៤. មេណ្ឌកបញ្ហោ
១. ឥទ្ធិពលវគ្គោ
១. កតាធិការសផលបញ្ហោ
១. អថ ខោ មិលិន្ទោ រាជា កតាវកាសោ និបច្ច គរុនោ បាទេ សិរសិ អញ្ជលិំ កត្វា ឯតទវោច ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ឥមេ តិត្ថិយា ឯវំ ភណន្តិ វញ្ចោ ភវតិ អផលោ (សី. បី. ក.) ‘យទិ ពុទ្ធោ បូជំ សាទិយតិ, ន បរិនិព្ពុតោ ពុទ្ធោ សំយុត្តោ លោកេន អន្តោភវិកោ លោកស្មិំ លោកសាធារណោ, តស្មា តស្ស កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ យទិ បរិនិព្ពុតោ វិសំយុត្តោ លោកេន និស្សដោ សព្ពភវេហិ, តស្ស បូជា នុប្បជ្ជតិ, បរិនិព្ពុតោ ន កិញ្ចិ សាទិយតិ, អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ វញ្ឈោ ភវតិ អផលោ’តិ ឧភតោ កោដិកោ ឯសោ បញ្ហោ, នេសោ វិសយោ អប្បត្តមានសានំ, មហន្តានំ យេវេសោ វិសយោ, ភិន្ទេតំ ទិដ្ឋិជាលំ ឯកំសេ ឋបយ, តវេសោ បញ្ហោ អនុប្បត្តោ, អនាគតានំ ជិនបុត្តានំ ចក្ខុំ ទេហិ បរវាទនិគ្គហាយា’’តិ។
ថេរោ អាហ ‘‘បរិនិព្ពុតោ, មហារាជ, ភគវា, ន ច ភគវា បូជំ សាទិយតិ, ពោធិមូលេ យេវ តថាគតស្ស សាទិយនា បហីនា, កិំ បន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតស្ស។ ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ថេរេន សារិបុត្តេន ធម្មសេនាបតិនា –
‘‘‘បូជិយន្តា បូជិតា (ស្យា.) អសមសមា, សទេវមានុសេហិ តេ;
ន សាទិយន្តិ សក្ការំ, ពុទ្ធានំ ឯស ធម្មតា’’’តិ។
រាជា អាហ ‘‘ភន្តេ នាគសេន, បុត្តោ វា បិតុនោ វណ្ណំ ភាសតិ, បិតា វា បុត្តស្ស វណ្ណំ ភាសតិ, ន ចេតំ ការណំ បរវាទានំ និគ្គហាយ, បសាទប្បកាសនំ នាមេតំ, ឥង្ឃ មេ ត្វំ តត្ថ ការណំ សម្មា ព្រូហិ សកវាទស្ស បតិដ្ឋាបនាយ ទិដ្ឋិជាលវិនិវេឋនាយា’’តិ។
ថេរោ អាហ ‘‘បរិនិព្ពុតោ, មហារាជ, ភគវា, ន ច ភគវា បូជំ សាទិយតិ, អសាទិយន្តស្សេវ តថាគតស្ស ទេវមនុស្សា ធាតុរតនំ វត្ថុំ ករិត្វា តថាគតស្ស ញាណរតនារម្មណេន សម្មាបដិបត្តិំ សេវន្តា តិស្សោ សម្បត្តិយោ បដិលភន្តិ។
‘‘យថា , មហារាជ, មហតិមហាអគ្គិក្ខន្ធោ បជ្ជលិត្វា និព្ពាយេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, មហាអគ្គិក្ខន្ធោ សាទិយតិ តិណកដ្ឋុបាទាន’’ន្តិ? ‘‘ជលមានោបិ សោ, ភន្តេ, មហាអគ្គិក្ខន្ធោ តិណកដ្ឋុបាទានំ ន សាទិយតិ, កិំ បន និព្ពុតោ ឧបសន្តោ អចេតនោ សាទិយតិ? ‘‘តស្មិំ បន, មហារាជ, អគ្គិក្ខន្ធេ ឧបរតេ ឧបសន្តេ លោកេ អគ្គិ សុញ្ញោ ហោតី’’តិ។ ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, កដ្ឋំ អគ្គិស្ស វត្ថុ ហោតិ ឧបាទានំ, យេ កេចិ មនុស្សា អគ្គិកាមា, តេ អត្តនោ ថាមពលវីរិយេន បច្ចត្តបុរិសការេន កដ្ឋំ មន្ថយិត្វា មទ្ទិត្វា (ក.) អគ្គិំ និព្ពត្តេត្វា តេន អគ្គិនា អគ្គិករណីយានិ កម្មានិ ករោន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, តិត្ថិយានំ វចនំ មិច្ឆា ភវតិ ‘អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ វញ្ឈោ ភវតិ អផលោ’តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, មហតិមហាអគ្គិក្ខន្ធោ បជ្ជលិ, ឯវមេវ ភគវា ទសសហស្សិយា ទសសហស្សិម្ហិ (សី. បី. ក.) លោកធាតុយា ពុទ្ធសិរិយា បជ្ជលិ។ យថា, មហារាជ, មហតិមហាអគ្គិក្ខន្ធោ បជ្ជលិត្វា និព្ពុតោ, ឯវមេវ ភគវា ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា ពុទ្ធសិរិយា បជ្ជលិត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ។ យថា, មហារាជ, និព្ពុតោ អគ្គិក្ខន្ធោ តិណកដ្ឋុបាទានំ ន សាទិយតិ, ឯវមេវ ខោ លោកហិតស្ស សាទិយនា បហីនា ឧបសន្តា។ យថា, មហារាជ, មនុស្សា និព្ពុតេ អគ្គិក្ខន្ធេ អនុបាទានេ អត្តនោ ថាមពលវីរិយេន បច្ចត្តបុរិសការេន កដ្ឋំ មន្ថយិត្វា អគ្គិំ និព្ពត្តេត្វា តេន អគ្គិនា អគ្គិករណីយានិ កម្មានិ ករោន្តិ, ឯវមេវ ខោ ទេវមនុស្សា តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ ធាតុរតនំ វត្ថុំ ករិត្វា តថាគតស្ស ញាណរតនារម្មណេន សម្មាបដិបត្តិំ សេវន្តា តិស្សោ សម្បត្តិយោ បដិលភន្តិ, ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ យេន ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ យថា, មហារាជ, មហតិមហាវាតោ វាយិត្វា ឧបរមេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, ឧបរតោ វាតោ សាទិយតិ បុន និព្ពត្តាបន’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ឧបរតស្ស វាតស្ស អាភោគោ វា មនសិការោ វា បុន និព្ពត្តាបនាយ’’។ ‘‘កិំ ការណំ’’? ‘‘អចេតនា សា វាយោធាតូ’’តិ។ ‘‘អបិ នុ តស្ស, មហារាជ, ឧបរតស្ស វាតស្ស វាតោតិ សមញ្ញា អបគច្ឆតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, តាលវណ្ដវិធូបនានិ វាតស្ស ឧប្បត្តិយា បច្ចយា, យេ កេចិ មនុស្សា ឧណ្ហាភិតត្តា បរិឡាហបរិបីឡិតា, តេ តាលវណ្ដេន វា វិធូបនេន វា អត្តនោ ថាមពលវីរិយេន បច្ចត្តបុរិសការេន តំ និព្ពត្តេត្វា តេន វាតេន ឧណ្ហំ និព្ពាបេន្តិ បរិឡាហំ វូបសមេន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, តិត្ថិយានំ វចនំ មិច្ឆា ភវតិ ‘អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ វញ្ឈោ ភវតិ អផលោ’តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, មហតិមហាវាតោ វាយិ, ឯវមេវ ភគវា ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា សីតលមធុរសន្តសុខុមមេត្តាវាតេន ឧបវាយិ។ យថា, មហារាជ, មហតិមហាវាតោ វាយិត្វា ឧបរតោ, ឯវមេវ ភគវា សីតលមធុរសន្តសុខុមមេត្តាវាតេន ឧបវាយិត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ។ យថា, មហារាជ, ឧបរតោ វាតោ បុន និព្ពត្តាបនំ ន សាទិយតិ, ឯវមេវ លោកហិតស្ស សាទិយនា បហីនា ឧបសន្តា។ យថា, មហារាជ, តេ មនុស្សា ឧណ្ហាភិតត្តា បរិឡាហបរិបីឡិតា, ឯវមេវ ទេវមនុស្សា តិវិធគ្គិសន្តាបបរិឡាហបរិបីឡិតា។ យថា តាលវណ្ដវិធូបនានិ វាតស្ស និព្ពត្តិយា បច្ចយា ហោន្តិ, ឯវមេវ តថាគតស្ស ធាតុ ច ញាណរតនញ្ច បច្ចយោ ហោតិ តិស្សន្នំ សម្បត្តីនំ បដិលាភាយ។ យថា មនុស្សា ឧណ្ហាភិតត្តា បរិឡាហបរិបីឡិតា តាលវណ្ដេន វា វិធូបនេន វា វាតំ និព្ពត្តេត្វា ឧណ្ហំ និព្ពាបេន្តិ បរិឡាហំ វូបសមេន្តិ, ឯវមេវ ទេវមនុស្សា តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ ធាតុញ្ច ញាណរតនញ្ច បូជេត្វា កុសលំ និព្ពត្តេត្វា តេន កុសលេន តិវិធគ្គិសន្តាបបរិឡាហំ និព្ពាបេន្តិ វូបសមេន្តិ។ ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ បរវាទានំ និគ្គហាយ។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ ភេរិំ អាកោដេត្វា សទ្ទំ និព្ពត្តេយ្យ, យោ សោ ភេរិសទ្ទោ បុរិសេន និព្ពត្តិតោ, សោ សទ្ទោ អន្តរធាយេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, សទ្ទោ សាទិយតិ បុន និព្ពត្តាបន’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, អន្តរហិតោ សោ សទ្ទោ, នត្ថិ តស្ស បុន ឧប្បាទាយ អាភោគោ វា មនសិការោ វា, សកិំ និព្ពត្តេ ភេរិសទ្ទេ អន្តរហិតេ សោ ភេរិសទ្ទោ សមុច្ឆិន្នោ ហោតិ។ ភេរី បន, ភន្តេ, បច្ចយោ ហោតិ សទ្ទស្ស និព្ពត្តិយា, អថ បុរិសោ បច្ចយេ សតិ អត្តជេន វាយាមេន ភេរិំ អកោដេត្វា សទ្ទំ និព្ពត្តេតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនបរិភាវិតំ ធាតុរតនញ្ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច អនុសិដ្ឋញ្ច អនុសត្ថិញ្ច (សី. បី.) សត្ថារំ ឋបយិត្វា សយំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ, ន ច បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ សម្បត្តិលាភោ ឧបច្ឆិន្នោ ហោតិ, ភវទុក្ខបដិបីឡិតា សត្តា ធាតុរតនញ្ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច អនុសិដ្ឋញ្ច បច្ចយំ ករិត្វា សម្បត្តិកាមា សម្បត្តិយោ បដិលភន្តិ, ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘ទិដ្ឋញ្ចេតំ, មហារាជ, ភគវតា អនាគតមទ្ធានំ។ កថិតញ្ច ភណិតញ្ច អាចិក្ខិតញ្ច ‘សិយា ខោ បនានន្ទ, តុម្ហាកំ ឯវមស្ស អតីតសត្ថុកំ បាវចនំ នត្ថិ នោ សត្ថាតិ, ន ខោ បនេតំ, អានន្ទ, ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’តិ។ បរិនិព្ពុតស្ស តថាគតស្ស អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ វញ្ឈោ ភវតិ អផលោតិ, តំ តេសំ តិត្ថិយានំ វចនំ មិច្ឆា អភូតំ វិតថំ អលិកំ វិរុទ្ធំ វិបរីតំ ទុក្ខទាយកំ ទុក្ខវិបាកំ អបាយគមនីយន្តិ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ យេន ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ សាទិយតិ នុ ខោ, មហារាជ, អយំ មហាបថវី ‘សព្ពពីជានិ មយិ សំវិរុហន្តូ’’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិស្ស បន តានិ, មហារាជ, ពីជានិ អសាទិយន្តិយា មហាបថវិយា សំវិរុហិត្វា ទឡ្ហមូលជដាបតិដ្ឋិតា ខន្ធសារសាខាបរិវិត្ថិណ្ណា បុប្ផផលធរា ហោន្តី’’តិ? ‘‘អសាទិយន្តីបិ, ភន្តេ, មហាបថវី តេសំ ពីជានំ វត្ថុំ ហោតិ បច្ចយំ ទេតិ វិរុហនាយ, តានិ ពីជានិ តំ វត្ថុំ និស្សាយ តេន បច្ចយេន សំវិរុហិត្វា ទឡ្ហមូលជដាបតិដ្ឋិតា ខន្ធសារសាខាបរិវិត្ថិណ្ណា បុប្ផផលធរា ហោន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, តិត្ថិយា សកេ វាទេ នដ្ឋា ហោន្តិ ហតា វិរុទ្ធា, សចេ តេ ភណន្តិ ‘អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ វញ្ឈោ ភវតិ អផលោ’ តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, មហាបថវី, ឯវំ តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ។ យថា, មហារាជ, មហាបថវី ន កិញ្ចិ សាទិយតិ, ឯវំ តថាគតោ ន កិញ្ចិ សាទិយតិ។ យថា, មហារាជ, តានិ ពីជានិ បថវិំ និស្សាយ សំវិរុហិត្វា ទឡ្ហមូលជដាបតិដ្ឋិតា ខន្ធសារសាខាបរិវិត្ថិណ្ណា បុប្ផផលធរា ហោន្តិ, ឯវំ ទេវមនុស្សា តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ ធាតុញ្ច ញាណរតនញ្ច និស្សាយ ទឡ្ហកុសលមូលបតិដ្ឋិតា សមាធិក្ខន្ធធម្មសារសីលសាខាបរិវិត្ថិណ្ណា វិមុត្តិបុប្ផសាមញ្ញផលធរា ហោន្តិ, ឥមិនាបិ, មហារាជ , ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ យេន ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ សាទិយន្តិ នុ ខោ, មហារាជ, ឥមេ ឱដ្ឋា គោណា គទ្រភា អជា បសូ មនុស្សា អន្តោកុច្ឆិស្មិំ កិមិកុលានំ សម្ភវ’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិស្ស បន តេ, មហារាជ, កិមយោ តេសំ អសាទិយន្តានំ អន្តោកុច្ឆិស្មិំ សម្ភវិត្វា ពហុបុត្តនត្តា វេបុល្លតំ បាបុណន្តី’’តិ? ‘‘បាបស្ស, ភន្តេ, កម្មស្ស ពលវតាយ អសាទិយន្តានំ យេវ តេសំ សត្តានំ អន្តោកុច្ឆិស្មិំ កិមយោ សម្ភវិត្វា ពហុបុត្តនត្តា វេបុល្លតំ បាបុណន្តី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ ធាតុស្ស ច ញាណារម្មណស្ស ច ពលវតាយ តថាគតេ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ យេន ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ សាទិយន្តិ នុ ខោ, មហារាជ, ឥមេ មនុស្សា ឥមេ អដ្ឋនវុតិ រោគា កាយេ និព្ពត្តន្តូ’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កិស្ស បន តេ, មហារាជ, រោគា អសាទិយន្តានំ កាយេ និបតន្តី’’តិ? ‘‘បុព្ពេ កតេន, ភន្តេ, ទុច្ចរិតេនា’’តិ។ ‘‘យទិ, មហារាជ, បុព្ពេ កតំ អកុសលំ ឥធ វេទនីយំ ហោតិ, តេន ហិ, មហារាជ, បុព្ពេ កតម្បិ ឥធ កតម្បិ កុសលាកុសលំ កម្មំ អវញ្ឈំ ភវតិ សផលន្តិ។ ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, នន្ទកោ នាម យក្ខោ ថេរំ សារិបុត្តំ អាសាទយិត្វា បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ, លោកេ បាកដោ ឯសោ’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ, ថេរោ សារិបុត្តោ សាទិយិ នន្ទកស្ស យក្ខស្ស មហាបថវិគិលន’’ន្តិ បវត្តមានេបិ (ស្យា.)។ ‘‘ឧព្ពត្តិយន្តេបិ, ភន្តេ, សទេវកេ លោកេ បតមានេបិ ឆមាយំ ចន្ទិមសូរិយេ វិកិរន្តេបិ សិនេរុបព្ពតរាជេ ថេរោ សារិបុត្តោ ន បរស្ស ទុក្ខំ សាទិយេយ្យ។ តំ កិស្ស ហេតុ? យេន ហេតុនា ថេរោ សារិបុត្តោ កុជ្ឈេយ្យ វា ទុស្សេយ្យ វា, សោ ហេតុ ថេរស្ស សារិបុត្តស្ស សមូហតោ សមុច្ឆិន្នោ, ហេតុនោ សមុគ្ឃាតិតត្តា, ភន្តេ, ថេរោ សារិបុត្តោ ជីវិតហារកេបិ កោបំ ន ករេយ្យា’’តិ។ ‘‘យទិ, មហារាជ , ថេរោ សារិបុត្តោ នន្ទកស្ស យក្ខស្ស បថវិគិលនំ ន សាទិយិ, កិស្ស បន នន្ទកោ យក្ខោ បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អកុសលស្ស, ភន្តេ, កម្មស្ស ពលវតាយា’’តិ។ ‘‘យទិ, មហារាជ, អកុសលស្ស កម្មស្ស ពលវតាយ នន្ទកោ យក្ខោ បថវិំ បវិដ្ឋោ, អសាទិយន្តស្សាបិ កតោ អបរាធោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ។ តេន ហិ, មហារាជ, អកុសលស្សបិ កម្មស្ស ពលវតាយ អសាទិយន្តស្ស កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។ ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោតិ។
‘‘កតិ នុ ខោ តេ, មហារាជ, មនុស្សា, យេ ឯតរហិ មហាបថវិំ បវិដ្ឋា, អត្ថិ តេ តត្ថ សវណ’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតី’’តិ។ ‘‘ឥង្ឃ ត្វំ, មហារាជ, សាវេហី’’តិ? ‘‘ចិញ្ចមាណវិកា, ភន្តេ, សុប្បពុទ្ធោ ច សក្កោ, ទេវទត្តោ ច ថេរោ, នន្ទកោ ច យក្ខោ, នន្ទោ ច មាណវកោតិ។ សុតមេតំ, ភន្តេ, ឥមេ បញ្ច ជនា មហាបថវិំ បវិដ្ឋា’’តិ។ ‘‘កិស្មិំ តេ, មហារាជ, អបរទ្ធា’’តិ? ‘‘ភគវតិ ច, ភន្តេ, សាវកេសុ ចា’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ , ភគវា វា សាវកា វា សាទិយិំសុ ឥមេសំ មហាបថវិបវិសន’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, តថាគតស្ស បរិនិព្ពុតស្ស អសាទិយន្តស្សេវ កតោ អធិការោ អវញ្ឈោ ភវតិ សផលោ’’តិ។ ‘‘សុវិញ្ញាបិតោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ គម្ភីរោ ឧត្តានីកតោ, គុយ្ហំ វិទំសិតំ , គណ្ឋិ ភិន្នោ, គហនំ អគហនំ កតំ, នដ្ឋា បរវាទា, ភគ្គា កុទិដ្ឋី, និប្បភា ជាតា កុតិត្ថិយា, ត្វំ គណីវរបវរមាសជ្ជា’’តិ។
កតាធិការសផលបញ្ហោ បឋមោ។
២. សព្ពញ្ញុភាវបញ្ហោ
២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ សព្ពញ្ញូ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, ភគវា សព្ពញ្ញូ, ន ច ភគវតោ សតតំ សមិតំ ញាណទស្សនំ បច្ចុបដ្ឋិតំ, អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ ភគវតោ សព្ពញ្ញុតញាណំ, អាវជ្ជិត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ អសព្ពញ្ញូតិ។ យទិ តស្ស បរិយេសនាយ សព្ពញ្ញុតញាណំ ហោតី’’តិ។ ‘‘វាហសតំ ខោ, មហារាជ, វីហីនំ អឌ្ឍចូឡញ្ច វាហា វីហិសត្តម្ពណានិ ទ្វេ ច តុម្ពា ឯកច្ឆរាក្ខណេ បវត្តចិត្តស្ស ឯត្តកា វីហី លក្ខំ ឋបីយមានា ឋបីយមានេ (សី. បី.) បរិក្ខយំ បរិយាទានំ គច្ឆេយ្យុំ?
‘‘តត្រិមេ សត្តវិធា ចិត្តា បវត្តន្តិ, យេ តេ, មហារាជ, សរាគា សទោសា សមោហា សកិលេសា អភាវិតកាយា អភាវិតសីលា អភាវិតចិត្តា អភាវិតបញ្ញា, តេសំ តំ ចិត្តំ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? អភាវិតត្តា ចិត្តស្ស។ យថា, មហារាជ, វំសនាឡស្ស វិតតស្ស វិសាលស្ស វិត្ថិណ្ណស្ស សំសិព្ពិតវិសិព្ពិតស្ស សាខាជដាជដិតស្ស អាកឌ្ឍិយន្តស្ស គរុកំ ហោតិ អាគមនំ ទន្ធំ។ កិំ ការណា? សំសិព្ពិតវិសិព្ពិតត្តា សាខានំ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ សរាគា សទោសា សមោហា សកិលេសា អភាវិតកាយា អភាវិតសីលា អភាវិតចិត្តា អភាវិតបញ្ញា, តេសំ តំ ចិត្តំ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? សំសិព្ពិតវិសិព្ពិតត្តា កិលេសេហិ, ឥទំ បឋមំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ ទុតិយំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, សោតាបន្នា បិហិតាបាយា ទិដ្ឋិប្បត្តា វិញ្ញាតសត្ថុសាសនា, តេសំ តំ ចិត្តំ តីសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ។ ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? តីសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា។ យថា, មហារាជ, វំសនាឡស្ស តិបព្ពគណ្ឋិបរិសុទ្ធស្ស ឧបរិ សាខាជដាជដិតស្ស អាកឌ្ឍិយន្តស្ស យាវ តិបព្ពំ តាវ លហុកំ ឯតិ, តតោ ឧបរិ ថទ្ធំ។ កិំ ការណា? ហេដ្ឋា បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ សាខាជដាជដិតត្តា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ សោតាបន្នា បិហិតាបាយា ទិដ្ឋិប្បត្តា វិញ្ញាតសត្ថុសាសនា, តេសំ តំ ចិត្តំ តីសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? តីសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា, ឥទំ ទុតិយំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ តតិយំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, សកទាគាមិនោ, យេសំ រាគទោសមោហា តនុភូតា, តេសំ តំ ចិត្តំ បញ្ចសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បញ្ចសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា។ យថា, មហារាជ, វំសនាឡស្ស បញ្ចបព្ពគណ្ឋិបរិសុទ្ធស្ស ឧបរិ សាខាជដាជដិតស្ស អាកឌ្ឍិយន្តស្ស យាវ បញ្ចបព្ពំ តាវ លហុកំ ឯតិ, តតោ ឧបរិ ថទ្ធំ។ កិំ ការណា? ហេដ្ឋា បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ សាខាជដាជដិតត្តា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ សកទាគាមិនោ, យេសំ រាគទោសមោហា តនុភូតា, តេសំ តំ ចិត្តំ បញ្ចសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បញ្ចសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា, ឥទំ តតិយំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ ចតុត្ថំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, អនាគាមិនោ, យេសំ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សញ្ញោជនានិ បហីនានិ, តេសំ តំ ចិត្តំ ទសសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? ទសសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា។ យថា, មហារាជ, វំសនាឡស្ស ទសបព្ពគណ្ឋិបរិសុទ្ធស្ស ឧបរិ សាខាជដាជដិតស្ស អាកឌ្ឍិយន្តស្ស យាវ ទសបព្ពំ តាវ លហុកំ ឯតិ, តតោ ឧបរិ ថទ្ធំ។ កិំ ការណា? ហេដ្ឋា បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ សាខាជដាជដិតត្តា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ អនាគាមិនោ, យេសំ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សញ្ញោជនានិ បហីនានិ, តេសំ តំ ចិត្តំ ទសសុ ឋានេសុ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, ឧបរិភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? ទសសុ ឋានេសុ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធត្តា ឧបរិ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា, ឥទំ ចតុត្ថំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ បញ្ចមំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, អរហន្តោ ខីណាសវា ធោតមលា វន្តកិលេសា វុសិតវន្តោ កតករណីយា ឱហិតភារា អនុប្បត្តសទត្ថា បរិក្ខីណភវសញ្ញោជនា បត្តបដិសម្ភិទា សាវកភូមីសុ បរិសុទ្ធា, តេសំ តំ ចិត្តំ សាវកវិសយេ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, បច្ចេកពុទ្ធភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បរិសុទ្ធត្តា សាវកវិសយេ, អបរិសុទ្ធត្តា បច្ចេកពុទ្ធវិសយេ។ យថា, មហារាជ, វំសនាឡស្ស សព្ពបព្ពគណ្ឋិបរិសុទ្ធស្ស អាកឌ្ឍិយន្តស្ស លហុកំ ហោតិ អាគមនំ អទន្ធំ។ កិំ ការណា? សព្ពបព្ពគណ្ឋិបរិសុទ្ធត្តា អគហនត្តា វំសស្ស។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ អរហន្តោ ខីណាសវា ធោតមលា វន្តកិលេសា វុសិតវន្តោ កតករណីយា ឱហិតភារា អនុប្បត្តសទត្ថា បរិក្ខីណភវសញ្ញោជនា បត្តបដិសម្ភិទា សាវកភូមីសុ បរិសុទ្ធា, តេសំ តំ ចិត្តំ សាវកវិសយេ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, បច្ចេកពុទ្ធភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បរិសុទ្ធត្តា សាវកវិសយេ, អបរិសុទ្ធត្តា បច្ចេកពុទ្ធវិសយេ, ឥទំ បញ្ចមំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ ឆដ្ឋំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, បច្ចេកពុទ្ធា សយម្ភុនោ អនាចរិយកា ឯកចារិនោ ខគ្គវិសាណកប្បា សកវិសយេ បរិសុទ្ធវិមលចិត្តា, តេសំ តំ ចិត្តំ សកវិសយេ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បរិសុទ្ធត្តា សកវិសយេ មហន្តត្តា សព្ពញ្ញុពុទ្ធវិសយស្ស។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ សកវិសយំ បរិត្តំ នទិំ រត្តិម្បិ ទិវាបិ យទិច្ឆក អច្ឆម្ភិតោ ឱតរេយ្យ, អថ បរតោ មហាសមុទ្ទំ គម្ភីរំ វិត្ថតំ អគាធមបារំ ទិស្វា ភាយេយ្យ, ទន្ធាយេយ្យ ន វិសហេយ្យ ឱតរិតុំ។ កិំ ការណា? តិណ្ណត្តា ចិណ្ណត្តា (សី. ស្យា. បី.) សកវិសយស្ស, មហន្តត្តា ច មហាសមុទ្ទស្ស។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ បច្ចេកពុទ្ធា សយម្ភុនោ អនាចរិយកា ឯកចារិនោ ខគ្គវិសាណកប្បា សកវិសយេ បរិសុទ្ធវិមលចិត្តា, តេសំ តំ ចិត្តំ សកវិសយេ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធភូមីសុ គរុកំ ឧប្បជ្ជតិ ទន្ធំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? បរិសុទ្ធត្តា សកវិសយេ មហន្តត្តា សព្ពញ្ញុពុទ្ធវិសយស្ស, ឥទំ ឆដ្ឋំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រិទំ សត្តមំ ចិត្តំ វិភត្តមាបជ្ជតិ – យេ តេ, មហារាជ, សម្មាសម្ពុទ្ធា សព្ពញ្ញុនោ ទសពលធរា ចតុវេសារជ្ជវិសារទា អដ្ឋារសហិ ពុទ្ធធម្មេហិ សមន្នាគតា អនន្តជិនា អនាវរណញាណា, តេសំ តំ ចិត្តំ សព្ពត្ថ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? សព្ពត្ថ បរិសុទ្ធត្តា។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, នារាចស្ស សុធោតស្ស វិមលស្ស និគ្គណ្ឋិស្ស សុខុមធារស្ស អជិម្ហស្ស អវង្កស្ស អកុដិលស្ស ទឡ្ហចាបសមារូឡ្ហស្ស ខោមសុខុមេ វា កប្បាសសុខុមេ វា កម្ពលសុខុមេ វា ពលវនិបាតិតស្ស ទន្ធាយិតត្តំ វា លគ្គនំ វា ហោតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ‘‘កិំ ការណា’’? ‘‘សុខុមត្តា វត្ថានំ សុធោតត្តា នារាចស្ស និបាតស្ស ច ពលវត្តា’’តិ , ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ សម្មាសម្ពុទ្ធា សព្ពញ្ញុនោ ទសពលធរា ចតុវេសារជ្ជវិសារទា អដ្ឋារសហិ ពុទ្ធធម្មេហិ សមន្នាគតា អនន្តជិនា អនាវរណញាណា, តេសំ តំ ចិត្តំ សព្ពត្ថ លហុកំ ឧប្បជ្ជតិ លហុកំ បវត្តតិ។ កិំ ការណា? សព្ពត្ថ បរិសុទ្ធត្តា, ឥទំ សត្តមំ ចិត្តំ។
‘‘តត្រ, មហារាជ, យទិទំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ ចិត្តំ, តំ ឆន្នម្បិ ចិត្តានំ គណនំ អតិក្កមិត្វា អសង្ខ្យេយ្យេន គុណេន បរិសុទ្ធញ្ច លហុកញ្ច។ យស្មា ច ភគវតោ ចិត្តំ បរិសុទ្ធញ្ច លហុកញ្ច, តស្មា, មហារាជ, ភគវា យមកបាដិហីរំ ទស្សេតិ។ យមកបាដិហីរេ, មហារាជ, ញាតព្ពំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ចិត្តំ ឯវំ លហុបរិវត្តន្តិ, ន តត្ថ សក្កា ឧត្តរិំ ការណំ វត្តុំ, តេបិ, មហារាជ, បាដិហីរា សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ ចិត្តំ ឧបាទាយ គណនម្បិ សង្ខម្បិ កលម្បិ កលភាគម្បិ ន ឧបេន្តិ, អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ, មហារាជ, ភគវតោ សព្ពញ្ញុតញាណំ, អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសោ ហត្ថេ ឋបិតំ យំ កិញ្ចិ ទុតិយេ ហត្ថេ ឋបេយ្យ វិវដេន មុខេន វាចំ និច្ឆារេយ្យ, មុខគតំ ភោជនំ គិលេយ្យ, ឧម្មីលេត្វា វា និមីលេយ្យ, និមីលេត្វា វា ឧម្មីលេយ្យ, សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យ, ចិរតរំ ឯតំ, មហារាជ, លហុតរំ ភគវតោ សព្ពញ្ញុតញាណំ, លហុតរំ អាវជ្ជនំ, អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតិ , អាវជ្ជនវិកលមត្តកេន ន តាវតា ពុទ្ធា ភគវន្តោ អសព្ពញ្ញុនោ នាម ហោន្តី’’តិ។
‘‘អាវជ្ជនម្បិ , ភន្តេ នាគសេន, បរិយេសនាយ កាតព្ពំ, ឥង្ឃ មំ តត្ថ ការណេន សញ្ញាបេហី’’តិ។ ‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសស្ស អឌ្ឍស្ស មហទ្ធនស្ស មហាភោគស្ស បហូតជាតរូបរជតស្ស បហូតវិត្តូបករណស្ស បហូតធនធញ្ញស្ស សាលិវីហិយវតណ្ឌុលតិលមុគ្គមាសបុព្ពណ្ណាបរណ្ណសប្បិតេលនវនីតខីរទធិមធុគុឡផាណិតា ច ខឡោបិកុម្ភិបីឋរកោដ្ឋភាជនគតា ភវេយ្យុំ, តស្ស ច បុរិសស្ស បាហុនកោ អាគច្ឆេយ្យ ភត្តារហោ ភត្តាភិកង្ខី, តស្ស ច គេហេ យំ រន្ធំ ភោជនំ, តំ បរិនិដ្ឋិតំ ភវេយ្យ, កុម្ភិតោ តណ្ឌុលេ នីហរិត្វា ភោជនំ រន្ធេយ្យ, អបិ ច ខោ សោ, មហារាជ, តាវតកេន ភោជនវេកល្លមត្តកេន អធនោ នាម កបណោ នាម ភវេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ចក្កវត្តិរញ្ញោ ឃរេបិ, ភន្តេ, អកាលេ ភោជនវេកល្លំ ហោតិ, កិំ បន គហបតិកស្សា’’តិ? ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស អាវជ្ជនវិកលមត្តកំ សព្ពញ្ញុតញាណំ អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, រុក្ខោ អស្ស ផលិតោ ឱណតវិនតោ បិណ្ឌិភារភរិតោ, ន កិញ្ចិ តត្ថ បតិតំ ផលំ ភវេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, រុក្ខោ តាវតកេន បតិតផលវេកល្លមត្តកេន អផលោ នាម ភវេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, បតនបដិពទ្ធានិ តានិ រុក្ខផលានិ, បតិតេ យទិច្ឆកំ លភតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ សព្ពញ្ញុតញាណំ អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតី’’តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, អាវជ្ជេត្វា អាវជ្ជេត្វា ពុទ្ធោ យទិច្ឆកំ ជានាតី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, ភគវា អាវជ្ជេត្វា អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតី’’តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ចក្កវត្តី រាជា យទា ចក្ករតនំ សរតិ ‘ឧបេតុ មេ ចក្ករតន’ន្តិ, សរិតេ ចក្ករតនំ ឧបេតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ អាវជ្ជេត្វា អាវជ្ជេត្វា យទិច្ឆកំ ជានាតី’’តិ។ ‘‘ទឡ្ហំ, ភន្តេ នាគសេន, ការណំ, ពុទ្ធោ សព្ពញ្ញូ, សម្បដិច្ឆាម ពុទ្ធោ សព្ពញ្ញូ’’តិ។
ពុទ្ធសព្ពញ្ញុភាវបញ្ហោ ទុតិយោ។
៣. ទេវទត្តបព្ពជ្ជបញ្ហោ
៣. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ទេវទត្តោ កេន បព្ពាជិតោ’’តិ? ‘‘ឆ យិមេ, មហារាជ, ខត្តិយកុមារា ភទ្ទិយោ ច អនុរុទ្ធោ ច អានន្ទោ ច ភគុ ច កិមិលោ កិម្ពិលោ (សី. បី.) ម. និ. ២.១៦៦ បស្សិតព្ពំ ច ទេវទត្តោ ច ឧបាលិកប្បកោ សត្តមោ អភិសម្ពុទ្ធេ សត្ថរិ សក្យកុលានន្ទជននេ ភគវន្តំ អនុបព្ពជន្តា និក្ខមិំសុ, តេ ភគវា បព្ពាជេសី’’តិ។ ‘‘ននុ, ភន្តេ, ទេវទត្តេន បព្ពជិត្វា សង្ឃោ ភិន្នោ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, ទេវទត្តេន បព្ពជិត្វា សង្ឃោ ភិន្នោ, ន គិហី សង្ឃំ ភិន្ទតិ, ន ភិក្ខុនី, ន សិក្ខមានា, ន សាមណេរោ, ន សាមណេរី សង្ឃំ ភិន្ទតិ, ភិក្ខុ បកតត្តោ សមានសំវាសកោ សមានសីមាយំ ឋិតោ សង្ឃំ ភិន្ទតីតិ។ សង្ឃភេទកោ, ភន្តេ, បុគ្គលោ កិំ កម្មំ ផុសតី’’តិ? ‘‘កប្បដ្ឋិតិកំ, មហារាជ, កម្មំ ផុសតី’’តិ។
‘‘កិំ បន, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ ជានាតិ ‘ទេវទត្តោ បព្ពជិត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិស្សតិ, សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា កប្បំ និរយេ បច្ចិស្សតី’’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, តថាគតោ ជានាតិ ‘ទេវទត្តោ បព្ពជិត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិស្សតិ, សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា កប្បំ និរយេ បច្ចិស្សតី’’’តិ។ ‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ ជានាតិ ‘ទេវទត្តោ បព្ពជិត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិស្សតិ, សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា កប្បំ និរយេ បច្ចិស្សតី’តិ, តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ ការុណិកោ អនុកម្បកោ ហិតេសី សព្ពសត្តានំ អហិតំ អបនេត្វា ហិតមុបទហតីតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តំ អជានិត្វា បព្ពាជេសិ, តេន ហិ ពុទ្ធោ អសព្ពញ្ញូតិ, អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, វិជដេហិ ឯតំ មហាជដំ, ភិន្ទ បរាបវាទំ, អនាគតេ អទ្ធានេ តយា សទិសា ពុទ្ធិមន្តោ ភិក្ខូ ទុល្លភា ភវិស្សន្តិ, ឯត្ថ តវ ពលំ បកាសេហី’’តិ។
‘‘ការុណិកោ, មហារាជ, ភគវា សព្ពញ្ញូ ច, ការុញ្ញេន, មហារាជ, ភគវា សព្ពញ្ញុតញាណេន ទេវទត្តស្ស គតិំ ឱលោកេន្តោ អទ្ទស ទេវទត្តំ អាបាយិកំ កម្មំ អបរាបរិយកម្មំ (សី. ស្យា. បី.) អាយូហិត្វា អនេកានិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ និរយេន និរយំ វិនិបាតេន វិនិបាតំ គច្ឆន្តំ, តំ ភគវា សព្ពញ្ញុតញាណេន ជានិត្វា ឥមស្ស អបរិយន្តកតំ កម្មំ មម សាសនេ បព្ពជិតស្ស បរិយន្តកតំ ភវិស្សតិ, បុរិមំ ឧបាទាយ បរិយន្តកតំ ទុក្ខំ ភវិស្សតិ, អបព្ពជិតោបិ អយំ មោឃបុរិសោ កប្បដ្ឋិយមេវ កម្មំ អាយូហិស្សតីតិ ការុញ្ញេន ទេវទត្តំ បព្ពាជេសី’’តិ។
‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធោ វធិត្វា តេលេន មក្ខេតិ, បបាតេ បាតេត្វា ហត្ថំ ទេតិ, មារេត្វា ជីវិតំ បរិយេសតិ, យំ សោ បឋមំ ទុក្ខំ ទត្វា បច្ឆា សុខំ ឧបទហតី’’តិ? ‘‘វធេតិបិ, មហារាជ, តថាគតោ សត្តានំ ហិតវសេន, បាតេតិបិ សត្តានំ ហិតវសេន, មារេតិបិ សត្តានំ ហិតវសេន, វធិត្វាបិ, មហារាជ, តថាគតោ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ, បាតេត្វាបិ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ, មារេត្វាបិ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ។ យថា, មហារាជ, មាតាបិតរោ នាម វធិត្វាបិ បាតយិត្វាបិ បុត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ វធេតិបិ សត្តានំ ហិតវសេន, បាតេតិបិ សត្តានំ ហិតវសេន, មារេតិបិ សត្តានំ ហិតវសេន, វធិត្វាបិ, មហារាជ, តថាគតោ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ, បាតេត្វាបិ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ, មារេត្វាបិ សត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ, យេន យេន យោគេន សត្តានំ គុណវុឌ្ឍិ ហោតិ, តេន តេន យោគេន សព្ពសត្តានំ ហិតមេវ ឧបទហតិ។ សចេ, មហារាជ, ទេវទត្តោ ន បព្ពាជេយ្យ, គិហិភូតោ សមានោ និរយសំវត្តនិកំ ពហុំ បាបកម្មំ កត្វា អនេកានិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ និរយេន និរយំ វិនិបាតេន វិនិបាតំ គច្ឆន្តោ ពហុំ ទុក្ខំ វេទយិស្សតិ, តំ ភគវា ជានមានោ ការុញ្ញេន ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ, ‘មម សាសនេ បព្ពជិតស្ស ទុក្ខំ បរិយន្តកតំ ភវិស្សតី’តិ ការុញ្ញេន គរុកំ ទុក្ខំ លហុកំ អកាសិ។
‘‘យថា វា, មហារាជ, ធនយសសិរិញាតិពលេន ពលវា បុរិសោ អត្តនោ ញាតិំ វា មិត្តំ វា រញ្ញា គរុកំ ទណ្ឌំ ធារេន្តំ អត្តនោ ពហុវិស្សត្ថភាវេន សមត្ថតាយ គរុកំ ទណ្ឌំ លហុកំ អកាសិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា ពហូនិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ ទុក្ខំ វេទយមានំ ទេវទត្តំ បព្ពាជេត្វា សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិពលសមត្ថភាវេន គរុកំ ទុក្ខំ លហុកំ អកាសិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កុសលោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ គរុកំ រោគំ ពលវោសធពលេន លហុកំ ករោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ពហូនិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ ទុក្ខំ វេទយមានំ ទេវទត្តំ ភគវា រោគញ្ញុតាយ បព្ពាជេត្វា ការុញ្ញពលោ បត្ថទ្ធធម្មោសធពលេន គរុកំ ទុក្ខំ លហុកំ អកាសិ។ អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, ភគវា ពហុវេទនីយំ ទេវទត្តំ អប្បវេទនីយំ ករោន្តោ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ន កិញ្ចិ, ភន្តេ, អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យ អន្តមសោ គទ្ទូហនមត្តម្បី’’តិ។ ‘‘ឥមម្បិ ខោ, មហារាជ, ការណំ អត្ថតោ សម្បដិច្ឆ, យេន ការណេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ។
‘‘អបរម្បិ , មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ, យេន ការណេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ។ យថា, មហារាជ, ចោរំ អាគុចារិំ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេយ្យុំ, ‘អយំ ខោ, ទេវ, ចោរោ អាគុចារី, ឥមស្ស យំ ឥច្ឆសិ, តំ ទណ្ឌំ បណេហី’តិ។ តមេនំ រាជា ឯវំ វទេយ្យ ‘តេន ហិ , ភណេ, ឥមំ ចោរំ ពហិនគរំ នីហរិត្វា អាឃាតនេ សីសំ ឆិន្ទថា’’តិ, ‘ឯវំ ទេវា’តិ ខោ តេ រញ្ញោ បដិស្សុត្វា តំ ពហិនគរំ នីហរិត្វា អាឃាតនំ នយេយ្យុំ។ តមេនំ បស្សេយ្យ កោចិទេវ បុរិសោ រញ្ញោ សន្តិកា លទ្ធវរោ លទ្ធយសធនភោគោ អាទេយ្យវចនោ ពលវិច្ឆិតការី, សោ តស្ស ការុញ្ញំ កត្វា តេ បុរិសេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អលំ, ភោ, កិំ តុម្ហាកំ ឥមស្ស សីសច្ឆេទនេន, តេន ហិ ភោ ឥមស្ស ហត្ថំ វា បាទំ វា ឆិន្ទិត្វា ជីវិតំ រក្ខថ, អហមេតស្ស ការណា រញ្ញោ សន្តិកេ បដិវចនំ ករិស្សាមី’តិ។ តេ តស្ស ពលវតោ វចនេន តស្ស ចោរស្ស ហត្ថំ វា បាទំ វា ឆិន្ទិត្វា ជីវិតំ រក្ខេយ្យុំ។ អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, បុរិសោ ឯវំ ការី តស្ស ចោរស្ស កិច្ចការី អស្សា’’តិ? ‘‘ជីវិតទាយកោ សោ, ភន្តេ, បុរិសោ តស្ស ចោរស្ស, ជីវិតេ ទិន្នេ កិំ តស្ស អកតំ នាម អត្ថី’’តិ? ‘‘យា បន ហត្ថបាទច្ឆេទនេ វេទនា, សោ តាយ វេទនាយ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘អត្តនោ កតេន សោ, ភន្តេ, ចោរោ ទុក្ខវេទនំ វេទយតិ, ជីវិតទាយកោ បន បុរិសោ ន កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា ការុញ្ញេន ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ ‘មម សាសនេ បព្ពជិតស្ស ទុក្ខំ បរិយន្តកតំ ភវិស្សតី’តិ។ បរិយន្តកតញ្ច, មហារាជ, ទេវទត្តស្ស ទុក្ខំ, ទេវទត្តោ, មហារាជ, មរណកាលេ –
‘‘‘ឥមេហិ អដ្ឋីហិ តមគ្គបុគ្គលំ, ទេវាតិទេវំ នរទម្មសារថិំ;
សមន្តចក្ខុំ សតបុញ្ញលក្ខណំ, បាណេហិ ពុទ្ធំ សរណំ ឧបេមី’តិ។
