ‘‘ចតស្សោ បដិសម្ភិទា’’តិ ចត្តារោ ញាណប្បភេទាតិ អត្ថោ។ អត្ថប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ ធម្មប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ និរុត្តិប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា។ បដិភានប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។
តត្ថ អត្ថោតិ សង្ខេបតោ ហេតុផលំ។ តញ្ហិ យស្មា ហេតុអនុសារេន អរីយតិ អធិគមីយតិ បាបុណីយតិ, តស្មា អត្ថោតិ វុច្ចតិ។ បភេទតោ បន យំកិញ្ចិ បច្ចយសមុប្បន្នំ, និព្ពានំ, ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោតិ វេទិតព្ពា។ តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។
ធម្មោតិ សង្ខេបតោ បច្ចយោ។ សោ ហិ យស្មា តំ តំ វិទហតិ បវត្តេតិ ចេវ បាបេតិ ច, តស្មា ធម្មោតិ វុច្ចតិ។ បភេទតោ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ, អរិយមគ្គោ, ភាសិតំ, កុសលំ, អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោតិ
‘‘ទុក្ខេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ
‘‘យេ
‘‘ជរាមរណេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។
‘‘ជាតិយា ញាណំ…បេ.… ភវេ ញាណំ…បេ.… ឧបាទានេ ញាណំ…បេ.… តណ្ហាយ ញាណំ…បេ.… វេទនាយ ញាណំ…បេ.… ផស្សេ ញាណំ….បេ.… សឡាយតនេ ញាណំ….បេ.… នាមរូបេ ញាណំ…បេ.… វិញ្ញាណេ ញាណំ…បេ.… សង្ខារេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, សង្ខារសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, សង្ខារនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។
‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ – សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថំ ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លំ។ អយំ វុច្ចតិ ធម្មបដិសម្ភិទា។ សោ តស្ស តស្សេវ ភាសិតស្ស អត្ថំ ជានាតិ ‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ, អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ’តិ។ អយំ វុច្ចតិ អត្ថបដិសម្ភិទា។
‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ.… ធម្មារម្មណំ វា យំ យំ វា បនារព្ភ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតិ។ ឥមេ ធម្មា កុសលា។ ឥមេសុ
តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណន្តិ តស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច យា សភាវនិរុត្តិ អព្យភិចារិវោហារោ, តស្ស អភិលាបេ ភាសនេ ឧទីរណេ
យោបិ អគាមកេ មហាអរញ្ញេ និព្ពត្តោ, តត្ថ អញ្ញោ កថេន្តោ នាម នត្ថិ, សោបិ អត្តនោ ធម្មតាយ វចនំ សមុដ្ឋាបេន្តោ មាគធិកភាសមេវ ភាសិស្សតិ។ និរយេ តិរច្ឆានយោនិយំ បេត្តិវិសយេ មនុស្សលោកេ ទេវលោកេតិ សព្ពត្ថ មាគធិកភាសាវ ឧស្សន្នា។ តត្ថ សេសា ឱដ្ដកិរាតអន្ធកយោនកទមិឡភាសាទិកា ភាសា បរិវត្តន្តិ។ អយមេវេកា យថាភុច្ចព្រហ្មវោហារអរិយវោហារសង្ខាតា មាគធិកភាសា ន បរិវត្តតិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ តន្តិំ អារោបេន្តោ មាគធិកភាសាយ ឯវ អារោបេសិ។ កស្មា? ឯវញ្ហិ អត្ថំ អាហរិតុំ សុខំ ហោតិ។ មាគធិកភាសាយ ហិ តន្តិំ អារុឡ្ហស្ស ពុទ្ធវចនស្ស បដិសម្ភិទាប្បត្តានំ សោតបថាគមនមេវ បបញ្ចោ
ញាណេសុ ញាណន្តិ សព្ពត្ថកញាណមារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ញាណេ បភេទគតំ ញាណំ, យថាវុត្តេសុ វា តេសុ តីសុ ញាណេសុ គោចរកិច្ចាទិវសេន វិត្ថារគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។
ឥមា បន ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ទ្វីសុ ឋានេសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ, បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា
កតមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តិ? អធិគមេន, បរិយត្តិយា, សវនេន, បរិបុច្ឆាយ, បុព្ពយោគេន។ តត្ថ អធិគមោ នាម អរហត្តប្បត្តិ។ អរហត្តញ្ហិ បត្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ បរិយត្តិ នាម ពុទ្ធវចនំ។ តញ្ហិ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ សវនំ នាម សទ្ធម្មស្សវនំ។ សក្កច្ចំ អដ្ឋិំ កត្វា ធម្មំ សុណន្តស្ស ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ បរិបុច្ឆា នាម បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ គណ្ឋិបទអត្ថបទវិនិច្ឆយកថា។ ឧគ្គហិតបាឡិអាទីសុ ហិ អត្ថំ បរិបុច្ឆន្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ បុព្ពយោគោ នាម បុព្ពពុទ្ធានំ សាសនេ យោគាវចរតា គតបច្ចាគតិកភាវេន យាវ អនុលោមគោត្រភុសមីបំ បត្តវិបស្សនានុយោគោ។ បុព្ពយោគាវចរស្ស ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ ឥមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តីតិ។
ឯតេសុ បន ការណេសុ បរិយត្តិ សវនំ បរិបុច្ឆាតិ ឥមានិ តីណិ បភេទស្សេវ ពលវការណានិ។ បុព្ពយោគោ អធិគមស្ស ពលវបច្ចយោ, បភេទស្ស
‘‘បុព្ពយោគោ ពាហុសច្ចំ, ទេសភាសា ច អាគមោ;
បរិបុច្ឆា អធិគមោ, គរុសន្និស្សយោ តថា;
មិត្តសម្បត្តិ ចេវាតិ, បដិសម្ភិទបច្ចយា’’តិ។
តត្ថ បុព្ពយោគោ វុត្តនយោវ។ ពាហុសច្ចំ នាម តេសុ តេសុ សត្ថេសុ ច សិប្បាយតនេសុ ច កុសលតា។ ទេសភាសា នាម អាគមោ នាម អន្តមសោ ឱបម្មវគ្គមត្តស្សបិ ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ។ បរិបុច្ឆា នាម ឯកគាថាយបិ អធិគមោ នាម សោតាបន្នតា វា សកទាគាមិតា វា អនាគាមិតា វា អរហត្តំ វា។ គរុសន្និស្សយោ នាម សុតបដិភានពហុលានំ គរូនំ សន្តិកេ វាសោ។ មិត្តសម្បត្តិ នាម តថារូបានំយេវ មិត្តានំ បដិលាភោតិ។
តត្ថ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច បុព្ពយោគញ្ចេវ អធិគមញ្ច និស្សាយ បដិសម្ភិទា បាបុណន្តិ, សាវកា សព្ពានិបិ ឯតានិ ការណានិ។ បដិសម្ភិទាប្បត្តិយា ច បាដិយេក្កោ កម្មដ្ឋានភាវនានុយោគោ នាម នត្ថិ, សេក្ខានំ បន សេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា, អសេក្ខានំ អសេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា ច បដិសម្ភិទាប្បត្តិ ហោតិ។ តថាគតានញ្ហិ ទស ពលានិ វិយ អរិយានំ អរិយផលេហេវ បដិសម្ភិទា ឥជ្ឈន្តីតិ។ ឥមាសំ ចតស្សន្នំ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោតិ បដិសម្ភិទាមគ្គោ, បដិសម្ភិទាមគ្គោ ឯវ បករណំ បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណំ, បការេន ករីយន្តេ វុច្ចន្តេ ឯត្ថ នានាភេទភិន្នា គម្ភីរា អត្ថា ឥតិ បករណំ។
តទេតំ បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណំ អត្ថសម្បន្នំ ព្យញ្ជនសម្បន្នំ គម្ភីរំ គម្ភីរត្ថំ លោកុត្តរប្បកាសនំ សុញ្ញតាបដិសញ្ញុត្តំ បដិបត្តិផលវិសេសសាធនំ បដិបត្តិបដិបក្ខបដិសេធនំ
តទេតំ វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នំ។ ទីឃនិកាយោ មជ្ឈិមនិកាយោ សំយុត្តនិកាយោ អង្គុត្តរនិកាយោ ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ មហានិកាយេសុ ខុទ្ទកមហានិកាយបរិយាបន្នំ។ សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សត្ថុ សាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិតំ។
‘‘ទ្វាសីតិ
ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ។ (ថេរគា. ១០២៧) –
ធម្មភណ្ឌាគារិកត្ថេរេន បន បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គំ អារោបិតេន បដិញ្ញាតានំ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សានំ ភិក្ខុតោ គហិតេសុ ទ្វីសុ ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អនេកសតធម្មក្ខន្ធសង្គហិតំ។ តស្ស តយោ វគ្គា – មហាវគ្គោ, មជ្ឈិមវគ្គោ, ចូឡវគ្គោតិ។ ឯកេកស្មិំ វគ្គស្មិំ ទសទសកំ កត្វា ញាណកថាទិកា មាតិកាកថាបរិយោសានា សមតិំស កថា។ ឯវមនេកធា វវត្ថាបិតស្ស ឥមស្ស បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណស្ស អនុបុព្ពំ អបុព្ពបទត្ថវណ្ណនំ
តត្ថ សមតិំសាយ កថាសុ ញាណកថា កស្មា អាទិតោ កថិតាតិ ចេ? ញាណស្ស បដិបត្តិមលវិសោធកត្តេន បដិបត្តិយា អាទិភូតត្តា។ វុត្តញ្ហិ ភគវតា –
‘‘តស្មាតិហ ត្វំ ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលានំ ធម្មានំ។ កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩)?
