៦. គតិកថា
គតិកថាវណ្ណនា
២៣១. ឥទានិ គតិសម្បត្តិយាតិ និរយតិរច្ឆានយោនិបេត្តិវិសយមនុស្សទេវសង្ខាតាសុ បញ្ចសុ គតីសុ មនុស្សទេវសង្ខាតាយ គតិសម្បត្តិយា។ ឯតេន បុរិមា តិស្សោ គតិវិបត្តិយោ បដិក្ខិបតិ។ គតិយា សម្បត្តិ គតិសម្បត្តិ, សុគតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ គតីតិ ច សហោកាសា ខន្ធា។ បញ្ចសុ ច គតីសុ បេត្តិវិសយគ្គហណេនេវ អសុរកាយោបិ គហិតោ។ ទេវាតិ ឆ កាមាវចរទេវា ព្រហ្មានោ ច។ ទេវគ្គហណេន អសុរាបិ សង្គហិតា។ ញាណសម្បយុត្តេតិ ញាណសម្បយុត្តបដិសន្ធិក្ខណេ។ ខណោបិ ហិ ញាណសម្បយុត្តយោគេន តេនេវ វោហារេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ កតិនំ ហេតូនន្តិ អលោភាទោសាមោហហេតូសុ កតិនំ ហេតូនំ។ ឧបបត្តីតិ ឧបបជ្ជនំ, និព្ពត្តីតិ អត្ថោ។
យស្មា បន សុទ្ទកុលជាតាបិ តិហេតុកា ហោន្តិ, តស្មា តេ សន្ធាយ បឋមបុច្ឆា។ យស្មា ច យេភុយ្យេន មហាបុញ្ញា តីសុ មហាសាលកុលេសុ ជាយន្តិ, តស្មា តេសំ តិណ្ណំ កុលានំ វសេន តិស្សោ បុច្ឆា។ បាឋោ បន សង្ខិត្តោ។ មហតី សាលា ឯតេសន្តិ មហាសាលា, មហាឃរា មហាវិភវាតិ អត្ថោ។ អថ វា មហា សារោ ឯតេសន្តិ មហាសារាតិ វត្តព្ពេ រ-ការស្ស ល-ការំ កត្វា ‘‘មហាសាលា’’តិ វុត្តំ។ ខត្តិយា មហាសាលា, ខត្តិយេសុ វា មហាសាលាតិ ខត្តិយមហាសាលា។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ យស្ស ខត្តិយស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន កោដិសតំ ធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច វីសតិ អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ ខត្តិយមហាសាលោ នាម។ យស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន អសីតិកោដិធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច ទស អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ ព្រាហ្មណមហាសាលោ នាម។ យស្ស គហបតិស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន ចត្តាលីសកោដិធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច បញ្ច អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ គហបតិមហាសាលោ នាម។
រូបាវចរានំ ទេវា, រូបាវចរព្រហ្មានោ ឈានរតិយា កីឡន្តិ
២៣២. កុសលកម្មស្ស ជវនក្ខណេតិ អតីតជាតិយា ឥធ តិហេតុកបដិសន្ធិជនកស្ស តិហេតុកកាមាវចរកុសលកម្មស្ស ច ជវនវីថិយំ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន សត្តវារំ ជវនក្ខណេ, បវត្តនកាលេតិ អត្ថោ។ តយោ ហេតូ កុសលាតិ អលោភោ កុសលហេតុ អទោសោ កុសលហេតុ អមោហោ កុសលហេតុ។ តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ តស្មិំ វុត្តក្ខណេយេវ ជាតាយ កុសលចេតនាយ។ សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ ឧប្បជ្ជមានា ច សហឧប្បាទនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ។ តេន វុច្ចតីតិ តេន សហជាតបច្ចយភាវេនេវ វុច្ចតិ។ កុសលមូលបច្ចយាបិ សង្ខារាតិ ឯកចិត្តក្ខណិកបច្ចយាការនយេន វុត្តំ។ ‘‘សង្ខារា’’តិ ច ពហុវចនេន តត្ថ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា សព្ពេ ចេតសិកា គហិតាតិ វេទិតព្ពំ។ អបិសទ្ទេន សង្ខារបច្ចយាបិ កុសលមូលានីតិបិ វុត្តំ ហោតិ។
និកន្តិក្ខណេតិ អត្តនោ វិបាកំ ទាតុំ បច្ចុបដ្ឋិតកម្មេ វា តថា បច្ចុបដ្ឋិតកម្មេន ឧបដ្ឋាបិតេ កម្មនិមិត្តេ វា គតិនិមិត្តេ វា ឧប្បជ្ជមានានំ និកន្តិក្ខណេ។ និកន្តីតិ និកាមនា បត្ថនា។ អាសន្នមរណស្ស ហិ មោហេន អាកុលចិត្តត្តា អវីចិជាលាយបិ និកន្តិ ឧប្បជ្ជតិ, កិំ បន សេសេសុ និមិត្តេសុ។ ទ្វេ ហេតូតិ លោភោ អកុសលហេតុ មោហោ អកុសលហេតុ។ ភវនិកន្តិ បន បដិសន្ធិអនន្តរំ បវត្តភវង្គវីថិតោ វុដ្ឋិតមត្តស្សេវ អត្តនោ ខន្ធសន្តានំ អារព្ភ សព្ពេសម្បិ ឧប្បជ្ជតិ។ ‘‘យស្ស វា បន យត្ថ អកុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តត្ថ កុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ អាមន្តា’’តិ ឯវមាទិ ឥទមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ អកុសលចេតនាយ។