‘‘បាណុបេតំ សរណមគមាសិ។ ទេវទត្តោ, មហារាជ, ឆ កោដ្ឋាសេ កតេ កប្បេ អតិក្កន្តេ បឋមកោដ្ឋាសេ សង្ឃំ ភិន្ទិ, បញ្ច កោដ្ឋាសេ និរយេ បច្ចិត្វា តតោ មុច្ចិត្វា អដ្ឋិស្សរោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតិ។ អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, ភគវា ឯវំ ការី ទេវទត្តស្ស កិច្ចការី អស្សា’’តិ? ‘‘សព្ពទទោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ ទេវទត្តស្ស, យំ តថាគតោ ទេវទត្តំ បច្ចេកពោធិំ បាបេស្សតិ, កិំ តថាគតេន ទេវទត្តស្ស អកតំ នាម អត្ថី’’តិ? ‘‘យំ បន, មហារាជ, ទេវទត្តោ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា និរយេ ទុក្ខវេទនំ វេទយតិ, អបិ នុ ខោ ភគវា តតោនិទានំ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, អត្តនា កតេន, ភន្តេ, ទេវទត្តោ កប្បំ និរយេ បច្ចតិ, ទុក្ខបរិយន្តការកោ សត្ថា ន កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជតី’’តិ។ ‘‘ឥមម្បិ ខោ, ត្វំ មហារាជ, ការណំ អត្ថតោ សម្បដិច្ឆ, យេន ការណេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ, យេន ការណេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ ។ យថា, មហារាជ, កុសលោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ វាតបិត្តសេម្ហសន្និបាតឧតុបរិណាមវិសមបរិហារឱបក្កមិកោបក្កន្តំ បូតិកុណបទុគ្គន្ធាភិសញ្ឆន្នំ អន្តោសល្លំ សុសិរគតំ បុព្ពរុហិរសម្បុណ្ណំ វណំ វូបសមេន្តោ វណមុខំ កក្ខឡតិខិណខារកដុកេន ភេសជ្ជេន អនុលិម្បតិ បរិបច្ចនាយ, បរិបច្ចិត្វា មុទុភាវមុបគតំ សត្ថេន វិកន្តយិត្វា ឌហតិ សលាកាយ, ទឌ្ឍេ ខារលវណំ ទេតិ, ភេសជ្ជេន អនុលិម្បតិ វណរុហនាយ ព្យាធិតស្ស សោត្ថិភាវមនុប្បត្តិយា, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, ភិសក្កោ សល្លកត្តោ អហិតចិត្តោ ភេសជ្ជេន អនុលិម្បតិ, សត្ថេន វិកន្តេតិ, ឌហតិ សលាកាយ, ខារលវណំ ទេតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ហិតចិត្តោ សោត្ថិកាមោ តានិ កិរិយានិ ករោតី’’តិ។ ‘‘យា បនស្ស ភេសជ្ជកិរិយាករណេន ឧប្បន្នា ទុក្ខវេទនា, តតោនិទានំ សោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ហិតចិត្តោ, ភន្តេ, សោត្ថិកាមោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ តានិ កិរិយានិ ករោតិ, កិំ សោ តតោនិទានំ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យ, សគ្គគាមី សោ, ភន្តេ, ភិសក្កោ សល្លកត្តោ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ការុញ្ញេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ ទុក្ខបរិមុត្តិយា។
‘‘អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ, យេន ការណេន ភគវា ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ កណ្ដកេន វិទ្ធោ អស្ស, អថញ្ញតរោ បុរិសោ តស្ស ហិតកាមោ សោត្ថិកាមោ តិណ្ហេន កណ្ដកេនវា សត្ថមុខេន វា សមន្តតោ ឆិន្ទិត្វា បគ្ឃរន្តេន លោហិតេន តំ កណ្ដកំ នីហរេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, បុរិសោ អហិតកាមោ តំ កណ្ដកំ នីហរតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ហិតកាមោ សោ, ភន្តេ, បុរិសោ សោត្ថិកាមោ តំ កណ្ដកំ នីហរតិ។ សចេ សោ, ភន្តេ, តំ កណ្ដកំ ន នីហរេយ្យ, មរណំ វា សោ តេន បាបុណេយ្យ មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’ន្តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ការុញ្ញេន ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ ទុក្ខបរិមុត្តិយា។ សចេ មហារាជ, ភគវា ទេវទត្តំ ន បព្ពាជេយ្យ, កប្បកោដិសតសហស្សម្បិ ទេវទត្តោ ភវបរម្បរាយ និរយេ បច្ចេយ្យា’’តិ។
‘‘អនុសោតគាមិំ, ភន្តេ នាគសេន, ទេវទត្តំ តថាគតោ បដិសោតំ បាបេសិ, វិបន្ថបដិបន្នំ ទេវទត្តំ បន្ថេ បដិបាទេសិ, បបាតេ បតិតស្ស ទេវទត្តស្ស បតិដ្ឋំ អទាសិ, វិសមគតំ ទេវទត្តំ តថាគតោ សមំ អារោបេសិ, ឥមេ ច, ភន្តេ នាគសេន, ហេតូ ឥមានិ ច ការណានិ ន សក្កា អញ្ញេន សន្ទស្សេតុំ អញ្ញត្រ តវាទិសេន ពុទ្ធិមតា’’តិ។
ទេវទត្តបព្ពជ្ជបញ្ហោ តតិយោ។
៤. បថវិចលនបញ្ហោ
៤. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា – ‘អដ្ឋិមេ, ភិក្ខវេ អដ្ឋិមេ អានន្ទ (អ. និ. ៨.៧០), ហេតូ អដ្ឋ បច្ចយា មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយា’តិ។ អសេសវចនំ ឥទំ, និស្សេសវចនំ ឥទំ, និប្បរិយាយវចនំ ឥទំ, នត្ថញ្ញោ នវមោ ហេតុ មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, អញ្ញោ នវមោ ហេតុ ភវេយ្យ មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយ, តម្បិ ហេតុំ ភគវា កថេយ្យ។ យស្មា ច ខោ, ភន្តេ នាគសេន, នត្ថញ្ញោ នវមោ ហេតុ មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយ, តស្មា អនាចិក្ខិតោ ភគវតា, អយញ្ច នវមោ ហេតុ ទិស្សតិ មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយ, យំ វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតាតិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, អដ្ឋេវ ហេតូ អដ្ឋ បច្ចយា មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយ, តេន ហិ វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតាតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា, តេន ហិ អដ្ឋេវ ហេតូ អដ្ឋ បច្ចយា មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយាតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ សុខុមោ ទុន្និវេឋិយោ អន្ធករណោ ចេវ គម្ភីរោ ច, សោ តវានុប្បត្តោ, នេសោ អញ្ញេន ឥត្តរបញ្ញេន សក្កា វិសជ្ជេតុំ អញ្ញត្រ តវាទិសេន ពុទ្ធិមតា’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា – ‘អដ្ឋិមេ, ភិក្ខវេ, ហេតូ អដ្ឋ បច្ចយា មហតោ ភូមិចាលស្ស បាតុភាវាយា’តិ។ យំ វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា, តញ្ច បន អកាលិកំ កទាចុប្បត្តិកំ អដ្ឋហិ ហេតូហិ វិប្បមុត្តំ, តស្មា អគណិតំ អដ្ឋហិ ហេតូហិ។
‘‘យថា, មហារាជ, លោកេ តយោ យេវ មេឃា គណីយន្តិ វស្សិកោ ហេមន្តិកោ បាវុសកោតិ។ យទិ តេ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ មេឃោ បវស្សតិ, ន សោ មេឃោ គណីយតិ សម្មតេហិ មេឃេហិ, អកាលមេឃោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ យំ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា, អកាលិកំ ឯតំ កទាចុប្បត្តិកំ អដ្ឋហិ ហេតូហិ វិប្បមុត្តំ, ន តំ គណីយតិ អដ្ឋហិ ហេតូហិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ហិមវន្តា បព្ពតា បញ្ច នទិសតានិ សន្ទន្តិ, តេសំ, មហារាជ, បញ្ចន្នំ នទិសតានំ ទសេវ នទិយោ នទិគណនាយ គណីយន្តិ។ សេយ្យថីទំ, គង្គា យមុនា អចិរវតី សរភូ មហី សិន្ធុ សរស្សតី វេត្រវតី វីតំសា ចន្ទភាគាតិ, អវសេសា នទិយោ នទិគណនាយ អគណិតា។ កិំ ការណា? ន តា នទិយោ ធុវសលិលា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ យំ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា, អកាលិកំ ឯតំ កទាចុប្បត្តិកំ អដ្ឋហិ ហេតូហិ វិប្បមុត្តំ, ន តំ គណីយតិ អដ្ឋហិ ហេតូហិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, រញ្ញោ សតម្បិ ទ្វិសតម្បិ តិសតម្បិ អមច្ចា ហោន្តិ, តេសំ ឆ យេវ ជនា អមច្ចគណនាយ គណីយន្តិ។ សេយ្យថីទំ, សេនាបតិ បុរោហិតោ អក្ខទស្សោ ភណ្ឌាគារិកោ ឆត្តគ្គាហកោ ខគ្គគ្គាហកោ។ ឯតេ យេវ អមច្ចគណនាយ គណីយន្តិ។ កិំ ការណា? យុត្តត្តា រាជគុណេហិ, អវសេសា អគណិតា, សព្ពេ អមច្ចាត្វេវ សង្ខំ គច្ឆន្តិ ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, វេស្សន្តរេន រញ្ញា មហាទានេ ទីយមានេ យំ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា, អកាលិកំ ឯតំ កទាចុប្បត្តិកំ អដ្ឋហិ ហេតូហិ វិប្បមុត្តំ, ន តំ គណីយតិ អដ្ឋហិ ហេតូហិ។
‘‘សុយ្យតិ នុ ខោ, មហារាជ, ឯតរហិ ជិនសាសនេ កតាធិការានំ ទិដ្ឋធម្មសុខវេទនីយកម្មំ, កិត្តិ ច យេសំ អព្ភុគ្គតា ទេវមនុស្សេសូ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ ឯតរហិ ជិនសាសនេ កតាធិការានំ ទិដ្ឋធម្មសុខវេទនីយកម្មំ, កិត្តិ ច យេសំ អព្ភុគ្គតា ទេវមនុស្សេសុ សត្ត ជនាតិ’’។ ‘‘កេ ច តេ, មហារាជា’’តិ? ‘‘សុមនោ ច, ភន្តេ, មាលាការោ, ឯកសាដកោ ច ព្រាហ្មណោ, បុណ្ណោ ច ភតកោ, មល្លិកា ច ទេវី, គោបាលមាតា ច ទេវី, សុប្បិយា ច ឧបាសិកា, បុណ្ណា ច ទាសីតិ ឥមេ សត្ត ទិដ្ឋធម្មសុខវេទនីយា សត្តា, កិត្តិ ច ឥមេសំ អព្ភុគ្គតា ទេវមនុស្សេសូ’’តិ។
‘‘អបរេបិ សុយ្យន្តិ នុ ខោ អតីតេ មានុសកេនេវ សរីរទេហេន តិទសភវនំ គតា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យន្តី’’តិ។ ‘‘កេ ច តេ, មហារាជា’’តិ? ‘‘គុត្តិលោ ច គន្ធព្ពោ, សាធីនោ ច រាជា, និមិ ច រាជា, មន្ធាតា ច រាជាតិ ឥមេ ចតុរោ ជនា សុយ្យន្តិ, តេនេវ មានុសកេន សរីរទេហេន តិទសភវនំ គតា’’តិ។ ‘‘សុចិរម្បិ កតំ សុយ្យតិ សុកតទុក្កដន្តិ? សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, អតីតេ វា អទ្ធានេ វត្តមានេ វា អទ្ធានេ ឥត្ថន្នាមស្ស ទានេ ទីយមានេ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខត្តុំ វា មហាបថវី កម្បិតា’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘អត្ថិ មេ, មហារាជ, អាគមោ អធិគមោ បរិយត្តិ សវនំ សិក្ខាពលំ សុស្សូសា បរិបុច្ឆា អាចរិយុបាសនំ, មយាបិ ន សុតបុព្ពំ ‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទានេ ទីយមានេ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខត្តុំ វា មហាបថវី កម្បិតា’តិ ឋបេត្វា វេស្សន្តរស្ស រាជវសភស្ស ទានវរំ ។ ភគវតោ ច, មហារាជ, កស្សបស្ស, ភគវតោ ច សក្យមុនិនោតិ ទ្វិន្នំ ពុទ្ធានំ អន្តរេ គណនបថំ វីតិវត្តា វស្សកោដិយោ អតិក្កន្តា, តត្ថបិ មេ សវនំ នត្ថិ ‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទានេ ទីយមានេ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខត្តុំ វា មហាបថវី កម្បិតា’តិ។ ន, មហារាជ, តាវតកេន វីរិយេន តាវតកេន បរក្កមេន មហាបថវី កម្បតិ, គុណភារភរិតា, មហារាជ, សព្ពសោចេយ្យកិរិយគុណភារភរិតា ធារេតុំ ន វិសហន្តី មហាបថវី ចលតិ កម្បតិ បវេធតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, សកដស្ស អតិភារភរិតស្ស នាភិយោ ច នេមិយោ ច ផលន្តិ អក្ខោ ភិជ្ជតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សព្ពសោចេយ្យកិរិយគុណភារភរិតា មហាបថវី ធារេតុំ ន វិសហន្តី ចលតិ កម្បតិ បវេធតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, គគនំ អនិលជលវេគសញ្ឆាទិតំ ឧស្សន្នជលភារភរិតំ អតិវាតេន ផុដិតត្តា នទតិ រវតិ គឡគឡាយតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, មហាបថវី រញ្ញោ វេស្សន្តរស្ស ទានពលវិបុលឧស្សន្នភារភរិតា ធារេតុំ ន វិសហន្តី ចលតិ កម្បតិ បវេធតិ។ ន ហិ, មហារាជ, រញ្ញោ វេស្សន្តរស្ស ចិត្តំ រាគវសេន បវត្តតិ, ន ទោសវសេន បវត្តតិ, ន មោហវសេន បវត្តតិ, ន មានវសេន បវត្តតិ, ន ទិដ្ឋិវសេន បវត្តតិ, ន កិលេសវសេន បវត្តតិ, ន វិតក្កវសេន បវត្តតិ, ន អរតិវសេន បវត្តតិ, អថ ខោ ទានវសេន ពហុលំ បវត្តតិ ‘កិន្តិ អនាគតា យាចកា មម សន្តិកេ អាគច្ឆេយ្យុំ, អាគតា ច យាចកា យថាកាមំ លភិត្វា អត្តមនា ភវេយ្យុ’ន្តិ សតតំ សមិតំ ទានំ បតិ មានសំ ឋបិតំ ហោតិ។ រញ្ញោ, មហារាជ, វេស្សន្តរស្ស សតតំ សមិតំ ទសសុ ឋានេសុ មានសំ ឋបិតំ ហោតិ ទមេ សមេ ខន្តិយំ សំវរេ យមេ និយមេ អក្កោធេ អវិហិំសាយំ សច្ចេ សោចេយ្យេ។ រញ្ញោ, មហារាជ, វេស្សន្តរស្ស កាមេសនា បហីនា, ភវេសនា បដិប្បស្សទ្ធា, ព្រហ្មចរិយេសនាយ យេវ ឧស្សុក្កំ អាបន្នោ, រញ្ញោ, មហារាជ, វេស្សន្តរស្ស អត្តរក្ខា បររក្ខាយ (សី. បី.) បហីនា, សព្ពសត្តរក្ខាយ ឧស្សុក្កំ អាបន្នោ ‘កិន្តិ ឥមេ សត្តា សមគ្គា អស្សុ អរោគា សធនា ទីឃាយុកា’តិ ពហុលំ យេវ មានសំ បវត្តតិ។ ទទមានោ ច, មហារាជ, វេស្សន្តរោ រាជា តំ ទានំ ន ភវសម្បត្តិហេតុ ទេតិ, ន ធនហេតុ ទេតិ, ន បដិទានហេតុ ទេតិ, ន ឧបលាបនហេតុ ទេតិ, ន អាយុហេតុ ទេតិ, ន វណ្ណហេតុ ទេតិ, ន សុខហេតុ ទេតិ, ន ពលហេតុ ទេតិ, ន យសហេតុ ទេតិ, ន បុត្តហេតុ ទេតិ, ន ធីតុហេតុ ទេតិ, អថ ខោ សព្ពញ្ញុតញាណហេតុ សព្ពញ្ញុតញាណរតនស្ស ការណា ឯវរូបេ អតុលវិបុលានុត្តរេ ទានវរេ អទាសិ, សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ច ឥមំ គាថំ អភាសិ –
‘‘‘ជាលិំ កណ្ហាជិនំ ធីតំ, មទ្ទិទេវិំ បតិព្ពតំ;
ចជមានោ ន ចិន្តេសិំ, ពោធិយា យេវ ការណា’តិ។
‘‘វេស្សន្តរោ, មហារាជ, រាជា អក្កោធេន កោធំ ជិនាតិ, អសាធុំ សាធុនា ជិនាតិ, កទរិយំ ទានេន ជិនាតិ, អលិកវាទិនំ សច្ចេន ជិនាតិ, សព្ពំ អកុសលំ កុសលេន ជិនាតិ។ តស្ស ឯវំ ទទមានស្ស ធម្មានុគតស្ស ធម្មសីសកស្ស ធម្មាសីសកស្ស (ក.) ទាននិស្សន្ទពលវ ទាននិស្សន្ទពល (សី. បី.) វីរិយវិបុលវិប្ផារេន ហេដ្ឋា មហាវាតា សញ្ចលន្តិ សណិកំ សណិកំ សកិំ សកិំ អាកុលាកុលា វាយន្តិ ឱនមន្តិ ឧន្នមន្តិ វិនមន្តិ, ឆិន្នបត្តបាទបា សីន្នប្បត្តបាទបា (សី.) បបតន្តិ, គុម្ពំ គុម្ពំ វលាហកា គគនេ សន្ធាវន្តិ, រជោសញ្ចិតា វាតា ទារុណា ហោន្តិ, គគនំ ឧប្បីឡិតា វាតា វាយន្តិ, សហសា ធមធមាយន្តិ, មហាភីមោ សទ្ទោ និច្ឆរតិ, តេសុ វាតេសុ កុបិតេសុ ឧទកំ សណិកំ សណិកំ ចលតិ, ឧទកេ ចលិតេ ខុព្ភន្តិ មច្ឆកច្ឆបា, យមកយមកា ឩមិយោ ជាយន្តិ, ជលចរា សត្តា តសន្តិ, ជលវីចិ យុគនទ្ធោ វត្តតិ, វីចិនាទោ បវត្តតិ, ឃោរា ពុព្ពុឡា បុព្ពុឡា (ក.) ឧដ្ឋហន្តិ, ផេណមាលា ភវន្តិ, ឧត្តរតិ មហាសមុទ្ទោ, ទិសាវិទិសំ ធាវតិ ឧទកំ, ឧទ្ធំសោតបដិសោតមុខា សន្ទន្តិ សលិលធារា, តសន្តិ អសុរា គរុឡា នាគា យក្ខា, ឧព្ពិជ្ជន្តិ ‘កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ, សាគរោ វិបរិវត្តតី’តិ, គមនបថមេសន្តិ ភីតចិត្តា, ខុភិតេ លុឡិតេ ជលធារេ បកម្បតិ មហាបថវី សនគា សសាគរា , បរិវត្តតិ សិនេរុគិរិ កូដសេលសិខរោ វិនមមានោ ហោតិ, វិមនា ហោន្តិ អហិនកុលពិឡារកោដ្ឋុកសូករមិគបក្ខិនោ, រុទន្តិ យក្ខា អប្បេសក្ខា, ហសន្តិ យក្ខា មហេសក្ខា កម្បមានាយ មហាបថវិយា។
‘‘យថា, មហារាជ, មហតិ មហាបរិយោគេ ឧទ្ធនគតេ ឧទកសម្បុណ្ណេ អាកិណ្ណតណ្ឌុលេ ហេដ្ឋតោ អគ្គិ ជលមានោ បឋមំ តាវ បរិយោគំ សន្តាបេតិ, បរិយោគោ សន្តត្តោ ឧទកំ សន្តាបេតិ, ឧទកំ សន្តត្តំ តណ្ឌុលំ សន្តាបេតិ, តណ្ឌុលំ សន្តត្តំ ឧម្មុជ្ជតិ និមុជ្ជតិ, ពុព្ពុឡកជាតំ ហោតិ, ផេណមាលា ឧត្តរតិ; ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, វេស្សន្តរោ រាជា យំ លោកេ ទុច្ចជំ, តំ ចជិ, តស្ស តំ ទុច្ចជំ ចជន្តស្ស ទានស្ស សភាវនិស្សន្ទេន ហេដ្ឋា មហាវាតា ធារេតុំ ន វិសហន្តា បរិកុប្បិំសុ បរិកម្បិំសុ (ក.), មហាវាតេសុ បរិកុបិតេសុ បរិខុព្ភិតេសុ (ស្យា.) ឧទកំ កម្បិ, ឧទកេ កម្បិតេ មហាបថវី កម្បិ, ឥតិ តទា មហាវាតា ច ឧទកញ្ច មហាបថវី ចាតិ ឥមេ តយោ ឯកមនា វិយ អហេសុំ មហាទាននិស្សន្ទេន វិបុលពលវីរិយេន នត្ថេទិសោ, មហារាជ, អញ្ញស្ស ទានានុភាវោ, យថា វេស្សន្តរស្ស រញ្ញោ មហាទានានុភាវោ។ យថា, មហារាជ, មហិយា ពហុវិធា មណយោ វិជ្ជន្តិ។ សេយ្យថីទំ, ឥន្ទនីលោ មហានីលោ ជោតិរសោ វេឡុរិយោ ឧម្មាបុប្ផោ សិរីសបុប្ផោ មនោហរោ សូរិយកន្តោ ចន្ទកន្តោ វជិរោ ខជ្ជោបនកោ ផុស្សរាគោ លោហិតង្គោ មសារគល្លោតិ, ឯតេ សព្ពេ អតិក្កម្ម ចក្កវត្តិមណិ អគ្គមក្ខាយតិ, ចក្កវត្តិមណិ, មហារាជ, សមន្តា យោជនំ ឱភាសេតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យំ កិញ្ចិ មហិយា ទានំ វិជ្ជតិ អបិ អសទិសទានំ បរមំ, តំ សព្ពំ អតិក្កម្ម វេស្សន្តរស្ស រញ្ញោ មហាទានំ អគ្គមក្ខាយតិ, វេស្សន្តរស្ស, មហារាជ, រញ្ញោ មហាទានេ ទីយមានេ សត្តក្ខត្តុំ មហាបថវី កម្បិតា’’តិ។
‘‘អច្ឆរិយំ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធានំ, អព្ភុតំ, ភន្តេ នាគសេន, ពុទ្ធានំ, យំ តថាគតោ ពោធិសត្តោ សមានោ អសមោ លោកេន ឯវំខន្តិ ឯវំចិត្តោ ឯវំអធិមុត្តិ ឯវំអធិប្បាយោ, ពោធិសត្តានំ, ភន្តេ នាគសេន, បរក្កមោ ទក្ខាបិតោ, បារមី ច ជិនានំ ភិយ្យោ ឱភាសិតា, ចរិយំ ចរតោបិ តាវ តថាគតស្ស សទេវកេ លោកេ សេដ្ឋភាវោ អនុទស្សិតោ។ សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ថោមិតំ ជិនសាសនំ, ជោតិតា ជិនបារមី, ឆិន្នោ តិត្ថិយានំ វាទគណ្ឋិ, ភិន្នោ បរាបវាទកុម្ភោ គុម្ពោ តយា វិទ្ធំសិតោ (ស្យា.), បញ្ហោ គម្ភីរោ ឧត្តានីកតោ, គហនំ អគហនំ កតំ, សម្មា លទ្ធំ ជិនបុត្តានំ និព្ពាហនំ និព្ពាយនំ (ក.), ឯវមេតំ គណិវរបវរ តថា សម្បដិច្ឆាមា’’តិ។
បថវិចលនបញ្ហោ ចតុត្ថោ។
៥. សិវិរាជចក្ខុទានបញ្ហោ
៥. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ឯវំ ភណថ ‘សិវិរាជេន យាចកស្ស ចក្ខូនិ ទិន្នានិ, អន្ធស្ស សតោ បុន ទិព្ពចក្ខូនិ ឧប្បន្នានី’តិ, ឯតម្បិ វចនំ សកសដំ សនិគ្គហំ សទោសំ ‘ហេតុសមុគ្ឃាតេ អហេតុស្មិំ អវត្ថុស្មិំ នត្ថិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទោ’តិ សុត្តេ វុត្តំ, យទិ, ភន្តេ នាគសេន, សិវិរាជេន យាចកស្ស ចក្ខូនិ ទិន្នានិ, តេន ហិ ‘បុន ទិព្ពចក្ខូនិ ឧប្បន្នានី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា; យទិ ទិព្ពចក្ខូនិ ឧប្បន្នានិ, តេន ហិ ‘សិវិរាជេន យាចកស្ស ចក្ខូនិ ទិន្នានី’តិ យំ វចនំ, តម្បិ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ គណ្ឋិតោបិ គណ្ឋិតរោ វេឋតោបិ វេឋតរោ គហនតោបិ គហនតរោ, សោ តវានុប្បត្តោ, តត្ថ ឆន្ទមភិជនេហិ និព្ពាហនាយ បរវាទានំ និគ្គហាយា’’តិ។
‘‘ទិន្នានិ , មហារាជ, សិវិរាជេន យាចកស្ស ចក្ខូនិ, តត្ថ មា វិមតិំ ឧប្បាទេហិ, បុន ទិព្ពានិ ច ចក្ខូនិ ឧប្បន្នានិ, តត្ថាបិ មា វិមតិំ ជនេហី’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, ហេតុសមុគ្ឃាតេ អហេតុស្មិំ អវត្ថុស្មិំ ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បជ្ជតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឯត្ថ ការណំ, យេន ការណេន ហេតុសមុគ្ឃាតេ អហេតុស្មិំ អវត្ថុស្មិំ ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បជ្ជតិ, ឥង្ឃ តាវ ការណេន មំ សញ្ញាបេហី’’តិ?
‘‘កិំ បន, មហារាជ, អត្ថិ លោកេ សច្ចំ នាម, យេន សច្ចវាទិនោ សច្ចកិរិយំ ករោន្តី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អត្ថិ លោកេ សច្ចំ នាម, សច្ចេន, ភន្តេ នាគសេន, សច្ចវាទិនោ សច្ចកិរិយំ កត្វា ទេវំ វស្សាបេន្តិ, អគ្គិំ និព្ពាបេន្តិ, វិសំ បដិហនន្តិ, អញ្ញម្បិ វិវិធំ កត្តព្ពំ ករោន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, យុជ្ជតិ សមេតិ សិវិរាជស្ស សច្ចពលេន ទិព្ពចក្ខូនិ ឧប្បន្នានីតិ, សច្ចពលេន, មហារាជ, អវត្ថុស្មិំ ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បជ្ជតិ, សច្ចំ យេវ តត្ថ វត្ថុ ភវតិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទាយ។
‘‘យថា, មហារាជ, យេ កេចិ សត្តា សច្ចមនុគាយន្តិ ‘មហាមេឃោ បវស្សតូ’តិ, តេសំ សហ សច្ចមនុគីតេន មហាមេឃោ បវស្សតិ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, អត្ថិ អាកាសេ វស្សហេតុ សន្និចិតោ ‘យេន ហេតុនា មហាមេឃោ បវស្សតី’’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, សច្ចំ យេវ តត្ថ ហេតុ ភវតិ មហតោ មេឃស្ស បវស្សនាយា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ តស្ស បកតិហេតុ, សច្ចំ យេវេត្ថ វត្ថុ ភវតិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទាយាតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, យេ កេចិ សត្តា សច្ចមនុគាយន្តិ ‘ជលិតបជ្ជលិតមហាអគ្គិក្ខន្ធោ បដិនិវត្តតូ’តិ, តេសំ សហ សច្ចមនុគីតេន ជលិតបជ្ជលិតមហាអគ្គិក្ខន្ធោ ខណេន បដិនិវត្តតិ។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, អត្ថិ តស្មិំ ជលិតបជ្ជលិតេ មហាអគ្គិក្ខន្ធេ ហេតុ សន្និចិតោ ‘យេន ហេតុនា ជលិតបជ្ជលិតមហាអគ្គិក្ខន្ធោ ខណេន បដិនិវត្តតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, សច្ចំ យេវ តត្ថ វត្ថុ ហោតិ តស្ស ជលិតបជ្ជលិតស្ស មហាអគ្គិក្ខន្ធស្ស ខណេន បដិនិវត្តនាយា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ តស្ស បកតិហេតុ, សច្ចំ យេវេត្ថ វត្ថុ ភវតិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទាយាតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, យេ កេចិ សត្តា សច្ចមនុគាយន្តិ ‘វិសំ ហលាហលំ អគទំ ភវតូ’តិ។ តេសំ សហ សច្ចមនុគីតេន វិសំ ហលាហលំ ខណេន អគទំ ភវតិ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, អត្ថិ តស្មិំ ហលាហលវិសេ ហេតុ សន្និចិតោ ‘យេន ហេតុនា វិសំ ហលាហលំ ខណេន អគទំ ភវតី’’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, សច្ចំ យេវ តត្ថ ហេតុ ភវតិ វិសស្ស ហលាហលស្ស ខណេន បដិឃាតាយា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, វិនា បកតិហេតុំ សច្ចំ យេវេត្ថ វត្ថុ ភវតិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទាយាតិ។
‘‘ចតុន្នម្បិ, មហារាជ, អរិយសច្ចានំ បដិវេធាយ នត្ថញ្ញំ វត្ថុ, សច្ចំ វត្ថុំ កត្វា ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តីតិ។ អត្ថិ, មហារាជ, ចីនវិសយេ ចីនរាជា, សោ មហាសមុទ្ទេ កីឡិតុកាមោ ពលិំ កាតុកាមោ (សី. បី.) ចតុមាសេ ចតុមាសេ សច្ចកិរិយំ កត្វា សហ រថេន អន្តោមហាសមុទ្ទេ យោជនំ បវិសតិ, តស្ស រថសីសស្ស បុរតោ បុរតោ មហាវារិក្ខន្ធោ បដិក្កមតិ, និក្ខន្តស្ស បុន ឱត្ថរតិ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, សោ មហាសមុទ្ទោ សទេវមនុស្សេនបិ លោកេន បកតិកាយពលេន សក្កា បដិក្កមាបេតុ’’ន្តិ? ‘‘អតិបរិត្តកេបិ, ភន្តេ, តឡាកេ ឧទកំ ន សក្កា សទេវមនុស្សេនបិ លោកេន បកតិកាយពលេន បដិក្កមាបេតុំ, កិំ បន មហាសមុទ្ទេ ឧទក’’ន្តិ? ‘‘ឥមិនាបិ, មហារាជ, ការណេន សច្ចពលំ ញាតព្ពំ ‘នត្ថិ តំ ឋានំ, យំ សច្ចេន ន បត្តព្ព’ន្តិ។
‘‘នគរេ, មហារាជ, បាដលិបុត្តេ អសោកោ ធម្មរាជា សនេគមជានបទអមច្ចភដពលមហាមត្តេហិ បរិវុតោ គង្គំ នទិំ គង្គានទិំ (សី.) នវសលិលសម្បុណ្ណំ សមតិត្ថិកំ សម្ភរិតំ បញ្ចយោជនសតាយាមំ យោជនបុថុលំ សន្ទមានំ ទិស្វា អមច្ចេ ឯវមាហ ‘អត្ថិ កោចិ, ភណេ, សមត្ថោ, យោ ឥមំ មហាគង្គំ បដិសោតំ សន្ទាបេតុ’ន្តិ។ អមច្ចា អាហំសុ ‘ទុក្ករំ ទេវា’តិ។
‘‘តស្មិំ យេវ គង្គាកូលេ ឋិតា ពន្ធុមតី នាម គណិកា អស្សោសិ រញ្ញា កិរ ឯវំ វុត្តំ ‘សក្កា នុ ខោ ឥមំ មហាគង្គំ បដិសោតំ សន្ទាបេតុ’ន្តិ, សា ឯវមាហ ‘អហញ្ហិ នគរេ បាដលិបុត្តេ គណិកា រូបូបជីវិនី អន្តិមជីវិកា, មម តាវ រាជា សច្ចកិរិយំ បស្សតូ’តិ។ អថ សា សច្ចកិរិយំ អកាសិ, សហ តស្សា សច្ចកិរិយាយ ខណេន សា មហាគង្គា គឡគឡាយន្តី បដិសោតំ សន្ទិត្ថ មហតោ ជនកាយស្ស បស្សតោ។
‘‘អថ រាជា គង្គាយ អាវដ្ដឩមិវេគជនិតំ ហលាហលសទ្ទំ សុត្វា វិម្ហិតោ អច្ឆរិយព្ភុតជាតោ អមច្ចេ ឯវមាហ ‘កិស្សាយំ, ភណេ, មហាគង្គា បដិសោតំ សន្ទតី’តិ? ‘ពន្ធុមតី, មហារាជ, គណិកា តវ វចនំ សុត្វា សច្ចកិរិយំ អកាសិ, តស្សា សច្ចកិរិយាយ មហាគង្គា ឧទ្ធំមុខា សន្ទតី’តិ។
‘‘អថ សំវិគ្គហទយោ រាជា តុរិតតុរិតោ សយំ គន្ត្វា តំ គណិកំ បុច្ឆិ ‘សច្ចំ កិរ, ជេ , តយា សច្ចកិរិយាយ អយំ គង្គា បដិសោតំ សន្ទាបិតា’តិ? ‘អាម ទេវា’តិ។ រាជា អាហ ‘កិំ តេ តត្ថ ពលំ អត្ថិ, កោ វា តេ វចនំ អាទិយតិ អនុម្មត្តោ, កេន ត្វំ ពលេន ឥមំ មហាគង្គំ បដិសោតំ សន្ទាបេសី’តិ? សា អាហ ‘សច្ចពលេនាហំ, មហារាជ, ឥមំ មហាគង្គំ បដិសោតំ សន្ទាបេសិ’ន្តិ។ រាជា អាហ ‘កិំ តេ សច្ចពលំ អត្ថិ ចោរិយា ធុត្តិយា អសតិយា ឆិន្និកាយ បាបិយា ភិន្នសីលាយ បាបិកាយ ភិន្នសីមាយ (សី.) ហិរិអតិក្កន្តិកាយ អន្ធជនបលោភិកាយា’តិ។ ‘សច្ចំ, មហារាជ, តាទិសិកា អហំ, តាទិសិកាយបិ មេ, មហារាជ, សច្ចកិរិយា អត្ថិ, យាយាហំ ឥច្ឆមានា សទេវកម្បិ លោកំ បរិវត្តេយ្យ’ន្តិ។ រាជា អាហ ‘កតមា បន សា ហោតិ សច្ចកិរិយា, ឥង្ឃ មំ សាវេហី’តិ។ ‘យោ មេ, មហារាជ, ធនំ ទេតិ ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វា អញ្ញោ វា កោចិ, តេសំ សមកំ យេវ ឧបដ្ឋហាមិ, ‘‘ខត្តិយោ’’តិ វិសេសោ នត្ថិ, ‘‘សុទ្ទោ’’តិ អតិមញ្ញនា អតិមញ្ញមានោ (ក.) នត្ថិ, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តា ធនស្សាមិកំ បរិចរាមិ, ឯសា មេ ទេវ សច្ចកិរិយា, យាយាហំ ឥមំ មហាគង្គំ បដិសោតំ សន្ទាបេសិ’ន្តិ។
‘‘ឥតិបិ, មហារាជ, សច្ចេ ឋិតា ន កិញ្ចិ អត្ថំ ន វិន្ទន្តិ។ ទិន្នានិ ច, មហារាជ, សិវិរាជេន យាចកស្ស ចក្ខូនិ , ទិព្ពចក្ខូនិ ច ឧប្បន្នានិ, តញ្ច សច្ចកិរិយាយ។ យំ បន សុត្តេ វុត្តំ ‘មំសចក្ខុស្មិំ នដ្ឋេ អហេតុស្មិំ អវត្ថុស្មិំ នត្ថិ ទិព្ពចក្ខុស្ស ឧប្បាទោ’តិ។ តំ ភាវនាមយំ ចក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឯវមេតំ, មហារាជ, ធារេហី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុនិព្ពេឋិតោ បញ្ហោ, សុនិទ្ទិដ្ឋោ និគ្គហោ, សុមទ្ទិតា បរវាទា, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
សិវិរាជចក្ខុទានបញ្ហោ បញ្ចមោ។
៦. គព្ភាវក្កន្តិបញ្ហោ
៦. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ គព្ភស្សាវក្កន្តិ (ម. និ. ១.៤០៨) ហោតិ, ឥធ មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, តិណ្ណំ សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’តិ, អសេសវចនមេតំ, និស្សេសវចនមេតំ, និប្បរិយាយវចនមេតំ, អរហស្សវចនមេតំ, សទេវមនុស្សានំ មជ្ឈេ និសីទិត្វា ភណិតំ, អយញ្ច ទ្វិន្នំ សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ទិស្សតិ, ទុកូលេន តាបសេន បារិកាយ តាបសិយា ឧតុនិកាលេ ទក្ខិណេន ហត្ថង្គុដ្ឋេន នាភិ បរាមដ្ឋា, តស្ស តេន នាភិបរាមសនេន សាមកុមារោ និព្ពត្តោ។ មាតង្គេនាបិ ឥសិនា ព្រាហ្មណកញ្ញាយ ឧតុនិកាលេ ទក្ខិណេន ហត្ថង្គុដ្ឋេន នាភិ បរាមដ្ឋា, តស្ស តេន នាភិបរាមសនេន មណ្ឌព្យោ នាម មាណវកោ និព្ពត្តោតិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’តិ។ តេន ហិ សាមោ ច កុមារោ មណ្ឌព្យោ ច មាណវកោ ឧភោបិ តេ នាភិបរាមសនេន និព្ពត្តាតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ, ភន្តេ, តថាគតេន ភណិតំ ‘សាមោ ច កុមារោ មណ្ឌព្យោ ច មាណវកោ នាភិបរាមសនេន និព្ពត្តា’’តិ, តេន ហិ ‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’តិ យំ វចនំ, តម្បិ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ សុគម្ភីរោ សុនិបុណោ វិសយោ ពុទ្ធិមន្តានំ, សោ តវានុប្បត្តោ, ឆិន្ទ វិមតិបថំ, ធារេហិ ញាណវរប្បជ្ជោត’’ន្តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតិ, ឥធ មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, ឯវំ តិណ្ណំ សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’តិ។ ភណិតញ្ច ‘សាមោ ច កុមារោ មណ្ឌព្យោ ច មាណវកោ នាភិបរាមសនេន និព្ពត្តា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, យេន ការណេន បញ្ហោ សុវិនិច្ឆិតោ ហោតិ, តេន ការណេន មំ សញ្ញាបេហី’’តិ។
‘‘សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, សំកិច្ចោ ច កុមារោ ឥសិសិង្គោ ច តាបសោ ថេរោ ច កុមារកស្សបោ ‘ឥមិនា នាម តេ និព្ពត្តា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ, អព្ភុគ្គតា តេសំ ជាតិ, ទ្វេ មិគធេនុយោ តាវ ឧតុនិកាលេ ទ្វិន្នំ តាបសានំ បស្សាវដ្ឋានំ អាគន្ត្វា សសម្ភវំ បស្សាវំ បិវិំសុ, តេន បស្សាវសម្ភវេន សំកិច្ចោ ច កុមារោ ឥសិសិង្គោ ច តាបសោ និព្ពត្តា។ ថេរស្ស ឧទាយិស្ស ភិក្ខុនុបស្សយំ ឧបគតស្ស រត្តចិត្តេន ភិក្ខុនិយា អង្គជាតំ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស សម្ភវំ កាសាវេ មុច្ចិ។ អថ ខោ អាយស្មា ឧទាយិ តំ ភិក្ខុនិំ ឯតទវោច ‘គច្ឆ ភគិនិ, ឧទកំ អាហរ អន្តរវាសកំ ធោវិស្សាមី’តិ។ ‘អាហរយ្យ អហមេវ ធោវិស្សាមី’តិ។ តតោ សា ភិក្ខុនី ឧតុនិសមយេ តំ សម្ភវំ ឯកទេសំ មុខេន អគ្គហេសិ, ឯកទេសំ អង្គជាតេ បក្ខិបិ, តេន ថេរោ កុមារកស្សបោ និព្ពត្តោតិ ឯតំ ជនោ អាហា’’តិ។
‘‘អបិ នុ ខោ ត្វំ, មហារាជ, សទ្ទហសិ តំ វចន’’ន្តិ? ‘‘អាម ភន្តេ, ពលវំ តត្ថ មយំ ការណំ ឧបលភាម, យេន មយំ ការណេន សទ្ទហាម ‘ឥមិនា ការណេន និព្ពត្តា’’តិ។ ‘‘កិំ បនេត្ថ, មហារាជ, ការណ’’ន្តិ? ‘‘សុបរិកម្មកតេ , ភន្តេ, កលលេ ពីជំ និបតិត្វា ខិប្បំ សំវិរុហតី’’តិ ។ ‘‘អាម មហារាជា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ, សា ភិក្ខុនី ឧតុនី សមានា សណ្ឋិតេ កលលេ រុហិរេ បច្ឆិន្នវេគេ ឋិតាយ ធាតុយា តំ សម្ភវំ គហេត្វា តស្មិំ កលលេ បក្ខិបិ, តេន តស្សា គព្ភោ សណ្ឋាសិ, ឯវំ តត្ថ ការណំ បច្ចេម តេសំ និព្ពត្តិយា’’តិ។ ‘‘ឯវមេតំ, មហារាជ, តថា សម្បដិច្ឆាមិ, យោនិប្បវេសេន គព្ភោ សម្ភវតីតិ។ សម្បដិច្ឆសិ បន, ត្វំ មហារាជ, ថេរស្ស កុមារកស្សបស្ស គព្ភាវក្កមន’’ន្តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សាធុ, មហារាជ, បច្ចាគតោសិ មម វិសយំ, ឯកវិធេនបិ គព្ភាវក្កន្តិំ កថយន្តោ មមានុពលំ ភវិស្សសិ, អថ យា បន តា ទ្វេ មិគធេនុយោ បស្សាវំ បិវិត្វា គព្ភំ បដិលភិំសុ, តាសំ ត្វំ សទ្ទហសិ គព្ភស្សាវក្កមន’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, យំ កិញ្ចិ ភុត្តំ បីតំ ខាយិតំ លេហិតំ, សព្ពំ តំ កលលំ ឱសរតិ, ឋានគតំ វុឌ្ឍិមាបជ្ជតិ។ យថា, ភន្តេ នាគសេន, យា កាចិ សរិតា នាម, សព្ពា តា មហាសមុទ្ទំ ឱសរន្តិ, ឋានគតា វុឌ្ឍិមាបជ្ជន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, យំ កិញ្ចិ ភុត្តំ បីតំ ខាយិតំ លេហិតំ, សព្ពំ តំ កលលំ ឱសរតិ, ឋានគតំ វុឌ្ឍិមាបជ្ជតិ, តេនាហំ ការណេន សទ្ទហាមិ មុខគតេនបិ គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, មហារាជ, គាឡ្ហតរំ ឧបគតោសិ មម វិសយំ, មុខបានេនបិ ទ្វយសន្និបាតោ ភវតិ។ សំកិច្ចស្ស ច, មហារាជ, កុមារស្ស ឥសិសិង្គស្ស ច តាបសស្ស ថេរស្ស ច កុមារកស្សបស្ស គព្ភាវក្កមនំ សម្បដិច្ឆសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សន្និបាតោ ឱសរតី’’តិ។
‘‘សាមោបិ, មហារាជ, កុមារោ មណ្ឌព្យោបិ មាណវកោ តីសុ សន្និបាតេសុ អន្តោគធា, ឯករសា យេវ បុរិមេន, តត្ថ ការណំ វក្ខាមិ។ ទុកូលោ ច, មហារាជ, តាបសោ បារិកា ច តាបសី ឧភោបិ តេ អរញ្ញវាសា អហេសុំ បវិវេកាធិមុត្តា ឧត្តមត្ថគវេសកា, តបតេជេន យាវ ព្រហ្មលោកំ សន្តាបេសុំ ។ តេសំ តទា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សាយំ បាតំ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆតិ។ សោ តេសំ គរុកតមេត្តតាយ ឧបធារេន្តោ អទ្ទស អនាគតមទ្ធានេ ទ្វិន្នម្បិ តេសំ ចក្ខូនំ អន្តរធានំ, ទិស្វា តេ ឯវមាហ ‘ឯកំ មេ, ភោន្តោ, វចនំ ករោថ, សាធុ ឯកំ បុត្តំ ជនេយ្យាថ, សោ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកោ ភវិស្សតិ អាលម្ពនោ ចា’តិ។ ‘អលំ, កោសិយ, មា ឯវំ ភណី’តិ។ តេ តស្ស តំ វចនំ ន សម្បដិច្ឆិំសុ។ អនុកម្បកោ អត្ថកាមោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ទុតិយម្បិ…បេ.… តតិយម្បិ តេ ឯវមាហ ‘ឯកំ មេ, ភោន្តោ, វចនំ ករោថ, សាធុ ឯកំ បុត្តំ ជនេយ្យាថ, សោ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកោ ភវិស្សតិ អាលម្ពនោ ចា’តិ។ តតិយម្បិ តេ អាហំសុ ‘អលំ, កោសិយ, មា ត្វំ ខោ អម្ហេ អនត្ថេ និយោជេហិ, កទាយំ កាយោ ន ភិជ្ជិស្សតិ, ភិជ្ជតុ អយំ កាយោ ភេទនធម្មោ, ភិជ្ជន្តិយាបិ ធរណិយា បតន្តេបិ សេលសិខរេ ផលន្តេបិ អាកាសេ បតន្តេបិ ចន្ទិមសូរិយេ នេវ មយំ លោកធម្មេហិ មិស្សយិស្សាម, មា ត្វំ អម្ហាកំ សម្មុខភាវំ ឧបគច្ឆ, ឧបគតស្ស តេ ឯសោ វិស្សាសោ, អនត្ថចរោ ត្វំ មញ្ញេ’តិ។
តតោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ តេសំ មនំ អលភមានោ គរុកតោ បញ្ជលិកោ បុន យាចិ ‘យទិ មេ វចនំ ន ឧស្សហថ កាតុំ, យទា តាបសី ឧតុនី ហោតិ បុប្ផវតី, តទា ត្វំ, ភន្តេ, ទក្ខិណេន ហត្ថង្គុដ្ឋេន នាភិំ បរាមសេយ្យាសិ, តេន សា គព្ភំ លច្ឆតិ, សន្និបាតោ យេវេស គព្ភាវក្កន្តិយា’តិ។ ‘សក្កោមហំ, កោសិយ, តំ វចនំ កាតុំ, ន តាវតកេន អម្ហាកំ តបោ ភិជ្ជតិ, ហោតូ’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ។ តាយ ច បន វេលាយ ទេវភវនេ អត្ថិ ទេវបុត្តោ ឧស្សន្នកុសលមូលោ ខីណាយុកោ អាយុក្ខយប្បត្តោ យទិច្ឆកំ សមត្ថោ ឱក្កមិតុំ អបិ ចក្កវត្តិកុលេបិ។ អថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ តំ ទេវបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ ‘ឯហិ ខោ, មារិស, សុបភាតោ តេ ទិវសោ, អត្ថសិទ្ធិ ឧបគតា, យមហំ តេ ឧបដ្ឋានមាគមិំ, រមណីយេ តេ ឱកាសេ វាសោ ភវិស្សតិ, បតិរូបេ កុលេ បដិសន្ធិ ភវិស្សតិ, សុន្ទរេហិ មាតាបិតូហិ វឌ្ឍេតព្ពោ, ឯហិ មេ វចនំ ករោហី’តិ យាចិ។ ទុតិយម្បិ…បេ.… តតិយម្បិ យាចិ សិរសិ បញ្ជលិកតោ។
តតោ សោ ទេវបុត្តោ ឯវមាហ ‘កតមំ តំ, មារិស, កុលំ, យំ ត្វំ អភិក្ខណំ កិត្តយសិ បុនប្បុន’ន្តិ។ ‘ទុកូលោ ច តាបសោ បារិកា ច តាបសី’តិ។ សោ តស្ស វចនំ សុត្វា តុដ្ឋោ សម្បដិច្ឆិ ‘សាធុ, មារិស, យោ តវ ឆន្ទោ, សោ ហោតុ, អាកង្ខមានោ អហំ, មារិស, បត្ថិតេ កុលេ ឧប្បជ្ជេយ្យំ, កិម្ហិ កុលេ ឧប្បជ្ជាមិ អណ្ឌជេ វា ជលាពុជេ វា សំសេទជេ វា ឱបបាតិកេ វា’តិ? ‘ជលាពុជាយ, មារិស, យោនិយា ឧប្បជ្ជាហី’តិ។ អថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ឧប្បត្តិទិវសំ វិគណេត្វា ទុកូលស្ស តាបសស្ស អារោចេសិ ‘អសុកស្មិំ នាម ទិវសេ តាបសី ឧតុនី ភវិស្សតិ បុប្ផវតី, តទា ត្វំ, ភន្តេ, ទក្ខិណេន ហត្ថង្គុដ្ឋេន នាភិំ បរាមសេយ្យាសី’តិ។ តស្មិំ, មហារាជ, ទិវសេ តាបសី ច ឧតុនី បុប្ផវតី អហោសិ, ទេវបុត្តោ ច តត្ថូបគោ បច្ចុបដ្ឋិតោ អហោសិ, តាបសោ ច ទក្ខិណេន ហត្ថង្គុដ្ឋេន តាបសិយា នាភិំ បរាមសិ, ឥតិ តេ តយោ សន្និបាតា អហេសុំ, នាភិបរាមសនេន តាបសិយា រាគោ ឧទបាទិ, សោ បនស្សា រាគោ នាភិបរាមសនំ បដិច្ច មា ត្វំ សន្និបាតំ អជ្ឈាចារមេវ មញ្ញិ, ឩហសនម្បិ ហសនម្បិ (ក.) សន្និបាតោ, ឧល្លបនម្បិ សន្និបាតោ, ឧបនិជ្ឈាយនម្បិ សន្និបាតោ, បុព្ពភាគភាវតោ រាគស្ស ឧប្បាទាយ អាមសនេន សន្និបាតោ ជាយតិ, សន្និបាតា ឱក្កមនំ ហោតីតិ។
‘‘អនជ្ឈាចារេបិ, មហារាជ, បរាមសនេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។ យថា, មហារាជ, អគ្គិ ជលមានោ អបរាមសនោបិ ឧបគតស្ស សីតំ ព្យបហន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អនជ្ឈាចារេបិ បរាមសនេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។
‘‘ចតុន្នំ, មហារាជ, វសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ កម្មវសេន យោនិវសេន កុលវសេន អាយាចនវសេន, អបិ ច សព្ពេបេតេ សត្តា កម្មសម្ភវា កម្មសមុដ្ឋានា ។