ឧជុកា ទិដ្ឋីតិ ហិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ ញាណំ វុត្តំ។ តស្មាបិ ញាណកថា អាទិតោ កថិតា។
អបរម្បិ វុត្តំ –
‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពង្គមា ហោតិ។ កថញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពង្គមា ហោតិ? សម្មាទិដ្ឋិំ ‘សម្មាទិដ្ឋី’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ‘មិច្ឆាទិដ្ឋី’តិ បជានាតិ។ សាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ។ សម្មាសង្កប្បំ ‘សម្មាសង្កប្បោ’តិ
បុព្ពង្គមភូតាយ ហិ សម្មាទិដ្ឋិយា សិទ្ធាយ មិច្ឆាទិដ្ឋីនម្បិ មិច្ឆាទិដ្ឋិភាវំ ជានិស្សតីតិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ ញាណំ តាវ សោធេតុំ ញាណកថា អាទិតោ កថិតា។
‘‘អបិចុទាយិ
បុព្ពន្តាបរន្តទិដ្ឋិយោ ឋបេត្វា ញាណស្សេវ វុត្តត្តា ញាណកថា អាទិតោ កថិតា។
‘‘អលំ, សុភទ្ទ, តិដ្ឋតេតំ ‘សព្ពេ តេ សកាយ បដិញ្ញាយ អព្ភញ្ញិំសុ, សព្ពេវ ន អព្ភញ្ញិំសុ, ឧទាហុ ឯកច្ចេ អព្ភញ្ញិំសុ, ឯកច្ចេ ន អព្ភញ្ញិំសូ’តិ។ ធម្មំ តេ, សុភទ្ទ, ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាហិ សាធុកំ មនសិករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៣) ច –
បុថុសមណព្រាហ្មណបរប្បវាទានំ វាទេ ឋបេត្វា អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស ទេសិតត្តា, អដ្ឋង្គិកេ ច មគ្គេ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតស្ស ញាណស្ស បធានត្តា ញាណកថា អាទិតោ កថិតា។
‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, សោតាបត្តិយង្គានិ សប្បុរិសសំសេវោ, សទ្ធម្មស្សវនំ, យោនិសោ មនសិការោ, ធម្មានុធម្មបដិបត្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៤៦; ទី. និ. ៣.៣១១) ច –
‘‘សទ្ធាជាតោ ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសតិ, បយិរុបាសន្តោ សោតំ ឱទហតិ, ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណាតិ, សុត្វា ធម្មំ ធារេតិ, ធាតានំ ធម្មានំ បញ្ញាយ អត្ថំ ឧបបរិក្ខតិ, អត្ថំ ឧបបរិក្ខតោ ធម្មា និជ្ឈានំ ខមន្តិ, ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិយា ឆន្ទោ ជាយតិ, ឆន្ទជាតោ ឧស្សហតិ, ឧស្សហិត្វា តុលេតិ, តុលយិត្វា
‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ…បេ.… សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណ’’ន្តិ អាទីនិ (ទី. និ. ១.១៩០) ច –
អនេកានិ សុត្តន្តបទានិ អនុលោមេន្តេន សុតមយេ ញាណំ អាទិំ កត្វា យថាក្កមេន ញាណកថា អាទិតោ កថិតា។
សា
គន្ថារម្ភកថា និដ្ឋិតា។