បដិសន្ធិក្ខណេតិ តេន កម្មេន គហិតបដិសន្ធិក្ខណេ។ តយោ ហេតូតិ អលោភោ អព្យាកតហេតុ អទោសោ អព្យាកតហេតុ អមោហោ អព្យាកតហេតុ។ តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ វិបាកាព្យាកតចេតនាយ។ នាមរូបបច្ចយាបិ វិញ្ញាណន្តិ ឯត្ថ តស្មិំ បដិសន្ធិក្ខណេ តយោ វិបាកហេតូ សេសចេតសិកា ច នាមំ, ហទយវត្ថុ រូបំ។ តតោ វិញ្ញាណបច្ចយាបិ នាមរូបន្តិ ឯត្ថាបិ នាមំ វុត្តប្បការមេវ, រូបំ បន ឥធ សហេតុកមនុស្សបដិសន្ធិយា អធិប្បេតត្តា គព្ភសេយ្យកានំ វត្ថុទសកំ កាយទសកំ ភាវទសកន្តិ
បញ្ចក្ខន្ធាតិ សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, រូបក្ខន្ធេ ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, អរូបិនោ ខន្ធា ច ហទយរូបញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, មហាភូតាបិ ឧបាទារូបានំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ។ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ ឧប្បាទនុបត្ថម្ភនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ, ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ។ និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ អធិដ្ឋានាការេន និស្សយាការេន ច ឧបការកា ហោន្តិ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា ច អញ្ញមញ្ញំ និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ សហជាតា វិយ វិត្ថារេតព្ពា។ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ ឯកវត្ថុកាទិភាវានុបគមនេន វិប្បយុត្តភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ, អរូបិនោ ខន្ធា បដិសន្ធិរូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ, ហទយរូបំ អរូបីនំ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយោ ហោតិ។ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ ហេត្ថ ឯវំ យថាលាភវសេន វុត្តំ។
ចត្តារោ មហាភូតាតិ ឯត្ថ តយោ បច្ចយា បឋមំ វុត្តាយេវ។ តយោ ជីវិតសង្ខារាតិ អាយុ ច ឧស្មា ច វិញ្ញាណញ្ច។ អាយូតិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច។ ឧស្មាតិ តេជោធាតុ។ វិញ្ញាណន្តិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ។ ឯតានិ ហិ ឧបរូបរិ ជីវិតសង្ខារំ សង្ខរោន្តិ បវត្តេន្តីតិ ជីវិតសង្ខារា។ សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានញ្ច ហទយរូបស្ស ច អញ្ញមញ្ញសហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, តេជោធាតុ តិណ្ណំ មហាភូតានំ អញ្ញមញ្ញសហជាតបច្ចយោ ហោតិ, ឧបាទារូបានំ សហជាតបច្ចយោវ, រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ, និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ ទ្វយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច សម្បយុត្តខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ។ អញ្ញមញ្ញនិស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ វុត្តនយេនេវ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ។ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច បដិសន្ធិរូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ។ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បន អញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តបច្ចយត្តេ ន យុជ្ជតិ។ តស្មា ‘‘តយោ ជីវិតសង្ខារា’’តិ យថាលាភវសេន ចុទ្ទស ធម្មាតិ បញ្ចក្ខន្ធា, ចត្តារោ មហាភូតា, តយោ ជីវិតសង្ខារា, នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ឯវំ គណនាវសេន ចុទ្ទស ធម្មា។ តេសញ្ច ឧបរិ អញ្ញេសញ្ច សហជាតាទិបច្ចយភាវោ វុត្តនយោ ឯវ។ សម្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ បុន ឯកវត្ថុកឯការម្មណឯកុប្បាទឯកនិរោធសង្ខាតេន សម្បយុត្តភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ។
បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ។ នាមញ្ចាតិ ឥធ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា។ វិញ្ញាណញ្ចាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ។ បុន ចុទ្ទស ធម្មាតិ ចត្តារោ ខន្ធា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, តយោ ហេតូ, នាមញ្ច វិញ្ញាណញ្ចាតិ ឯវំ គណនាវសេន ចុទ្ទស ធម្មា។ អដ្ឋវីសតិ ធម្មាតិ បុរិមា ច ចុទ្ទស, ឥមេ ច ចុទ្ទសាតិ អដ្ឋវីសតិ។ ឥធ រូបស្សាបិ បវិដ្ឋត្តា សម្បយុត្តបច្ចយំ អបនេត្វា វិប្បយុត្តបច្ចយោ វុត្តោ។
ឯវំ បដិសន្ធិក្ខណេ វិជ្ជមានស្ស តស្ស តស្ស បច្ចយុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស តំ តំ បច្ចយភេទំ ទស្សេត្វា បឋមំ និទ្ទិដ្ឋេ ហេតូ និគមេត្វា ទស្សេន្តោ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ ហេតូនំ បច្ចយា ឧបបត្តិ ហោតីតិ អាហ។ កម្មាយូហនក្ខណេ តយោ កុសលហេតូ, និកន្តិក្ខណេ ទ្វេ អកុសលហេតូ, បដិសន្ធិក្ខណេ តយោ អព្យាកតហេតូតិ ឯវំ អដ្ឋ ហេតូ។ តត្ថ តយោ កុសលហេតូ, ទ្វេ អកុសលហេតូ ច ឥធ បដិសន្ធិក្ខណេ បវត្តិយា ឧបនិស្សយបច្ចយា ហោន្តិ។ តយោ អព្យាកតហេតូ យថាយោគំ ហេតុបច្ចយសហជាតបច្ចយវសេន បច្ចយា ហោន្តិ។ សេសវារេសុបិ ឯសេវ នយោ។
អរូបាវចរានំ បន រូបាភាវា នាមបច្ចយាបិ វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយាបិ នាមន្តិ វុត្តំ។ រូបមិស្សកចុទ្ទសកោបិ ច បរិហីនោ។ តស្ស បរិហីនត្តា ‘‘អដ្ឋវីសតិ ធម្មា’’តិ វារោ ច ន លព្ភតិ។
២៣៣. ឥទានិ គតិសម្បត្តិយា ញាណវិប្បយុត្តេតិអាទិមាហ។ កុសលកម្មស្ស ជវនក្ខណេតិ អតីតជាតិយា ឥធ បដិសន្ធិជនកស្ស ទុហេតុកកុសលកម្មស្ស វុត្តនយេនេវ ជវនក្ខណេ។ ទ្វេ ហេតូតិ ញាណវិប្បយុត្តត្តា អលោភោ កុសលហេតុ អទោសោ កុសលហេតុ។ ទ្វេ អព្យាកតហេតូបិ អលោភាទោសាយេវ។
ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានីតិ បញ្ញិន្ទ្រិយវជ្ជានិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ ចត្តារិ។ ទ្វាទស ធម្មាតិ ឆន្នំ ហេតូនន្តិ ទ្វិន្នំ កុសលហេតូនំ, ទ្វិន្នំ អកុសលហេតូនំ, ទ្វិន្នំ វិបាកហេតូនន្តិ ឯវំ ឆន្នំ ហេតូនំ។ រូបារូបាវចរា បនេត្ថ ឯកន្តតិហេតុកត្តា ន គហិតា។ សេសំ បឋមវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥមស្មិំ វារេ ទុហេតុកបដិសន្ធិយា ទុហេតុកកម្មស្សេវ វុត្តត្តា តិហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តស្មា យំ ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨) តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទេ ‘‘តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាវ ហោតិ, ទុហេតុកាហេតុកា ន ហោតិ។ ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកាហេតុកា ហោតិ, តិហេតុកា ន ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ឥមាយ បាឡិយា សមេតិ។ យំ បន តិបិដកចូឡនាគត្ថេរស្ស ច មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរស្ស ច វាទេសុ ‘‘តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាបិ ហោតិ ទុហេតុកាបិ, អហេតុកា ន ហោតិ។ ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកាបិ ហោតិ អហេតុកាបិ, តិហេតុកា ន ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ឥមាយ បាឡិយា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ។ ឥមិស្សា កថាយ ហេតុអធិការត្តា អហេតុកបដិសន្ធិ ន វុត្តាតិ។
គតិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។