‘‘កថំ, មហារាជ, កម្មវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ? ឧស្សន្នកុសលមូលា, មហារាជ, សត្តា យទិច្ឆកំ ឧប្បជ្ជន្តិ ខត្តិយមហាសាលកុលេ វា ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ វា គហបតិមហាសាលកុលេ វា ទេវេសុ វា អណ្ឌជាយ វា យោនិយា ជលាពុជាយ វា យោនិយា សំសេទជាយ វា យោនិយា ឱបបាតិកាយ វា យោនិយា។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ បហូតជាតរូបរជតោ បហូតវិត្តូបករណោ បហូតធនធញ្ញោ បហូតញាតិបក្ខោ ទាសិំ វា ទាសំ វា ខេត្តំ វា វត្ថុំ វា គាមំ វា និគមំ វា ជនបទំ វា យំ កិញ្ចិ មនសា អភិបត្ថិតំ, យទិច្ឆកំ ទ្វិគុណតិគុណម្បិ ធនំ ទត្វា កិណាតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឧស្សន្នកុសលមូលា សត្តា យទិច្ឆកំ ឧប្បជ្ជន្តិ ខត្តិយមហាសាលកុលេ វា ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ វា គហបតិមហាសាលកុលេ វា ទេវេសុ វា អណ្ឌជាយ វា យោនិយា ជលាពុជាយ វា យោនិយា សំសេទជយ វា យោនិយា ឱបបាតិកាយ វា យោនិយា។ ឯវំ កម្មវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។
‘‘កថំ យោនិវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ? កុក្កុដានំ, មហារាជ, វាតេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។ ពលាកានំ មេឃសទ្ទេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។ សព្ពេបិ ទេវា អគព្ភសេយ្យកា សត្តា យេវ, តេសំ នានាវណ្ណេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។ យថា, មហារាជ, មនុស្សា នានាវណ្ណេន មហិយា ចរន្តិ, កេចិ បុរតោ បដិច្ឆាទេន្តិ, កេចិ បច្ឆតោ បដិច្ឆាទេន្តិ, កេចិ នគ្គា ហោន្តិ, កេចិ ភណ្ឌូ ហោន្តិ សេតបដធរា, កេចិ មោឡិពទ្ធា ហោន្តិ, កេចិ ភណ្ឌូ កាសាវវសនា ហោន្តិ, កេចិ កាសាវវសនា មោឡិពទ្ធា ហោន្តិ, កេចិ ជដិនោ វាកចីរធរា វាកចីរា (ក.) ហោន្តិ, កេចិ ចម្មវសនា ហោន្តិ, កេចិ រស្មិយោ និវាសេន្តិ, សព្ពេបេតេ មនុស្សា នានាវណ្ណេន មហិយា ចរន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សត្តា យេវ តេ សព្ពេ, តេសំ នានាវណ្ណេន គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។ ឯវំ យោនិវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។
‘‘កថំ កុលវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ? កុលំ នាម, មហារាជ, ចត្តារិ កុលានិ អណ្ឌជំ ជលាពុជំ សំសេទជំ ឱបបាតិកំ។ យទិ តត្ថ គន្ធព្ពោ យតោ កុតោចិ អាគន្ត្វា អណ្ឌជេ កុលេ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តត្ថ អណ្ឌជោ ហោតិ…បេ.… ជលាពុជេ កុលេ…បេ.… សំសេទជេ កុលេ…បេ.… ឱបបាតិកេ កុលេ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តត្ថ ឱបបាតិកោ ហោតិ។ តេសុ តេសុ កុលេសុ តាទិសា យេវ សត្តា សម្ភវន្តិ។ យថា, មហារាជ, ហិមវតិ នេរុបព្ពតំ យេ កេចិ មិគបក្ខិនោ ឧបេន្តិ, សព្ពេ តេ សកវណ្ណំ វិជហិត្វា សុវណ្ណវណ្ណា ហោន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យោ កោចិ គន្ធព្ពោ យតោ កុតោចិ អាគន្ត្វា អណ្ឌជំ យោនិំ ឧបគន្ត្វា សភាវវណ្ណំ វិជហិត្វា អណ្ឌជោ ហោតិ…បេ.… ជលាពុជំ…បេ.… សំសេទជំ…បេ.… ឱបបាតិកំ យោនិំ ឧបគន្ត្វា សភាវវណ្ណំ វិជហិត្វា ឱបបាតិកោ ហោតិ, ឯវំ កុលវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។
‘‘កថំ អាយាចនវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ? ឥធ, មហារាជ, កុលំ ហោតិ អបុត្តកំ ពហុសាបតេយ្យំ សទ្ធំ បសន្នំ សីលវន្តំ កល្យាណធម្មំ តបនិស្សិតំ, ទេវបុត្តោ ច ឧស្សន្នកុសលមូលោ ចវនធម្មោ ហោតិ។ អថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ តស្ស កុលស្ស អនុកម្បាយ តំ ទេវបុត្តំ អាយាចតិ ‘បណិធេហិ, មារិស, អសុកស្ស កុលស្ស មហេសិយា កុច្ឆិ’ន្តិ។ សោ តស្ស អាយាចនហេតុ តំ កុលំ បណិធេតិ។ យថា, មហារាជ, មនុស្សា បុញ្ញកាមា សមណំ មនោភាវនីយំ អាយាចិត្វា គេហំ ឧបនេន្តិ, អយំ ឧបគន្ត្វា សព្ពស្ស កុលស្ស សុខាវហោ ភវិស្សតីតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ តំ ទេវបុត្តំ អាយាចិត្វា តំ កុលំ ឧបនេតិ។ ឯវំ អាយាចនវសេន សត្តានំ គព្ភាវក្កន្តិ ហោតិ។
‘‘សាមោ, មហារាជ, កុមារោ សក្កេន ទេវានមិន្ទេន អាយាចិតោ បារិកាយ តាបសិយា កុច្ឆិំ ឱក្កន្តោ។ សាមោ, មហារាជ, កុមារោ កតបុញ្ញោ, មាតាបិតរោ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា, អាយាចកោ សក្កោ, តិណ្ណំ ចេតោបណិធិយា សាមោ កុមារោ និព្ពត្តោ។ ឥធ, មហារាជ, នយកុសលោ បុរិសោ សុកដ្ឋេ អនូបខេត្តេ ពីជំ រោបេយ្យ, អបិ នុ តស្ស ពីជស្ស អន្តរាយំ វិវជ្ជេន្តស្ស វុឌ្ឍិយា កោចិ អន្តរាយោ ភវេយ្យា’’តិ ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, និរុបឃាតំ ពីជំ ខិប្បំ សំវិរុហេយ្យា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សាមោ កុមារោ មុត្តោ ឧប្បន្នន្តរាយេហិ តិណ្ណំ ចេតោបណិធិយា និព្ពត្តោ។
‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ, សុតបុព្ពំ តយា ឥសីនំ មនោបទោសេន ឥទ្ធោ ផីតោ មហាជនបទោ សជនោ សមុច្ឆិន្នោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ។ មហិយា ទណ្ឌការញ្ញំ ទណ្ឌកីរញ្ញំ (ម. និ. ២.៦៥) មជ្ឈារញ្ញំ កាលិង្គារញ្ញំ មាតង្គារញ្ញំ, សព្ពំ តំ អរញ្ញំ អរញ្ញភូតំ, សព្ពេបេតេ ជនបទា ឥសីនំ មនោបទោសេន ខយំ គតា’’តិ។ ‘‘យទិ , មហារាជ, តេសំ មនោបទោសេន សុសមិទ្ធា ជនបទា ឧច្ឆិជ្ជន្តិ, អបិ នុ ខោ តេសំ មនោបសាទេន កិញ្ចិ និព្ពត្តេយ្យា’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, សាមោ កុមារោ តិណ្ណំ ពលវន្តានំ ចេតោបសាទេន និព្ពត្តោ ឥសិនិម្មិតោ ទេវនិម្មិតោ បុញ្ញនិម្មិតោតិ។ ឯវមេតំ, មហារាជ, ធារេហិ។
‘‘តយោមេ, មហារាជ, ទេវបុត្តា សក្កេន ទេវានមិន្ទេន អាយាចិតា កុលំ ឧប្បន្នា។ កតមេ តយោ? សាមោ កុមារោ មហាបនាទោ កុសរាជា, តយោបេតេ ពោធិសត្តា’’តិ។ ‘‘សុនិទ្ទិដ្ឋា, ភន្តេ នាគសេន, គព្ភាវក្កន្តិ, សុកថិតំ ការណំ, អន្ធការោ អាលោកោ កតោ, ជដា វិជដិតា, និច្ឆុទ្ធា បរវាទា, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
គព្ភាវក្កន្តិបញ្ហោ ឆដ្ឋោ។
៧. សទ្ធម្មន្តរធានបញ្ហោ
៧. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ វស្សសហស្សានិ (សី.) បស្ស អ. និ. ៨.៥១ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ។ បុន ច បរិនិព្ពានសមយេ សុភទ្ទេន បរិព្ពាជកេន បញ្ហំ បុដ្ឋេន ភគវតា ភណិតំ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ ទី. និ. ២.២១៤ បស្សិតព្ពំ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ, អសេសវចនមេតំ, និស្សេសវចនមេតំ, និប្បរិយាយវចនមេតំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ភណិតំ ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ, តេន ហិ ‘អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ, តេន ហិ ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ គហនតោបិ គហនតរោ ពលវតោបិ ពលវតរោ គណ្ឋិតោបិ គណ្ឋិតរោ, សោ តវានុប្បត្តោ, តត្ថ តេ ញាណពលវិប្ផារំ ទស្សេហិ មករោ វិយ សាគរព្ភន្តរគតោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ។ បរិនិព្ពានសមយេ ច សុភទ្ទស្ស បរិព្ពាជកស្ស ភណិតំ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ។ តញ្ច បន, មហារាជ, ភគវតោ វចនំ នានត្ថញ្ចេវ ហោតិ នានាព្យញ្ជនញ្ច, អយំ សាសនបរិច្ឆេទោ, អយំ បដិបត្តិ បរិទីបនាតិ ទូរំ វិវជ្ជិតា តេ ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ។ យថា, មហារាជ, នភំ បថវិតោ ទូរំ វិវជ្ជិតំ , និរយំ សគ្គតោ ទូរំ វិវជ្ជិតំ, កុសលំ អកុសលតោ ទូរំ វិវជ្ជិតំ, សុខំ ទុក្ខតោ ទូរំ វិវជ្ជិតំ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តេ ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ ទូរំ វិវជ្ជិតា។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, មា តេ បុច្ឆា មោឃា អស្ស អស្សុ (សី. ស្យា.), រសតោ តេ សំសន្ទិត្វា កថយិស្សាមិ ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ យំ ភគវា អាហ, តំ ខយំ បរិទីបយន្តោ សេសកំ បរិច្ឆិន្ទិ, វស្សសហស្សំ, អានន្ទ, សទ្ធម្មោ តិដ្ឋេយ្យ, សចេ ភិក្ខុនិយោ ន បព្ពាជេយ្យុំ។ បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតីតិ។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, ភគវា ឯវំ វទន្តោ សទ្ធម្មស្ស អន្តរធានំ វា វទេតិ អភិសមយំ វា បដិក្កោសតី’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘នដ្ឋំ, មហារាជ, បរិកិត្តយន្តោ សេសកំ បរិទីបយន្តោ បរិច្ឆិន្ទិ។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ នដ្ឋាយិកោ សព្ពសេសកំ គហេត្វា ជនស្ស បរិទីបេយ្យ ‘ឯត្តកំ មេ ភណ្ឌំ នដ្ឋំ, ឥទំ សេសក’ន្តិ ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា នដ្ឋំ បរិទីបយន្តោ សេសកំ ទេវមនុស្សានំ កថេសិ ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ។ យំ បន, មហារាជ, ភគវតា ភណិតំ ‘បញ្ចេវ ទានិ, អានន្ទ, វស្សសតានិ សទ្ធម្មោ ឋស្សតី’តិ, សាសនបរិច្ឆេទោ ឯសោ។
‘‘យំ បន បរិនិព្ពានសមយេ សុភទ្ទស្ស បរិព្ពាជកស្ស សមណេ បរិកិត្តយន្តោ អាហ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ, បដិបត្តិបរិទីបនា ឯសា, ត្វំ បន តំ បរិច្ឆេទញ្ច បរិទីបនញ្ច ឯករសំ ករោសិ។ យទិ បន តេ ឆន្ទោ, ឯករសំ កត្វា កថយិស្សាមិ, សាធុកំ សុណោហិ មនសិករោហិ អវិក្ខិត្តមានសោ អវិចលមានសោ (សី.) អវិមានសោ (បី. ក.)។
‘‘ឥធ, មហារាជ, តឡាកោ ភវេយ្យ នវសលិលសម្បុណ្ណោ សម្មុខមុត្តរិយមានោ បរិច្ឆិន្នោ បរិវដុមកតោ, អបរិយាទិណ្ណេ យេវ តស្មិំ តឡាកេ ឧទកូបរិ មហាមេឃោ អបរាបរំ អនុប្បពន្ធោ អភិវស្សេយ្យ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្មិំ តឡាកេ ឧទកំ បរិក្ខយំ បរិយាទានំ គច្ឆេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន មហារាជា’’តិ? ‘‘មេឃស្ស, ភន្តេ, អនុប្បពន្ធតាយា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ជិនសាសនវរសទ្ធម្មតឡាកោ អាចារសីលគុណវត្តបដិបត្តិវិមលនវសលិលសម្បុណ្ណោ ឧត្តរិយមានោ ភវគ្គមភិភវិត្វា ឋិតោ។ យទិ តត្ថ ពុទ្ធបុត្តា អាចារសីលគុណវត្តបដិបត្តិមេឃវស្សំ អបរាបរំ អនុប្បពន្ធាបេយ្យុំ អភិវស្សាបេយ្យុំ។ ឯវមិទំ ជិនសាសនវរសទ្ធម្មតឡាកោ ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ, អរហន្តេហិ លោកោ អសុញ្ញោ ភវេយ្យ, ឥមមត្ថំ ភគវតា សន្ធាយ ភាសិតំ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ។
‘‘ឥធ បន, មហារាជ, មហតិ មហាអគ្គិក្ខន្ធេ ជលមានេ អបរាបរំ សុក្ខតិណកដ្ឋគោមយានិ ឧបសំហរេយ្យុំ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, អគ្គិក្ខន្ធោ និព្ពាយេយ្យា’’តិ ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ភិយ្យោ ភិយ្យោ សោ អគ្គិក្ខន្ធោ ជលេយ្យ, ភិយ្យោ ភិយ្យោ បភាសេយ្យា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ទសសហស្សិយា ទសសហស្សិម្ហិ (ពហូសុ) លោកធាតុយា ជិនសាសនវរម្បិ អាចារសីលគុណវត្តបដិបត្តិយា ជលតិ បភាសតិ។ យទិ បន, មហារាជ, តទុត្តរិំ ពុទ្ធបុត្តា បញ្ចហិ បធានិយង្គេហិ សមន្នាគតា សតតមប្បមត្តា បទហេយ្យុំ, តីសុ សិក្ខាសុ ឆន្ទជាតា សិក្ខេយ្យុំ, ចារិត្តញ្ច សីលំ សមត្តំ បរិបូរេយ្យុំ, ឯវមិទំ ជិនសាសនវរំ ភិយ្យោ ភិយ្យោ ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សាតិ ឥមមត្ថំ ភគវតា សន្ធាយ ភាសិតំ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ។
‘‘ឥធ បន, មហារាជ, សិនិទ្ធសមសុមជ្ជិតសប្បភាសវិមលាទាសំ សប្បភំ សុវិមលាទាសំ (សី.) សណ្ហសុខុមគេរុកចុណ្ណេន អបរាបរំ មជ្ជេយ្យុំ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្មិំ អាទាសេ មលកទ្ទមរជោជល្លំ ជាយេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, អញ្ញទត្ថុ វិមលតរំ យេវ ភវេយ្យា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ជិនសាសនវរំ បកតិនិម្មលំ ព្យបគតកិលេសមលរជោជល្លំ, យទិ តំ ពុទ្ធបុត្តា អាចារសីលគុណវត្តបដិបត្តិសល្លេខធុតគុណេន ជិនសាសនវរំ សល្លក្ខេយ្យុំ សល្លិក្ខេយ្យុំ (សី. បី.), ឯវមិទំ ជិនសាសនវរំ ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋេយ្យ, អសុញ្ញោ ច លោកោ អរហន្តេហិ អស្សាតិ ឥមមត្ថំ ភគវតា សន្ធាយ ភាសិតំ ‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’តិ។ បដិបត្តិមូលកំ, មហារាជ, សត្ថុសាសនំ បដិបត្តិការណំ បដិបត្តិយា អនន្តរហិតាយ តិដ្ឋតី’’តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, ‘សទ្ធម្មន្តរធាន’ន្តិ យំ វទេសិ, កតមំ តំ សទ្ធម្មន្តរធាន’’ន្តិ? ‘‘តីណិមានិ, មហារាជ, សាសនន្តរធានានិ។ កតមានិ តីណិ? អធិគមន្តរធានំ បដិបត្តន្តរធានំ លិង្គន្តរធានំ , អធិគមេ, មហារាជ, អន្តរហិតេ សុប្បដិបន្នស្សាបិ ធម្មាភិសមយោ ន ហោតិ, បដិបត្តិយា អន្តរហិតាយ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិ អន្តរធាយតិ, លិង្គំយេវ តិដ្ឋតិ, លិង្គេ អន្តរហិតេ បវេណុបច្ឆេទោ ហោតិ, ឥមានិ ខោ, មហារាជ, តីណិ អន្តរធានានី’’តិ។
‘‘សុវិញ្ញាបិតោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ, គម្ភីរោ ឧត្តានីកតោ, គណ្ឋិ ភិន្នោ, នដ្ឋា បរវាទា ភគ្គា និប្បភា កតា, ត្វំ គណិវរវសភមាសជ្ជាតិ។
សទ្ធម្មន្តរធានបញ្ហោ សត្តមោ។
៨. អកុសលច្ឆេទនបញ្ហោ
៨. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ សព្ពំ អកុសលំ ឈាបេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ឧទាហុ សាវសេសេ អកុសលេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ’’តិ? ‘‘សព្ពំ, មហារាជ, អកុសលំ ឈាបេត្វា ភគវា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, នត្ថិ ភគវតោ សេសេកំ អកុសល’’ន្តិ។
‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ទុក្ខា វេទនា តថាគតស្ស កាយេ ឧប្បន្នបុព្ពា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, រាជគហេ ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ សក្ខលិកាយ (ស្យា. ក.) ខតោ, លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធោ ឧប្បន្នោ, កាយេ អភិសន្នេ ជីវកេន វិរេកោ ការិតោ, វាតាពាធេ ឧប្បន្នេ ឧបដ្ឋាកេន ថេរេន ឧណ្ហោទកំ បរិយិដ្ឋ’’ន្តិ។
‘‘យទិ , ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ សព្ពំ អកុសលំ ឈាបេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, តេន ហិ ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ ខតោ, លោហិតបក្ខន្ទិកា ច អាពាធោ ឧប្បន្នោតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតស្ស បាទោ សកលិកាយ ខតោ, លោហិតបក្ខន្ទិកា ច អាពាធោ ឧប្បន្នោ, តេន ហិ តថាគតោ សព្ពំ អកុសលំ ឈាបេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ នត្ថិ, ភន្តេ, វិនា កម្មេន វេទយិតំ, សព្ពំ តំ វេទយិតំ កម្មមូលកំ, តំ កម្មេនេវ វេទយតិ, អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ និព្ពាយិតព្ពោតិ (ក.)។
‘‘ន ហិ, មហារាជ, សព្ពំ តំ វេទយិតំ កម្មមូលកំ។ អដ្ឋហិ, មហារាជ, ការណេហិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, យេហិ ការណេហិ បុថូ សត្តា វេទនា វេទិយន្តិ។ កតមេហិ អដ្ឋហិ? វាតសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, មហារាជ, ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, បិត្តសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… សេម្ហសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… សន្និបាតិកានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… ឧតុបរិណាមជានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… វិសមបរិហារជានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… ឱបក្កមិកានិបិ ខោ, មហារាជ…បេ.… កម្មវិបាកជានិបិ ខោ, មហារាជ, ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឥមេហិ ខោ, មហារាជ, អដ្ឋហិ ការណេហិ បុថូ សត្តា វេទនា វេទយន្តិ។ តត្ថ យេ តេ បុគ្គលា ‘សត្តេ កម្មំ វិពាធតី’តិ វទេយ្យុំ, តេ ឥមេ បុគ្គលា សត្តការណំ បដិពាហន្តិ។ តេសំ តំ វចនំ មិច្ឆា’’តិ។ ‘‘ភន្តេ នាគសេន, យញ្ច វាតិកំ យញ្ច បិត្តិកំ យញ្ច សេម្ហិកំ យញ្ច សន្និបាតិកំ យញ្ច ឧតុបរិណាមជំ យញ្ច វិសមបរិហារជំ យញ្ច ឱបក្កមិកំ, សព្ពេតេ កម្មសមុដ្ឋានា យេវ, កម្មេនេវ តេ សព្ពេ សម្ភវន្តី’’តិ។
‘‘យទិ, មហារាជ, តេបិ សព្ពេ កម្មសមុដ្ឋានាវ អាពាធា ភវេយ្យុំ, ន តេសំ កោដ្ឋាសតោ លក្ខណានិ ភវេយ្យុំ។ វាតោ ខោ, មហារាជ, កុប្បមានោ ទសវិធេន កុប្បតិ សីតេន ឧណ្ហេន ជិឃច្ឆាយ វិបាសាយ អតិភុត្តេន ឋានេន បធានេន អាធាវនេន ឧបក្កមេន កម្មវិបាកេន។ តត្រ យេ តេ នវ វិធា, ន តេ អតីតេ, ន អនាគតេ, វត្តមានកេ ភវេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ន វត្តព្ពា ‘កម្មសម្ភវា សព្ពា វេទនា’តិ។ បិត្តំ, មហារាជ, កុប្បមានំ តិវិធេន កុប្បតិ សីតេន ឧណ្ហេន វិសមភោជនេន។ សេម្ហំ, មហារាជ, កុប្បមានំ តិវិធេន កុប្បតិ សីតេន ឧណ្ហេន អន្នបានេន។ យោ ច, មហារាជ, វាតោ យញ្ច បិត្តំ យញ្ច សេម្ហំ, តេហិ តេហិ កោបេហិ កុប្បិត្វា មិស្សី ហុត្វា សកំ សកំ វេទនំ អាកឌ្ឍតិ។ ឧតុបរិណាមជា, មហារាជ, វេទនា ឧតុបរិយាមេន ឧប្បជ្ជតិ។ វិសមបរិហារជា វេទនា វិសមបរិហារេន ឧប្បជ្ជតិ។ ឱបក្កមិកា, មហារាជ, វេទនា អត្ថិ កិរិយា, អត្ថិ កម្មវិបាកា, កម្មវិបាកជា វេទនា បុព្ពេ កតេន កម្មេន ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ខោ, មហារាជ, អប្បំ កម្មវិបាកជំ, ពហុតរំ អវសេសំ។ តត្ថ ពាលា ‘សព្ពំ កម្មវិបាកជំ យេវា’តិ អតិធាវន្តិ។ តំ កម្មំ ន សក្កា វិនា ពុទ្ធញាណេន វវត្ថានំ កាតុំ។
‘‘យំ បន, មហារាជ, ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ ខតោ, តំ វេទយិតំ នេវ វាតសមុដ្ឋានំ, ន បិត្តសមុដ្ឋានំ, ន សេម្ហសមុដ្ឋានំ, ន សន្និបាតិកំ, ន ឧតុបរិណាមជំ, ន វិសមបរិហារជំ, ន កម្មវិបាកជំ, ឱបក្កមិកំ យេវ។ ទេវទត្តោ ហិ, មហារាជ, ពហូនិ ជាតិសតសហស្សានិ តថាគតេ អាឃាតំ ពន្ធិ, សោ តេន អាឃាតេន មហតិំ គរុំ សិលំ គហេត្វា ‘មត្ថកេ បាតេស្សាមី’តិ មុញ្ចិ, អថញ្ញេ ទ្វេ សេលា អាគន្ត្វា តំ សិលំ តថាគតំ អសម្បត្តំ យេវ សម្បដិច្ឆិំសុ, តាសំ បហារេន បបដិកា ភិជ្ជិត្វា ភគវតោ បាទេ បតិត្វា រុហិរំ និបតិត្វា រុធិរំ (ស្យា.) ឧប្បាទេសិ, កម្មវិបាកតោ វា, មហារាជ, ភគវតោ ឯសា វេទនា និព្ពត្តា កិរិយតោ វា, តតុទ្ធំ នត្ថញ្ញា វេទនា។
‘‘យថា, មហារាជ, ខេត្តទុដ្ឋតាយ វា ពីជំ ន សម្ភវតិ ពីជទុដ្ឋតាយ វា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, កម្មវិបាកតោ វា ភគវតោ ឯសា វេទនា និព្ពត្តា កិរិយតោ វា, តតុទ្ធំ នត្ថញ្ញា វេទនា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កោដ្ឋទុដ្ឋតាយ វា ភោជនំ វិសមំ បរិណមតិ អាហារទុដ្ឋតាយ វា, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, កម្មវិបាកតោ វា ភគវតោ ឯសា វេទនា និព្ពត្តា កិរិយតោ វា, តតុទ្ធំ នត្ថញ្ញា វេទនា។ អបិ ច, មហារាជ, នត្ថិ ភគវតោ កម្មវិបាកជា វេទនា, នត្ថិ វិសមបរិហារជា វេទនា, អវសេសេហិ សមុដ្ឋានេហិ ភគវតោ វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, តាយ ច បន វេទនាយ ន សក្កា ភគវន្តំ ជីវិតា វោរោបេតុំ។
‘‘និបតន្តិ , មហារាជ, ឥមស្មិំ ចាតុមហាភូតិកេ ចាតុម្មហាភូតិកេ (សី.) កាយេ ឥដ្ឋានិដ្ឋា សុភាសុភវេទនា។ ឥធ, មហារាជ, អាកាសេ ខិត្តោ លេឌ្ឌុ មហាបថវិយា និបតតិ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, លេឌ្ឌុ បុព្ពេ កតេន មហាបថវិយា និបតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, នត្ថិ សោ, ភន្តេ, ហេតុ មហាបថវិយា, យេន ហេតុនា មហាបថវី កុសលាកុសលវិបាកំ បដិសំវេទេយ្យ, បច្ចុប្បន្នេន , ភន្តេ, អកម្មកេន ហេតុនា សោ លេឌ្ឌុ មហាបថវិយំ និបតតិ។ យថា, មហារាជ, មហាបថវី, ឯវំ តថាគតោ ទដ្ឋព្ពោ។ យថា លេឌ្ឌុ បុព្ពេ អកតេន មហាបថវិយំ និបតតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស បុព្ពេ អកតេន សា សកលិកាបាទេ និបតិតា។
‘‘ឥធ បន, មហារាជ, មនុស្សា មហាបថវិំ ភិន្ទន្តិ ច ខណន្តិ ច, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តេ មនុស្សា បុព្ពេ កតេន មហាបថវិំ ភិន្ទន្តិ ច ខណន្តិ ចា’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យា សា សកលិកា ភគវតោ បាទេ និបតិតា, ន សា សកលិកា បុព្ពេ កតេន ភគវតោ បាទេ និបតិតា។ យោបិ, មហារាជ, ភគវតោ លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធោ ឧប្បន្នោ, សោបិ អាពាធោ ន បុព្ពេ កតេន ឧប្បន្នោ, សន្និបាតិកេនេវ ឧប្បន្នោ, យេ កេចិ, មហារាជ, ភគវតោ កាយិកា អាពាធា ឧប្បន្នា, ន តេ កម្មាភិនិព្ពត្តា, ឆន្នំ ឯតេសំ សមុដ្ឋានានំ អញ្ញតរតោ និព្ពត្តា។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ទេវាតិទេវេន សំយុត្តនិកាយវរលញ្ឆកេ មោឡិយសីវកេ មោលិយសិវកេ (ស្យា. ក.) សំ. និ. ៤.២៦៩ បស្សិតព្ពំ វេយ្យាករណេ –
‘‘‘បិត្តសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, សីវក, ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ សាមម្បិ ខោ ឯតំ, សីវក, វេទិតព្ពំ, យថា បិត្តសមុដ្ឋានានិបិ ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ លោកស្សបិ ខោ ឯតំ, សីវក, សច្ចសម្មតំ, យថា បិត្តសមុដ្ឋានានិបិ ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ តត្រ, សីវក, យេ តេ សមណព្រាហ្មណា ឯវំវាទិនោ ឯវំទិដ្ឋិនោ ‘‘យំ កិញ្ចាយំ បុរិសបុគ្គលោ បដិសំវេទេតិ សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា, សព្ពំ តំ បុព្ពេ កតហេតូ’’តិ ។ យញ្ច សាមំ ញាតំ, តញ្ច អតិធាវន្តិ, យញ្ច លោកេ សច្ចសម្មតំ, តញ្ច អតិធាវន្តិ។ តស្មា តេសំ សមណព្រាហ្មណានំ មិច្ឆាតិ វទាមិ។
‘‘‘សេម្ហសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, សីវក, ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ វាតសមុដ្ឋានានិបិ ខោ, សីវក…បេ.… សន្និបាតិកានិបិ ខោ, សីវក…បេ.… ឧតុបរិណាមជានិបិ ខោ, សីវក…បេ.… វិសមបរិហារជានិបិ ខោ , សីវក…បេ.… ឱបក្កមិកានិបិ ខោ, សីវក…បេ.… កម្មវិបាកជានិបិ ខោ, សីវក, ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ សាមម្បិ ខោ ឯតំ, សីវក, វេទិតព្ពំ, យថា កម្មវិបាកជានិបិ ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ លោកស្សបិ ខោ ឯតំ, សីវក, សច្ចសម្មតំ, យថា កម្មវិបាកជានិបិ ឥធេកច្ចានិ វេទយិតានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ តត្រ, សីវក, យេ តេ សមណព្រាហ្មណា ឯវំវាទិនោ ឯវំទិដ្ឋិនោ ‘‘យំ កិញ្ចាយំ បុរិសបុគ្គលោ បដិសំវេទេតិ សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា, សព្ពំ តំ បុព្ពេ កតហេតូ’’តិ។ យញ្ច សាមំ ញាតំ, តញ្ច អតិធាវន្តិ, យញ្ច លោកេ សច្ចសម្មតំ, តញ្ច អតិធាវន្តិ។ តស្មា តេសំ សមណព្រាហ្មណានំ មិច្ឆាតិ វទាមី’’’តិ។
‘‘ឥតិបិ, មហារាជ, ន សព្ពា វេទនា កម្មវិបាកជា, សព្ពំ, មហារាជ, អកុសលំ ឈាបេត្វា ភគវា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ ឯវមេតំ ធារេហី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អកុសលច្ឆេទនបញ្ហោ អដ្ឋមោ។
៩. ឧត្តរិករណីយបញ្ហោ
៩. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘យំ កិញ្ចិ ករណីយំ តថាគតស្ស, សព្ពំ តំ ពោធិយា យេវ មូលេ បរិនិដ្ឋិតំ, នត្ថិ តថាគតស្ស ឧត្តរិំ ករណីយំ, កតស្ស វា បតិចយោ’តិ, ឥទញ្ច តេមាសំ បដិសល្លានំ ទិស្សតិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, យំ កិញ្ចិ ករណីយំ តថាគតស្ស, សព្ពំ តំ ពោធិយា យេវ មូលេ បរិនិដ្ឋិតំ, នត្ថិ តថាគតស្ស ឧត្តរិំ ករណីយំ, កតស្ស វា បតិចយោ, តេន ហិ ‘តេមាសំ បដិសល្លីនោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តេមាសំ បដិសល្លីនោ, តេន ហិ ‘យំ កិញ្ចិ ករណីយំ, តថាគតស្ស, សព្ពំ តំ ពោធិយា យេវ មូលេ បរិនិដ្ឋិត’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា ។ នត្ថិ កតករណីយស្ស បដិសល្លានំ, សករណីយស្សេវ បដិសល្លានំ យថា នាម ព្យាធិតស្សេវ ភេសជ្ជេន ករណីយំ ហោតិ, អព្យាធិតស្ស កិំ ភេសជ្ជេន។ ឆាតស្សេវ ភោជនេន ករណីយំ ហោតិ, អឆាតស្ស កិំ ភោជនេន។ ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, នត្ថិ កតករណីយស្ស បដិសល្លានំ, សករណីយស្សេវ បដិសល្លានំ។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘យំ កិញ្ចិ, មហារាជ, ករណីយំ តថាគតស្ស, សព្ពំ តំ ពោធិយា យេវ មូលេ បរិនិដ្ឋិតំ, នត្ថិ តថាគតស្ស ឧត្តរិំ ករណីយំ, កតស្ស វា បតិចយោ, ភគវា ច តេមាសំ បដិសល្លីនោ, បដិសល្លានំ ខោ, មហារាជ, ពហុគុណំ, សព្ពេបិ តថាគតា បដិសល្លីយិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តា, តំ តេ សុកតគុណមនុស្សរន្តា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។ យថា, មហារាជ, បុរិសោ រញ្ញោ សន្តិកា លទ្ធវរោ បដិលទ្ធភោគោ តំ សុកតគុណមនុស្សរន្តោ អបរាបរំ រញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ ឯតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សព្ពេបិ តថាគតា បដិសល្លីយិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តា, តំ តេ សុកតគុណមនុស្សរន្តា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, បុរិសោ អាតុរោ ទុក្ខិតោ ពាឡ្ហគិលានោ ភិសក្កមុបសេវិត្វា សោត្ថិមនុប្បត្តោ តំ សុកតគុណមនុស្សរន្តោ អបរាបរំ ភិសក្កមុបសេវតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សព្ពេបិ តថាគតា បដិសល្លីយិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តា, តំ តេ សុកតគុណមនុស្សរន្តា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។
‘‘អដ្ឋវីសតិ ខោ បនិមេ, មហារាជ, បដិសល្លានគុណា, យេ គុណេ សមនុស្សរន្តា សមនុបស្សន្តា (សី. បី.) តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។ កតមេ អដ្ឋវីសតិ? ឥធ, មហារាជ, បដិសល្លានំ បដិសល្លីយមានំ អត្តានំ រក្ខតិ, អាយុំ វឌ្ឍេតិ, ពលំ ទេតិ, វជ្ជំ បិទហតិ, អយសមបនេតិ, យសមុបនេតិ, អរតិំ វិនោទេតិ, រតិមុបទហតិ, ភយមបនេតិ, វេសារជ្ជំ ករោតិ, កោសជ្ជមបនេតិ, វីរិយមភិជនេតិ, រាគមបនេតិ, ទោសមបនេតិ, មោហមបនេតិ, មានំ និហន្តិ, វិតក្កំ ភញ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ករោតិ, មានសំ ស្នេហយតិ សោភយតិ (សី.), ហាសំ ជនេតិ, គរុកំ ករោតិ, លាភមុប្បាទយតិ, នមស្សិយំ ករោតិ , បីតិំ បាបេតិ, បាមោជ្ជំ ករោតិ, សង្ខារានំ សភាវំ ទស្សយតិ, ភវប្បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេតិ, សព្ពសាមញ្ញំ ទេតិ។ ឥមេ ខោ, មហារាជ, អដ្ឋវីសតិ បដិសល្លានគុណា, យេ គុណេ សមនុស្សរន្តា តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។
‘‘អបិ ច ខោ, មហារាជ, តថាគតា សន្តំ សុខំ សមាបត្តិរតិំ អនុភវិតុកាមា បដិសល្លានំ សេវន្តិ បរិយោសិតសង្កប្បា។ ចតូហិ ខោ, មហារាជ, ការណេហិ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។ កតមេហិ ចតូហិ? វិហារផាសុតាយបិ, មហារាជ, តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ, អនវជ្ជគុណពហុលតាយបិ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ, អសេសអរិយវីថិតោបិ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ, សព្ពពុទ្ធានំ ថុតថោមិតវណ្ណិតបសត្ថតោបិ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។ ឥមេហិ ខោ, មហារាជ, ចតូហិ ការណេហិ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ។ ឥតិ ខោ, មហារាជ, តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តិ ន សករណីយតាយ, ន កតស្ស វា បតិចយាយ, អថ ខោ គុណវិសេសទស្សាវិតាយ តថាគតា បដិសល្លានំ សេវន្តី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឧត្តរិករណីយបញ្ហោ នវមោ។
១០. ឥទ្ធិពលទស្សនបញ្ហោ
១០. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា ពហុលីកតា យានីកតា វត្ថុកតា អនុដ្ឋិតា បរិចិតា សុសមារទ្ធា, សោ អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, តថាគតោ កប្បំ វា តិដ្ឋេយ្យ កប្បាវសេសំ វា’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘ឥតោ តិណ្ណំ មាសានំ អច្ចយេន តថាគតោ បរិនិព្ពាយិស្សតី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា…បេ.… កប្បាវសេសំ វា’តិ, តេន ហិ តេមាសបរិច្ឆេទោ មិច្ឆា។ យទិ, ភន្តេ, តថាគតេន ភណិតំ ‘ឥតោ តិណ្ណំ មាសានំ អច្ចយេន តថាគតោ បរិនិព្ពាយិស្សតី’តិ, តេន ហិ ‘‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា…បេ.… កប្បាវសេសំ វា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ នត្ថិ តថាគតានំ អដ្ឋានេ គជ្ជិតំ។ អមោឃវចនា ពុទ្ធា ភគវន្តោ តថវចនា អទ្វេជ្ឈវចនា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ គម្ភីរោ សុនិបុណោ ទុន្និជ្ឈាបយោ តវានុប្បត្តោ, ភិន្ទេតំ ទិដ្ឋិជាលំ, ឯកំសេ ឋបយ, ភិន្ទ បរវាទ’’ន្តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា…បេ.… កប្បាវសេសំ វា’តិ, តេមាសបរិច្ឆេទោ ច ភណិតោ, សោ ច បន កប្បោ អាយុកប្បោ វុច្ចតិ។ ន, មហារាជ, ភគវា អត្តនោ ពលំ កិត្តយមានោ ឯវមាហ, ឥទ្ធិពលំ បន មហារាជ, ភគវា បរិកិត្តយមានោ ឯវមាហ ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា…បេ.… កប្បាវសេសំ វា’តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ អស្សាជានីយោ ភវេយ្យ សីឃគតិ អនិលជវោ, តស្ស រាជា ជវពលំ បរិកិត្តយន្តោ សនេគមជានបទភដពលព្រាហ្មណគហបតិកអមច្ចជនមជ្ឈេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អាកង្ខមានោ មេ, ភោ, អយំ ហយវរោ សាគរជលបរិយន្តំ មហិំ អនុវិចរិត្វា ខណេន ឥធាគច្ឆេយ្យា’តិ, ន ច តំ ជវគតិំ តស្សំ បរិសាយំ ទស្សេយ្យ, វិជ្ជតិ ច សោ ជវោ តស្ស, សមត្ថោ ច សោ ខណេន សាគរជលបរិយន្តំ មហិំ អនុវិចរិតុំ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា អត្តនោ ឥទ្ធិពលំ បរិកិត្តយមានោ ឯវមាហ, តម្បិ តេវិជ្ជានំ ឆឡភិញ្ញានំ អរហន្តានំ វិមលខីណាសវានំ ទេវមនុស្សានញ្ច មជ្ឈេ និសីទិត្វា ភណិតំ ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា ពហុលីកតា យានីកតា វត្ថុកតា អនុដ្ឋិតា បរិចិតា សុសមារទ្ធា, សោ អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, តថាគតោ កប្បំ វា តិដ្ឋេយ្យ កប្បាវសេសំ វា’តិ។ វិជ្ជតិ ច តំ, មហារាជ, ឥទ្ធិពលំ ភគវតោ, សមត្ថោ ច ភគវា ឥទ្ធិពលេន កប្បំ វា ឋាតុំ កប្បាវសេសំ វា, ន ច ភគវា តំ ឥទ្ធិពលំ តស្សំ បរិសាយំ ទស្សេតិ, អនត្ថិកោ, មហារាជ, ភគវា សព្ពភវេហិ, គរហិតា ច តថាគតស្ស សព្ពភវា។ ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តកោបិ គូថោ ទុគ្គន្ធោ ហោតិ ។ ឯវមេវ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តកម្បិ ភវំ ន វណ្ណេមិ អន្តមសោ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បី’តិ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, ភគវា សព្ពភវគតិយោនិយោ គូថសមំ ទិស្វា ឥទ្ធិពលំ និស្សាយ ភវេសុ ឆន្ទរាគំ ករេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ភគវា ឥទ្ធិពលំ បរិកិត្តយមានោ ឯវរូបំ ពុទ្ធសីហនាទមភិនទី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឥទ្ធិពលទស្សនបញ្ហោ ទសមោ។
ឥទ្ធិពលវគ្គោ បឋមោ។
ឥមស្មិំ វគ្គេ ទស បញ្ហា។
២. អភេជ្ជវគ្គោ
១. ខុទ្ទានុខុទ្ទកបញ្ហោ
១. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘អភិញ្ញាយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អនភិញ្ញាយា’តិ។ បុន ច វិនយបញ្ញត្តិយា ឯវំ ភណិតំ ‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’តិ។ កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ ទុប្បញ្ញត្តានិ, ឧទាហុ អវត្ថុស្មិំ អជានិត្វា បញ្ញត្តានិ, យំ ភគវា អត្តនោ អច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនាបេតិ? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘អភិញ្ញាយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អនភិញ្ញាយា’តិ, តេន ហិ ‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេ វិនយបញ្ញត្តិយា ឯវំ ភណិតំ ‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’តិ តេន ហិ ‘អភិញ្ញាយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អនភិញ្ញាយា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ សុខុមោ និបុណោ គម្ភីរោ សុគម្ភីរោ ទុន្និជ្ឈាបយោ, សោ តវានុប្បត្តោ, តត្ថ តេ ញាណពលវិប្ផារំ ទស្សេហី’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អភិញ្ញាយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អនភិញ្ញាយា’តិ, វិនយបញ្ញត្តិយាបិ ឯវំ ភណិតំ ‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’តិ, តំ បន, មហារាជ, តថាគតោ ភិក្ខូ វីមំសមានោ អាហ ‘ឧក្កលេស្សន្តិ ឧក្កឌ្ឍិស្សន្តិ (សី.), ឧស្សក្កិស្សន្តិ (ស្យា.) នុ ខោ មម សាវកា មយា វិស្សជ្ជាបីយមានា មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ, ឧទាហុ អាទិយិស្សន្តី’តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ចក្កវត្តី រាជា បុត្តេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អយំ ខោ, តាតា, មហាជនបទោ សព្ពទិសាសុ សាគរបរិយន្តោ, ទុក្ករោ, តាតា, តាវតកេន ពលេន ធារេតុំ, ឯថ តុម្ហេ, តាតា, មមច្ចយេន បច្ចន្តេ បច្ចន្តេ ទេសេ បជហថា’តិ។ អបិ នុ ខោ តេ, មហារាជ, កុមារា បិតុអច្ចយេន ហត្ថគតេ ជនបទេ សព្ពេ តេ បច្ចន្តេ បច្ចន្តេ ទេសេ មុញ្ចេយ្យុ’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ, រាជតោ រាជានោ (សី. បី.), ភន្តេ, លុទ្ធតរា លទ្ធតរា (ក.) កុមារា រជ្ជលោភេន តទុត្តរិំ ទិគុណតិគុណំ ជនបទំ បរិគ្គណ្ហេយ្យុំ បរិកឌ្ឍេយ្យុំ (សី. បី.), កិំ បន តេ ហត្ថគតំ ជនបទំ មុញ្ចេយ្យុ’’ន្តិ? ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ភិក្ខូ វីមំសមានោ ឯវមាហ ‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’តិ។ ទុក្ខបរិមុត្តិយា, មហារាជ, ពុទ្ធបុត្តា ធម្មលោភេន អញ្ញម្បិ ឧត្តរិំ ទិយឌ្ឍសិក្ខាបទសតំ គោបេយ្យុំ, កិំ បន បកតិបញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ មុញ្ចេយ្យុ’’ន្តិ?
‘‘ភន្តេ នាគសេន, យំ ភគវា អាហ ‘ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានី’តិ, ឯត្ថាយំ ជនោ សម្មូឡ្ហោ វិមតិជាតោ អធិកតោ សំសយបក្ខន្ទោ។ កតមានិ តានិ ខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ, កតមានិ អនុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានីតិ? ទុក្កដំ, មហារាជ, ខុទ្ទកំ សិក្ខាបទំ, ទុព្ភាសិតំ អនុខុទ្ទកំ សិក្ខាបទំ, ឥមានិ ទ្វេ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ, បុព្ពកេហិបិ, មហារាជ, មហាថេរេហិ ឯត្ថ វិមតិ ឧប្បាទិតា, តេហិបិ ឯកជ្ឈំ ន កតោ ធម្មសណ្ឋិតិបរិយាយេ ភគវតា ឯសោ បញ្ហោ ឧបទិដ្ឋោតិ។ ចិរនិក្ខិត្តំ, ភន្តេ នាគសេន, ជិនរហស្សំ អជ្ជេតរហិ លោកេ វិវដំ បាកដំ កត’’ន្តិ។
ខុទ្ទានុខុទ្ទកបញ្ហោ បឋមោ។
២. អព្យាករណីយបញ្ហោ
២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘នត្ថានន្ទ តថាគតស្ស ធម្មេសុ អាចរិយមុដ្ឋី’តិ, បុន ច ថេរេន មាលុក្យបុត្តេន មាលុង្ក្យបុត្តេន (សី. ស្យា. បី.) សំ. និ. ៤.៩៥; អ. និ. ១.៤.២៥៧ បស្សិតព្ពំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ ន ព្យាកាសិ។ ឯសោ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ ទ្វយន្តោ ទ្វយតោ (សី.) ឯកន្តនិស្សិតោ ភវិស្សតិ អជាននេន វា គុយ្ហករណេន វា។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘នត្ថានន្ទ តថាគតស្ស ធម្មេសុ អាចរិយមុដ្ឋី’តិ, តេន ហិ ថេរស្ស មាលុក្យបុត្តស្ស អជានន្តេន ន ព្យាកតំ។ យទិ ជានន្តេន ន ព្យាកតំ, តេន ហិ អត្ថិ តថាគតស្ស ធម្មេសុ អាចរិយមុដ្ឋិ។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘នត្ថានន្ទ តថាគតស្ស ធម្មេសុ អាចរិយមុដ្ឋី’តិ, អព្យាកតោ ច ថេរេន មាលុក្យបុត្តេន បុច្ឆិតោ បញ្ហោ, តញ្ច បន ន អជានន្តេន ន គុយ្ហករណេន។ ចត្តារិមានិ, មហារាជ, បញ្ហព្យាករណានិ។ កតមានិ ចត្តារិ? ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ ឋបនីយោ បញ្ហោតិ។
‘‘កតមោ ច, មហារាជ, ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ? ‘រូបំ អនិច្ច’ន្តិ ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ, ‘វេទនា អនិច្ចា’តិ…បេ.… ‘សញ្ញា អនិច្ចា’តិ…បេ.… ‘សង្ខារា អនិច្ចា’តិ…បេ.… ‘វិញ្ញាណំ អនិច្ច’’ន្តិ ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ, អយំ ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ។
‘‘កតមោ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ? ‘អនិច្ចំ បន រូប’ន្តិ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ, ‘អនិច្ចា បន វេទនា’តិ…បេ.… ‘អនិច្ចា បន សញ្ញា’តិ…បេ.… ‘អនិច្ចា បន សង្ខារា’តិ…បេ.… ‘អនិច្ចំ បន វិញ្ញាណ’ន្តិ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ, អយំ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ។
‘‘កតមោ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ? ‘កិំ នុ ខោ ចក្ខុនា សព្ពំ វិជានាតី’តិ អយំ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ។
‘‘កតមោ ឋបនីយោ បញ្ហោ? ‘សស្សតោ លោកោ’តិ ឋបនីយោ បញ្ហោ, ‘អសស្សតោ លោកោ’តិ។ ‘អន្តវា លោកោ’តិ។ ‘អនន្តវា លោកោ’តិ។ ‘អន្តវា ច អនន្តវា ច លោកោ’តិ។ ‘នេវន្តវា នានន្តវា លោកោ’តិ។ ‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’ន្តិ។ ‘អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរ’ន្តិ។ ‘ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា’តិ។ ‘ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា’តិ។ ‘ហោតិ ច ន ច ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា’តិ។ ‘នេវ ហោតិ ន ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា’តិ ឋបនីយោ បញ្ហោ, អយំ ឋបនីយោ បញ្ហោ។
‘‘ភគវា, មហារាជ, ថេរស្ស មាលុក្យបុត្តស្ស តំ ឋបនីយំ បញ្ហំ ន ព្យាកាសិ។ សោ បន បញ្ហោ កិំ ការណា ឋបនីយោ? ន តស្ស ទីបនាយ ហេតុ វា ការណំ វា អត្ថិ, តស្មា សោ បញ្ហោ ឋបនីយោ។ នត្ថិ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ អការណមហេតុកំ គិរមុទីរណ’’ន្តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អព្យាករណីយបញ្ហោ ទុតិយោ។
៣. មច្ចុភាយនាភាយនបញ្ហោ
៣. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ, បុន ភណិតំ ‘អរហា សព្ពភយមតិក្កន្តោ’តិ។ កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, អរហា ទណ្ឌភយា តសតិ , និរយេ វា នេរយិកា សត្តា ជលិតា កុថិតា តត្តា សន្តត្តា តម្ហា ជលិតគ្គិជាលកា មហានិរយា ចវមានា មច្ចុនោ ភាយន្តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ, តេន ហិ ‘អរហា សព្ពភយមតិក្កន្តោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ភគវតា ភណិតំ ‘អរហា សព្ពភយមតិក្កន្តោ’តិ, តេន ហិ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយំ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘នេតំ, មហារាជ, វចនំ ភគវតា អរហន្តេ ឧបាទាយ ភណិតំ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ។ ឋបិតោ អរហា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ, សមូហតោ ភយហេតុ អរហតោ។ យេ តេ, មហារាជ, សត្តា សកិលេសា, យេសញ្ច អធិមត្តា អត្តានុទិដ្ឋិ, យេ ច សុខទុក្ខេសុ ឧន្នតាវនតា, តេ ឧបាទាយ ភគវតា ភណិតំ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ។ អរហតោ, មហារាជ, សព្ពគតិ ឧបច្ឆិន្នា, យោនិ វិទ្ធំសិតា, បដិសន្ធិ ឧបហតា, ភគ្គា ផាសុកា, សមូហតា សព្ពភវាលយា, សមុច្ឆិន្នា សព្ពសង្ខារា, ហតំ កុសលាកុសលំ, វិហតា អវិជ្ជា, អពីជំ វិញ្ញាណំ កតំ, ទឌ្ឍា សព្ពកិលេសា, អតិវត្តា លោកធម្មា, តស្មា អរហា ន តសតិ សព្ពភយេហិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, រញ្ញោ ចត្តារោ មហាមត្តា ភវេយ្យុំ អនុរក្ខា លទ្ធយសា វិស្សាសិកា ឋបិតា មហតិ ឥស្សរិយេ ឋានេ។ អថ រាជា កិស្មិញ្ចិ ទេវ ករណីយេ សមុប្បន្នេ យាវតា សកវិជិតេ សព្ពជនស្ស អាណាបេយ្យ ‘សព្ពេវ មេ ពលិំ ករោន្តុ, សាធេថ តុម្ហេ ចត្តារោ មហាមត្តា តំ ករណីយ’ន្តិ។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តេសំ ចតុន្នំ មហាមត្តានំ ពលិភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន មហារាជា’’តិ។ ‘‘ឋបិតា តេ, ភន្តេ, រញ្ញា ឧត្តមដ្ឋានេ, នត្ថិ តេសំ ពលិ, សមតិក្កន្តពលិនោ តេ, អវសេសេ ឧបាទាយ រញ្ញា អាណាបិតំ ‘សព្ពេវ មេ ពលិំ ករោន្តូ’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នេតំ វចនំ ភគវតា អរហន្តេ ឧបាទាយ ភណិតំ, ឋបិតោ អរហា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ, សមូហតោ ភយហេតុ អរហតោ, យេ តេ, មហារាជ, សត្តា សកិលេសា, យេសញ្ច អធិមត្តា អត្តានុទិដ្ឋិ, យេ ច សុខទុក្ខេសុ ឧន្នតាវនតា , តេ ឧបាទាយ ភគវតា ភណិតំ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ។ តស្មា អរហា ន តសតិ សព្ពភយេហី’’តិ។
‘‘នេតំ, ភន្តេ នាគសេន, វចនំ សាវសេសំ, និរវសេសវចនមេតំ ‘សព្ពេ’តិ។ តត្ថ មេ ឧត្តរិំ ការណំ ព្រូហិ តំ វចនំ បតិដ្ឋាបេតុ’’ន្តិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, គាមេ គាមស្សាមិកោ អាណាបកំ អាណាបេយ្យ ‘ឯហិ, ភោ អាណាបក, យាវតា គាមេ គាមិកា, តេ សព្ពេ សីឃំ មម សន្តិកេ សន្និបាតេហី’តិ។ សោ ‘សាធុ សាមី’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា គាមមជ្ឈេ ឋត្វា តិក្ខត្តុំ សទ្ទមនុស្សាវេយ្យ ‘យាវតា គាមេ គាមិកា, តេ សព្ពេ សីឃសីឃំ សាមិនោ សន្តិកេ សន្និបតន្តូ’តិ។ តតោ តេ គាមិកា អាណាបកស្ស វចនេន តុរិតតុរិតា សន្និបតិត្វា គាមស្សាមិកស្ស អារោចេន្តិ ‘សន្និបតិតា, សាមិ, សព្ពេ គាមិកា, យំ តេ ករណីយំ តំ ករោហី’តិ។ ឥតិ សោ, មហារាជ, គាមស្សាមិកោ កុដិបុរិសេ សន្និបាតេន្តោ សព្ពេ គាមិកេ អាណាបេតិ, តេ ច អាណត្តា ន សព្ពេ សន្និបតន្តិ, កុដិបុរិសា យេវ សន្និបតន្តិ, ‘ឯត្តកា យេវ មេ គាមិកា’តិ គាមស្សាមិកោ ច តថា សម្បដិច្ឆតិ, អញ្ញេ ពហុតរា អនាគតា ឥត្ថិបុរិសា ទាសិទាសា ភតកា កម្មករា គាមិកា គិលានា គោមហិំសា អជេឡកា សុវានា, យេ អនាគតា, សព្ពេ តេ អគណិតា, កុដិបុរិសេ យេវ ឧបាទាយ អាណាបិតត្តា ‘សព្ពេ សន្និបតន្តូ’តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នេតំ វចនំ ភគវតា អរហន្តេ ឧបាទាយ ភណិតំ, ឋបិតោ អរហា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ, សមូហតោ ភយហេតុ អរហតោ, យេ តេ, មហារាជ, សត្តា សកិលេសា, យេសញ្ច អធិមត្តា អត្តានុទិដ្ឋិ, យេ ច សុខទុក្ខេសុ ឧន្នតាវនតា, តេ ឧបាទាយ ភគវតា ភណិតំ ‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’តិ ។ តស្មា អរហា ន តសតិ សព្ពភយេហិ។
‘‘អត្ថិ, មហារាជ, សាវសេសំ វចនំ សាវសេសោ អត្ថោ, អត្ថិ សាវសេសំ វចនំ និរវសេសោ អត្ថោ, អត្ថិ និរវសេសំ វចនំ សាវសេសោ អត្ថោ, អត្ថិ និរវសេសំ វចនំ និរវសេសោ អត្ថោ។ តេន តេន អត្ថោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោ។
‘‘បញ្ចវិធេហិ, មហារាជ, ការណេហិ អត្ថោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោ អាហច្ចបទេន រសេន អាចរិយវំសេន អាចរិយវំសតាយ (បី. ក.) អធិប្បាយា ការណុត្តរិយតាយ។ ឯត្ថ ហិ អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេតំ។ រសោតិ សុត្តានុលោមំ។ អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ។ អធិប្បាយោតិ អត្តនោ មតិ។ ការណុត្តរិយតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ សមេន្តំ សមេតំ (សី.) ការណំ។ ឥមេហិ ខោ, មហារាជ, បញ្ចហិ ការណេហិ អត្ថោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោ។ ឯវមេសោ បញ្ហោ សុវិនិច្ឆិតោ ហោតី’’តិ។
‘‘ហោតុ, ភន្តេ នាគសេន, តថា តំ សម្បដិច្ឆាមិ។ ឋបិតោ ហោតុ អរហា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ, តសន្តុ អវសេសា សត្តា, និរយេ បន នេរយិកា សត្តា ទុក្ខា តិព្ពា កដុកា វេទនា វេទយមានា ជលិតបជ្ជលិតសព្ពង្គបច្ចង្គា រុណ្ណការុញ្ញកន្ទិតបរិទេវិតលាលប្បិតមុខា អសយ្ហតិព្ពទុក្ខាភិភូតា អតាណា អសរណា អសរណីភូតា អនប្បសោកាតុរា អន្តិមបច្ឆិមគតិកា ឯកន្តសោកបរាយណា ឧណ្ហតិខិណចណ្ឌខរតបនតេជវន្តោ ភីមភយជនកនិនាទមហាសទ្ទា សំសិព្ពិតឆព្ពិធជាលាមាលាកុលា សមន្តា សតយោជនានុផរណច្ចិវេគា កទរិយា តបនា មហានិរយា ចវមានា មច្ចុនោ ភាយន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។
‘‘ននុ, ភន្តេ នាគសេន, និរយោ ឯកន្តទុក្ខវេទនីយោ, កិស្ស បន តេ នេរយិកា សត្តា ឯកន្តទុក្ខវេទនីយា និរយា ចវមានា មច្ចុនោ ភាយន្តិ, កិស្ស និរយេ រមន្តី’’តិ? ‘‘ន តេ, មហារាជ, នេរយិកា សត្តា និរយេ រមន្តិ, មុញ្ចិតុកាមាវ តេ និរយា។ មរណស្សេវ សោ មរណស្សេសោ (សី. បី.), មហារាជ, អានុភាវោ, យេន តេសំ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។ ‘‘ឯតំ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, ន សទ្ទហាមិ, យំ មុច្ចិតុកាមានំ ចុតិយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតីតិ, ហាសនីយំ , ភន្តេ នាគសេន, តំ ឋានំ, យំ តេ បត្ថិតំ លភន្តិ, ការណេន មំ សញ្ញាបេហី’’តិ។
‘‘មរណន្តិ ខោ, មហារាជ, ឯតំ អទិដ្ឋសច្ចានំ តាសនីយដ្ឋានំ, ឯត្ថាយំ ជនោ តសតិ ច ឧព្ពិជ្ជតិ ច។ យោ ច, មហារាជ, កណ្ហសប្បស្ស ភាយតិ, សោ មរណស្ស ភាយន្តោ កណ្ហសប្បស្ស ភាយតិ។ យោ ច ហត្ថិស្ស ភាយតិ…បេ.… សីហស្ស…បេ.… ព្យគ្ឃស្ស…បេ.… ទីបិស្ស…បេ.… អច្ឆស្ស…បេ.… តរច្ឆស្ស…បេ.… មហិំសស្ស…បេ.… គវយស្ស…បេ.… អគ្គិស្ស…បេ.… ឧទកស្ស…បេ.… ខាណុកស្ស…បេ.… កណ្ដកស្ស ភាយតិ។ យោ ច សត្តិយា ភាយតិ, សោ មរណស្ស ភាយន្តោ សត្តិយា ភាយតិ។ មរណស្សេវ សោ មរណស្សេសោ (សី. បី.), មហារាជ, សរសសភាវតេជោ សរសភាវតេជោ (សី. បី.), តស្ស សរសសភាវតេជេន សកិលេសា សត្តា មរណស្ស តសន្តិ ភាយន្តិ, មុច្ចិតុកាមាបិ, មហារាជ, នេរយិកា សត្តា មរណស្ស តសន្តិ ភាយន្តិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, បុរិសស្ស កាយេ មេទោ គណ្ឋិ ឧប្បជ្ជេយ្យ។ សោ តេន រោគេន ទុក្ខិតោ ឧបទ្ទវា បរិមុច្ចិតុកាមោ ភិសក្កំ សល្លកត្តំ អាមន្តាបេយ្យ។ តស្ស វចនំ សោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ សម្បដិច្ឆិត្វា តស្ស រោគស្ស ឧទ្ធរណាយ ឧបករណំ ឧបដ្ឋាបេយ្យ, សត្ថកំ តិខិណំ ករេយ្យ , យមកសលាកា ទហនសលាកំ (ក.) អគ្គិម្ហិ បក្ខិបេយ្យ, ខារលវណំ និសទាយ បិសាបេយ្យ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្ស អាតុរស្ស តិខិណសត្ថកច្ឆេទនេន យមកសលាកាទហនេន ខារលោណប្បវេសនេន តាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឥតិ, មហារាជ, តស្ស អាតុរស្ស រោគា មុច្ចិតុកាមស្សាបិ វេទនាភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, និរយា មុច្ចិតុកាមានម្បិ នេរយិកានំ សត្តានំ មរណភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, បុរិសោ ឥស្សរាបរាធិកោ ពទ្ធោ សង្ខលិកពន្ធនេន គព្ភេ បក្ខិត្តោ បរិមុច្ចិតុកាមោ អស្ស, តមេនំ សោ ឥស្សរោ មោចេតុកាមោ បក្កោសាបេយ្យ។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្ស ឥស្សរាបរាធិកស្ស បុរិសស្ស ‘កតទោសោ អហ’ន្តិ ជានន្តស្ស ឥស្សរទស្សនេន សន្តាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឥតិ, មហារាជ, តស្ស ឥស្សរាបរាធិកស្ស បុរិសស្ស បរិមុច្ចិតុកាមាស្សាបិ ឥស្សរភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, និរយា មុច្ចិតុកាមានម្បិ នេរយិកានំ សត្តានំ មរណភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។
‘‘អបរម្បិ , ភន្តេ, ឧត្តរិំ ការណំ ព្រូហិ, យេនាហំ ការណេន ឱកប្បេយ្យ’’ន្តិ។ ‘‘ឥធ, មហារាជ, បុរិសោ ទដ្ឋវិសេន អាសីវិសេន ទដ្ឋោ ភវេយ្យ, សោ តេន វិសវិការេន បតេយ្យ ឧប្បតេយ្យ វដ្ដេយ្យ បវដ្ដេយ្យ, អថញ្ញតរោ បុរិសោ ពលវន្តេន មន្តបទេន តំ ទដ្ឋវិសំ អាសីវិសំ អានេត្វា តំ ទដ្ឋវិសំ បច្ចាចមាបេយ្យ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្ស វិសគតស្ស បុរិសស្ស តស្មិំ ទដ្ឋវិសេ សប្បេ សោត្ថិហេតុ ឧបគច្ឆន្តេ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ឥតិ, មហារាជ, តថារូបេ អហិម្ហិ សោត្ថិហេតុបិ ឧបគច្ឆន្តេ តស្ស សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, និរយា មុច្ចិតុកាមានម្បិ នេរយិកានំ សន្តានំ មរណភយា សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ។ អនិដ្ឋំ, មហារាជ, សព្ពសត្តានំ មរណំ, តស្មា នេរយិកា សត្តា និរយា បរិមុច្ចិតុកាមាបិ មច្ចុនោ ភាយន្តី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
មច្ចុភាយនាភាយនបញ្ហោ តតិយោ។
៤. មច្ចុបាសមុត្តិបញ្ហោ
៤. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘ន អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ, ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;
ន វិជ្ជតី សោ ជគតិប្បទេសោ, យត្ថដ្ឋិតោ មុច្ចេយ្យ មច្ចុបាសា’តិ។
‘‘បុន ភគវតា បរិត្តា ច ឧទ្ទិដ្ឋា។ សេយ្យថិទំ, រតនសុត្តំ មេត្តសុត្តំ ខន្ធបរិត្តំ មោរបរិត្តំ ធជគ្គបរិត្តំ អាដានាដិយបរិត្តំ អង្គុលិមាលបរិត្តំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, អាកាសគតោបិ សមុទ្ទមជ្ឈគតោបិ បាសាទកុដិលេណគុហាបព្ភារទរិពិលគិរិ វិវរបព្ពតន្តរគតោបិ ន មុច្ចតិ មច្ចុបាសា, តេន ហិ បរិត្តកម្មំ មិច្ឆា។ យទិ បរិត្តករណេន មច្ចុបាសា បរិមុត្តិ ភវតិ, តេន ហិ ‘ន អន្តលិក្ខេ…បេ.… មច្ចុបាសា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ គណ្ឋិតោបិ គណ្ឋិតរោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘ន អន្តលិក្ខេ…បេ.… មច្ចុបាសា’តិ, បរិត្តា ច ភគវតា ឧទ្ទិដ្ឋា, តញ្ច បន សាវសេសាយុកស្ស វយសម្បន្នស្ស អបេតកម្មាវរណស្ស, នត្ថិ, មហារាជ, ខីណាយុកស្ស ឋិតិយា កិរិយា វា ឧបក្កមោ វា។
‘‘យថា មហារាជ មតស្ស រុក្ខស្ស សុក្ខស្ស កោឡាបស្ស និស្នេហស្ស ឧបរុទ្ធជីវិតស្ស គតាយុសង្ខារស្ស កុម្ភសហស្សេនបិ ឧទកេ អាកិរន្តេ អល្លត្តំ វា បល្លវិតហរិតភាវោ វា ន ភវេយ្យ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភេសជ្ជបរិត្តកម្មេន នត្ថិ ខីណាយុកស្ស ឋិតិយា កិរិយា វា ឧបក្កមោ វា, យានិ តានិ, មហារាជ, មហិយា ឱសធានិ ភេសជ្ជានិ, តានិបិ ខីណាយុកស្ស អកិច្ចករានិ ភវន្តិ។ សាវសេសាយុកំ, មហារាជ, វយសម្បន្នំ អបេតកម្មាវរណំ បរិត្តំ រក្ខតិ គោបេតិ, តស្សត្ថាយ ភគវតា បរិត្តា ឧទ្ទិដ្ឋា។
‘‘យថា, មហារាជ, កស្សកោ បរិបក្កេ ធញ្ញេ មតេ សស្សនាឡេ ឧទកប្បវេសនំ វារេយ្យ, យំ បន សស្សំ តរុណំ មេឃសន្និភំ វយសម្បន្នំ, តំ ឧទកវឌ្ឍិយា វឌ្ឍតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ខីណាយុកស្ស ភេសជ្ជបរិត្តកិរិយា ឋបិតា បដិក្ខិត្តា , យេ បន តេ មនុស្សា សាវសេសាយុកា វយសម្បន្នា, តេសំ អត្ថាយ បរិត្តភេសជ្ជានិ ភណិតានិ, តេ បរិត្តភេសជ្ជេហិ វឌ្ឍន្តី’’តិ។
‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ខីណាយុកោ មរតិ, សាវសេសាយុកោ ជីវតិ, តេន ហិ បរិត្តភេសជ្ជានិ និរត្ថកានិ ហោន្តី’’តិ? ‘‘ទិដ្ឋបុព្ពោ បន តយា, មហារាជ, កោចិ រោគោ ភេសជ្ជេហិ បដិនិវត្តិតោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អនេកសតានិ ទិដ្ឋានី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ‘បរិត្តភេសជ្ជកិរិយា និរត្ថកា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា ភវតី’’តិ។
‘‘ទិស្សន្តិ , ភន្តេ នាគសេន, វេជ្ជានំ ឧបក្កមា ភេសជ្ជបានានុលេបា, តេន តេសំ ឧបក្កមេន រោគោ បដិនិវត្តតី’’តិ។ ‘‘បរិត្តានម្បិ, មហារាជ, បវត្តីយមានានំ សទ្ទោ សុយ្យតិ, ជិវ្ហា សុក្ខតិ, ហទយំ ព្យាវដ្ដតិ, កណ្ឋោ អាតុរតិ។ តេន តេសំ បវត្តេន សព្ពេ ព្យាធយោ វូបសមន្តិ, សព្ពា ឦតិយោ អបគច្ឆន្តីតិ។
‘‘ទិដ្ឋបុព្ពោ បន តយា, មហារាជ, កោចិ អហិនា ទដ្ឋោ មន្តបទេន វិសំ បាតីយមានោ វិសំ ចិក្ខស្សន្តោ ឧទ្ធមធោ អាចមយមានោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ , អជ្ជេតរហិបិ តំ លោកេ វត្តតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ‘បរិត្តភេសជ្ជកិរិយា និរត្ថកា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា ភវតិ។ កតបរិត្តញ្ហិ, មហារាជ, បុរិសំ ឌំសិតុកាមោ អហិ ន ឌំសតិ, វិវដំ មុខំ បិទហតិ, ចោរានំ ឧក្ខិត្តលគុឡម្បិ ន សម្ភវតិ, តេ លគុឡំ មុញ្ចិត្វា បេមំ ករោន្តិ, កុបិតោបិ ហត្ថិនាគោ សមាគន្ត្វា ឧបរមតិ, បជ្ជលិតមហាអគ្គិក្ខន្ធោបិ ឧបគន្ត្វា និព្ពាយតិ, វិសំ ហលាហលម្បិ ខាយិតំ អគទំ សម្បជ្ជតិ, អាហារត្ថំ វា ផរតិ, វធកា ហន្តុកាមា ឧបគន្ត្វា ទាសភូតា សម្បជ្ជន្តិ, អក្កន្តោបិ បាសោ ន សំវរតិ ន សំចរតិ (សី.)។
‘‘សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, ‘មោរស្ស កតបរិត្តស្ស សត្តវស្សសតានិ លុទ្ទកោ នាសក្ខិ បាសំ ឧបនេតុំ, អកតបរិត្តស្ស តំ យេវ ទិវសំ បាសំ ឧបនេសី’’តិ ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ, អព្ភុគ្គតោ សោ សទ្ទោ សទេវកេ លោកេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ ‘បរិត្តភេសជ្ជកិរិយា និរត្ថកា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា ភវតិ។
‘‘សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, ‘ទានវោ ភរិយំ បរិរក្ខន្តោ សមុគ្គេ បក្ខិបិត្វា គិលិត្វា កុច្ឆិនា បរិហរតិ, អថេកោ វិជ្ជាធរោ តស្ស ទានវស្ស មុខេន បវិសិត្វា តាយ សទ្ធិំ អភិរមតិ, យទា សោ ទានវោ អញ្ញាសិ, អថ សមុគ្គំ វមិត្វា វិវរិ, សហ សមុគ្គេ វិវដេ វិជ្ជាធរោ យថាកាមំ យេន កាមំ (ក.) បក្កាមី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតិ, អព្ភុគ្គតោ សោបិ សទ្ទោ សទេវកេ លោកេ’’តិ។ ‘‘ននុ សោ, មហារាជ, វិជ្ជាធរោ បរិត្តពលេន មន្តពលេន (?) គហណា មុត្តោ’’តិ។ ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, អត្ថិ បរិត្តពលំ។
‘‘សុតបុព្ពំ បន តយា, មហារាជ, ‘អបរោបិ វិជ្ជាធរោ ពារាណសិរញ្ញោ អន្តេបុរេ មហេសិយា សទ្ធិំ សម្បទុដ្ឋោ សំសដ្ឋោ (សី.) គហណប្បត្តោ សមានោ ខណេន អទស្សនំ គតោ មន្តពលេនា’’តិ។ ‘‘អាម, ភន្តេ, សុយ្យតី’’តិ។ ‘‘ននុ សោ, មហារាជ, វិជ្ជាធរោ បរិត្តពលេន គហណា មុត្តោ’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, អត្ថិ បរិត្តពល’’ន្តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, ‘កិំ សព្ពេ យេវ បរិត្តំ រក្ខតី’តិ? ‘‘ឯកច្ចេ, មហារាជ, រក្ខតិ, ឯកច្ចេ ន រក្ខតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, បរិត្តំ ន សព្ពត្ថិក’’ន្តិ? ‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ, ភោជនំ សព្ពេសំ ជីវិតំ រក្ខតី’’តិ? ‘‘ឯកច្ចេ, ភន្តេ , រក្ខតិ, ឯកច្ចេ ន រក្ខតី’’តិ។ ‘‘កិំ ការណា’’តិ។ ‘‘យតោ, ភន្តេ, ឯកច្ចេ តំ យេវ ភោជនំ អតិភុញ្ជិត្វា វិសូចិកាយ មរន្តី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ភោជនំ ន សព្ពេសំ ជីវិតំ រក្ខតី’’តិ? ‘‘ទ្វីហិ, ភន្តេ នាគសេន, ការណេហិ ភោជនំ ជីវិតំ ហរតិ អតិភុត្តេន វា ឧស្មាទុព្ពលតាយ វា, អាយុទទំ, ភន្តេ នាគសេន, ភោជនំ ទុរុបចារេន ជីវិតំ ហរតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បរិត្តំ ឯកច្ចេ រក្ខតិ, ឯកច្ចេ ន រក្ខតិ។
‘‘តីហិ, មហារាជ, ការណេហិ បរិត្តំ ន រក្ខតិ កម្មាវរណេន, កិលេសាវរណេន, អសទ្ទហនតាយ។ សត្តានុរក្ខណំ, មហារាជ, បរិត្តំ អត្តនា កតេន អារក្ខំ ជហតិ, យថា, មហារាជ, មាតា បុត្តំ កុច្ឆិគតំ បោសេតិ, ហិតេន ឧបចារេន ជនេតិ, ជនយិត្វា អសុចិមលសិង្ឃាណិកមបនេត្វា ឧត្តមវរសុគន្ធំ ឧបលិម្បតិ, សោ អបរេន សមយេន បរេសំ បុត្តេ អក្កោសន្តេ វា បហរន្តេ វា បហារំ ទេតិ។ តេ តស្ស កុជ្ឈិត្វា បរិសាយ អាកឌ្ឍិត្វា តំ គហេត្វា សាមិនោ ឧបនេន្តិ, យទិ បន តស្សា បុត្តោ អបរទ្ធោ ហោតិ វេលាតិវត្តោ។ អថ នំ សាមិនោ មនុស្សា អាកឌ្ឍយមានា ទណ្ឌមុគ្គរជាណុមុដ្ឋីហិ តាឡេន្តិ បោថេន្តិ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តស្ស មាតា លភតិ អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនំ គាហំ សាមិនោ ឧបនយនំ កាតុ’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន, មហារាជា’’តិ។ ‘‘អត្តនោ, ភន្តេ, អបរាធេនា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សត្តានំ អារក្ខំ បរិត្តំ អត្តនោ អបរាធេន វញ្ឈំ ករោតី’’តិ ការេតីតិ (សី.)។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុវិនិច្ឆិតោ បញ្ហោ, គហនំ អគហនំ កតំ, អន្ធការោ អាលោកោ កតោ, វិនិវេឋិតំ ទិដ្ឋិជាលំ, ត្វំ គណិវរបវរមាសជ្ជា’’តិ។
មច្ចុបាសមុត្តិបញ្ហោ ចតុត្ថោ។
៥. ពុទ្ធលាភន្តរាយបញ្ហោ
៥. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘លាភី តថាគតោ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’ន្តិ។ បុន ច តថាគតោ បញ្ចសាលំ ព្រាហ្មណគាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា កិញ្ចិទេវ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខន្តោតិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានំ, តេន ហិ បញ្ចសាលំ ព្រាហ្មណគាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា កិញ្ចិទេវ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខន្តោតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ បញ្ចសាលំ ព្រាហ្មណគាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា កិញ្ចិទេវ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខន្តោ, តេន ហិ លាភី តថាគតោ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ សុមហន្តោ ទុន្និព្ពេឋោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘លាភី, មហារាជ, តថាគតោ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានំ, បញ្ចសាលញ្ច ព្រាហ្មណគាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា កិញ្ចិទេវ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខន្តោ, តញ្ច បន មារស្ស បាបិមតោ ការណា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតោ គណនបថំ វីតិវត្តកប្បេ គណនបថវីតិវត្តេ កប្បេ (សី.) អភិសង្ខតំ កុសលំ កិន្តិ និដ្ឋិតំ, អធុនុដ្ឋិតេន មារេន បាបិមតា តស្ស កុសលស្ស ពលវេគំ តំ កុសលពលវេគវិប្ផារំ (សី.) កិន្តិ បិហិតំ, តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, តស្មិំ វត្ថុស្មិំ ទ្វីសុ ឋានេសុ ឧបវាទោ អាគច្ឆតិ, កុសលតោបិ អកុសលំ ពលវតរំ ហោតិ, ពុទ្ធពលតោបិ មារពលំ ពលវតរំ ហោតីតិ, តេន ហិ រុក្ខស្ស មូលតោបិ អគ្គំ ភារតរំ ហោតិ, គុណសម្បរិកិណ្ណតោបិ បាបិយំ ពលវតរំ ហោតី’’តិ។ ‘‘ន, មហារាជ, តាវតកេន កុសលតោបិ អកុសលំ ពលវតរំ នាម ហោតិ, ន ពុទ្ធពលតោបិ មារពលំ ពលវតរំ នាម ហោតិ។ អបិ ចេត្ថ ការណំ ឥច្ឆិតព្ពំ។
‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសោ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស មធុំ វា មធុបិណ្ឌិកំ វា អញ្ញំ វា ឧបាយនំ អភិហរេយ្យ, តមេនំ រញ្ញោ ទ្វារបាលោ ឯវំ វទេយ្យ ‘អកាលោ, ភោ, អយំ រញ្ញោ ទស្សនាយ, តេន ហិ, ភោ, តវ ឧបាយនំ គហេត្វា សីឃសីឃំ បដិនិវត្ត, បុរេ តវ រាជា ទណ្ឌំ ធារេស្សតី’តិ មា តេ រាជា ទណ្ឌំ បាបេយ្យាតិ (សី.)។ តតោ សោ បុរិសោ ទណ្ឌភយា តសិតោ ឧព្ពិគ្គោ តំ ឧបាយនំ អាទាយ សីឃសីឃំ បដិនិវត្តេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, រាជា ចក្កវត្តី តាវតកេន ឧបាយនវិកលមត្តកេន ទ្វារបាលតោ ទុព្ពលតរោ នាម ហោតិ , អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិ ឧបាយនំ ន លភេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ឥស្សាបកតោ សោ, ភន្តេ, ទ្វារបាលោ ឧបាយនំ និវារេសិ, អញ្ញេន បន ទ្វារេន សតសហស្សគុណម្បិ រញ្ញោ ឧបាយនំ ឧបេតី’’តិ ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឥស្សាបកតោ មារោ បាបិមា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ, អញ្ញានិ បន អនេកានិ ទេវតាសតសហស្សានិ អមតំ ទិព្ពំ ឱជំ គហេត្វា ឧបគតានិ ‘ភគវតោ កាយេ ឱជំ ឱទហិស្សាមា’តិ ភគវន្តំ នមស្សមានានិ បញ្ជលិកានិ ឋិតានី’’តិ។
‘‘ហោតុ, ភន្តេ នាគសេន, សុលភា ភគវតោ ចត្តារោ បច្ចយា លោកេ ឧត្តមបុរិសស្ស, យាចិតោវ ភគវា ទេវមនុស្សោហិ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតិ, អបិ ច ខោ បន មារស្ស យោ អធិប្បាយោ, សោ តាវតកេន សិទ្ធោ, យំ សោ ភគវតោ ភោជនស្ស អន្តរាយមកាសិ។ ឯត្ថ មេ, ភន្តេ, កង្ខា ន ឆិជ្ជតិ, វិមតិជាតោហំ តត្ថ សំសយបក្ខន្ទោ។ ន មេ តត្ថ មានសំ បក្ខន្ទតិ, យំ តថាគតស្ស អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលវរស្ស កុសលវរបុញ្ញសម្ភវស្ស អសមសមស្ស អនុបមស្ស អប្បដិសមស្ស ឆវកំ លាមកំ បរិត្តំ បាបំ អនរិយំ វិបន្នំ មារោ លាភន្តរាយមកាសី’’តិ។
‘‘ចត្តារោ ខោ, មហារាជ, អន្តរាយា អទិដ្ឋន្តរាយោ ឧទ្ទិស្ស កតន្តរាយោ ឧបក្ខដន្តរាយោ បរិភោគន្តរាយោតិ។ តត្ថ កតមោ អទិដ្ឋន្តរាយោ? អនោទិស្ស អទស្សនេន អនភិសង្ខតំ កោចិ អន្តរាយំ ករោតិ ‘កិំ បរស្ស ទិន្នេនា’តិ, អយំ អទិដ្ឋន្តរាយោ នាម។
‘‘កតមោ ឧទ្ទិស្ស កតន្តរាយោ? ឥធេកច្ចំ បុគ្គលំ ឧបទិសិត្វា ឧទ្ទិស្ស ភោជនំ បដិយត្តំ ហោតិ, តំ កោចិ អន្តរាយំ ករោតិ, អយំ ឧទ្ទិស្ស កតន្តរាយោ នាម។
‘‘កតមោ ឧបក្ខដន្តរាយោ? ឥធ យំ កិញ្ចិ ឧបក្ខដំ ហោតិ អប្បដិគ្គហិតំ, តត្ថ កោចិ អន្តរាយំ ករោតិ, អយំ ឧបក្ខដន្តរាយោ នាម។
‘‘កតមោ បរិភោគន្តរាយោ? ឥធ យំ កិញ្ចិ បរិភោគំ, តត្ថ កោចិ អន្តរាយំ ករោតិ, អយំ បរិភោគន្តរាយោ នាម។ ឥមេ ខោ, មហារាជ, ចត្តារោ អន្តរាយា។
‘‘យំ បន មារោ បាបិមា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ, តំ នេវ ភគវតោ បរិភោគំ ន ឧបក្ខដំ ន ឧទ្ទិស្សកតំ, អនាគតំ អសម្បត្តំ អទស្សនេន អន្តរាយំ កតំ, តំ បន នេកស្ស ភគវតោ យេវ, អថ ខោ យេ តេ តេន សមយេន និក្ខន្តា អព្ភាគតា, សព្ពេបិ តេ តំ ទិវសំ ភោជនំ ន លភិំសុ, នាហំ តំ, មហារាជ, បស្សាមិ សទេវកេ លោកេ សមារកេ សព្រហ្មកេ សស្សមណព្រាហ្មណិយា បជាយ សទេវមនុស្សាយ, យោ តស្ស ភគវតោ ឧទ្ទិស្ស កតំ ឧបក្ខដំ បរិភោគំ អន្តរាយំ ករេយ្យ។ សចេ កោចិ ឥស្សាយ ឧទ្ទិស្ស កតំ ឧបក្ខដំ បរិភោគំ អន្តរាយំ ករេយ្យ, ផលេយ្យ តស្ស មុទ្ធា សតធា វា សហស្សធា វា។
‘‘ចត្តារោមេ, មហារាជ, តថាគតស្ស កេនចិ អនាវរណីយា គុណា។ កតមេ ចត្តារោ? លាភោ, មហារាជ, ភគវតោ ឧទ្ទិស្ស កតោ ឧបក្ខដោ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ; សរីរានុគតា , មហារាជ, ភគវតោ ព្យាមប្បភា ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ; សព្ពញ្ញុតំ, មហារាជ, ភគវតោ ញាណរតនំ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ; ជីវិតំ, មហារាជ, ភគវតោ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ។ ឥមេ ខោ, មហារាជ, ចត្តារោ តថាគតស្ស កេនចិ អនាវរណីយា គុណា, សព្ពេបេតេ, មហារាជ, គុណា ឯករសា អរោគា អកុប្បា អបរូបក្កមា អផុសានិ កិរិយានិ។ អទស្សនេន, មហារាជ, មារោ បាបិមា និលីយិត្វា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ។
‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ បច្ចន្តេ ទេសេ វិសមេ អទស្សនេន និលីយិត្វា ចោរា បន្ថំ ទូសេន្តិ។ យទិ បន រាជា តេ ចោរេ បស្សេយ្យ, អបិ នុ ខោ តេ ចោរា សោត្ថិំ លភេយ្យុ’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ផរសុនា ផាលាបេយ្យ សតធា វា សហស្សធា វា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អទស្សនេន មារោ បាបិមា និលីយិត្វា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ឥត្ថី សបតិកា អទស្សនេន និលីយិត្វា បរបុរិសំ សេវតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អទស្សនេន មារោ បាបិមា និលីយិត្វា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ។ យទិ, មហារាជ, ឥត្ថី សាមិកស្ស សម្មុខា បរបុរិសំ សេវតិ, អបិ នុ ខោ សា ឥត្ថី សោត្ថិំ លភេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, ហនេយ្យាបិ តំ, ភន្តេ, សាមិកោ វធេយ្យាបិ ពន្ធេយ្យាបិ ទាសិត្តំ វា ឧបនេយ្យា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អទស្សនេន មារោ បាបិមា និលីយិត្វា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ។ យទិ, មហារាជ, មារោ បាបិមា ភគវតោ ឧទ្ទិស្ស កតំ ឧបក្ខដំ បរិភោគំ អន្តរាយំ ករេយ្យ, ផលេយ្យ តស្ស មុទ្ធា សតធា វា សហស្សធា វា’’តិ។ ‘‘ឯវមេតំ, ភន្តេ នាគសេន, ចោរិកាយ កតំ មារេន បាបិមតា, និលីយិត្វា មារោ បាបិមា បញ្ចសាលកេ ព្រាហ្មណគហបតិកេ អន្វាវិសិ។ សចេ សោ, ភន្តេ, មារោ បាបិមា ភគវតោ ឧទ្ទិស្ស កតំ ឧបក្ខដំ បរិភោគំ អន្តរាយំ ករេយ្យ, មុទ្ធា វាស្ស ផលេយ្យ សតធា វា សហស្សធា វា, កាយោ វាស្ស ភុសមុដ្ឋិ វិយ វិកិរេយ្យ, សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ពុទ្ធលាភន្តរាយបញ្ហោ បញ្ចមោ។
៦. អបុញ្ញបញ្ហោ
៦. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘យោ អជានន្តោ បាណាតិបាតំ ករោតិ, សោ ពលវតរំ អបុញ្ញំ បសវតី’តិ។ បុន ច ភគវតា វិនយបញ្ញត្តិយា ភណិតំ ‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សា’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, អជានិត្វា បាណាតិបាតំ ករោន្តោ ពលវតរំ អបុញ្ញំ បសវតិ, តេន ហិ ‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ អនាបត្តិ អជានន្តស្ស, តេន ហិ ‘អជានិត្វា បាណាតិបាតំ ករោន្តោ ពលវតរំ អបុញ្ញំ បសវតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ ទុរុត្តរោ ទុរតិក្កមោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘យោ អជានន្តោ បាណាតិបាតំ ករោតិ, សោ ពលវតរំ អបុញ្ញំ បសវតី’តិ។ បុន ច វិនយបញ្ញត្តិយា ភគវតា ភណិតំ ‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សា’តិ។ តត្ថ អត្ថន្តរំ អត្ថិ។ កតមំ អត្ថន្តរំ ? អត្ថិ, មហារាជ, អាបត្តិ សញ្ញាវិមោក្ខា, អត្ថិ អាបត្តិ នោសញ្ញាវិមោក្ខា។ យាយំ, មហារាជ, អាបត្តិ សញ្ញាវិមោក្ខា, តំ អាបត្តិំ អារព្ភ ភគវតា ភណិតំ ‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អបុញ្ញបញ្ហោ ឆដ្ឋោ។
៧. ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណបញ្ហោ
៧. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ន ឯវំ ហោតិ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’’តិ វា, ‘‘មមុទ្ទេសិកោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ វា’តិ។ បុន ច មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ សភាវគុណំ បរិទីបយមានេន ភគវតា ឯវំ ភណិតំ ‘‘សោ អនេកសហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សតិ, សេយ្យថាបិ អហំ ឯតរហិ អនេកសតំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរាមី’’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ន ឯវំ ហោតិ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិ វា, ‘‘មមុទ្ទេសិកោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ វា’តិ, តេន ហិ អនេកសតំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរាមីតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘សោ អនេកសហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សតិ, សេយ្យថាបិ អហំ ឯតរហិ អនេកសតំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរាមី’តិ, តេន ហិ តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ន ឯវំ ហោតិ ‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’តិ វា, ‘មមុទ្ទេសិកោ ភិក្ខុសង្ឃោ’តិ វាតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា, អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘តថាគតស្ស ខោ, អានន្ទ, ន ឯវំ ហោតិ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិ វា, ‘‘មមុទ្ទេសិកោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ វា’តិ។ បុន ច មេត្តេយ្យស្សាបិ ភគវតោ សភាវគុណំ បរិទីបយមានេន ភគវតា ភណិតំ ‘សោ អនេកសហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សតិ, សេយ្យថាបិ អហំ ឯតរហិ អនេកសតំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរាមី’តិ។ ឯតស្មិញ្ច, មហារាជ, បញ្ហេ ឯកោ អត្ថោ សាវសេសោ, ឯកោ អត្ថោ និរវសេសោ។ ន, មហារាជ, តថាគតោ បរិសាយ អនុគាមិកោ, បរិសា បន តថាគតស្ស អនុគាមិកា ។ សម្មុតិ, មហារាជ, ឯសា ‘អហ’ន្តិ ‘មមា’តិ, ន បរមត្ថោ ឯសោ, វិគតំ, មហារាជ, តថាគតស្ស បេមំ, វិគតោ សិនេហោ, ‘មយ្ហ’ន្តិបិ តថាគតស្ស គហណំ នត្ថិ, ឧបាទាយ បន អវស្សយោ ហោតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, បថវី ភូមដ្ឋានំ សត្តានំ បតិដ្ឋា ហោតិ ឧបស្សយំ, បថវិដ្ឋា ចេតេ សត្តា, ន ច មហាបថវិយា ‘មយ្ហេតេ’តិ អបេក្ខា ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សព្ពសត្តានំ បតិដ្ឋា ហោតិ ឧបស្សយំ, តថាគតដ្ឋា តថាគតបតិដ្ឋា ឯវ (សី.) ចេតេ សត្តា, ន ច តថាគតស្ស ‘មយ្ហេតេ’តិ អបេក្ខា ហោតិ។ យថា វា បន, មហារាជ, មហតិមហាមេឃោ អភិវស្សន្តោ តិណរុក្ខបសុមនុស្សានំ វុឌ្ឍិំ ទេតិ សន្តតិំ អនុបាលេតិ។ វុដ្ឋូបជីវិនោ ចេតេ សត្តា សព្ពេ, ន ច មហាមេឃស្ស ‘មយ្ហេតេ’តិ អបេក្ខា ហោតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សព្ពសត្តានំ កុសលធម្មេ ជនេតិ អនុបាលេតិ, សត្ថូបជីវិនោ ចេតេ សត្តា សព្ពេ, ន ច តថាគតស្ស ‘មយ្ហេតេ’តិ អបេក្ខា ហោតិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? អត្តានុទិដ្ឋិយា បហីនត្តា’’តិ។
‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុនិព្ពេឋិតោ បញ្ហោ ពហុវិធេហិ ការណេហិ, គម្ភីរោ ឧត្តានីកតោ, គណ្ឋិ ភិន្នោ, គហនំ អគហនំ កតំ, អន្ធការោ អាលោកោ កតោ, ភគ្គា បរវាទា, ជិនបុត្តានំ ចក្ខុំ ឧប្បាទិត’’ន្តិ។
ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណបញ្ហោ សត្តមោ។
៨. អភេជ្ជបរិសបញ្ហោ
៨. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘តថាគតោ អភេជ្ជបរិសោ’តិ, បុន ច ភណថ ‘ទេវទត្តេន ឯកប្បហារំ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ភិន្នានី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ អភេជ្ជបរិសោ, តេន ហិ ទេវទត្តេន ឯកប្បហារំ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ភិន្នានីតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ទេវទត្តេន ឯកប្បហារំ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ភិន្នានិ, តេន ហិ ‘តថាគតោ អភេជ្ជបរិសោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, គម្ភីរោ ទុន្និវេឋិយោ, គណ្ឋិតោបិ គណ្ឋិតរោ, ឯត្ថាយំ ជនោ អាវដោ និវុតោ ឱវុតោ បិហិតោ បរិយោនទ្ធោ, ឯត្ថ តវ ញាណពលំ ទស្សេហិ បរវាទេសូ’’តិ។
‘‘អភេជ្ជបរិសោ, មហារាជ, តថាគតោ, ទេវទត្តេន ច ឯកប្បហារំ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ភិន្នានិ, តញ្ច បន ភេទកស្ស ពលេន, ភេទកេ វិជ្ជមានេ នត្ថិ, មហារាជ, អភេជ្ជំ នាម។ ភេទកេ សតិ មាតាបិ បុត្តេន ភិជ្ជតិ, បុត្តោបិ មាតរា ភិជ្ជតិ, បិតាបិ បុត្តេន ភិជ្ជតិ, បុត្តោបិ បិតរា ភិជ្ជតិ, ភាតាបិ ភគិនិយា ភិជ្ជតិ, ភគិនីបិ ភាតរា ភិជ្ជតិ, សហាយោបិ សហាយេន ភិជ្ជតិ, នាវាបិ នានាទារុសង្ឃដិតា ឩមិវេគសម្បហារេន ភិជ្ជតិ, រុក្ខោបិ មធុកប្បសម្បន្នផលោ អនិលពលវេគាភិហតោ ភិជ្ជតិ, សុវណ្ណម្បិ ជាតិមន្តំ ជាតរូបម្បិ (សី.) លោហេន ភិជ្ជតិ។ អបិ ច, មហារាជ, នេសោ អធិប្បាយោ វិញ្ញូនំ, នេសា ពុទ្ធានំ អធិមុត្តិ, នេសោ បណ្ឌិតានំ ឆន្ទោ ‘តថាគតោ ភេជ្ជបរិសោ’តិ។ អបិ ចេត្ថ ការណំ អត្ថិ, យេន ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘អភេជ្ជបរិសោ’តិ។ កតមំ ឯត្ថ ការណំ? តថាគតស្ស, មហារាជ, កតេន អទានេន វា អប្បិយវចនេន វា អនត្ថចរិយាយ វា អសមានត្តតាយ វា យតោ កុតោចិ ចរិយំ ចរន្តស្សបិ បរិសា ភិន្នាតិ ន សុតបុព្ពំ, តេន ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘អភេជ្ជបរិសោ’តិ។ តយាបេតំ, មហារាជ, ញាតព្ពំ ‘អត្ថិ កិញ្ចិ នវង្គេ ពុទ្ធវចនេ សុត្តាគតំ, ឥមិនា នាម ការណេន ពោធិសត្តស្ស កតេន តថាគតស្ស បរិសា ភិន្នា’តិ? ‘‘នត្ថិ ភន្តេ, នោ ចេតំ លោកេ ទិស្សតិ នោបិ សុយ្យតិ។ សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អភេជ្ជបរិសបញ្ហោ អដ្ឋមោ។
អភេជ្ជវគ្គោ ទុតិយោ។
ឥមស្មិំ វគ្គេ អដ្ឋ បញ្ហា។
៣. បណាមិតវគ្គោ
១. សេដ្ឋធម្មបញ្ហោ
១. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘ធម្មោ ហិ, វាសេដ្ឋ, សេដ្ឋោ ជនេតស្មិំ ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ អភិសម្បរាយេ ចា’តិ។ បុន ច ‘ឧបាសកោ គិហី សោតាបន្នោ បិហិតាបាយោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ វិញ្ញាតសាសនោ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតិ បច្ចុដ្ឋេតី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘ធម្មោ ហិ, វាសេដ្ឋ, សេដ្ឋោ ជនេតស្មិំ ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ អភិសម្បរាយេ ចា’តិ, តេន ហិ ‘ឧបាសកោ គិហី សោតាបន្នោ បិហិតាបាយោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ វិញ្ញាតសាសនោ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតិ បច្ចុដ្ឋេតី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ‘ឧបាសកោ គិហី សោតាបន្នោ បិហិតាបាយោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ វិញ្ញាតសាសនោ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតិ បច្ចុដ្ឋេតិ’, តេន ហិ ‘ធម្មោ ហិ, វាសេដ្ឋ, សេដ្ឋោ ជនេតស្មិំ ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ អភិសម្បរាយេ ចាតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘ធម្មោ ហិ, វាសេដ្ឋ, សេដ្ឋោ ជនេតស្មិំ ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ អភិសម្បរាយេ ចា’តិ, ‘ឧបាសកោ ច គិហី សោតាបន្នោ បិហិតាបាយោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ វិញ្ញាតសាសនោ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតិ បច្ចុដ្ឋេតិ’។ តត្ថ បន ការណំ អត្ថិ។ កតមំ តំ ការណំ?
‘‘វីសតិ ខោ បនិមេ, មហារាជ, សមណស្ស សមណករណា ធម្មា ទ្វេ ច លិង្គានិ, យេហិ សមណោ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានសមាននបូជនារហោ ហោតិ។ កតមេ វីសតិ សមណស្ស សមណករណា ធម្មា ទ្វេ ច លិង្គានិ? សេដ្ឋោ សេដ្ឋភូមិសយោ (សី. ស្យា.), សេដ្ឋោ យមោ (បី.) ធម្មារាមោ, អគ្គោ និយមោ, ចារោ វិហារោ សំយមោ សំវរោ ខន្តិ សោរច្ចំ ឯកត្តចរិយា ឯកត្តាភិរតិ បដិសល្លានំ ហិរិឱត្តប្បំ វីរិយំ អប្បមាទោ សិក្ខាសមាទានំ សិក្ខាបធានំ (សី. ស្យា.), សុក្កាវទានំ (ក.) ឧទ្ទេសោ បរិបុច្ឆា សីលាទិអភិរតិ និរាលយតា សិក្ខាបទបារិបូរិតា, កាសាវធារណំ , ភណ្ឌុភាវោ ។ ឥមេ ខោ , មហារាជ, វីសតិ សមណស្ស សមណករណា ធម្មា ទ្វេ ច លិង្គានិ។ ឯតេ គុណេ ភិក្ខុ សមាទាយ វត្តតិ, សោ តេសំ ធម្មានំ អនូនត្តា បរិបុណ្ណត្តា សម្បន្នត្តា សមន្នាគតត្តា អសេក្ខភូមិំ អរហន្តភូមិំ ឱក្កមតិ, សេដ្ឋំ ភូមន្តរំ ឱក្កមតិ, អរហត្តាសន្នគតោតិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘ខីណាសវេហិ សោ សាមញ្ញំ ឧបគតោ, នត្ថិ មេ សោ សមយោ’តិ តំ សាមញ្ញ’’ន្តិ (?) អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘អគ្គបរិសំ សោ ឧបគតោ, នាហំ តំ ឋានំ ឧបគតោ’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘លភតិ សោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ សោតុំ, នាហំ តំ លភាមិ សោតុ’ន្តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘សោ អញ្ញេ បព្ពាជេតិ ឧបសម្បាទេតិ ជិនសាសនំ វឌ្ឍេតិ, អហមេតំ ន លភាមិ កាតុ’ន្តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘អប្បមាណេសុ សោ សិក្ខាបទេសុ សមត្តការី, នាហំ តេសុ វត្តាមី’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘ឧបគតោ សោ សមណលិង្គំ, ពុទ្ធាធិប្បាយេ ឋិតោ, តេនាហំ លិង្គេន ទូរមបគតោ’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘‘បរូឡ្ហកច្ឆលោមោ សោ អនញ្ជិតអមណ្ឌិតោ អនុលិត្តសីលគន្ធោ, អហំ បន មណ្ឌនវិភូសនាភិរតោ’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, ‘យេ តេ វីសតិ សមណករណា ធម្មា ទ្វេ ច លិង្គានិ, សព្ពេបេតេ ធម្មា ភិក្ខុស្ស សំវិជ្ជន្តិ, សោ យេវ តេ ធម្មេ ធារេតិ, អញ្ញេបិ តត្ថ សិក្ខាបេតិ, សោ មេ អាគមោ សិក្ខាបនញ្ច នត្ថី’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ ។
‘‘យថា, មហារាជ, រាជកុមារោ បុរោហិតស្ស សន្តិកេ វិជ្ជំ អធីយតិ, ខត្តិយធម្មំ សិក្ខតិ, សោ អបរេន សមយេន អភិសិត្តោ អាចរិយំ អភិវាទេតិ បច្ចុដ្ឋេតិ ‘សិក្ខាបកោ មេ អយ’ន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ‘ភិក្ខុ សិក្ខាបកោ វំសធរោ’តិ អរហតិ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ ភិក្ខុំ បុថុជ្ជនំ អភិវាទេតុំ បច្ចុដ្ឋាតុំ។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, ឥមិនាបេតំ បរិយាយេន ជានាហិ ភិក្ខុភូមិយា មហន្តតំ អសមវិបុលភាវំ។ យទិ, មហារាជ, ឧបាសកោ សោតាបន្នោ អរហត្តំ សច្ឆិករោតិ, ទ្វេវ តស្ស គតិយោ ភវន្តិ អនញ្ញា តស្មិំ យេវ ទិវសេ បរិនិព្ពាយេយ្យ វា, ភិក្ខុភាវំ វា ឧបគច្ឆេយ្យ។ អចលា ហិ សា, មហារាជ, បព្ពជ្ជា, មហតី អច្ចុគ្គតា, យទិទំ ភិក្ខុភូមី’’តិ។ ‘‘ញាណគតោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ សុនិព្ពេឋិតោ ពលវតា អតិពុទ្ធិនា តយា, ន យិមំ បញ្ហំ សមត្ថោ អញ្ញោ ឯវំ វិនិវេឋេតុំ អញ្ញត្រ តវាទិសេន ពុទ្ធិមតា’’តិ។
សេដ្ឋធម្មបញ្ហោ បឋមោ។
២. សព្ពសត្តហិតផរណបញ្ហោ
២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘តថាគតោ សព្ពសត្តានំ អហិតមបនេត្វា ហិតមុបទហតី’តិ។ បុន ច ភណថ អគ្គិក្ខន្ធូបមេ ធម្មបរិយាយេ ភញ្ញមានេ ‘សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គត’ន្តិ។ អគ្គិក្ខន្ធូបមំ, ភន្តេ, ធម្មបរិយាយំ ទេសេន្តេន តថាគតេន សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ហិតមបនេត្វា អហិតមុបទហិតំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ សព្ពសត្តានំ អហិតមបនេត្វា ហិតមុបទហតិ, តេន ហិ អគ្គិក្ខន្ធូបមេ ធម្មបរិយាយេ ភញ្ញមានេ សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គតន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ អគ្គិក្ខន្ធូបមេ ធម្មបរិយាយេ ភញ្ញមានេ សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គតំ, តេន ហិ តថាគតោ សព្ពសត្តានំ អហិតមបនេត្វា ហិតមុបទហតីតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘តថាគតោ , មហារាជ, សព្ពសត្តានំ អហិតមបនេត្វា ហិតមុបទហតិ, អគ្គិក្ខន្ធូបមេ ធម្មបរិយាយេ ភញ្ញមានេ សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គតំ, តញ្ច បន ន តថាគតស្ស កតេន, តេសំ យេវ អត្តនោ កតេនា’’តិ។
‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ អគ្គិក្ខន្ធូបមំ ធម្មបរិយាយំ ន ភាសេយ្យ, អបិ នុ តេសំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គច្ឆេយ្យាតិ, ន ហិ, មហារាជ, មិច្ឆាបដិបន្នានំ តេសំ ភគវតោ ធម្មបរិយាយំ សុត្វា បរិឡាហោ កាយេ ឧប្បជ្ជិ, តេន តេសំ បរិឡាហេន ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គត’’ន្តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតស្សេវ កតេន តេសំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គតំ, តថាគតោ យេវ តត្ថ អធិការោ តេសំ នាសនាយ, យថា នាម, ភន្តេ នាគសេន, អហិ វម្មិកំ បវិសេយ្យ, អថញ្ញតរោ បំសុកាមោ បុរិសោ វម្មិកំ ភិន្ទិត្វា បំសុំ ហរេយ្យ, តស្ស បំសុហរណេន វម្មិកស្ស សុសិរំ បិទហេយ្យ, អថ តត្ថេវ សោ អស្សាសំ អលភមានោ មរេយ្យ, ននុ សោ, ភន្តេ, អហិ តស្ស បុរិសស្ស កតេន មរណប្បត្តោ’’តិ។ ‘‘អាម មហារាជា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ យេវ តត្ថ អធិការោ តេសំ នាសនាយា’’តិ។
‘‘តថាគតោ, មហារាជ, ធម្មំ ទេសយមានោ អនុនយប្បដិឃំ ន ករោតិ, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តោ ធម្មំ ទេសេតិ, ឯវំ ធម្មេ ទេសីយមានេ យេ តត្ថ សម្មាបដិបន្នា, តេ ពុជ្ឈន្តិ។ យេ បន មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ បតន្តិ។ យថា, មហារាជ, បុរិសស្ស អម្ពំ វា ជម្ពុំ វា មធុកំ វា ចាលយមានស្ស យានិ តត្ថ ផលានិ សារានិ ទឡ្ហពន្ធនានិ, តានិ តត្ថេវ អច្ចុតានិ តិដ្ឋន្តិ, យានិ តត្ថ ផលានិ បូតិវណ្ដមូលានិ ទុព្ពលពន្ធនានិ, តានិ បតន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ធម្មំ ទេសយមានោ អនុនយប្បដិឃំ ន ករោតិ, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តោ ធម្មំ ទេសេតិ, ឯវំ ធម្មេ ទេសីយមានេ យេ តត្ថ សម្មាបដិបន្នា, តេ ពុជ្ឈន្តិ។ យេ បន មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ បតន្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កស្សកោ ធញ្ញំ រោបេតុកាមោ ខេត្តំ កសតិ, តស្ស កសន្តស្ស អនេកសតសហស្សានិ តិណានិ មរន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ បរិបក្កមានសេ សត្តេ ពោធេន្តោ ពោធេតុំ (សី.) អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តោ ធម្មំ ទេសេតិ, ឯវំ ធម្មេ ទេសីយមានេ យេ តត្ថ សម្មាបដិបន្នា, តេ ពុជ្ឈន្តិ។ យេ បន មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ តិណានិ វិយ មរន្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, មនុស្សា រសហេតុ យន្តេន ឧច្ឆុំ បីឡយន្តិ, តេសំ ឧច្ឆុំ បីឡយមានានំ យេ តត្ថ យន្តមុខគតា កិមយោ, តេ បីឡិយន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ បរិបក្កមានសេ សត្តេ ពោធេន្តោ ធម្មយន្តមភិបីឡយតិ ធម្មយន្តមតិបីឡយតិ (ក.), យេ តត្ថ មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ កិមី វិយ មរន្តី’’តិ។
‘‘ននុ, ភន្តេ នាគសេន, តេ ភិក្ខូ តាយ ធម្មទេសនាយ បតិតា’’តិ? ‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តច្ឆកោ រុក្ខំ តច្ឆន្តោ រក្ខន្តោ (សី. បី. ឧជុកំ បរិសុទ្ធំ ករោតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, វជ្ជនីយំ អបនេត្វា តច្ឆកោ រុក្ខំ ឧជុកំ បរិសុទ្ធំ ករោតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ បរិសំ រក្ខន្តោ ន សក្កោតិ ពោធនេយ្យេ អពោធនីយេ (ស្យា.) សត្តេ ពោធេតុំ, មិច្ឆាបដិបន្នេ បន សត្តេ អបនេត្វា ពោធនេយ្យេ សត្តេ ពោធេតិ, អត្តកតេន បន តេ, មហារាជ, មិច្ឆាបដិបន្នា បតន្តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, កទលី វេឡុ អស្សតរី អត្តជេន អត្តជេន ផលេន (សី.) ហញ្ញតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ អត្តកតេន ហញ្ញន្តិ បតន្តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ចោរា អត្តកតេន ចក្ខុប្បាដនំ សូលារោបនំ សីសច្ឆេទនំ បាបុណន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ តេ មិច្ឆាបដិបន្នា, តេ អត្តកតេន ហញ្ញន្តិ បតន្តិ ជិនសាសនា បតន្តិ (សី. បី.)។ យេសំ, មហារាជ, សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គតំ, តេសំ តំ នេវ ភគវតោ កតេន, ន បរេសំ កតេន, អថ ខោ អត្តនោ យេវ កតេន។
‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសោ សព្ពជនស្ស អមតំ ទទេយ្យ, តេ តំ អមតំ អសិត្វា អរោគា ទីឃាយុកា សព្ពីតិតោ សព្ពីតិយា (សី.) បរិមុច្ចេយ្យុំ, អថញ្ញតរោ បុរិសោ ទុរុបចារេន តំ អសិត្វា មរណំ បាបុណេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, អមតទាយកោ បុរិសោ តតោនិទានំ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា ទេវមនុស្សានំ អមតំ ធម្មទានំ ទេតិ, យេ តេ សត្តា ភព្ពា, តេ ធម្មាមតេន ពុជ្ឈន្តិ។ យេ បន តេ សត្តា អភព្ពា, តេ ធម្មាមតេន ហញ្ញន្តិ បតន្តិ។ ភោជនំ, មហារាជ, សព្ពសត្តានំ ជីវិតំ រក្ខតិ, តមេកច្ចេ ភុញ្ជិត្វា វិសូចិកាយ មរន្តិ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, ភោជនទាយកោ បុរិសោ តតោនិទានំ កិញ្ចិ អបុញ្ញំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា ទេវមនុស្សានំ អមតំ ធម្មទានំ ទេតិ, យេ តេ សត្តា ភព្ពា, តេ ធម្មាមតេន ពុជ្ឈន្តិ។ យេ បន តេ សត្តា អភព្ពា, តេ ធម្មាមតេន ហញ្ញន្តិ បតន្តី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
សព្ពសត្តហិតផរណបញ្ហោ ទុតិយោ។
៣. វត្ថគុយ្ហនិទស្សនបញ្ហោ
៣. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ តថាគតេន –
‘‘‘កាយេន សំវរោ សាធុ ធ. ប. ៣៦១, សាធុ វាចាយ សំវរោ;
មនសា សំវរោ សាធុ, សាធុ សព្ពត្ថ សំវរោ’តិ។
‘‘បុន ច តថាគតោ ចតុន្នំ បរិសានំ មជ្ឈេ និសីទិត្វា បុរតោ ទេវមនុស្សានំ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហំ ទស្សេសិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘កាយេន សំវរោ សាធូ’តិ, តេន ហិ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហំ ទស្សេសីតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហំ ទស្សេតិ, តេន ហិ ‘កាយេន សំវរោ សាធូ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘កាយេន សំវរោ សាធូ’តិ, សេលស្ស ច ព្រាហ្មណស្ស កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហំ ទស្សិតំ។ យស្ស ខោ, មហារាជ, តថាគតេ កង្ខា ឧប្បន្នា, តស្ស ពោធនត្ថាយ ភគវា ឥទ្ធិយា តប្បដិភាគំ កាយំ ទស្សេតិ, សោ យេវ តំ បាដិហារិយំ បស្សតី’’តិ។
‘‘កោ បនេតំ, ភន្តេ នាគសេន, សទ្ទហិស្សតិ, យំ បរិសគតោ ឯកោ យេវ តំ គុយ្ហំ បស្សតិ, អវសេសា តត្ថេវ វសន្តា ន បស្សន្តីតិ។ ឥង្ឃ មេ ត្វំ តត្ថ ការណំ ឧបទិស, ការណេន មំ សញ្ញាបេហី’’តិ។ ‘‘ទិដ្ឋបុព្ពោ បន តយា, មហារាជ, កោចិ ព្យាធិតោ បុរិសោ បរិកិណ្ណោ ញាតិមិត្តេហី’’តិ។ ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ សា, មហារាជ, បរិសា បស្សតេតំ វេទនំ, យាយ សោ បុរិសោ វេទនាយ វេទយតី’’តិ។ ‘‘ន ហិ ភន្តេ, អត្តនា យេវ សោ, ភន្តេ, បុរិសោ វេទយតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យស្សេវ តថាគតេ កង្ខា ឧប្បន្នា, តស្សេវ តថាគតោ ពោធនត្ថាយ ឥទ្ធិយា តប្បដិភាគំ កាយំ ទស្សេតិ, សោ យេវ តំ បាដិហារិយំ បស្សតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កញ្ចិទេវ បុរិសំ ភូតោ អាវិសេយ្យ, អបិ នុ ខោ សា, មហារាជ, បរិសា បស្សតិ តំ ភូតាគមន’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, សោ យេវ អាតុរោ តស្ស ភូតស្ស អាគមនំ បស្សតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យស្សេវ តថាគតេ កង្ខា ឧប្បន្នា, តស្សេវ តថាគតោ ពោធនត្ថាយ ឥទ្ធិយា តប្បដិភាគំ កាយំ ទស្សេតិ, សោ យេវ តំ បាដិហារិយំ បស្សតី’’តិ។
‘‘ទុក្ករំ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា កតំ, យំ ឯកស្សបិ អទស្សនីយំ, តំ ទស្សេន្តេនា’’តិ។ ‘‘ន, មហារាជ, ភគវា គុយ្ហំ ទស្សេសិ , ឥទ្ធិយា បន ឆាយំ ទស្សេសី’’តិ។ ‘‘ឆាយាយបិ, ភន្តេ, ទិដ្ឋាយ ទិដ្ឋំ យេវ ហោតិ គុយ្ហំ, យំ ទិស្វា និដ្ឋំ គតោ’’តិ។ ‘‘ទុក្ករញ្ចាបិ, មហារាជ, តថាគតោ ករោតិ ពោធនេយ្យេ សត្តេ ពោធេតុំ។ យទិ, មហារាជ, តថាគតោ កិរិយំ ហាបេយ្យ, ពោធនេយ្យា សត្តា ន ពុជ្ឈេយ្យុំ។ យស្មា ច ខោ, មហារាជ, យោគញ្ញូ តថាគតោ ពោធនេយ្យេ សត្តេ ពោធេតុំ, តស្មា តថាគតោ យេន យេន យោគេន ពោធនេយ្យា ពុជ្ឈន្តិ, តេន តេន យោគេន ពោធនេយ្យេ ពោធេតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ភិសក្កោ សល្លកត្តោ យេន យេន ភេសជ្ជេន អាតុរោ អរោគោ ហោតិ, តេន តេន ភេសជ្ជេន អាតុរំ ឧបសង្កមតិ, វមនីយំ វមេតិ, វិរេចនីយំ វិរេចេតិ, អនុលេបនីយំ អនុលិម្បេតិ, អនុវាសនីយំ អនុវាសេតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ យេន យេន យោគេន ពោធនេយ្យា សត្តា ពុជ្ឈន្តិ, តេន តេន យោគេន ពោធេតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ឥត្ថី មូឡ្ហគព្ភា ភិសក្កស្ស អទស្សនីយំ គុយ្ហំ ទស្សេតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ពោធនេយ្យេ សត្តេ ពោធេតុំ អទស្សនីយំ គុយ្ហំ ឥទ្ធិយា ឆាយំ ទស្សេសិ។ នត្ថិ, មហារាជ, អទស្សនីយោ នាម ឱកាសោ បុគ្គលំ ឧបាទាយ។ យទិ, មហារាជ, កោចិ ភគវតោ ហទយំ ទិស្វា ពុជ្ឈេយ្យ, តស្សបិ ភគវា យោគេន ហទយំ ទស្សេយ្យ, យោគញ្ញូ, មហារាជ, តថាគតោ ទេសនាកុសលោ។
‘‘ននុ, មហារាជ, តថាគតោ ថេរស្ស នន្ទស្ស អធិមុត្តិំ ជានិត្វា តំ ទេវភវនំ នេត្វា ទេវកញ្ញាយោ ទស្សេសិ ‘ឥមិនាយំ កុលបុត្តោ ពុជ្ឈិស្សតី’តិ, តេន ច សោ កុលបុត្តោ ពុជ្ឈិ។ ឥតិ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ អនេកបរិយាយេន សុភនិមិត្តំ ហីឡេន្តោ គរហន្តោ ជិគុច្ឆន្តោ តស្ស ពោធនហេតុ កកុដបាទិនិយោ អច្ឆរាយោ ទស្សេសិ។ ឯវម្បិ តថាគតោ យោគញ្ញូ ទេសនាកុសលោ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, តថាគតោ ថេរស្ស ចូឡបន្ថកស្ស ភាតរា និក្កឌ្ឍិតស្ស ទុក្ខិតស្ស ទុម្មនស្ស ឧបគន្ត្វា សុខុមំ ចោឡខណ្ឌំ អទាសិ ‘ឥមិនាយំ កុលបុត្តោ ពុជ្ឈិស្សតី’តិ , សោ ច កុលបុត្តោ តេន ការណេន ជិនសាសនេ វសីភាវំ បាបុណិ។ ឯវម្បិ, មហារាជ, តថាគតោ យោគញ្ញូ ទេសនាកុសលោ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, តថាគតោ ព្រាហ្មណស្ស មោឃរាជស្ស យាវ តតិយំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ ន ព្យាកាសិ ‘ឯវមិមស្ស កុលបុត្តស្ស មានោ ឧបសមិស្សតិ, មានូបសមា អភិសមយោ ភវិស្សតី’តិ, តេន ច តស្ស កុលបុត្តស្ស មានោ ឧបសមិ, មានូបសមា សោ ព្រាហ្មណោ ឆសុ អភិញ្ញាសុ វសីភាវំ បាបុណិ។ ឯវម្បិ, មហារាជ, តថាគតោ យោគញ្ញូ ទេសនាកុសលោ’’តិ។
‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុនិព្ពេឋិតោ បញ្ហោ ពហុវិធេហិ ការណេហិ, គហនំ អគហនំ កតំ, អន្ធការោ អាលោកោ កតោ, គណ្ឋិ ភិន្នោ, ភគ្គា បរវាទា, ជិនបុត្តានំ ចក្ខុំ តយា ឧប្បាទិតំ, និប្បដិភានា តិត្ថិយា, ត្វំ គណិវរបវរមាសជ្ជា’’តិ។
វត្ថគុយ្ហនិទស្សនបញ្ហោ តតិយោ។
៤. ផរុសវាចាភាវបញ្ហោ
៤. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ថេរេន សារិបុត្តេន ធម្មសេនាបតិនា ‘បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ អាវុសោ តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស វចីទុច្ចរិតំ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’តិ។ បុន ច តថាគតោ ថេរស្ស សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស អបរាធេ បារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ផរុសាហិ វាចាហិ មោឃបុរិសវាទេន សមុទាចរិ, តេន ច សោ ថេរោ មោឃបុរិសវាទេន មង្កុចិត្តវសេន រុន្ធិតត្តា វិប្បដិសារី នាសក្ខិ អរិយមគ្គំ បដិវិជ្ឈិតុំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស វចីទុច្ចរិតំ, តេន ហិ តថាគតេន ថេរស្ស សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស អបរាធេ មោឃបុរិសវាទេន សមុទាចិណ្ណន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ភគវតា ថេរស្ស សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស អបរាធេ មោឃបុរិសវាទេន សមុទាចិណ្ណំ, តេន ហិ បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស វចីទុច្ចរិតន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ថេរេន សារិបុត្តេន ធម្មសេនាបតិនា ‘បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ អាវុសោ តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស វចីទុច្ចរិតំ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’តិ។ អាយស្មតោ ច សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស អបរាធេ បារាជិកំ បញ្ញបេន្តេន ភគវតា មោឃបុរិសវាទេន សមុទាចិណ្ណំ, តញ្ច បន អទុដ្ឋចិត្តេន អសារម្ភេន យាថាវលក្ខណេន។ កិញ្ច តត្ថ យាថាវលក្ខណំ, យស្ស, មហារាជ, បុគ្គលស្ស ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ចតុសច្ចាភិសមយោ ន ហោតិ, តស្ស បុរិសត្តនំ មោឃំ អញ្ញំ កយិរមានំ អញ្ញេន សម្ភវតិ, តេន វុច្ចតិ ‘មោឃបុរិសោ’តិ។ ឥតិ, មហារាជ, ភគវតា អាយស្មតោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស សតាវវចនេន សមុទាចិណ្ណំ, នោ អភូតវាទេនា’’តិ។
‘‘សភាវម្បិ, ភន្តេ នាគសេន, យោ អក្កោសន្តោ ភណតិ, តស្ស មយំ កហាបណំ ទណ្ឌំ ធារេម, អបរាធោ យេវ សោ វត្ថុំ និស្សាយ វិសុំ វោហារំ អាចរន្តោ អក្កោសតី’’តិ។ ‘‘អត្ថិ បន, មហារាជ, សុតបុព្ពំ តយា ខលិតស្ស អភិវាទនំ វា បច្ចុដ្ឋានំ វា សក្ការំ វា ឧបាយនានុប្បទានំ វា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, យតោ កុតោចិ យត្ថ កត្ថចិ ខលិតោ, សោ បរិភាសនារហោ ហោតិ តជ្ជនារហោ, ឧត្តមង្គម្បិស្ស ឆិន្ទន្តិ ហនន្តិបិ ពន្ធន្តិបិ ឃាតេន្តិបិ ឈាបេន្តិបី’’តិ ជាបេន្តិបីតិ (សី. បី.)។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ភគវតា កិរិយា យេវ កតា, នោ អកិរិយា’’តិ។
‘‘កិរិយម្បិ, ភន្តេ នាគសេន, កុរុមានេន បតិរូបេន កាតព្ពំ អនុច្ឆវិកេន, សវនេនបិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតស្ស សទេវកោ លោកោ ឱត្តប្បតិ ហិរិយតិ ភិយ្យោ ទស្សនេន តតុត្តរិំ ឧបសង្កមនេន បយិរុបាសនេនា’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ, មហារាជ, តិកិច្ឆកោ អភិសន្នេ កាយេ កុបិតេ ទោសេ សិនេហនីយានិ ភេសជ្ជានិ ទេតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, តិណ្ហានិ លេខនីយានិ ភេសជ្ជានិ ទេតី’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សព្ពកិលេសព្យាធិវូបសមាយ អនុសិដ្ឋិំ ទេតិ, ផរុសាបិ, មហារាជ, តថាគតស្ស វាចា សត្តេ សិនេហយតិ, មុទុកេ ករោតិ។ យថា, មហារាជ, ឧណ្ហម្បិ ឧទកំ យំ កិញ្ចិ សិនេហនីយំ សិនេហយតិ, មុទុកំ ករោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ផរុសាបិ តថាគតស្ស វាចា អត្ថវតី ហោតិ ករុណាសហគតា។ យថា, មហារាជ, បិតុវចនំ បុត្តានំ អត្ថវន្តំ ហោតិ ករុណាសហគតំ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ផរុសាបិ តថាគតស្ស វាចា អត្ថវតី ហោតិ ករុណាសហគតា។ ផរុសាបិ, មហារាជ, តថាគតស្ស វាចា សត្តានំ កិលេសប្បហានា កិលេសប្បហានាយ (សី.) ហោតិ។ យថា, មហារាជ, ទុគ្គន្ធម្បិ គោមុត្តំ បីតំ វិរសម្បិ អគទំ ខាយិតំ សត្តានំ ព្យាធិំ ហនតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ផរុសាបិ តថាគតស្ស វាចា អត្ថវតី ករុណាសហគតា។ យថា, មហារាជ, មហន្តោបិ តូលបុញ្ជោ តូលបិចុ (សី. ស្យា.) បរស្ស កាយេ និបតិត្វា រុជំ ន ករោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ផរុសាបិ តថាគតស្ស វាចា ន កស្សចិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតី’’តិ។ ‘‘សុវិនិច្ឆិតោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ ពហូហិ ការណេហិ, សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ផរុសវាចាភាវបញ្ហោ ចតុត្ថោ។
៥. រុក្ខអចេតនាភាវបញ្ហោ
៥. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ តថាគតេន –
‘‘‘អចេតនំ ព្រាហ្មណ អស្សុណន្តំ, ជានោ អជានន្តមិមំ បលាសំ;
អារទ្ធវីរិយោ ធុវំ អប្បមត្តោ, សុខសេយ្យំ បុច្ឆសិ កិស្ស ហេតូ’តិ ជា. ១.៤.២៥។
បុន ច ភណិតំ –
‘‘‘ឥតិ ផន្ទនរុក្ខោបិ, តាវទេ អជ្ឈភាសថ;
មយ្ហម្បិ វចនំ អត្ថិ, ភារទ្វាជ សុណោហិ មេ’តិ ជា. ១.១៣.២០។
‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, រុក្ខោ អចេតនោ, តេន ហិ ផន្ទនេន រុក្ខេន ភារទ្វាជេន សហ សល្លបិតន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ផន្ទនេន រុក្ខេន ភារទ្វាជេន សទ្ធិំ សល្លបិតំ, តេន ហិ រុក្ខោ អចេតនោតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បតោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘រុក្ខោ អចេតនោ’តិ, ផន្ទនេន ច រុក្ខេន ភារទ្វាជេន សទ្ធិំ សល្លបិតំ, តញ្ច បន វចនំ លោកសមញ្ញាយ ភណិតំ។ នត្ថិ, មហារាជ, អចេតនស្ស រុក្ខស្ស សល្លាបោ នាម, អបិ ច, មហារាជ, តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយេតំ អធិវចនំ រុក្ខោតិ, រុក្ខោ សល្លបតីតិ ចេសា លោកបណ្ណត្តិ, យថា, មហារាជ, សកដំ ធញ្ញស្ស បរិបូរិតំ ធញ្ញសកដន្តិ ជនោ វោហរតិ, ន ច តំ ធញ្ញមយំ សកដំ, រុក្ខមយំ សកដំ, តស្មិំ សកដេ ធញ្ញស្ស បន អាកិរិតត្តា ធញ្ញសកដន្តិ ជនោ វោហរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ន រុក្ខោ សល្លបតិ, រុក្ខោ អចេតនោ, យា បន តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា, តស្សា យេវ តំ អធិវចនំ រុក្ខោតិ, រុក្ខោ សល្លបតីតិ ចេសា លោកបណ្ណត្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ទធិំ មន្ថយមានោ តក្កំ មន្ថេមីតិ វោហរតិ, ន តំ តក្កំ, យំ សោ មន្ថេតិ, ទធិំ យេវ សោ មន្ថេន្តោ តក្កំ មន្ថេមីតិ វោហរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ន រុក្ខោ សល្លបតិ, រុក្ខោ អចេតនោ ។ យា បន តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា, តស្សាយេវ តំ អធិវចនំ រុក្ខោតិ, រុក្ខោ សល្លបតីតិ ចេសា លោកបណ្ណត្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, អសន្តំ សាធេតុកាមោ សន្តំ សាធេមីតិ វោហរតិ , អសិទ្ធំ សិទ្ធន្តិ វោហរតិ, ឯវមេសា លោកសមញ្ញា, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ន រុក្ខោ សល្លបតិ, រុក្ខោ អចេតនោ។ យា បន តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា, តស្សាយេវ តំ អធិវចនំ រុក្ខោតិ, រុក្ខោ សល្លបតីតិ ចេសា លោកបណ្ណត្តិ, យាយ, មហារាជ, លោកសមញ្ញាយ ជនោ វោហរតិ, តថាគតោបិ តាយេវ លោកសមញ្ញាយ សត្តានំ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
រុក្ខអចេតនាភាវបញ្ហោ បញ្ចមោ។
៦. បិណ្ឌបាតមហប្ផលបញ្ហោ
៦. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ធម្មសង្គីតិការកេហិ ថេរេហិ –
‘‘‘ចុន្ទស្ស ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា, កម្មារស្សាតិ មេ សុតំ;
អាពាធំ សម្ផុសី ធីរោ, បពាឡ្ហំ មារណន្តិក’ន្តិ ទី. និ. ២.១៩០។
‘‘បុន ច ភគវតា ភណិតំ ‘ទ្វេមេ, អានន្ទ, បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ច។ កតមេ ទ្វេ? យញ្ច បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ, យញ្ច បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថាគតោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ។ ឥមេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា, អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតោ ចុន្ទស្ស ភត្តំ ភុត្តាវិស្ស ភុញ្ជិត្វា (សី.) ខរោ អាពាធោ ឧប្បន្នោ, បពាឡ្ហា ច វេទនា បវត្តា មារណន្តិកា, តេន ហិ ‘ទ្វេមេ, អានន្ទ, បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ទ្វេមេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ច, តេន ហិ ភគវតោ ចុន្ទស្ស ភត្តំ ភុត្តាវិស្ស ភុញ្ជិត្វា (សី.) ខរោ អាពាធោ ឧប្បន្នោ, បពាឡ្ហា ច វេទនា បវត្តា មារណន្តិកាតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ កិំនុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, សោ បិណ្ឌបាតោ វិសគតតាយ មហប្ផលោ, រោគុប្បាទកតាយ មហប្ផលោ , អាយុវិនាសកតាយ មហប្ផលោ, ភគវតោ ជីវិតហរណតាយ មហប្ផលោ? តត្ថ មេ ការណំ ព្រូហិ បរវាទានំ និគ្គហាយ, ឯត្ថាយំ ជនោ សម្មូឡ្ហោ លោភវសេន អតិពហុំ ខាយិតេន លោហិតបក្ខន្ទិកា ឧប្បន្នាតិ។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ធម្មសង្គីតិការកេហិ ថេរេហិ –
‘‘‘ចុន្ទស្ស ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា, កម្មារស្សាតិ មេ សុតំ;
អាពាធំ សម្ផុសី ធីរោ, បពាឡ្ហំ មារណន្តិក’ន្តិ។
‘‘ភគវតា ច ភណិតំ ‘ទ្វេមេ, អានន្ទ, បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ច។ កតមេ ទ្វេ? យញ្ច បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ, យញ្ច បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថាគតោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ បរិនិព្ពាយិ (សី.), ឥមេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា, អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’តិ។
‘‘សោ បន បិណ្ឌបាតោ ពហុគុណោ អនេកានិសំសោ។ ទេវតា, មហារាជ, ហដ្ឋា បសន្នមានសា ‘អយំ ភគវតោ បច្ឆិមោ បិណ្ឌបាតោ’តិ ទិព្ពំ ឱជំ សូករមទ្ទវេ អាកិរិំសុ។ តញ្ច បន សម្មាបាកំ លហុបាកំ ពហុបាកំ (សី.) មនុញ្ញំ ពហុរសំ ជដ្ឋរគ្គិតេជស្ស ហិតំ។ ន, មហារាជ, តតោនិទានំ ភគវតោ កោចិ អនុប្បន្នោ រោគោ ឧប្បន្នោ, អបិ ច, មហារាជ, ភគវតោ បកតិទុព្ពលេ សរីរេ ខីណេ អាយុសង្ខារេ ឧប្បន្នោ រោគោ ភិយ្យោ អភិវឌ្ឍិ។
‘‘យថា, មហារាជ, បកតិយា ជលមានោ អគ្គិ អញ្ញស្មិំ ឧបាទានេ ទិន្នេ ភិយ្យោ បជ្ជលតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវតោ បកតិទុព្ពលេ សរីរេ ខីណេ អាយុសង្ខារេ ឧប្បន្នោ រោគោ ភិយ្យោ អភិវឌ្ឍិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សោតោ បកតិយា សន្ទមានោ អភិវុដ្ឋេ មហាមេឃេ ភិយ្យោ មហោឃោ ឧទកវាហកោ ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវតោ បកតិទុព្ពលេ សរីរេ ខីណេ អាយុសង្ខារេ ឧប្បន្នោ រោគោ ភិយ្យោ អភិវឌ្ឍិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, បកតិយា អភិសន្នធាតុ កុច្ឆិ អញ្ញស្មិំ អជ្ឈោហរិតេ ភិយ្យោ អាយមេយ្យ អាមយេយ្យ (សី.), ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវតោ បកតិទុព្ពលេ សរីរេ ខីណេ អាយុសង្ខារេ ឧប្បន្នោ រោគោ ភិយ្យោ អភិវឌ្ឍិ, នត្ថិ, មហារាជ, តស្មិំ បិណ្ឌបាតេ ទោសោ, ន ច តស្ស សក្កា ទោសំ អារោបេតុ’’ន្តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, កេន ការណេន តេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’’តិ? ‘‘ធម្មានុមជ្ជនសមាបត្តិវសេន, មហារាជ, តេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’’តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, កតមេសំ ធម្មានំ អនុមជ្ជនសមាបត្តិវសេន តេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’’តិ? ‘‘នវន្នំ, មហារាជ, អនុបុព្ពវិហារសមាបត្តីនំ អនុលោមប្បដិលោមសមាបជ្ជនវសេន តេ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមវិបាកា អតិវិយ អញ្ញេហិ បិណ្ឌបាតេហិ មហប្ផលតរា ច មហានិសំសតរា ចា’’តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, ទ្វីសុ យេវ ទិវសេសុ អធិមត្តំ តថាគតោ នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិយោ អនុលោមប្បដិលោមំ សមាបជ្ជី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។ ‘‘អច្ឆរិយំ, ភន្តេ នាគសេន, អព្ភុតំ ភន្តេ នាគសេន។ យំ ឥមស្មិំ ពុទ្ធក្ខេត្តេ អសទិសំ បរមទានំ, តម្បិ ឥមេហិ ទ្វីហិ បិណ្ឌបាតេហិ អគណិតំ។ អច្ឆរិយំ, ភន្តេ នាគសេន, អព្ភុតំ, ភន្តេ នាគសេន។ យាវ មហន្តា នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិយោ, យត្រ ហិ នាម នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិវសេន ទានំ មហប្ផលតរំ ហោតិ មហានិសំសតរញ្ច។ សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
បិណ្ឌបាតមហប្ផលបញ្ហោ ឆដ្ឋោ។
៧. ពុទ្ធបូជនបញ្ហោ
៧. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ តថាគតេន ‘អព្យាវដា តុម្ហេ, អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ។ បុន ច ភណិតំ –
‘‘‘បូជេថ នំ បូជនិយស្ស ធាតុំ;
ឯវំ កិរ សគ្គមិតោ គមិស្សថា’តិ។
‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ភណិតំ ‘អព្យាវដា តុម្ហេ, អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ, តេន ហិ ‘បូជេថ នំ បូជនិយស្ស ធាតុំ, ឯវំ ករា សគ្គមិតោ គមិស្សថា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘បូជេថ នំ បូជនិយស្ស ធាតុំ, ឯវំ ករា សគ្គមិតោ គមិស្សថា’តិ, តេន ហិ ‘អព្យាវដា តុម្ហេ អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អព្យាវដា តុម្ហេ, អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ, បុន ច ភណិតំ ‘បូជេថ នំ បូជនិយស្ស ធាតុំ, ឯវំ ករា សគ្គមិតោ គមិស្សថា’តិ, តញ្ច បន ន សព្ពេសំ ជិនបុត្តានំ យេវ អារព្ភ ភណិតំ ‘អព្យាវដា តុម្ហេ, អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ។ អកម្មំ ហេតំ, មហារាជ, ជិនបុត្តានំ យទិទំ បូជា, សម្មសនំ សង្ខារានំ, យោនិសោ មនសិការោ, សតិបដ្ឋានានុបស្សនា, អារម្មណសារគ្គាហោ, កិលេសយុទ្ធំ, សទត្ថមនុយុញ្ជនា, ឯតំ ជិនបុត្តានំ ករណីយំ, អវសេសានំ ទេវមនុស្សានំ បូជា ករណីយា។
‘‘យថា, មហារាជ, មហិយា រាជបុត្តានំ ហត្ថិអស្សរថធនុថរុលេខមុទ្ទាសិក្ខាខគ្គមន្តសុតិ- សម្មុតិយុទ្ធយុជ្ឈាបនកិរិយា ករណីយា, អវសេសានំ បុថុវេស្សសុទ្ទានំ កសិ វណិជ្ជា គោរក្ខា ករណីយា, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អកម្មំ ហេតំ ជិនបុត្តានំ យទិទំ បូជា, សម្មសនំ សង្ខារានំ, យោនិសោ មនសិការោ, សតិបដ្ឋានានុបស្សនា, អារម្មណសារគ្គាហោ, កិលេសយុទ្ធំ, សទត្ថមនុយុញ្ជនា, ឯតំ ជិនបុត្តានំ ករណីយំ, អវសេសានំ ទេវមនុស្សានំ បូជា ករណីយា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ព្រាហ្មណមាណវកានំ ឥរុវេទំ យជុវេទំ សាមវេទំ អថព្ពណវេទំ លក្ខណំ ឥតិហាសំ បុរាណំ និឃណ្ឌុ កេដុភំ អក្ខរប្បភេទំ បទំ វេយ្យាករណំ ភាសមគ្គំ ឧប្បាតំ សុបិនំ និមិត្តំ ឆឡង្គំ ចន្ទគ្គាហំ សូរិយគ្គាហំ សុក្ករាហុចរិតំ ឧឡុគ្គហយុទ្ធំ ឱឡុគ្គហយុទ្ធំ (ក.) ទេវទុន្ទុភិស្សរំ ឱក្កន្តិ ឧក្កាបាតំ ភូមិកម្មំ ភូមិកម្បំ (សី. បី.) ទិសាទាហំ ភុម្មន្តលិក្ខំ ជោតិសំ លោកាយតិកំ សាចក្កំ មិគចក្កំ អន្តរចក្កំ មិស្សកុប្បាទំ សកុណរុតរវិតំ សកុណរុតំ (សី.) សិក្ខា ករណីយា, អវសេសានំ បុថុវេស្សសុទ្ទានំ កសិ វណិជ្ជា គោរក្ខា ករណីយា, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អកម្មំ ហេតំ ជិនបុត្តានំ យទិទំ បូជា, សម្មសនំ សង្ខារានំ, យោនិសោ មនសិការោ, សតិបដ្ឋានានុបស្សនា, អារម្មណសារគ្គាហោ, កិលេសយុទ្ធំ, សទត្ថមនុយុញ្ជនា, ឯតំ ជិនបុត្តានំ ករណីយំ, អវសេសានំ ទេវមនុស្សានំ បូជា ករណីយា, តស្មា, មហារាជ, តថាគតោ ‘មា ឥមេ អកម្មេ យុញ្ជន្តុ, កម្មេ ឥមេ យុញ្ជន្តូ’តិ អាហ ‘អព្យាវដា តុម្ហេ, អានន្ទ, ហោថ តថាគតស្ស សរីរបូជាយា’តិ។ យទេតំ, មហារាជ, តថាគតោ ន ភណេយ្យ, បត្តចីវរម្បិ អត្តនោ បរិយាទាបេត្វា ភិក្ខូ ពុទ្ធបូជំ យេវ ករេយ្យុ’’ន្តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ពុទ្ធបូជនបញ្ហោ សត្តមោ។
៨. បាទសកលិកាហតបញ្ហោ
៨. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘ភគវតោ គច្ឆន្តស្ស អយំ អចេតនា មហាបថវី និន្នំ ឧន្នមតិ, ឧន្នតំ ឱនមតី’តិ, បុន ច ភណថ ‘ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ ខតោ’តិ។ យា សា សកលិកា ភគវតោ បាទេ បតិតា, កិស្ស បន សា សកលិកា ភគវតោ បាទា ន និវត្តា។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតោ គច្ឆន្តស្ស អយំ អចេតនា មហាបថវី និន្នំ ឧន្នមតិ, ឧន្នតំ ឱនមតិ, តេន ហិ ‘ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ ខតោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ភគវតោ បាទោ សកលិកាយ ខតោ, តេន ហិ ‘ភគវតោ គច្ឆន្តស្ស អយំ អចេតនា មហាបថវី និន្នំ ឧន្នមតិ ឧន្នតំ ឱនមតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘សច្ចំ , មហារាជ, អត្ថេតំ ភគវតោ គច្ឆន្តស្ស អយំ អចេតនា មហាបថវី និន្នំ ឧន្នមតិ ឧន្នតំ ឱនមតិ, ភគវតោ ច បាទោ សកលិកាយ ខតោ, ន ច បន សា សកលិកា អត្តនោ ធម្មតាយ បតិតា, ទេវទត្តស្ស ឧបក្កមេន បតិតា។ ទេវទត្តោ, មហារាជ, ពហូនិ ជាតិសតសហស្សានិ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិ, សោ តេន អាឃាតេន ‘មហន្តំ កូដាគារប្បមាណំ បាសាណំ ភគវតោ ឧបរិ បាតេស្សាមី’តិ មុញ្ចិ។ អថ ទ្វេ សេលា បថវិតោ ឧដ្ឋហិត្វា តំ បាសាណំ សម្បដិច្ឆិំសុ, អថ នេសំ សម្បហារេន បាសាណតោ បបដិកា ភិជ្ជិត្វា យេន វា តេន វា បតន្តី ភគវតោ បាទេ បតិតា’’តិ។
‘‘យថា ច, ភន្តេ នាគសេន, ទ្វេ សេលា បាសាណំ សម្បដិច្ឆិំសុ, តថេវ បបដិកាបិ សម្បដិច្ឆិតព្ពា’’តិ? ‘‘សម្បដិច្ឆិតម្បិ, មហារាជ, ឥធេកច្ចំ បគ្ឃរតិ បសវតិ ន ឋានមុបគច្ឆតិ, យថា, មហារាជ, ឧទកំ បាណិនា គហិតំ អង្គុលន្តរិកាហិ បគ្ឃរតិ បសវតិ ន ឋានមុបគច្ឆតិ, ខីរំ តក្កំ មធុំ សប្បិ តេសំ មច្ឆរសំ មំសរសំ បាណិនា គហិតំ អង្គុលន្តរិកាហិ បគ្ឃរតិ បសវតិ ន ឋានមុបគច្ឆតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សម្បដិច្ឆនត្ថំ ឧបគតានំ ទ្វិន្នំ សេលានំ សម្បហារេន បាសាណតោ បបដិកា ភិជ្ជិត្វា យេន វា តេន វា បតន្តី ភគវតោ បាទេ បតិតា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សណ្ហសុខុមអណុរជសមំ បុឡិនំ មុដ្ឋិនា គហិតំ អង្គុលន្តរិកាហិ បគ្ឃរតិ បសវតិ ន ឋានមុបគច្ឆតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សម្បដិច្ឆនត្ថំ ឧបគតានំ ទ្វិន្នំ សេលានំ សម្បហារេន បាសាណតោ បបដិកា ភិជ្ជិត្វា យេន វា តេន វា បតន្តី ភគវតោ បាទេ បតិតា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កពឡោ មុខេន គហិតោ ឥធេកច្ចស្ស មុខតោ មុច្ចិត្វា បគ្ឃរតិ បសវតិ ន ឋានមុបគច្ឆតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សម្បដិច្ឆនត្ថំ ឧបគតានំ ទ្វិន្នំ សេលានំ សម្បហារេន បាសាណតោ បបដិកា ភិជ្ជិត្វា យេន វា តេន វា បតន្តី ភគវតោ បាទេ បតិតា’’តិ។
‘‘ហោតុ, ភន្តេ នាគសេន, សេលេហិ បាសាណោ សម្បដិច្ឆិតោ, អថ បបដិកាយបិ អបចិតិ កាតព្ពា យថេវ មហាបថវិយា’’តិ? ‘‘ទ្វាទសិមេ, មហារាជ, អបចិតិំ ន ករោន្តិ។ កតមេ ទ្វាទស? រត្តោ រាគវសេន អបចិតិំ ន ករោតិ, ទុដ្ឋោ ទោសវសេន, មូឡ្ហោ មោហវសេន, ឧន្នតោ មានវសេន, និគ្គុណោ អវិសេសតាយ, អតិថទ្ធោ អនិសេធនតាយ, ហីនោ ហីនសភាវតាយ, វចនករោ អនិស្សរតាយ, បាបោ កទរិយតាយ, ទុក្ខាបិតោ បដិទុក្ខាបនតាយ, លុទ្ធោ លោភាភិភូតតាយ, អាយូហិតោ អត្ថសាធនតាយ អត្ថសាធនេន (ស្យា. បី. ក.) អបចិតិំ ន ករោតិ។ ឥមេ ខោ មហារាជ ទ្វាទស អបចិតិំ ន ករោន្តិ។ សា ច បន បបដិកា បាសាណសម្បហារេន ភិជ្ជិត្វា អនិមិត្តកតទិសា យេន វា តេន វា បតមានា ភគវតោ បាទេ បតិតា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សណ្ហសុខុមអណុរជោ អនិលពលសមាហតោ អនិមិត្តកតទិសោ យេន វា តេន វា អភិកិរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សា បបដិកា បាសាណសម្បហារេន ភិជ្ជិត្វា អនិមិត្តកតទិសា យេន វា តេន វា បតមានា ភគវតោ បាទេ បតិតា។ យទិ បន, មហារាជ, សា បបដិកា បាសាណតោ វិសុំ ន ភវេយ្យ, តម្បិ តេ សេលា បាសាណបបដិកំ ឧប្បតិត្វា គណ្ហេយ្យុំ។ ឯសា បន, មហារាជ, បបដិកា ន ភូមដ្ឋា ន អាកាសដ្ឋា, បាសាណសម្បហារវេគេន ភិជ្ជិត្វា អនិមិត្តកតទិសា យេន វា តេន វា បតមានា ភគវតោ បាទេ បតិតា។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, វាតមណ្ឌលិកាយ ឧក្ខិត្តំ បុរាណបណ្ណំ អនិមិត្តកតទិសំ យេន វា តេន វា បតតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឯសា បបដិកា បាសាណសម្បហារវេគេន អនិមិត្តកតទិសា យេន វា តេន វា បតមានា ភគវតោ បាទេ បតិតា។ អបិ ច, មហារាជ, អកតញ្ញុស្ស កទរិយស្ស ទេវទត្តស្ស ទុក្ខានុភវនាយ បបដិកា ភគវតោ បាទេ បតិតា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
បាទសកលិកាហតបញ្ហោ អដ្ឋមោ។
៩. អគ្គគ្គសមណបញ្ហោ
៩. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’តិ។ បុន ច ភណិតំ –
‘‘‘ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណំ អាហុ លោកេ’តិ។
តត្រិមេ ចត្តារោ ធម្មា ខន្តិ អប្បាហារតា រតិវិប្បហានំ អាកិញ្ចញ្ញំ។ សព្ពានិ បនេតានិ អបរិក្ខីណាសវស្ស សកិលេសស្សេវ ហោន្តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតិ, តេន ហិ ‘ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណំ អាហុ លោកេ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតោ សមណោ ហោតិ, តេន ហិ ‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា, អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណំ អាហុ លោកេ’តិ។ តទិទំ, មហារាជ, វចនំ តេសំ តេសំ បុគ្គលានំ គុណវសេន ភណិតំ ‘ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណំ អាហុ លោកេ’តិ, ឥទំ បន និរវសេសវចនំ ‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’តិ។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, យេ កេចិ កិលេសូបសមាយ បដិបន្នា, តេ សព្ពេ ឧបាទាយុបាទាយ សមណោ ខីណាសវោ អគ្គមក្ខាយតិ។ យថា, មហារាជ, យានិ កានិចិ ជលជថលជបុប្ផានិ, វស្សិកំ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ, អវសេសានិ យានិ កានិចិ វិវិធានិ បុប្ផជាតានិ, សព្ពានិ តានិ បុប្ផានិ យេវ, ឧបាទាយុបាទាយ បន វស្សិកំ យេវ បុប្ផំ ជនស្ស បត្ថិតំ បិហយិតំ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ កេចិ កិលេសូបសមាយ បដិបន្នា, តេ សព្ពេ ឧបាទាយុបាទាយ សមណោ ខីណាសវោ អគ្គមក្ខាយតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សព្ពធញ្ញានំ សាលិ អគ្គមក្ខាយតិ, យា កាចិ អវសេសា វិវិធា ធញ្ញជាតិយោ, តា សព្ពា ឧបាទាយុបាទាយ ភោជនានិ សរីរយាបនាយ, សាលិ យេវ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ កេចិ កិលេសូបសមាយ បដិបន្នា, តេ សព្ពេ ឧបាទាយុបាទាយ សមណោ ខីណាសវោ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អគ្គគ្គសមណបញ្ហោ នវមោ។
១០. វណ្ណភណនបញ្ហោ
១០. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘មមំ វា, ភិក្ខវេ, បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា, សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ តុម្ហេហិ ន អានន្ទោ, ន សោមនស្សំ, ន ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ករណីយ’ន្តិ បុន ច តថាគតោ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស យថាភុច្ចេ វណ្ណេ ភញ្ញមានេ អានន្ទិតោ សុមនោ ឧប្បិលាវិតោ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ បកិត្តេសិ –
‘‘‘រាជាហមស្មិ សេលាតិ, ធម្មរាជា អនុត្តរោ;
ធម្មេន ចក្កំ វត្តេមិ, ចក្កំ អប្បដិវត្តិយ’ន្តិ ម. និ. ២.៣៩៩។
‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘មមំ វា, ភិក្ខវេ, បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ តុម្ហេហិ ន អានន្ទោ, ន សោមនស្សំ, ន ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ករណីយ’ន្តិ, តេន ហិ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស យថាភុច្ចេ វណ្ណេ ភញ្ញមានេ អានន្ទិតោ សុមនោ ឧប្បិលាវិតោ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ បកិត្តេសីតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស យថាភុច្ចេ វណ្ណេ ភញ្ញមានេ អានន្ទិតោ សុមនោ ឧប្បិលាវិតោ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ បកិត្តេសិ, តេន ហិ ‘មមំ វា, ភិក្ខវេ, បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ តុម្ហេហិ ន អានន្ទោ, ន សោមនស្សំ, ន ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ករណីយ’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘មមំ វា, ភិក្ខវេ, បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ តុម្ហេហិ ន អានន្ទោ, ន សោមនស្សំ, ន ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ករណីយ’ន្តិ។ សេលស្ស ច ព្រាហ្មណស្ស យថាភុច្ចេ វណ្ណេ ភញ្ញមានេ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ បកិត្តិតំ –
‘‘‘រាជាហមស្មិ សេលាតិ, ធម្មរាជា អនុត្តរោ;
ធម្មេន ចក្កំ វត្តេមិ, ចក្កំ អប្បដិវត្តិយ’ន្តិ។
‘‘បឋមំ, មហារាជ, ភគវតា ធម្មស្ស សភាវសរសលក្ខណំ សភាវំ អវិតថំ ភូតំ តច្ឆំ តថត្ថំ បរិទីបយមានេន ភណិតំ ‘មមំ វា ភិក្ខវេ, បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ តុម្ហេហិ ន អានន្ទោ, ន សោមនស្សំ, ន ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ករណីយ’ន្តិ។ យំ បន ភគវតា សេលស្ស ព្រាហ្មណស្ស យថាភុច្ចេ វណ្ណេ ភញ្ញមានេ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ បកិត្តិតំ ‘រាជាហមស្មិ សេលាតិ, ធម្មរាជា អនុត្តរោ’តិ តំ ន លាភហេតុ, ន យសហេតុ, ន អត្តហេតុ, ន បក្ខហេតុ, ន អន្តេវាសិកម្យតាយ, អថ ខោ អនុកម្បាយ ការុញ្ញេន ហិតវសេន ឯវំ ឥមស្ស ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ តិណ្ណញ្ច មាណវកសតានន្តិ, ឯវំ ភិយ្យោ ឧត្តរិំ សកគុណំ ភណិតំ ‘រាជាហមស្មិ សេលាតិ, ធម្មរាជា អនុត្តរោ’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
វណ្ណភណនបញ្ហោ ទសមោ។
១១. អហិំសានិគ្គហបញ្ហោ
១១. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘អហិំសយំ បរំ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មាមកោ’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហ’ន្តិ។ និគ្គហោ នាម, ភន្តេ នាគសេន, ហត្ថច្ឆេទោ បាទច្ឆេទោ វធោ ពន្ធនំ ការណា មារណំ សន្តតិវិកោបនំ, ន ឯតំ វចនំ ភគវតោ យុត្តំ, ន ច ភគវា អរហតិ ឯតំ វចនំ វត្តុំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘អហិំសយំ បរំ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មាមកោ’’តិ, តេន ហិ ‘‘និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហ’’ន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘‘និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហ’’ន្តិ, តេន ហិ ‘‘អហិំសយំ បរំ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មាមកោ’’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អហិំសយំ បរំ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មាមកោ’តិ, ភណិតញ្ច ‘និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហ’ន្តិ ។ ‘អហិំសយំ បរំ លោកេ, បិយោ ហោហិសិ មាមកោ’តិ សព្ពេសំ, មហារាជ, តថាគតានំ អនុមតំ ឯតំ, ឯសា អនុសិដ្ឋិ, ឯសា ធម្មទេសនា, ធម្មោ ហិ, មហារាជ, អហិំសាលក្ខណោ, សភាវវចនំ ឯតំ។ យំ បន, មហារាជ, តថាគតោ អាហ ‘និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហ’ន្តិ, ភាសា ឯសា, ឧទ្ធតំ, មហារាជ, ចិត្តំ និគ្គហេតព្ពំ, លីនំ ចិត្តំ បគ្គហេតព្ពំ។ អកុសលំ ចិត្តំ និគ្គហេតព្ពំ, កុសលំ ចិត្តំ បគ្គហេតព្ពំ។ អយោនិសោ មនសិការោ និគ្គហេតព្ពោ, យោនិសោ មនសិការោ បគ្គហេតព្ពោ។ មិច្ឆាបដិបន្នោ និគ្គហេតព្ពោ, សម្មាបដិបន្នោ បគ្គហេតព្ពោ។ អនរិយោ និគ្គហេតព្ពោ អរិយោ បគ្គហេតព្ពោ។ ចោរោ និគ្គហេតព្ពោ, អចោរោ បគ្គហេតព្ពោ’’តិ។
‘‘ហោតុ, ភន្តេ នាគសេន, ឥទានិ ត្វំ បច្ចាគតោសិ មម វិសយំ, យមហំ បុច្ឆាមិ, សោ មេ អត្ថោ ឧបគតោ។ ចោរោ បន, ភន្តេ នាគសេន, និគ្គណ្ហន្តេន កថំ និគ្គហេតព្ពោ’’តិ? ‘‘ចោរោ, មហារាជ, និគ្គណ្ហន្តេន ឯវំ និគ្គហេតព្ពោ, បរិភាសនីយោ បរិភាសិតព្ពោ, ទណ្ឌនីយោ ទណ្ឌេតព្ពោ, បព្ពាជនីយោ បព្ពាជេតព្ពោ, ពន្ធនីយោ ពន្ធិតព្ពោ, ឃាតនីយោ ឃាតេតព្ពោ’’តិ។ ‘‘យំ បន, ភន្តេ នាគសេន, ចោរានំ ឃាតនំ, តំ តថាគតានំ អនុមត’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កិស្ស បន ចោរោ អនុសាសនីយោ អនុមតោ តថាគតាន’’ន្តិ? ‘‘យោ សោ, មហារាជ, ឃាតីយតិ, ន សោ តថាគតានំ អនុមតិយា ឃាតីយតិ, សយំកតេន សោ ឃាតីយតិ, អបិ ច ធម្មានុសិដ្ឋិយា អនុសាសីយតិ, សក្កា បន, មហារាជ, តយា បុរិសំ អការកំ អនបរាធំ វីថិយំ ចរន្តំ គហេត្វា ឃាតយិតុ’’ន្តិ? ‘‘ន សក្កា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន, មហារាជា’’តិ? ‘‘អការកត្តា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ន ចោរោ តថាគតានំ អនុមតិយា ហញ្ញតិ, សយំកតេន សោ ហញ្ញតិ, កិំ បនេត្ថ អនុសាសកោ កិញ្ចិ ទោសំ អាបជ្ជតី’’តិ? ‘‘ន ហិ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, តថាគតានំ អនុសិដ្ឋិ សម្មានុសិដ្ឋិ ហោតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អហិំសានិគ្គហបញ្ហោ ឯកាទសមោ។
១២. ភិក្ខុបណាមិតបញ្ហោ
១២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘អក្កោធនោ វិគតខិលោហមស្មី’តិ, បុន ច តថាគតោ ថេរេ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ សបរិសេ បណាមេសិ, កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ កុបិតោ បរិសំ បណាមេសិ, ឧទាហុ តុដ្ឋោ បណាមេសិ, ឯតំ តាវ ជានាហិ ឥមំ នាមាតិ? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, កុបិតោ បរិសំ បណាមេសិ, តេន ហិ តថាគតស្ស កោធោ អប្បដិវត្តិតោ, យទិ តុដ្ឋោ បណាមេសិ, តេន ហិ អវត្ថុស្មិំ អជានន្តេន បណាមិតា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អក្កោធនោ វិគតខិលោហមស្មី’តិ, បណាមិតា ច ថេរា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា សបរិសា, តញ្ច បន ន កោបេន, ឥធ, មហារាជ, កោចិទេវ បុរិសោ មហាបថវិយា មូលេ វា ខាណុកេ វា បាសាណេ វា កឋលេ វា វិសមេ វា ភូមិភាគេ ខលិត្វា បតតិ, អបិ នុ ខោ, មហារាជ, មហាបថវី កុបិតា តំ បាតេតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, នត្ថិ មហាបថវិយា កោបោ វា បសាទោ វា, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តា មហាបថវី, សយមេវ សោ អលសោ ខលិត្វា បតិតោតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ តថាគតានំ កោបោ វា បសាទោ វា, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តា តថាគតា អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា, អថ ខោ សយំ កតេនេវ តេ អត្តនោ អបរាធេន បណាមិតា។
‘‘ឥធ បន, មហារាជ, មហាសមុទ្ទោ ន មតេន កុណបេន សំវសតិ, យំ ហោតិ មហាសមុទ្ទេ មតំ កុណបំ, តំ ខិប្បមេវ និច្ឆុភតិ ថលំ ឧស្សារេតិ។ អបិ នុ ខោ, មហារាជ, មហាសមុទ្ទោ កុបិតោ តំ កុណបំ និច្ឆុភតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, នត្ថិ មហាសមុទ្ទស្ស កោបោ វា បសាទោ វា, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តោ មហាសមុទ្ទោ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ តថាគតានំ កោបោ វា បសាទោ វា, អនុនយប្បដិឃវិប្បមុត្តា តថាគតា អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា, អថ ខោ សយំ កតេនេវ តេ អត្តនោ អបរាធេន បណាមិតា។
‘‘យថា, មហារាជ, បថវិយា ខលិតោ បតីយតិ, ឯវំ ជិនសាសនវរេ ខលិតោ បណាមីយតិ។ យថា, មហារាជ, សមុទ្ទេ មតំ កុណបំ និច្ឆុភីយតិ , ឯវំ ជិនសាសនវរេ ខលិតោ បណាមីយតិ។ យំ បន តេ, មហារាជ, តថាគតោ បណាមេសិ, តេសំ អត្ថកាមោ ហិតកាមោ សុខកាមោ វិសុទ្ធិកាមោ ‘ឯវំ ឥមេ ជាតិជរាព្យាធិមរណេហិ បរិមុច្ចិស្សន្តី’តិ បណាមេសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ភិក្ខុបណាមិតបញ្ហោ ទ្វាទសមោ។
បណាមិតវគ្គោ តតិយោ។
ឥមស្មិំ វគ្គេ ទ្វាទស បញ្ហា។
៤. សព្ពញ្ញុតញាណវគ្គោ
១. ឥទ្ធិកម្មវិបាកបញ្ហោ
១. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥទ្ធិមន្តានំ យទិទំ មហាមោគ្គល្លានោ’តិ។ បុន ច កិរ សោ លគុឡេហិ បរិបោថិតោ ភិន្នសីសោ សញ្ចុណ្ណិតដ្ឋិមំសធមនិឆិន្នបរិគត្តោ បរិនិព្ពុតោ ធមនិមជ្ជបរិកត្តោ (សី. បី.), ធម្មនិមិញ្ជបរិគត្តោ (ស្យា.)។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ថេរោ មហាមោគ្គល្លានោ ឥទ្ធិយា កោដិំ គតោ, តេន ហិ លគុឡេហិ បោថិតោ បរិនិព្ពុតោតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ លគុឡេហិ បរិបោថិតោ បរិនិព្ពុតោ, តេន ហិ ឥទ្ធិយា កោដិំ គតោតិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ កិំ ន សមត្ថោ ឥទ្ធិយា អត្តនោ ឧបឃាតំ អបនយិតុំ, សទេវកស្សបិ លោកស្ស បដិសរណំ ភវិតុំ អរហោតិ? អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥទ្ធិមន្តានំ យទិទំ មហាមោគ្គល្លានោ’តិ។ អាយស្មា ច មហាមោគ្គល្លានោ លគុឡហតោ បរិនិព្ពុតោ, តញ្ច បន កម្មាធិគ្គហិតេនា’’តិ។
‘‘ននុ, ភន្តេ នាគសេន, ឥទ្ធិមតោ ឥទ្ធិវិសយោបិ កម្មវិបាកោបិ ទ្វេ អចិន្តិយា, អចិន្តិយេន អចិន្តិយំ អបនយិតព្ពំ។ យថា នាម, ភន្តេ, កេចិ ផលកាមា កបិត្ថេន កបិត្ថំ បោថេន្តិ, អម្ពេន អម្ពំ បោថេន្តិ, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, អចិន្តិយេន អចិន្តិយំ បោថយិត្វា អបនេតព្ព’’ន្តិ? ‘‘អចិន្តិយានម្បិ, មហារាជ, ឯកំ អធិមត្តំ ពលវតរំ, យថា, មហារាជ, មហិយា រាជានោ ហោន្តិ សមជច្ចា, សមជច្ចានម្បិ តេសំ ឯកោ សព្ពេ អភិភវិត្វា អាណំ បវត្តេតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តេសំ អចិន្តិយានំ កម្មវិបាកំ យេវ អធិមត្តំ ពលវតរំ, កម្មវិបាកំ យេវ សព្ពេ អភិភវិយ អាណំ បវត្តេតិ, កម្មាធិគ្គហិតស្ស អវសេសា កិរិយា ឱកាសំ ន លភន្តិ។
‘‘ឥធ បន, មហារាជ, កោចិ បុរិសោ កិស្មិញ្ចិទេវ បករណេ អបរជ្ឈតិ, ន តស្ស មាតា វា បិតា វា ភគិនី វា ភាតរោ វា សខី វា សហាយកា វា ភគិនិភាតរោ វា សខិសហាយកា វា (សី. បី. ក.) តាយន្តិ, អថ ខោ រាជា យេវ តត្ថ អភិភវិយ អាណំ បវត្តេតិ។ កិំ តត្ថ ការណំ? អបរាធិកតា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តេសំ អចិន្តិយានំ កម្មវិបាកំ យេវ អធិមត្តំ ពលវតរំ, កម្មវិបាកំ យេវ សព្ពេ អភិភវិយ អាណំ បវត្តេតិ, កម្មាធិគ្គហិតស្ស អវសេសា កិរិយា ឱកាសំ ន លភន្តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, មហិយា ទវឌាហេ សមុដ្ឋិតេ ឃដសហស្សម្បិ ឧទកំ ន សក្កោតិ និព្ពាបេតុំ, អថ ខោ អគ្គិ យេវ តត្ថ អភិភវិយ អាណំ បវត្តេតិ។ កិំ តត្ថ ការណំ? ពលវតា តេជស្ស។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តេសំ អចិន្តិយានំ កម្មវិបាកំ យេវ អធិមត្តំ ពលវតរំ, កម្មវិបាកំ យេវ សព្ពេ អភិភវិយ អាណំ បវត្តេតិ, កម្មាធិគ្គហិតស្ស អវសេសា កិរិយា ឱកាសំ ន លភន្តិ, តស្មា, មហារាជ, អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស កម្មាធិគ្គហិតស្ស លគុឡេហិ បោថិយមានស្ស ឥទ្ធិយា សមន្នាហារោ នាហោសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឥទ្ធិកម្មវិបាកបញ្ហោ បឋមោ។
២. ធម្មវិនយបដិច្ឆន្នាបដិច្ឆន្នបញ្ហោ
២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘តថាគតប្បវេទិតោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយោ វិវដោ វិរោចតិ នោ បដិច្ឆន្នោ’តិ។ បុន ច បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ កេវលញ្ច វិនយបិដកំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ជិនសាសនេ យុត្តំ វា បត្តំ វា សមយំ លភេថ, វិនយបណ្ណត្តិ វិវដា សោភេយ្យ។ កេន ការណេន? កេវលំ តត្ថ សិក្ខា សំយមោ និយមោ សីលគុណអាចារបណ្ណត្តិ អត្ថរសោ ធម្មរសោ វិមុត្តិរសោ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘តថាគតប្បវេទិតោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយោ វិវដោ វិរោចតិ នោ បដិច្ឆន្នោ’តិ, តេន ហិ ‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ កេវលញ្ច វិនយបិដកំ បិហិតំ បដិច្ឆន្ន’ន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ កេវលញ្ច វិនយបិដកំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ, តេន ហិ ‘តថាគតប្បវេទិតោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយោ វិវដោ វិរោចតិ នោ បដិច្ឆន្នោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘តថាគតប្បវេទិតោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយោ វិវដោ វិរោចតិ នោ បដិច្ឆន្នោ’តិ។ បុន ច បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ កេវលញ្ច វិនយបិដកំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ, តញ្ច បន ន សព្ពេសំ, សីមំ កត្វា បិហិតំ។
‘‘តិវិធេន, មហារាជ, ភគវតា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ, បុព្ពកានំ តថាគតានំ វំសវសេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ, ធម្មស្ស គរុកត្តា បិហិតោ, ភិក្ខុភូមិយា គរុកត្តា បិហិតោ។
‘‘កថំ បុព្ពកានំ តថាគតានំ វំសវសេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ, ឯសោ វំសោ, មហារាជ, សព្ពេសំ បុព្ពកានំ តថាគតានំ យទិទំ ភិក្ខុមជ្ឈេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អវសេសានំ បិហិតោ។ យថា, មហារាជ, ខត្តិយានំ ខត្តិយមាយា ខត្តិយេសុ យេវ ចរតិ, ឯវមេតំ ខត្តិយានំ លោកស្ស បវេណី អវសេសានំ បិហិតា។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឯសោ វំសោ សព្ពេសំ បុព្ពកានំ តថាគតានំ យទិទំ ភិក្ខុមជ្ឈេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អវសេសានំ បិហិតោ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, មហិយា គណា វត្តន្តិ, សេយ្យថិទំ, មល្លា អតោណា បព្ពតា ធម្មគិរិយា ព្រហ្មគិរិយា នដកា នច្ចកា លង្ឃកា បិសាចា មណិភទ្ទា បុណ្ណពទ្ធា ចន្ទិមសូរិយា សិរិទេវតា កាលិទេវតា, សិវា វសុទេវា ឃនិកា អសិបាសា ភទ្ទិបុត្តាតិ, តេសំ តេសំ រហស្សំ តេសុ តេសុ គណេសុ យេវ ចរតិ, អវសេសានំ បិហិតំ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឯសោ វំសោ សព្ពេសំ បុព្ពកានំ តថាគតានំ យទិទំ ភិក្ខុមជ្ឈេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អវសេសានំ បិហិតោ។ ឯវំ បុព្ពកានំ តថាគតានំ វំសវសេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ។
‘‘កថំ ធម្មស្ស គរុកត្តា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ? ធម្មោ, មហារាជ, គរុកោ ភារិយោ, តត្ថ សម្មត្តការី អញ្ញំ អារាធេតិ, តំ តត្ថ បរម្បរាសម្មត្តការិតាយ បាបុណាតិ, ន តំ តត្ថ បរម្បរាសម្មត្តការិតាយ បាបុណាតិ, មា ចាយំ សារធម្មោ វរធម្មោ អសម្មត្តការីនំ ហត្ថគតោ ឱញ្ញាតោ អវញ្ញាតោ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ ភវតុ, មា ចាយំ សារធម្មោ វរធម្មោ ទុជ្ជនគតោ ឱញ្ញាតោ អវញ្ញាតោ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ ភវតូតិ។ ឯវំ ធម្មស្ស គរុកត្តា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ។
‘‘យថា, មហារាជ, សារវរបវរអភិជាតជាតិមន្តរត្តលោហិតចន្ទនំ នាម សវរបុរមនុគតំ ឱញ្ញាតំ អវញ្ញាតំ ហីឡិតំ ខីឡិតំ គរហិតំ ភវតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, មា ចាយំ សារធម្មោ វរធម្មោ បរម្បរាអសម្មត្តការីនំ ហត្ថគតោ ឱញ្ញាតោ អវញ្ញាតោ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ ភវតុ, មា ចាយំ សារធម្មោ វរធម្មោ ទុជ្ជនគតោ ឱញ្ញាតោ អវញ្ញាតោ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ ភវតូតិ។ ឯវំ ធម្មស្ស គរុកត្តា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ ។
‘‘កថំ ភិក្ខុភូមិយា គរុកត្តា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ, ភិក្ខុភាវោ ខោ, មហារាជ, លោកេ អតុលិយោ អប្បមាណោ អនគ្ឃិយោ, ន សក្កា កេនចិ អគ្ឃាបេតុំ តុលេតុំ បរិមេតុំ, មាយំ ឯវរូបេ ភិក្ខុភាវេ ឋិតោ លោកេន សមសមោ ភវតូតិ ភិក្ខូនំ យេវ អន្តរេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ចរតិ។ យថា, មហារាជ, លោកេ វរបវរភណ្ឌំ វត្ថំ វា អត្ថរណំ វា គជតុរង្គរថសុវណ្ណរជតមណិមុត្តាឥត្ថិរតនាទីនិ វា វិជិតកម្មសូរា វា និជ្ជិតកម្មសូរា វា (សី. បី.) សព្ពេ តេ រាជានមុបគច្ឆន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យាវតា លោកេ លោកេ សិក្ខា (សី. បី.) សុគតាគមបរិយត្តិអាចារសំយមសីលសំវរគុណា, សព្ពេ តេ ភិក្ខុសង្ឃមុបគតា ភវន្តិ។ ឯវំ ភិក្ខុភូមិយា គរុកត្តា បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ សីមំ កត្វា បិហិតោ’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បិដិច្ឆាមី’’តិ។
ធម្មវិនយបដិច្ឆន្នាបដិច្ឆន្នបញ្ហោ ទុតិយោ។
៣. មុសាវាទគរុលហុភាវបញ្ហោ
៣. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘សម្បជានមុសាវាទេ បារាជិកោ ហោតី’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘សម្បជានមុសាវាទេ លហុកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសនាវត្ថុក’ន្តិ។ ភន្តេ នាគសេន, កោ បនេត្ថ វិសេសោ, កិំ ការណំ, យញ្ចេកេន មុសាវាទេន ឧច្ឆិជ្ជតិ, យញ្ចេកេន មុសាវាទេន សតេកិច្ឆោ ហោតិ? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘សម្បជានមុសាវាទេ បារាជិកោ ហោតី’តិ, តេន ហិ ‘សម្បជានមុសាវាទេ លហុកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសនាវត្ថុក’ន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘សម្បជានមុសាវាទេ លហុកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសនាវត្ថុក’ន្តិ, តេន ហិ ‘សម្បជានមុសាវាទេ បារាជិកោ ហោតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘សម្បជានមុសាវាទេ បារាជិកោ ហោតី’តិ។ ភណិតញ្ច ‘សម្បជានមុសាវាទេ លហុកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសនាវត្ថុក’ន្តិ, តញ្ច បន វត្ថុវសេន គរុកលហុកំ ហោតិ។ តំ កិំ មញ្ញសិ, មហារាជ, ឥធ កោចិ បុរិសោ បរស្ស បាណិនា បហារំ ទទេយ្យ, តស្ស តុម្ហេ កិំ ទណ្ឌំ ធារេថា’’តិ? ‘‘យទិ សោ, ភន្តេ, អាហ ‘នក្ខមាមី’តិ, តស្ស មយំ អក្ខមមានេ កហាបណំ ហរាបេមា’’តិ ‘‘ឥធ បន, មហារាជ, សោ យេវ បុរិសោ តវ បាណិនា បហារំ ទទេយ្យ, តស្ស បន កោ ទណ្ឌោ’’តិ? ‘‘ហត្ថម្បិស្ស, ភន្តេ, ឆេទាបេយ្យាម, បាទម្បិ ឆេទាបេយ្យាម, យាវ សីសំ កឡីរច្ឆេជ្ជំ ឆេទាបេយ្យាម, សព្ពម្បិ តំ គេហំ វិលុម្បាបេយ្យាម, ឧភតោបក្ខេ ឧភតោបស្សេ (សី. បី. ក.) យាវ សត្តមំ កុលំ សមុគ្ឃាតាបេយ្យាមា’’តិ។ ‘‘កោ បនេត្ថ, មហារាជ, វិសេសោ, កិំ ការណំ, យំ ឯកស្ស បាណិប្បហារេ សុខុមោ កហាបណោ ទណ្ឌោ, យំ តវ បាណិប្បហារេ ហត្ថច្ឆេជ្ជំ បាទច្ឆេជ្ជំ យាវ កឡីរច្ឆេជ្ជំ សព្ពគេហាទានំ ឧភតោបក្ខេ យាវ សត្តមកុលា សមុគ្ឃាតោ’’តិ? ‘‘មនុស្សន្តរេន, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សម្បជានមុសាវាទោ វត្ថុវសេន គរុកលហុកោ ហោតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
មុសាវាទគរុលហុភាវបញ្ហោ តតិយោ។
៤. ពោធិសត្តធម្មតាបញ្ហោ
៤. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ធម្មតាធម្មបរិយាយេ ‘បុព្ពេវ ពោធិសត្តានំ មាតាបិតរោ និយតា ហោន្តិ, ពោធិ និយតា ហោតិ, អគ្គសាវកា និយតា ហោន្តិ, បុត្តោ និយតោ ហោតិ, ឧបដ្ឋាកោ និយតោ ហោតី’តិ។ បុន ច តុម្ហេ ភណថ ‘តុសិតេ កាយេ ឋិតោ ពោធិសត្តោ អដ្ឋ មហាវិលោកនានិ វិលោកេតិ, កាលំ វិលោកេតិ, ទីបំ វិលោកេតិ, ទេសំ វិលោកេតិ, កុលំ វិលោកេតិ, ជនេត្តិំ វិលោកេតិ, អាយុំ វិលោកេតិ, មាសំ វិលោកេតិ, នេក្ខម្មំ វិលោកេតី’តិ។ ភន្តេ នាគសេន, អបរិបក្កេ ញាណេ ពុជ្ឈនំ នត្ថិ, បរិបក្កេ ញាណេ ន សក្កា និមេសន្តរម្បិ អាគមេតុំ, អនតិក្កមនីយំ បរិបក្កមានសំ។ កស្មា ពោធិសត្តោ កាលំ វិលោកេហិ ‘កម្ហិ កាលេ ឧប្បជ្ជាមី’តិ។ អបរិបក្កេ ញាណេ ពុជ្ឈនំ នត្ថិ, បរិបក្កេ ញាណេ ន សក្កា និមេសន្តរម្បិ អាគមេតុំ, កស្មា ពោធិសត្តោ កុលំ វិលោកេតិ ‘កុម្ហិ កុលេ ឧប្បជ្ជាមី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, បុព្ពេវ ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតរោ និយតា, តេន ហិ ‘កុលំ វិលោកេតី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ កុលំ វិលោកេតិ, តេន ហិ ‘បុព្ពេវ ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតរោ និយតា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘និយតា, មហារាជ, បុព្ពេវ ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតរោ, កុលញ្ច ពោធិសត្តោ វិលោកេតិ។ កិន្តិ បន កុលំ វិលោកេតិ ‘យេ មេ មាតាបិតរោ, តេ ខត្តិយា ឧទាហុ ព្រាហ្មណា’តិ។ ឯវំ កុលំ វិលោកេតិ។
‘‘អដ្ឋន្នំ, មហារាជ, បុព្ពេវ អនាគតំ ឱលោកេតព្ពំ ហោតិ។ កតមេសំ អដ្ឋន្នំ? វាណិជស្ស, មហារាជ, បុព្ពេវ វិក្កយភណ្ឌំ ឱលោកេតព្ពំ ហោតិ, ហត្ថិនាគស្ស បុព្ពេវ សោណ្ឌាយ អនាគតោ មគ្គោ ឱលោកេតព្ពោ ហោតិ, សាកដិកស្ស បុព្ពេវ អនាគតំ តិត្ថំ ឱលោកេតព្ពំ ហោតិ, និយាមកស្ស បុព្ពេវ អនាគតំ តីរំ ឱលោកេត្វា នាវា បេសេតព្ពា ហោតិ, ភិសក្កស្ស បុព្ពេវ អាយុំ ឱលោកេត្វា អាតុរោ ឧបសង្កមិតព្ពោ ហោតិ, ឧត្តរសេតុស្ស បុព្ពេវ ថិរាថិរភាវំ ជានិត្វា អភិរុហិតព្ពំ ហោតិ, ភិក្ខុស្ស បុព្ពេវ អនាគតំ កាលំ បច្ចវេក្ខិត្វា ភោជនំ ភុញ្ជិតព្ពំ ហោតិ, ពោធិសត្តានំ បុព្ពេវ កុលំ ឱលោកេតព្ពំ ហោតិ ‘ខត្តិយកុលំ វា ព្រាហ្មណកុលំ វា’តិ។ ឥមេសំ ខោ, មហារាជ, អដ្ឋន្នំ បុព្ពេវ អនាគតំ ឱលោកេតព្ពំ ហោតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ពោធិសត្តធម្មតាបញ្ហោ ចតុត្ថោ។
៥. អត្តនិបាតនបញ្ហោ
៥. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘ន, ភិក្ខវេ, អត្តានំ បាតេតព្ពំ, យោ បាតេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’តិ។ បុន ច តុម្ហេ ភណថ ‘យត្ថ កត្ថចិ ភគវា សាវកានំ ធម្មំ ទេសយមានោ អនេកបរិយាយេន ជាតិយា ជរាយ ព្យាធិនោ មរណស្ស សមុច្ឆេទាយ ធម្មំ ទេសេតិ, យោ ហិ កោចិ ជាតិជរាព្យាធិមរណំ សមតិក្កមតិ, តំ បរមាយ បសំសាយ បសំសតី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘ន, ភិក្ខវេ, អត្តានំ បាតេតព្ពំ, យោ បាតេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’តិ, តេន ហិ ‘ជាតិយា ជរាយ ព្យាធិនោ មរណស្ស សមុច្ឆេទាយ ធម្មំ ទេសេតី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ជាតិយា ជរាយ ព្យាធិនោ មរណស្ស សមុច្ឆេទាយ ធម្មំ ទេសេតិ, តេន ហិ ‘ន, ភិក្ខវេ, អត្តានំ បាតេតព្ពំ, យោ បាតេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘ន, ភិក្ខវេ, អត្តានំ បាតេតព្ពំ, យោ បាតេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’តិ។ យត្ថ កត្ថចិ ភគវតា សាវកានំ ធម្មំ ទេសយាមានេន ច អនេកបរិយាយេន ជាតិយា ជរាយ ព្យាធិនោ មរណស្ស សមុច្ឆេទាយ ធម្មោ ទេសិតោ, តត្ថ បន ការណំ អត្ថិ, យេន ភគវា ការណេន បដិក្ខិបិ សមាទបេសិ ចា’’តិ។
‘‘កិំ បនេត្ថ, ភន្តេ នាគសេន, ការណំ, យេន ភគវា ការណេន បដិក្ខិបិ សមាទបេសិ ចា’’តិ? ‘‘សីលវា, មហារាជ, សីលសម្បន្នោ អគទសមោ សត្តានំ កិលេសវិសវិនាសនេ, ឱសធសមោ សត្តានំ កិលេសព្យាធិវូបសមេ, ឧទកសមោ សត្តានំ កិលេសរជោជល្លាបហរណេ, មណិរតនសមោ សត្តានំ សព្ពសម្បត្តិទានេ, នាវាសមោ សត្តានំ ចតុរោឃបារគមនេ, សត្ថវាហសមោ សត្តានំ ជាតិកន្តារតារណេ, វាតសមោ សត្តានំ តិវិធគ្គិសន្តាបនិព្ពាបនេ, មហាមេឃសមោ សត្តានំ មានសបរិបូរណេ, អាចរិយសមោ សត្តានំ កុសលសិក្ខាបនេ, សុទេសកសមោ សត្តានំ ខេមបថមាចិក្ខណេ។ ឯវរូបោ, មហារាជ, ពហុគុណោ អនេកគុណោ អប្បមាណគុណោ គុណរាសិ គុណបុញ្ជោ សត្តានំ វឌ្ឍិករោ សីលវា ‘មា វិនស្សី’តិ សត្តានំ អនុកម្បាយ ភគវា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ ‘ន, ភិក្ខវេ, អត្តានំ បាតេតព្ពំ, យោ បាតេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’តិ។ ឥទមេត្ថ, មហារាជ, ការណំ, យេន ការណេន ភគវា បដិក្ខិបិ។ ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ថេរេន កុមារកស្សបេន វិចិត្រកថិកេន បាយាសិរាជញ្ញស្ស បរលោកំ ទីបយមានេន ‘យថា យថា ខោ រាជញ្ញ សមណព្រាហ្មណា សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ តិដ្ឋន្តិ, តថា តថា ពហុំ បុញ្ញំ បសវន្តិ, ពហុជនហិតាយ ច បដិបជ្ជន្តិ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សាន’ន្តិ។
‘‘កេន បន ការណេន ភគវា សមាទបេសិ? ជាតិបិ, មហារាជ, ទុក្ខា, ជរាបិ ទុក្ខា, ព្យាធិបិ ទុក្ខោ, មរណម្បិ ទុក្ខំ, សោកោបិ ទុក្ខោ, បរិទេវោបិ ទុក្ខោ, ទុក្ខម្បិ ទុក្ខំ, ទោមនស្សម្បិ ទុក្ខំ, ឧបាយាសោបិ ទុក្ខោ, អប្បិយេហិ សម្បយោគោបិ ទុក្ខោ, បិយេហិ វិប្បយោគោបិ ទុក្ខោ, មាតុមរណម្បិ ទុក្ខំ, បិតុមរណម្បិ ទុក្ខំ, ភាតុមរណម្បិ ទុក្ខំ, ភគិនិមរណម្បិ ទុក្ខំ, បុត្តមរណម្បិ ទុក្ខំ, ទារមរណម្បិ ទុក្ខំ, ទាសមរណម្បិ ទុក្ខំ ឥទំ វាក្យំ សី. បី. បោត្ថកេសុ នត្ថិ, ញាតិមរណម្បិ ទុក្ខំ, ញាតិព្យសនម្បិ ទុក្ខំ, រោគព្យសនម្បិ ទុក្ខំ, ភោគព្យសនម្បិ ទុក្ខំ, សីលព្យសនម្បិ ទុក្ខំ, ទិដ្ឋិព្យសនម្បិ ទុក្ខំ, រាជភយម្បិ ទុក្ខំ, ចោរភយម្បិ ទុក្ខំ, វេរិភយម្បិ ទុក្ខំ, ទុព្ភិក្ខភយម្បិ ទុក្ខំ, អគ្គិភយម្បិ ទុក្ខំ, ឧទកភយម្បិ ទុក្ខំ, ឩមិភយម្បិ ទុក្ខំ, អាវដ្ដភយម្បិ ទុក្ខំ, កុម្ភីលភយម្បិ ទុក្ខំ, សុសុកាភយម្បិ ទុក្ខំ, អត្តានុវាទភយម្បិ ទុក្ខំ, បរានុវាទភយម្បិ ទុក្ខំ, ទណ្ឌភយម្បិ ទុក្ខំ, ទុគ្គតិភយម្បិ ទុក្ខំ, បរិសាសារជ្ជភយម្បិ ទុក្ខំ, អាជីវកភយម្បិ ទុក្ខំ, មរណភយម្បិ ទុក្ខំ, វេត្តេហិ តាឡនម្បិ ទុក្ខំ, កសាហិ តាឡនម្បិ ទុក្ខំ, អទ្ធទណ្ឌកេហិ តាឡនម្បិ ទុក្ខំ, ហត្ថច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, បាទច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, ហត្ថបាទច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, កណ្ណច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, នាសច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, កណ្ណនាសច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, ពិលង្គថាលិកម្បិ ទុក្ខំ, សង្ខមុណ្ឌិកម្បិ ទុក្ខំ, រាហុមុខម្បិ ទុក្ខំ, ជោតិមាលិកម្បិ ទុក្ខំ, ហត្ថបជ្ជោតិកម្បិ ទុក្ខំ, ឯរកវត្តិកម្បិ ទុក្ខំ, ចីរកវាសិកម្បិ ទុក្ខំ, ឯណេយ្យកម្បិ ទុក្ខំ , ពឡិសមំសិកម្បិ ទុក្ខំ, កហាបណិកម្បិ ទុក្ខំ, ខារាបតច្ឆិកម្បិ ទុក្ខំ, បលិឃបរិវត្តិកម្បិ ទុក្ខំ, បលាលបីឋកម្បិ ទុក្ខំ, តត្តេន តេលេន ឱសិញ្ចនម្បិ ទុក្ខំ, សុនខេហិ ខាទាបនម្បិ ទុក្ខំ, ជីវសូលារោបនម្បិ ទុក្ខំ, អសិនា សីសច្ឆេទនម្បិ ទុក្ខំ, ឯវរូបានិ, មហារាជ, ពហុវិធានិ អនេកវិធានិ ទុក្ខានិ សំសារគតោ អនុភវតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ហិមវន្តបព្ពតេ អភិវុដ្ឋំ ឧទកំ គង្គាយ នទិយា បាសាណ សក្ខរ ខរ មរុម្ព អាវដ្ដ គគ្គលក ឩមិកវង្កចទិក អាវរណនីវរណមូលកសាខាសុ បរិយោត្ថរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ឯវរូបានិ ពហុវិធានិ អនេកវិធានិ ទុក្ខានិ សំសារគតោ អនុភវតិ។ បវត្តំ, មហារាជ, ទុក្ខំ, អប្បវត្តំ សុខំ។ អប្បវត្តស្ស គុណំ បវត្តស្ស បវត្តេ (សី. បី. ក.) ច ភយំ ទីបយមានោ, មហារាជ, ភគវា អប្បវត្តស្ស សច្ឆិកិរិយាយ ជាតិជរាព្យាធិមរណសមតិក្កមាយ សមាទបេសិ, ឥទមេត្ថ, មហារាជ, ការណំ, យេន ការណេន ភគវា សមាទបេសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុនិព្ពេឋិតោ បញ្ហោ, សុកថិតំ ការណំ, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អត្តនិបាតនបញ្ហោ បញ្ចមោ។
៦. មេត្តាភាវនានិសំសបញ្ហោ
៦. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘មេត្តាយ, ភិក្ខវេ, ចេតោវិមុត្តិយា អាសេវិតាយ ភាវិតាយ ពហុលីកតាយ យានីកតាយ វត្ថុកតាយ អនុដ្ឋិតាយ បរិចិតាយ សុសមារទ្ធាយ ឯកាទសានិសំសា បាដិកង្ខា។ កតមេ ឯកាទស? សុខំ សុបតិ, សុខំ បដិពុជ្ឈតិ , ន បាបកំ សុបិនំ បស្សតិ, មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, អមនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, ទេវតា រក្ខន្តិ, នាស្ស អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតិ សត្ថំ កមតិ (ស្យា.) អ. និ. ១១.១៥ បស្សិតព្ពំ, តុវដំ ចិត្តំ សមាធិយតិ, មុខវណ្ណោ វិប្បសីទតិ, អសម្មូឡ្ហោ កាលំ ករោតិ, ឧត្តរិំ អប្បដិវិជ្ឈន្តោ ព្រហ្មលោកូបគោ ហោតី’តិ។ បុន ច តុម្ហេ ភណថ ‘សាមោ កុមារោ មេត្តាវិហារី មិគសង្ឃេន បរិវុតោ បវនេ វិចរន្តោ បីឡិយក្ខេន រញ្ញា វិទ្ធោ វិសបីតេន សល្លេន តត្ថេវ មុច្ឆិតោ បតិតោ’តិ។
‘‘យទិ , ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘មេត្តាយ ភិក្ខវេ…បេ.… ព្រហ្មលោកូបគោ ហោតី’តិ, តេន ហិ ‘‘សាមោ កុមារោ មេត្តាវិហារី មិគសង្ឃេន បរិវុតោ បវនេ វិចរន្តោ បីឡិយក្ខេន រញ្ញា វិទ្ធោ វិសបីតេន សល្លេន តត្ថេវ មុច្ឆិតោ បតិតោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ សាមោ កុមារោ មេត្តាវិហារី មិគសង្ឃេន បរិវុតោ បវនេ វិចរន្តោ បីឡិយក្ខេន រញ្ញា វិទ្ធោ វិសបីតេន សល្លេន តត្ថេវ មុច្ឆិតោ បតិតោ, តេន ហិ ‘មេត្តាយ, ភិក្ខវេ…បេ.… សត្ថំ វា កមតី’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ សុនិបុណោ បរិសណ្ហោ សុខុមោ គម្ភីរោ, អបិ សុនិបុណានំ មនុជានំ គត្តេ សេទំ មោចេយ្យ, សោ តវានុប្បត្តោ, វិជដេហិ តំ មហាជដាជដិតំ, អនាគតានំ ជិនបុត្តានំ ចក្ខុំ ទេហិ និព្ពាហនាយា’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘មេត្តាយ ភិក្ខវេ…បេ... សត្ថំ វា កមតី’តិ។ សាមោ ច កុមារោ មេត្តាវិហារី មិគសង្ឃេន បរិវុតោ បវនេ វិចរន្តោ បីឡិយក្ខេន រញ្ញា វិទ្ធោ វិសបីតេន សល្លេន តត្ថេវ មុច្ឆិតោ បតិតោ, តត្ថ បន, មហារាជ, ការណំ អត្ថិ។ កតមំ តត្ថ ការណំ? នេតេ, មហារាជ, គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា, សាមោ, មហារាជ, កុមារោ ឃដំ ឧក្ខិបន្តោ តស្មិំ ខណេ មេត្តាភាវនាយ បមត្តោ អហោសិ។
‘‘យស្មិំ, មហារាជ, ខណេ បុគ្គលោ មេត្តំ សមាបន្នោ ហោតិ, ន តស្ស បុគ្គលស្ស តស្មិំ ខណេ អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតិ។ តស្ស យេ កេចិ អហិតកាមា ឧបគន្ត្វា តំ ន បស្សន្តិ, ន តស្មិំ ឱកាសំ លភន្តិ។ នេតេ, មហារាជ, គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។ ឥធ, មហារាជ, បុរិសោ សង្គាមសូរោ អភេជ្ជកវចជាលិកំ សន្នយ្ហិត្វា សង្គាមំ ឱតរេយ្យ, តស្ស សរា ខិត្តា ឧបគន្ត្វា បតន្តិ វិកិរន្តិ, ន តស្មិំ ឱកាសំ លភន្តិ, នេសោ, មហារាជ, គុណោ សង្គាមសូរស្ស, អភេជ្ជកវចជាលិកាយេសោ គុណោ, យស្ស សរា ខិត្តា ឧបគន្ត្វា បតន្តិ វិកិរន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នេតេ គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។
‘‘យស្មិំ , មហារាជ, ខណេ បុគ្គលោ មេត្តំ សមាបន្នោ ហោតិ, ន តស្ស បុគ្គលស្ស តស្មិំ ខណេ អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតិ។ តស្ស យេ កេចិ អហិតកាមា ឧបគន្ត្វា តំ ន បស្សន្តិ, តស្មិំ ឱកាសំ ន លភន្តិ, នេតេ , មហារាជ, គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។ ឥធ បន, មហារាជ, បុរិសោ ទិព្ពំ អន្តរធានំ មូលំ ហត្ថេ ករេយ្យ, យាវ តំ មូលំ តស្ស ហត្ថគតំ ហោតិ, តាវ ន អញ្ញោ កោចិ បកតិមនុស្សោ តំ បុរិសំ បស្សតិ។ នេសោ, មហារាជ, គុណោ បុរិសស្ស, មូលស្សេសោ គុណោ អន្តរធានស្ស, យំ សោ បកតិមនុស្សានំ ចក្ខុបថេ ន ទិស្សតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នេតេ គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។
‘‘យស្មិំ, មហារាជ, ខណេ បុគ្គលោ មេត្តំ សមាបន្នោ ហោតិ, ន តស្ស បុគ្គលស្ស តស្មិំ ខណេ អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតិ។ តស្ស យេ កេចិ អហិតកាមា ឧបគន្ត្វា តំ ន បស្សន្តិ, ន តស្មិំ ឱកាសំ លភន្តិ។ នេតេ, មហារាជ, គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។ យថា វា បន, មហារាជ, បុរិសំ សុកតំ មហាលេណមនុប្បវិដ្ឋំ មហតិមហាមេឃោ អភិវស្សន្តោ ន សក្កោតិ តេមយិតុំ, នេសោ, មហារាជ, គុណោ បុរិសស្ស, មហាលេណស្សេសោ គុណោ, យំ មហាមេឃោ អភិវស្សមានោ ន តំ តេមេតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នេតេ គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា។
‘‘យស្មិំ, មហារាជ, ខណេ បុគ្គលោ មេត្តំ សមាបន្នោ ហោតិ, ន តស្ស បុគ្គលស្ស តស្មិំ ខណេ អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតិ។ តស្ស យេ កេចិ អហិតកាមា ឧបគន្ត្វា តំ ន បស្សន្តិ, ន តស្ស សក្កោន្តិ អហិតំ កាតុំ នេតេ, មហារាជ, គុណា បុគ្គលស្ស, មេត្តាភាវនាយេតេ គុណា’’តិ។ ‘‘អច្ឆរិយំ, ភន្តេ នាគសេន, អព្ភុតំ ភន្តេ នាគសេន, សព្ពបាបនិវារណា មេត្តាភាវនា’’តិ។ ‘‘សព្ពកុសលគុណាវហា, មហារាជ, មេត្តាភាវនា ហិតានម្បិ អហិតានម្បិ, យេ តេ សត្តា វិញ្ញាណពទ្ធា, សព្ពេសំ មហានិសំសា មេត្តាភាវនា សំវិភជិតព្ពា’’តិ។
មេត្តាភាវនានិសំសបញ្ហោ ឆដ្ឋោ។
៧. កុសលាកុសលសមវិសមបញ្ហោ
៧. ‘‘ភន្តេ នាគសេន ‘កុសលការិស្សបិ អកុសលការិស្សបិ វិបាកោ សមសមោ, ឧទាហុ កោចិ វិសេសោ អត្ថី’តិ? ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, កុសលស្ស ច អកុសលស្ស ច វិសេសោ, កុសលំ, មហារាជ, សុខវិបាកំ សគ្គសំវត្តនិកំ, អកុសលំ ទុក្ខវិបាកំ និរយសំវត្តនិក’’ន្តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘ទេវទត្តោ ឯកន្តកណ្ហោ, ឯកន្តកណ្ហេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ, ពោធិសត្តោ ឯកន្តសុក្កោ, ឯកន្តសុក្កេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ’តិ។ បុន ច ទេវទត្តោ ភវេ ភវេ យសេន ច បក្ខេន ច ពោធិសត្តេន សមសមោ ហោតិ, កទាចិ អធិកតរោ វា។ យទា ទេវទត្តោ នគរេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តស្ស រញ្ញោ បុរោហិតបុត្តោ អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោ ឆវកចណ្ឌាលោ អហោសិ វិជ្ជាធរោ, វិជ្ជំ បរិជប្បិត្វា អកាលេ អម្ពផលានិ និព្ពត្តេសិ, ឯត្ថ តាវ ពោធិសត្តោ ទេវទត្តតោ ជាតិយា និហីនោ យសេន ច និហីនោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ រាជា អហោសិ មហា មហីបតិ សព្ពកាមសមង្គី, តទា ពោធិសត្តោ តស្សូបភោគោ អហោសិ ហត្ថិនាគោ សព្ពលក្ខណសម្បន្នោ, តស្ស ចារុគតិវិលាសំ អសហមានោ រាជា វធមិច្ឆន្តោ ហត្ថាចរិយំ ឯវមវោច ‘អសិក្ខិតោ តេ, អាចរិយ, ហត្ថិនាគោ, តស្ស អាកាសគមនំ នាម ការណំ ករោហី’តិ, តត្ថបិ តាវ ពោធិសត្តោ ទេវទត្តតោ ជាតិយា និហីនោ លាមកោ តិរច្ឆានគតោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ បវនេ នដ្ឋាយិកោ, តទា ពោធិសត្តោ មហាបថវី នាម មក្កដោ អហោសិ, ឯត្ថបិ តាវ ទិស្សតិ វិសេសោ មនុស្សស្ស ច តិរច្ឆានគតស្ស ច, តត្ថបិ តាវ ពោធិសត្តោ ទេវទត្តតោ ជាតិយា និហីនោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ សោណុត្តរោ នាម នេសាទោ ពលវា ពលវតរោ នាគពលោ, តទា ពោធិសត្តោ ឆទ្ទន្តោ នាម នាគរាជា អហោសិ។ តទា សោ លុទ្ទកោ តំ ហត្ថិនាគំ ឃាតេសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោវ អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ វនចរកោ អនិកេតវាសី, តទា ពោធិសត្តោ សកុណោ អហោសិ តិត្តិរោ មន្តជ្ឈាយី, តទាបិ សោ វនចរកោ តំ សកុណំ ឃាតេសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោវ ជាតិយា អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ កលាពុ នាម កាសិរាជា កាសិករាជា (ក.) អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោ តាបសោ អហោសិ ខន្តិវាទី។ តទា សោ រាជា តស្ស តាបសស្ស កុទ្ធោ ហត្ថបាទេ វំសកឡីរេ វិយ ឆេទាបេសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ អធិកតរោ ជាតិយា ច យសេន ច។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ វនចរោ, តទា ពោធិសត្តោ នន្ទិយោ នាម វានរិន្ទោ អហោសិ, តទាបិ សោ វនចរោ តំ វានរិន្ទំ ឃាតេសិ សទ្ធិំ មាតរា កនិដ្ឋភាតិកេន ច, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ អធិកតរោ ជាតិយា។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ អចេលកោ ការម្ភិយោ នាម, តទា ពោធិសត្តោ បណ្ឌរកោ នាម នាគរាជា អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ អធិកតរោ ជាតិយា។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ បវនេ ជដិលកោ, តទា ពោធិសត្តោ តច្ឆកោ នាម មហាសូករោ អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ ជាតិយា អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ ចេតីសុ សូរបរិចរោ នាម រាជា អហោសិ ឧបរិ បុរិសមត្តេ គគនេ វេហាសង្គមោ, តទា ពោធិសត្តោ កបិលោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ អធិកតរោ ជាតិយា ច យសេន ច។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ សាមោ នាម, តទា ពោធិសត្តោ រុរុ នាម មិគរាជា អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ ជាតិយា អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មនុស្សោ អហោសិ លុទ្ទកោ បវនចរោ, តទា ពោធិសត្តោ ហត្ថិនាគោ អហោសិ, សោ លុទ្ទកោ តស្ស ហត្ថិនាគស្ស សត្តក្ខត្តុំ ទន្តេ ឆិន្ទិត្វា ហរិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ យោនិយា អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ សិង្គាលោ អហោសិ ខត្តិយធម្មោ, សោ យាវតា ជម្ពុទីបេ បទេសរាជានោ តេ សព្ពេ អនុយុត្តេ អកាសិ, តទា ពោធិសត្តោ វិធុរោ នាម បណ្ឌិតោ អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ យសេន អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ ហត្ថិនាគោ ហុត្វា លដុកិកាយ សកុណិកាយ បុត្តកេ ឃាតេសិ, តទា ពោធិសត្តោបិ ហត្ថិនាគោ អហោសិ យូថបតិ, តត្ថ តាវ ឧភោបិ តេ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ យក្ខោ អហោសិ អធម្មោ នាម, តទា ពោធិសត្តោបិ យក្ខោ អហោសិ ធម្មោ នាម, តត្ថបិ តាវ ឧភោបិ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ នាវិកោ អហោសិ បញ្ចន្នំ កុលសតានំ ឥស្សរោ, តទា ពោធិសត្តោបិ នាវិកោ អហោសិ បញ្ចន្នំ កុលសតានំ ឥស្សរោ, តត្ថបិ តាវ ឧភោបិ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ សត្ថវាហោ អហោសិ បញ្ចន្នំ សកដសតានំ ឥស្សរោ, តទា ពោធិសត្តោបិ សត្ថវាហោ អហោសិ បញ្ចន្នំ សកដសតានំ ឥស្សរោ, តត្ថបិ តាវ ឧភោបិ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ សាខោ នាម មិគរាជា អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោបិ និគ្រោធោ នាម មិគរាជា អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ឧភោបិ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ សាខោ នាម សេនាបតិ អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោបិ និគ្រោធោ នាម រាជា អហោសិ, តត្ថបិ តាវ ឧភោបិ សមសមា អហេសុំ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ ខណ្ឌហាលោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោ ចន្ទោ នាម រាជកុមារោ អហោសិ, តទា សោ ខណ្ឌហាលោ យេវ អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ ព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោ តស្ស បុត្តោ មហាបទុមោ នាម កុមារោ អហោសិ, តទា សោ រាជា សកបុត្តំ ចោរបបាតេ ខិបាបេសិ, យតោ កុតោចិ បិតាវ បុត្តានំ អធិកតរោ ហោតិ វិសិដ្ឋោតិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ អធិកតរោ។
‘‘បុន ចបរំ យទា ទេវទត្តោ មហាបតាបោ នាម រាជា អហោសិ, តទា ពោធិសត្តោ តស្ស បុត្តោ ធម្មបាលោ នាម កុមារោ អហោសិ, តទា សោ រាជា សកបុត្តស្ស ហត្ថបាទេ សីសញ្ច ឆេទាបេសិ, តត្ថបិ តាវ ទេវទត្តោ យេវ ឧត្តរោ អធិកតរោ។
អជ្ជេតរហិ ឧភោបិ សក្យកុលេ ជាយិំសុ។ ពោធិសត្តោ ពុទ្ធោ អហោសិ សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ, ទេវទត្តោ តស្ស ទេវាតិទេវស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា ឥទ្ធិំ និព្ពត្តេត្វា ពុទ្ធាលយំ អកាសិ។ កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, យំ មយា ភណិតំ, តំ សព្ពំ តថំ ឧទាហុ វិតថ’’ន្តិ?
‘‘យំ ត្វំ, មហារាជ, ពហុវិធំ ការណំ ឱសារេសិ, សព្ពំ តំ តថេវ, នោ អញ្ញថា’’តិ។ ‘‘យទិ, ភន្តេ នាគសេន, កណ្ហោបិ សុក្កោបិ សមសមគតិកា ហោន្តិ, តេន ហិ កុសលម្បិ អកុសលម្បិ សមសមវិបាកំ ហោតី’’តិ? ‘‘ន ហិ, មហារាជ, កុសលម្បិ អកុសលម្បិ សមសមវិបាកំ ហោតិ, ន ហិ, មហារាជ, ទេវទត្តោ សព្ពជនេហិ បដិវិរុទ្ធោ, ពោធិសត្តេនេវ បដិវិរុទ្ធោ។ យោ តស្ស ពោធិសត្តេន បដិវិរុទ្ធោ, សោ តស្មិំ តស្មិំ យេវ ភវេ បច្ចតិ ផលំ ទេតិ។ ទេវទត្តោបិ, មហារាជ, ឥស្សរិយេ ឋិតោ ជនបទេសុ អារក្ខំ ទេតិ, សេតុំ សភំ បុញ្ញសាលំ ការេតិ, សមណព្រាហ្មណានំ កបណទ្ធិកវណិព្ពកានំ នាថានាថានំ យថាបណិហិតំ ទានំ ទេតិ។ តស្ស សោ វិបាកេន ភវេ ភវេ សម្បត្តិយោ បដិលភតិ។ កស្សេតំ, មហារាជ, សក្កា វត្តុំ វិនា ទានេន ទមេន សំយមេន ឧបោសថកម្មេន សម្បត្តិំ អនុភវិស្សតីតិ?
‘‘យំ បន ត្វំ, មហារាជ, ឯវំ វទេសិ ‘ទេវទត្តោ ច ពោធិសត្តោ ច ឯកតោ អនុបរិវត្តន្តី’តិ, សោ ន ជាតិសតស្ស អច្ចយេន សមាគមោ អហោសិ, ន ជាតិសហស្សស្ស អច្ចយេន, ន ជាតិសតសហស្សស្ស អច្ចយេន, កទាចិ ករហចិ ពហូនំ អហោរត្តានំ អច្ចយេន សមាគមោ អហោសិ។ យំ បនេតំ, មហារាជ, ភគវតា កាណកច្ឆបោបមំ ឧបទស្សិតំ មនុស្សត្តប្បដិលាភាយ, តថូបមំ, មហារាជ, ឥមេសំ សមាគមំ ធារេហិ។
‘‘ន, មហារាជ, ពោធិសត្តស្ស ទេវទត្តេនេវ សទ្ធិំ សមាគមោ អហោសិ, ថេរោបិ, មហារាជ, សារិបុត្តោ អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ ពោធិសត្តស្ស បិតា អហោសិ, មហាបិតា អហោសិ, ចូឡបិតា អហោសិ , ភាតា អហោសិ, បុត្តោ អហោសិ, ភាគិនេយ្យោ អហោសិ, មិត្តោ អហោសិ។
‘‘ពោធិសត្តោបិ, មហារាជ, អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ ថេរស្ស សារិបុត្តស្ស បិតា អហោសិ, មហាបិតា អហោសិ, ចូឡបិតា អហោសិ, ភាតា អហោសិ, បុត្តោ អហោសិ, ភាគិនេយ្យោ អហោសិ , មិត្តោ អហោសិ, សព្ពេបិ, មហារាជ, សត្តនិកាយបរិយាបន្នា សំសារសោតមនុគតា សំសារសោតេន វុយ្ហន្តា អប្បិយេហិបិ បិយេហិបិ សមាគច្ឆន្តិ។ យថា, មហារាជ, ឧទកំ សោតេន វុយ្ហមានំ សុចិអសុចិកល្យាណបាបកេន សមាគច្ឆតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សព្ពេបិ សត្តនិកាយបរិយាបន្នា សំសារសោតមនុគតា សំសារសោតេន វុយ្ហន្តា អប្បិយេហិបិ បិយេហិបិ សមាគច្ឆន្តិ។ ទេវទត្តោ, មហារាជ, យក្ខោ សមានោ អត្តនា អធម្មោ បរេ អធម្មេ និយោជេត្វា សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិយោ សដ្ឋិ ច វស្សសតសហស្សានិ មហានិរយេ បច្ចិ , ពោធិសត្តោបិ, មហារាជ, យក្ខោ សមានោ អត្តនា ធម្មោ បរេ ធម្មេ និយោជេត្វា សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិយោ សដ្ឋិ ច វស្សសតសហស្សានិ សគ្គេ មោទិ សព្ពកាមសមង្គី, អបិ ច, មហារាជ, ទេវទត្តោ ឥមស្មិំ ភវេ ពុទ្ធំ អនាសាទនីយមាសាទយិត្វា សមគ្គញ្ច សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា បថវិំ បាវិសិ, តថាគតោ ពុជ្ឈិត្វា សព្ពធម្មេ បរិនិព្ពុតោ ឧបធិសង្ខយេ’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
កុសលាកុសលសមវិសមបញ្ហោ សត្តមោ។
៨. អមរាទេវីបញ្ហោ
៨. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘សចេ លភេថ ខណំ វា រហោ វា, និមន្តកំ និវាតកំ (កុណាលជាតកេ) វាបិ លភេថ តាទិសំ;
សព្ពាវ សព្ពាបិ (សី. បី.) ឥត្ថី កយិរុំ ករេយ្យុំ (សី. បី. ក.) នុ បាបំ, អញ្ញំ អលទ្ធា បីឋសប្បិនា សទ្ធិ’ន្តិ។
‘‘បុន ច កថីយតិ ‘មហោសធស្ស ភរិយា អមរា នាម ឥត្ថី គាមកេ ឋបិតា បវុត្ថបតិកា រហោ និសិន្នា វិវិត្តា រាជប្បដិសមំ សាមិកំ ករិត្វា សហស្សេន និមន្តីយមានា បាបំ នាកាសី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘សចេ…បេ.… សទ្ធិ’ន្តិ តេន ហិ ‘មហោសធស្ស ភរិយា…បេ.… នាកាសី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ មហោសធស្ស ភរិយា…បេ.… នាកាសិ, តេន ហិ ‘សចេ…បេ.… សទ្ធិ’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘សចេ…បេ.… សទ្ធិ’ន្តិ។ កថីយតិ ច ‘មហោសធស្ស ភរិយា …បេ.… នាកាសី’តិ។ ករេយ្យ សា, មហារាជ, ឥត្ថី សហស្សំ លភមានា តាទិសេន បុរិសេន សទ្ធិំ បាបកម្មំ, ន សា ករេយ្យ សចេ ខណំ វា រហោ វា និមន្តកំ វាបិ តាទិសំ លភេយ្យ, វិចិនន្តី សា, មហារាជ, អមរា ឥត្ថី ន អទ្ទស ខណំ វា រហោ វា និមន្តកំ វាបិ តាទិសំ។
‘‘ឥធ លោកេ គរហភយា ខណំ ន បស្សិ, បរលោកេ និរយភយា ខណំ ន បស្សិ, កដុកវិបាកំ បាបន្តិ ខណំ ន បស្សិ, បិយំ អមុញ្ចិតុកាមា ខណំ ន បស្សិ, សាមិកស្ស គរុកតាយ ខណំ ន បស្សិ, ធម្មំ អបចាយន្តី ខណំ ន បស្សិ, អនរិយំ គរហន្តី ខណំ ន បស្សិ, កិរិយំ អភិន្ទិតុកាមា ខណំ ន បស្សិ។ ឯវរូបេហិ ពហូហិ ការណេហិ ខណំ ន បស្សិ។
‘‘រហោបិ សា លោកេ វិចិនិត្វា អបស្សន្តី បាបំ នាកាសិ។ សចេ សា មនុស្សេហិ រហោ លភេយ្យ, អថ អមនុស្សេហិ រហោ ន លភេយ្យ។ សចេ អមនុស្សេហិ រហោ លភេយ្យ, អថ បរចិត្តវិទូហិ បព្ពជិតេហិ រហោ ន លភេយ្យ។ សចេ បរចិត្តវិទូហិ បព្ពជិតេហិ រហោ លភេយ្យ, អថ បរចិត្តវិទូនីហិ ទេវតាហិ រហោ ន លភេយ្យ។ សចេ បរចិត្តវិទូនីហិ ទេវតាហិ រហោ លភេយ្យ, អត្តនាវ បាបេហិ រហោ ន លភេយ្យ។ សចេ អត្តនាវ បាបេហិ រហោ លភេយ្យ, អថ អធម្មេន រហោ ន លភេយ្យ។ ឯវរូបេហិ ពហុវិធេហិ ការណេហិ រហោ អលភិត្វា បាបំ នាកាសិ។
‘‘និមន្តកម្បិ សា លោកេ វិចិនិត្វា តាទិសំ អលភន្តី បាបំ នាកាសិ។ មហោសធោ, មហារាជ, បណ្ឌិតោ អដ្ឋវីសតិយា អង្គេហិ សមន្នាគតោ។ កតមេហិ អដ្ឋវីសតិយា អង្គេហិ សមន្នាគតោ? មហោសធោ, មហារាជ, សូរោ ហិរិមា ឱត្តប្បី សបក្ខោ មិត្តសម្បន្នោ ខមោ សីលវា សច្ចវាទី សោចេយ្យសម្បន្នោ អក្កោធនោ អនតិមានី អនុសូយកោ វីរិយវា អាយូហកោ សង្គាហកោ សំវិភាគី សខិលោ និវាតវុត្តិ សណ្ហោ អសឋោ អមាយាវី អតិពុទ្ធិសម្បន្នោ កិត្តិមា វិជ្ជាសម្បន្នោ ហិតេសី ឧបនិស្សិតានំ បត្ថិតោ សព្ពជនស្ស ធនវា យសវា។ មហោសធោ, មហារាជ, បណ្ឌិតោ ឥមេហិ អដ្ឋវីសតិយា អង្គេហិ សមន្នាគតោ។ សា អញ្ញំ តាទិសំ និមន្តកំ អលភិត្វា បាបំ នាកាសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អមរាទេវីបញ្ហោ អដ្ឋមោ។
៩. អរហន្តអភាយនបញ្ហោ
៩. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘វិគតភយសន្តាសា អរហន្តោ’តិ។ បុន ច នគរេ រាជគហេ ធនបាលកំ ហត្ថិំ ភគវតិ ឱបតន្តំ ទិស្វា បញ្ច ខីណាសវសតានិ បរិច្ចជិត្វា ជិនវរំ បក្កន្តានិ ទិសាវិទិសំ ឯកំ ឋបេត្វា ថេរំ អានន្ទំ។ កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តេ អរហន្តោ ភយា បក្កន្តា, បញ្ញាយិស្សតិ សកេន កម្មេនាតិ ទសពលំ បាតេតុកាមា បក្កន្តា , ឧទាហុ តថាគតស្ស អតុលំ វិបុលមសមំ បាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមា បក្កន្តា? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘វិគតភយសន្តាសា អរហន្តោ’តិ, តេន ហិ ‘នគរេ…បេ.… អានន្ទ’ន្តិ យំ វចនំ តំ មិច្ឆា។ យទិ នគរេ រាជគហេ ធនបាលកំ ហត្ថិំ ភគវតិ ឱបតន្តំ ទិស្វា បញ្ច ខីណាសវសតានិ បរិច្ចជិត្វា ជិនវរំ បក្កន្តានិ ទិសាវិទិសំ ឯកំ ឋបេត្វា ថេរំ អានន្ទំ, តេន ហិ ‘វិគតភយសន្តាសា អរហន្តោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘វិគតភយសន្តាសា អរហន្តោ’តិ, នគរេ រាជគហេ ធនបាលកំ ហត្ថិំ ភគវតិ ឱបតន្តំ ទិស្វា បញ្ច ខីណាសវសតានិ បរិច្ចជិត្វា ជិនវរំ បក្កន្តានិ ទិសាវិទិសំ ឯកំ ឋបេត្វា ថេរំ អានន្ទំ, តញ្ច បន ន ភយា, នាបិ ភគវន្តំ បាតេតុកាមតាយ។
‘‘យេន បន, មហារាជ, ហេតុនា អរហន្តោ ភាយេយ្យុំ វា តាសេយ្យុំ វា, សោ ហេតុ អរហន្តានំ សមុច្ឆិន្នោ, តស្មា វិគតភយសន្តាសា អរហន្តោ, ភាយតិ នុ, មហារាជ, មហាបថវី ខណន្តេបិ ភិន្ទន្តេបិ ធារេន្តេបិ សមុទ្ទបព្ពតគិរិសិខរេតិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន មហារាជា’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, មហាបថវិយា សោ ហេតុ, យេន ហេតុនា មហាបថវី ភាយេយ្យ វា តាសេយ្យ វា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ អរហន្តានំ សោ ហេតុ, យេន ហេតុនា អរហន្តោ ភាយេយ្យុំ វា តាសេយ្យុំ វា។
‘‘ភាយតិ នុ, មហារាជ, គិរិសិខរំ ឆិន្ទន្តេ វា ភិន្ទន្តេ វា បតន្តេ វា អគ្គិនា ទហន្តេ វា’’តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កេន ការណេន មហារាជា’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, គិរិសិខរស្ស សោ ហេតុ, យេន ហេតុនា គិរិសិខរំ ភាយេយ្យ វា តាសេយ្យ វា’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, នត្ថិ អរហន្តានំ សោ ហេតុ, យេន ហេតុនា អរហន្តោ ភាយេយ្យុំ វា តាសេយ្យុំ វា។
‘‘យទិបិ , មហារាជ, លោកធាតុសតសហស្សេសុ យេ កេចិ សត្តនិកាយបរិយាបន្នា សព្ពេបិ តេ សត្តិហត្ថា ឯកំ អរហន្តំ ឧបធាវិត្វា តាសេយ្យុំ, ន ភវេយ្យ អរហតោ ចិត្តស្ស កិញ្ចិ អញ្ញថត្តំ។ កិំ ការណំ? អដ្ឋានមនវកាសតាយ។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, តេសំ ខីណាសវានំ ឯវំ ចេតោបរិវិតក្កោ អហោសិ ‘អជ្ជ នរវរបវរេ ជិនវរវសភេ នគរវរមនុប្បវិដ្ឋេ វីថិយា ធនបាលកោ ហត្ថី អាបតិស្សតិ, អសំសយមតិទេវទេវំ ឧបដ្ឋាកោ ន បរិច្ចជិស្សតិ, យទិ មយំ សព្ពេបិ ភគវន្តំ ន បរិច្ចជិស្សាម, អានន្ទស្ស គុណោ បាកដោ ន ភវិស្សតិ, ន ហេវ ច តថាគតំ សមុបគមិស្សតិ ហត្ថិនាគោ, ហន្ទ មយំ អបគច្ឆាម, ឯវមិទំ មហតោ ជនកាយស្ស កិលេសពន្ធនមោក្ខោ ភវិស្សតិ, អានន្ទស្ស ច គុណោ បាកដោ ភវិស្សតី’តិ។ ឯវំ តេ អរហន្តោ អានិសំសំ ទិស្វា ទិសាវិទិសំ បក្កន្តា’’តិ។ ‘‘សុវិភត្តោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ, ឯវមេតំ នត្ថិ អរហន្តានំ ភយំ វា សន្តាសោ វា, អានិសំសំ ទិស្វា អរហន្តោ បក្កន្តា ទិសាវិទិស’’ន្តិ។
អរហន្តអភាយនបញ្ហោ នវមោ។
១០. ពុទ្ធសព្ពញ្ញុភាវបញ្ហោ
១០. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘តថាគតោ សព្ពញ្ញូ’តិ។ បុន ច ភណថ ‘តថាគតេន សារិបុត្តមោគ្គល្លានប្បមុខេ ភិក្ខុសង្ឃេ បណាមិតេ ចាតុមេយ្យកា ច សក្យា ព្រហ្មា ច សហម្បតិ ពីជូបមញ្ច វច្ឆតរុណូបមញ្ច ឧបទស្សេត្វា ភគវន្តំ បសាទេសុំ ខមាបេសុំ និជ្ឈត្តំ អកំសូ’តិ។ កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, អញ្ញាតា តា ឧបមា តថាគតស្ស, យាហិ តថាគតោ ឧបមាហិ ឱរតោ ខមិតោ ឧបសន្តោ និជ្ឈត្តំ គតោ? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតស្ស តា ឧបមា អញ្ញាតា, តេន ហិ ពុទ្ធោ អសព្ពញ្ញូ, យទិ ញាតា, តេន ហិ ឱកស្ស បសយ្ហ វីមំសាបេក្ខោ បណាមេសិ, តេន ហិ តស្ស អការុញ្ញតា សម្ភវតិ។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘សព្ពញ្ញូ, មហារាជ, តថាគតោ, តាហិ ច ឧបមាហិ ភគវា បសន្នោ ឱរតោ ខមិតោ ឧបសន្តោ និជ្ឈត្តំ គតោ។ ធម្មស្សាមី, មហារាជ, តថាគតោ, តថាគតប្បវេទិតេហេវ តេ ឱបម្មេហិ តថាគតំ អារាធេសុំ តោសេសុំ បសាទេសុំ, តេសញ្ច តថាគតោ បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ឥត្ថី សាមិកស្ស សន្តកេនេវ ធនេន សាមិកំ អារាធេតិ តោសេតិ បសាទេតិ, តញ្ច សាមិកោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ចាតុមេយ្យកា ច សក្យា ព្រហ្មា ច សហម្បតិ តថាគតប្បវេទិតេហេវ ឱបម្មេហិ តថាគតំ អារាធេសុំ តោសេសុំ បសាទេសុំ, តេសញ្ច តថាគតោ បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កប្បកោ រញ្ញោ សន្តកេនេវ សុវណ្ណផណកេន រញ្ញោ ឧត្តមង្គំ បសាធយមានោ រាជានំ អារាធេតិ តោសេតិ បសាទេតិ, តស្ស ច រាជា បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទតិ, យថិច្ឆិតមនុប្បទេតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ចាតុមេយ្យកា ច សក្យា ព្រហ្មា ច សហម្បតិ តថាគតប្បវេទិតេហេវ ឱបម្មេហិ តថាគតំ អារាធេសុំ តោសេសុំ បសាទេសុំ, តេសញ្ច តថាគតោ បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សទ្ធិវិហារិកោ ឧបជ្ឈាយាភតំ បិណ្ឌបាតំ គហេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស ឧបនាមេន្តោ ឧបជ្ឈាយំ អារាធេតិ តោសេតិ បសាទេតិ, តញ្ច ឧបជ្ឈាយោ បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ចាតុមេយ្យកា ច សក្យា ព្រហ្មា ច សហម្បតិ តថាគតប្បវេទិតេហេវ ឱបម្មេហិ តថាគតំ អារាធេសុំ តោសេសុំ បសាទេសុំ, តេសញ្ច តថាគតោ បសន្នោ ‘សាធូ’តិ អព្ភានុមោទិត្វា សព្ពទុក្ខបរិមុត្តិយា ធម្មំ ទេសេសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមីតិ។
ពុទ្ធសព្ពញ្ញុភាវបញ្ហោ ទសមោ។
សព្ពញ្ញុតញាណវគ្គោ ចតុត្ថោ។
ឥមស្មិំ វគ្គេ ទស បញ្ហា។
៥. សន្ថវវគ្គោ
១. សន្ថវបញ្ហោ
១. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ;
អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ។
‘‘បុន ច ភគវតា ភណិតំ ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ភណិតំ ‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ។ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ, តេន ហិ ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ, តេន ហិ ‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ។ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ។ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ។ ភណិតញ្ច ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ។ យំ, មហារាជ, ភគវតា ភណិតំ ‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ។ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ, តំ សភាវវចនំ អសេសវចនំ និស្សេសវចនំ និប្បរិយាយវចនំ សមណានុច្ឆវំ សមណសារុប្បំ សមណប្បតិរូបំ សមណារហំ សមណគោចរំ សមណប្បដិបទា សមណប្បដិបត្តិ។ យថា, មហារាជ, អារញ្ញកោ មិគោ អរញ្ញេ បវនេ ចរមានោ និរាលយោ អនិកេតោ យថិច្ឆកំ សយតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភិក្ខុនា ‘សន្ថវតោ ភយំ ជាតំ, និកេតា ជាយតេ រជោ។ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ វេ មុនិទស្សន’ន្តិ ចិន្តេតព្ពំ។
‘‘យំ បន, មហារាជ, ភគវតា ភណិតំ ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ, តំ ទ្វេ អត្ថវសេ សម្បស្សមានេន ភគវតា ភណិតំ។ កតមេ ទ្វេ? វិហារទានំ នាម សព្ពពុទ្ធេហិ វណ្ណិតំ អនុមតំ ថោមិតំ បសត្ថំ, តំ តេ វិហារទានំ ទត្វា ជាតិជរាមរណា បរិមុច្ចិស្សន្តីតិ។ អយំ តាវ បឋមោ អានិសំសោ វិហារទានេ។
‘‘បុន ចបរំ វិហារេ វិជ្ជមានេ ភិក្ខុនិយោ ព្យត្តសង្កេតា ភវិស្សន្តិ, សុលភំ ទស្សនំ ទស្សនកាមានំ, អនិកេតេ ទុទ្ទស្សនា ភវិស្សន្តីតិ។ អយំ ទុតិយោ អានិសំសោ វិហារទានេ។ ឥមេ ទ្វេ អត្ថវសេ សម្បស្សមានេន ភគវតា ភណិតំ ‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ’តិ, ន តត្ថ ពុទ្ធបុត្តេន អាលយោ ករណីយោ និកេតេ’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
សន្ថវបញ្ហោ បឋមោ។
២. ឧទរសំយតបញ្ហោ
២. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ។
‘‘បុន ច ភគវតា ភណិតំ ‘អហំ ខោ បនុទាយិ, អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្តិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ, តេន ហិ ‘អហំ ខោ បនុទាយិ, អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្ថិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘អហំ ខោ បនុទាយិ, អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្ថិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមី’តិ, តេន ហិ ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ, ភណិតញ្ច ‘អហំ ខោ បនុទាយិ, អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្តិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមី’តិ ។ យំ, មហារាជ, ភគវតា ភណិតំ ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ, តំ សភាវវចនំ អសេសវចនំ និស្សេសវចនំ និប្បរិយាយវចនំ ភូតវចនំ តច្ឆវចនំ យាថាវវចនំ អវិបរីតវចនំ ឥសិវចនំ មុនិវចនំ ភគវន្តវចនំ អរហន្តវចនំ បច្ចេកពុទ្ធវចនំ ជិនវចនំ សព្ពញ្ញុវចនំ តថាគតស្ស អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វចនំ។
‘‘ឧទរេ អសំយតោ, មហារាជ, បាណម្បិ ហនតិ, អទិន្នម្បិ អាទិយតិ, បរទារម្បិ គច្ឆតិ, មុសាបិ ភណតិ, មជ្ជម្បិ បិវតិ, មាតរម្បិ ជីវិតា វោរោបេតិ, បិតរម្បិ ជីវិតា វោរោបេតិ, អរហន្តម្បិ ជីវិតា វោរោបេតិ, សង្ឃម្បិ ភិន្ទតិ, ទុដ្ឋេន ចិត្តេន តថាគតស្ស លោហិតម្បិ ឧប្បាទេតិ។ ននុ, មហារាជ, ទេវទត្តោ ឧទរេ អសំយតោ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា កប្បដ្ឋិយំ កម្មំ អាយូហិ អាយូហតិ (ក.)។ ឯវរូបានិ, មហារាជ, អញ្ញានិបិ ពហុវិធានិ ការណានិ ទិស្វា ភគវតា ភណិតំ ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ។
‘‘ឧទរេ សំយតោ, មហារាជ, ចតុសច្ចាភិសមយំ អភិសមេតិ, ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ សច្ឆិករោតិ, ចតូសុ បដិសម្ភិទាសុ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ឆសុ អភិញ្ញាសុ វសីភាវំ បាបុណាតិ, កេវលញ្ច សមណធម្មំ បូរេតិ។ ននុ, មហារាជ, សុកបោតកោ ឧទរេ សំយតោ ហុត្វា យាវ តាវតិំសភវនំ កម្បេត្វា សក្កំ ទេវានមិន្ទំ ឧបដ្ឋានមុបនេសិ, ឯវរូបានិ, មហារាជ, អញ្ញានិបិ ពហុវិធានិ ការណានិ ទិស្វា ភគវតា ភណិតំ ‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ឧទរេ សំយតោ សិយា’តិ។
‘‘យំ បន, មហារាជ, ភគវតា ភណិតំ ‘អហំ ខោ បនុទាយិ អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្តិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមី’តិ, តំ កតកិច្ចេន និដ្ឋិតកិរិយេន សិទ្ធត្ថេន វុសិតវោសានេន និរាវរណេន សព្ពញ្ញុនា សយម្ភុនា តថាគតេន អត្តានំ ឧបាទាយ ភណិតំ។
‘‘យថា, មហារាជ, វន្តស្ស វិរិត្តស្ស អនុវាសិតស្ស អាតុរស្ស សប្បាយកិរិយា ឥច្ឆិតព្ពា ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សកិលេសស្ស អទិដ្ឋសច្ចស្ស ឧទរេ សំយមោ ករណីយោ ហោតិ។ យថា, មហារាជ, មណិរតនស្ស សប្បភាសស្ស ជាតិមន្តស្ស អភិជាតិបរិសុទ្ធស្ស មជ្ជននិឃំសនបរិសោធនេន ករណីយំ ន ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស ពុទ្ធវិសយេ បារមិំ គតស្ស កិរិយាករណេសុ អាវរណំ ន ហោតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឧទរសំយតបញ្ហោ ទុតិយោ។
៣. ពុទ្ធអប្បាពាធបញ្ហោ
៣. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘អហមស្មិ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណោ យាចយោគោ សទា បយតបាណិ អន្តិមទេហធរោ អនុត្តរោ ភិសក្កោ សល្លកត្តោ’តិ។ បុន ច ភណិតំ ភគវតា ‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ អប្បាពាធានំ យទិទំ ពាកុលោ’តិ។ ភគវតោ ច សរីរេ ពហុក្ខត្តុំ អាពាធោ ឧប្បន្នោ ទិស្សតិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ អនុត្តរោ, តេន ហិ ‘ឯតទគ្គំ…បេ.… ពាកុលោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ថេរោ ពាកុលោ អប្បាពាធានំ អគ្គោ, តេន ហិ ‘អហមស្មិ…បេ.… សល្លកត្តោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អហមស្មិ…បេ.… សល្លកត្តោ’តិ, ភណិតញ្ច ‘ឯតទគ្គំ…បេ.… ពាកុលោ’តិ, តញ្ច បន ពាហិរានំ អាគមានំ អធិគមានំ បរិយត្តីនំ អត្តនិ វិជ្ជមានតំ សន្ធាយ ភាសិតំ។
‘‘សន្តិ ខោ បន, មហារាជ, ភគវតោ សាវកា ឋានចង្កមិកា, តេ ឋានេន ចង្កមេន ទិវារត្តិំ វីតិនាមេន្តិ, ភគវា បន, មហារាជ, ឋានេន ចង្កមេន និសជ្ជាយ សយនេន ទិវារត្តិំ វីតិនាមេតិ, យេ តេ, មហារាជ, ភិក្ខូ ឋានចង្កមិកា, តេ តេន អង្គេន អតិរេកា។
‘‘សន្តិ ខោ បន, មហារាជ, ភគវតោ សាវកា ឯកាសនិកា, តេ ជីវិតហេតុបិ ទុតិយំ ភោជនំ ន ភុញ្ជន្តិ, ភគវា បន, មហារាជ, ទុតិយម្បិ យាវ តតិយម្បិ ភោជនំ ភុញ្ជតិ, យេ តេ, មហារាជ, ភិក្ខូ ឯកាសនិកា, តេ តេន អង្គេន អតិរេកា, អនេកវិធានិ, មហារាជ, តានិ ការណានិ តេសំ តេសំ តំ តំ សន្ធាយ ភណិតានិ។ ភគវា បន, មហារាជ, អនុត្តរោ សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន ទសហិ ច ពលេហិ ចតូហិ វេសារជ្ជេហិ អដ្ឋារសហិ ពុទ្ធធម្មេហិ ឆហិ អសាធារណេហិ ញាណេហិ, កេវលេ ច ពុទ្ធវិសយេ តំ សន្ធាយ ភណិតំ ‘អហមស្មិ…បេ.… សល្លកត្តោ’តិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, មនុស្សេសុ ឯកោ ជាតិមា ហោតិ, ឯកោ ធនវា, ឯកោ វិជ្ជវា, ឯកោ សិប្បវា, ឯកោ សូរោ, ឯកោ វិចក្ខណោ, សព្ពេបេតេ អភិភវិយ រាជា យេវ តេសំ ឧត្តមោ ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ភគវា សព្ពសត្តានំ អគ្គោ ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ។
‘‘យំ បន អាយស្មា ពាកុលោ អប្បាពាធោ អហោសិ, តំ អភិនីហារវសេន, សោ ហិ, មហារាជ, អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ ឧទរវាតាពាធេ ឧប្បន្នេ វិបស្សិស្ស ច ភគវតោ អដ្ឋសដ្ឋិយា ច ភិក្ខុសតសហស្សានំ តិណបុប្ផករោគេ ឧប្បន្នេ សយំ តាបសោ សមានោ នានាភេសជ្ជេហិ តំ ព្យាធិំ អបនេត្វា អប្បាពាធតំ បត្តោ, ភណិតោ ច ‘ឯតទគ្គំ…បេ.… ពាកុលោ’តិ។
‘‘ភគវតោ, មហារាជ, ព្យាធិម្ហិ ឧប្បជ្ជន្តេបិ អនុប្បជ្ជន្តេបិ ធុតង្គំ អាទិយន្តេបិ អនាទិយន្តេបិ នត្ថិ ភគវតា សទិសោ កោចិ សត្តោ។ ភាសិតម្បេតំ មហារាជ ភគវតា ទេវាតិទេវេន សំយុត្តនិកាយវរលញ្ឆកេ –
‘‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា ចតុប្បទា វា ពហុប្បទា វា រូបិនោ វា អរូបិនោ វា សញ្ញិនោ វា អសញ្ញិនោ វា នេវសញ្ញីនាសញ្ញិនោ វា, តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’តិ។ ‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’’តិ។
ពុទ្ធអប្បាពាធបញ្ហោ តតិយោ។
៤. មគ្គុប្បាទនបញ្ហោ
៤. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘តថាគតោ ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘អទ្ទសំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, បុរាណំ មគ្គំ បុរាណំ អញ្ជសំ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាត’ន្តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា, តេន ហិ ‘អទ្ទសំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, បុរាណំ មគ្គំ បុរាណំ អញ្ជសំ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាត’ន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘អទ្ទសំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, បុរាណំ មគ្គំ បុរាណំ អញ្ជសំ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាត’ន្តិ, តេន ហិ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, ភគវតា ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។ ភណិតញ្ច ‘អទ្ទសំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, បុរាណំ មគ្គំ បុរាណំ អញ្ជសំ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាត’ន្តិ, តំ ទ្វយម្បិ សភាវវចនមេវ, បុព្ពកានំ, មហារាជ, តថាគតានំ អន្តរធានេន អសតិ អនុសាសកេ មគ្គោ អន្តរធាយិ, តំ សោ តំ (សី. បី. ក.) តថាគតោ មគ្គំ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ បញ្ញាចក្ខុនា សម្បស្សមានោ សម្មសមានោ (សី. បី.) អទ្ទស បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាតំ, តំការណា អាហ ‘អទ្ទសំ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, បុរាណំ មគ្គំ បុរាណំ អញ្ជសំ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាត’ន្តិ។
‘‘បុព្ពកានំ, មហារាជ, តថាគតានំ អន្តរធានេន អសតិ អនុសាសកេ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ មគ្គំ យំ ទានិ តថាគតោ សញ្ចរណំ អកាសិ, តំការណា អាហ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។
‘‘ឥធ, មហារាជ, រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស អន្តរធានេន មណិរតនំ គិរិសិខន្តរេ និលីយតិ, អបរស្ស ចក្កវត្តិស្ស សម្មាបដិបត្តិយា ឧបគច្ឆតិ, អបិ នុ ខោ តំ, មហារាជ, មណិរតនំ តស្ស បកត’’ន្តិ? ‘‘ន ហិ, ភន្តេ, បាកតិកំ យេវ តំ មណិរតនំ, តេន បន និព្ពត្តិត’’ន្តិ និព្ពត្តន្តិ (សី. បី.)។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បាកតិកំ បុព្ពកេហិ តថាគតេហិ អនុចិណ្ណំ អដ្ឋង្គិកំ សិវំ មគ្គំ អសតិ អនុសាសកេ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ ភគវា បញ្ញាចក្ខុនា សម្បស្សមានោ ឧប្បាទេសិ, សញ្ចរណំ អកាសិ, តំការណា អាហ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, សន្តំ យេវ បុត្តំ យោនិយា ជនយិត្វា មាតា ‘ជនិកា’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សន្តំ យេវ មគ្គំ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ បញ្ញាចក្ខុនា សម្បស្សមានោ ឧប្បាទេសិ, សញ្ចរណំ អកាសិ, តំការណា អាហ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កោចិ បុរិសោ យំ កិញ្ចិ នដ្ឋំ បស្សតិ, ‘តេន តំ ភណ្ឌំ និព្ពត្តិត’ន្តិ ជនោ វោហរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សន្តំ យេវ មគ្គំ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ បញ្ញាចក្ខុនា សម្បស្សមានោ ឧប្បាទេសិ, សញ្ចរណំ អកាសិ, តំការណា អាហ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’តិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, កោចិ បុរិសោ វនំ សោធេត្វា ភូមិំ នីហរតិ, ‘តស្ស សា ភូមី’តិ ជនោ វោហរតិ, ន ចេសា ភូមិ តេន បវត្តិតា, តំ ភូមិំ ការណំ កត្វា ភូមិសាមិកោ នាម ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ សន្តំ យេវ មគ្គំ លុគ្គំ បលុគ្គំ គូឡ្ហំ បិហិតំ បដិច្ឆន្នំ អសញ្ចរណំ បញ្ញាយ សម្បស្សមានោ ឧប្បាទេសិ, សញ្ចរណំ អកាសិ, តំការណា អាហ ‘តថាគតោ, ភិក្ខវេ, អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
មគ្គុប្បាទនបញ្ហោ ចតុត្ថោ។
៥. ពុទ្ធអវិហេឋកបញ្ហោ
៥. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘បុព្ពេ វាហំ មនុស្សភូតោ សមានោ សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ អហោសិ’ន្តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘លោមសកស្សបោ នាម ឥសិ សមានោ អនេកសតេ បាណេ ឃាតយិត្វា វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘បុព្ពេ វាហំ មនុស្សភូតោ សមានោ សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ អហោសិ’ន្តិ, តេន ហិ ‘លោមសកស្សបេន ឥសិនា អនេកសតេ បាណេ ឃាតយិត្វា វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិត’ន្តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ‘លោមសកស្សបេន ឥសិនា អនេកសតេ បាណេ ឃាតយិត្វា វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិតំ’, តេន ហិ ‘បុព្ពេ វាហំ មនុស្សភូតោ សមានោ សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ អហោសិ’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘បុព្ពេ វាហំ មនុស្សភូតោ សមានោ សត្តានំ អវិហេឋកជាតិកោ អហោសិ’ន្តិ, ‘លោមសកស្សបេន ឥសិនា អនេកសតេ បាណេ ឃាតយិត្វា វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិតំ’, តញ្ច បន រាគវសេន វិសញ្ញិនា, នោ សចេតនេនា’’តិ។
‘‘អដ្ឋិមេ , ភន្តេ នាគសេន, បុគ្គលា បាណំ ហនន្តិ។ កតមេ អដ្ឋ? រត្តោ រាគវសេន បាណំ ហនតិ, ទុដ្ឋោ ទោសវសេន បាណំ ហនតិ, មូឡ្ហោ មោហវសេន បាណំ ហនតិ, មានី មានវសេន បាណំ ហនតិ, លុទ្ធោ លោភវសេន បាណំ ហនតិ, អកិញ្ចនោ ជីវិកត្ថាយ បាណំ ហនតិ, ពាលោ ហស្សវសេន អញ្ញាណវសេន (ក. សី.) បាណំ ហនតិ, រាជា វិនយនវសេន បាណំ ហនតិ។ ឥមេ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, អដ្ឋ បុគ្គលា បាណំ ហនន្តិ។ បាកតិកំ យេវ, ភន្តេ នាគសេន, ពោធិសត្តេន កត’’ន្តិ ។ ‘‘ន, មហារាជ, បាកតិកំ ពោធិសត្តេន កតំ, យទិ, មហារាជ, ពោធិសត្តោ បកតិភាវេន ឱនមេយ្យ មហាយញ្ញំ យជិតុំ, ន យិមំ គាថំ ភណេយ្យ –
‘‘‘សសមុទ្ទបរិយាយំ, មហិំ សាគរកុណ្ឌលំ;
ន ឥច្ឆេ សហ និន្ទាយ, ឯវំ សេយ្ហ សយ្ហ (សី. បី.) វិជានហី’តិ។
‘‘ឯវំវាទី, មហារាជ, ពោធិសត្តោ សហ ទស្សនេន ចន្ទវតិយា រាជកញ្ញាយ វិសញ្ញី អហោសិ ខិត្តចិត្តោ រត្តោ វិសញ្ញិភូតោ អាកុលាកុលោ តុរិតតុរិតោ តេន វិក្ខិត្តភន្តលុឡិតចិត្តេន មហតិមហាបសុឃាតគលរុហិរសញ្ចយំ វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ឧម្មត្តកោ ខិត្តចិត្តោ ជលិតម្បិ ជាតវេទំ អក្កមតិ, កុបិតម្បិ អាសីវិសំ គណ្ហាតិ, មត្តម្បិ ហត្ថិំ ឧបេតិ, សមុទ្ទម្បិ អតីរទស្សិំ បក្ខន្ទតិ, ចន្ទនិកម្បិ ឱឡិគល្លម្បិ ឱមទ្ទតិ, កណ្ដកាធានម្បិ អភិរុហតិ, បបាតេបិ បតតិ, អសុចិម្បិ ភក្ខេតិ, នគ្គោបិ រថិយា ចរតិ, អញ្ញម្បិ ពហុវិធំ អកិរិយំ ករោតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ពោធិសត្តោ សហ ទស្សនេន ចន្ទវតិយា រាជកញ្ញាយ វិសញ្ញី អហោសិ ខិត្តចិត្តោ រត្តោ វិសញ្ញិភូតោ អាកុលាកុលោ តុរិតតុរិតោ, តេន វិក្ខិត្តភន្តលុឡិតចិត្តេន មហតិមហាបសុឃាតគលរុហិរសញ្ចយំ វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិ។
‘‘ខិត្តចិត្តេន, មហារាជ, កតំ បាបំ ទិដ្ឋធម្មេបិ ន មហាសាវជ្ជំ ហោតិ, សម្បរាយេ វិបាកេនបិ នោ តថា។ ឥធ, មហារាជ, កោចិ ឧម្មត្តកោ វជ្ឈមាបជ្ជេយ្យ, តស្ស តុម្ហេ កិំ ទណ្ឌំ ធារេថា’’តិ? ‘‘កោ, ភន្តេ, ឧម្មត្តកស្ស ទណ្ឌោ ភវិស្សតិ, តំ មយំ បោថាបេត្វា នីហរាបេម, ឯសោវ តស្ស ទណ្ឌោ’’តិ។ ‘‘ឥតិ ខោ, មហារាជ, ឧម្មត្តកស្ស អបរាធេ ទណ្ឌោបិ ន ភវតិ , តស្មា ឧម្មត្តកស្ស កតេបិ ន ទោសោ ភវតិ សតេកិច្ឆោ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, លោមសកស្សបោ ឥសិ សហ ទស្សនេន ចន្ទវតិយា រាជកញ្ញាយ វិសញ្ញី អហោសិ ខិត្តចិត្តោ រត្តោ វិសញ្ញិភូតោ វិសដបយាតោ អាកុលាកុលោ តុរិតតុរិតោ, តេន វិក្ខិត្តភន្តលុឡិតចិត្តេន មហតិមហាបសុឃាតគលរុហិរសញ្ចយំ វាជបេយ្យំ មហាយញ្ញំ យជិ។ យទា ច បន បកតិចិត្តោ អហោសិ បដិលទ្ធស្សតិ, តទា បុនទេវ បព្ពជិត្វា បញ្ចាភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ពុទ្ធអវិហេឋកបញ្ហោ បញ្ចមោ។
៦. ឆទ្ទន្តជោតិបាលារព្ភបញ្ហោ
៦. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា –
‘‘‘វធិស្សមេតន្តិ បរាមសន្តោ, កាសាវមទ្ទក្ខិ ធជំ ឥសីនំ;
ទុក្ខេន ផុដ្ឋស្សុទបាទិ សញ្ញា, អរហទ្ធជោ សព្ភិ អវជ្ឈរូបោ’តិ។
‘‘បុន ច ភណិតំ ‘ជោតិបាលមាណវោ សមានោ កស្សបំ ភគវន្តំ អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ មុណ្ឌកវាទេន សមណកវាទេន អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កោសិ បរិភាសី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ពោធិសត្តោ តិរច្ឆានគតោ សមានោ កាសាវំ អភិបូជយិ, តេន ហិ ‘ជោតិបាលេន មាណវេន កស្សបោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ មុណ្ឌកវាទេន សមណកវាទេន អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កុដ្ឋោ បរិភាសិតោ’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ជោតិបាលេន មាណវេន កស្សបោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ មុណ្ឌកវាទេន សមណកវាទេន អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កុដ្ឋោ បរិភាសិតោ, តេន ហិ ‘ឆទ្ទន្តេន នាគរាជេន កាសាវំ បូជិត’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ យទិ តិរច្ឆានគតេន ពោធិសត្តេន កក្ខឡខរកដុកវេទនំ វេទយមានេន លុទ្ទកេន និវត្ថំ កាសាវំ បូជិតំ, កិំ មនុស្សភូតោ សមានោ បរិបក្កញាណោ បរិបក្កាយ ពោធិយា កស្សបំ ភគវន្តំ អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទសពលំ លោកនាយកំ ឧទិតោទិតំ ជលិតព្យាមោភាសំ បវរុត្តមំ បវររុចិរកាសិកកាសាវមភិបារុតំ ទិស្វា ន បូជយិ? អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោតិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា ‘វធិស្សមេតន្តិ…បេ.… អវជ្ឈរូបោ’តិ។ ជោតិបាលេន ច មាណវេន កស្សបោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ មុណ្ឌកវាទេន សមណកវាទេន អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កុដ្ឋោ បរិភាសិតោ, តញ្ច បន ជាតិវសេន កុលវសេន។ ជោតិបាលោ, មហារាជ, មាណវោ អស្សទ្ធេ អប្បសន្នេ កុលេ បច្ចាជាតោ, តស្ស មាតាបិតរោ ភគិនិភាតរោ ទាសិទាសចេដកបរិវារកមនុស្សា ព្រហ្មទេវតា ព្រហ្មគរុកា, តេ ‘ព្រាហ្មណា ឯវ ឧត្តមា បវរា’តិ អវសេសេ បព្ពជិតេ គរហន្តិ ជិគុច្ឆន្តិ, តេសំ តំ វចនំ សុត្វា ជោតិបាលោ មាណវោ ឃដិការេន កុម្ភការេន សត្ថារំ ទស្សនាយ បក្កោសិតោ ឯវមាហ ‘កិំ បន តេន មុណ្ឌកេន សមណកេន ទិដ្ឋេនា’តិ។
‘‘យថា , មហារាជ , អមតំ វិសមាសជ្ជ តិត្តកំ ហោតិ, យថា ច សីតោទកំ អគ្គិមាសជ្ជ ឧណ្ហំ ហោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ជោតិបាលោ មាណវោ អស្សទ្ធេ អប្បសន្នេ កុលេ បច្ចាជាតោ, សោ កុលវសេន អន្ធោ ហុត្វា សោ កុលជាតិវសេន អន្ធោ ភវិត្វា (ស្យា.) តថាគតំ អក្កោសិ បរិភាសិ។
‘‘យថា, មហារាជ, ជលិតបជ្ជលិតោ មហាអគ្គិក្ខន្ធោ សប្បភាសោ ឧទកមាសជ្ជ ឧបហតប្បភាតេជោ សីតលោ កាឡកោ ភវតិ បរិបក្កនិគ្គុណ្ឌិផលសទិសោ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ជោតិបាលោ មាណវោ បុញ្ញវា សទ្ធោ ញាណវិបុលសប្បភាសោ អស្សទ្ធេ អប្បសន្នេ កុលេ បច្ចាជាតោ, សោ កុលវសេន អន្ធោ ហុត្វា តថាគតំ អក្កោសិ បរិភាសិ, ឧបគន្ត្វា ច ពុទ្ធគុណមញ្ញាយ ចេដកភូតោ វិយ អហោសិ, ជិនសាសនេ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឆទ្ទន្តជោតិបាលារព្ភបញ្ហោ ឆដ្ឋោ។
៧. ឃដិការបញ្ហោ
៧. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា ‘ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស អាវេសនំ សព្ពំ តេមាសំ អាកាសច្ឆទនំ អដ្ឋាសិ, ន ទេវោតិវស្សី’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘កស្សបស្ស តថាគតស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស (ម. និ. ២.២៨៩) កុដិ ឱវស្សតី’តិ។ កិស្ស បន, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតស្ស ឯវមុស្សន្នកុសលមូលស្ស ឯវរូបស្ស ឧស្សន្នកុសលមូលស្ស (ក.) កុដិ ឱវស្សតិ, តថាគតស្ស នាម សោ អានុភាវោ ឥច្ឆិតព្ពោ? យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស អាវេសនំ អនោវស្សំ អាកាសច្ឆទនំ អហោសិ, តេន ហិ ‘តថាគតស្ស កុដិ ឱវស្សតី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតស្ស កុដិ ឱវស្សតិ, តេន ហិ ‘ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស អាវេសនំ អនោវស្សកំ អហោសិ អាកាសច្ឆទន’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស អាវេសនំ សព្ពំ តេមាសំ អាកាសច្ឆទនំ អដ្ឋាសិ, ន ទេវោតិវស្សី’តិ។ ភណិតញ្ច ‘កស្សបស្ស តថាគតស្ស កុដិ ឱវស្សតី’តិ។ ឃដិការោ, មហារាជ, កុម្ភការោ សីលវា កល្យាណធម្មោ ឧស្សន្នកុសលមូលោ អន្ធេ ជិណ្ណេ មាតាបិតរោ បោសេតិ, តស្ស អសម្មុខា អនាបុច្ឆាយេវស្ស ឃរេ តិណំ ហរិត្វា ភគវតោ កុដិំ ឆាទេសុំ, សោ តេន តិណហរណេន អកម្បិតំ អសញ្ចលិតំ សុសណ្ឋិតំ វិបុលមសមំ បីតិំ បដិលភតិ, ភិយ្យោ សោមនស្សញ្ច អតុលំ ឧប្បាទេសិ ‘អហោ វត មេ ភគវា លោកុត្តមោ សុវិស្សត្ថោ’តិ, តេន តស្ស ទិដ្ឋធម្មិកោ វិបាកោ និព្ពត្តោ។ ន ហិ, មហារាជ, តថាគតោ តាវតកេន វិការេន ចលតិ។
‘‘យថា, មហារាជ, សិនេរុ គិរិរាជា អនេកសតសហស្សវាតសម្បហារេនបិ ន កម្បតិ ន ចលតិ, មហោទធិ វរប្បវរសាគរោ អនេកសតនហុតមហាគង្គាសតសហស្សេហិបិ ន បូរតិ ន វិការមាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ ន តាវតកេន វិការេន ចលតិ។
‘‘យំ បន, មហារាជ, តថាគតស្ស កុដិ ឱវស្សតិ, តំ មហតោ ជនកាយស្ស អនុកម្បាយ។ ទ្វេមេ, មហារាជ, អត្ថវសេ សម្បស្សមានា តថាគតា សយំ និម្មិតំ បច្ចយំ នប្បដិសេវន្តិ, ‘អយំ អគ្គទក្ខិណេយ្យោ សត្ថា’តិ ភគវតោ បច្ចយំ ទត្វា ទេវមនុស្សា សព្ពទុគ្គតិតោ បរិមុច្ចិស្សន្តីតិ, ទស្សេត្វា វុត្តិំ បរិយេសន្តីតិ ‘មា អញ្ញេ ឧបវទេយ្យុ’ន្តិ។ ឥមេ ទ្វេ អត្ថវសេ សម្បស្សមានា តថាគតា សយំ និម្មិតំ បច្ចយំ នប្បដិសេវន្តិ។ យទិ, មហារាជ, សក្កោ វា តំ កុដិំ អនោវស្សំ ករេយ្យ ព្រហ្មា វា សយំ វា, សាវជ្ជំ ភវេយ្យ តំ យេវ ករណំ ការណំ (សី. បី.) សទោសំ សនិគ្គហំ, ឥមេ វិភូតំ វិភូសំ (សី. បី.) កត្វា លោកំ សម្មោហេន្តិ អធិកតំ ករោន្តីតិ, តស្មា តំ ករណំ វជ្ជនីយំ។ ន, មហារាជ, តថាគតា វត្ថុំ យាចន្តិ, តាយ អវត្ថុយាចនាយ អបរិភាសិយា ភវន្តី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ឃដិការបញ្ហោ សត្តមោ។
៨. ព្រាហ្មណរាជវាទបញ្ហោ
៨. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ តថាគតេន ‘អហមស្មិ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណោ យាចយោគោ’តិ។ បុន ច ភណិតំ ‘រាជាហមស្មិ សេលា’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘អហមស្មិ, ភិក្ខវេ , ព្រាហ្មណោ យាចយោគោ’តិ, តេន ហិ ‘រាជាហមស្មិ សេលា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘រាជាហមស្មិ សេលា’តិ, តេន ហិ ‘អហមស្មិ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណោ យាចយោគោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ ខត្តិយោ វា ហិ ភវេយ្យ ព្រាហ្មណោ វា, នត្ថិ ឯកាយ ជាតិយា ទ្វេ វណ្ណា នាម, អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘អហមស្មិ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណោ យាចយោគោ’តិ, បុន ច ភណិតំ ‘រាជាហមស្មិ សេលា’តិ, តត្ថ ការណំ អត្ថិ, យេន ការណេន តថាគតោ ព្រាហ្មណោ ច រាជា ច ហោតី’’តិ។
‘‘កិំ បន តំ, ភន្តេ នាគសេន, ការណំ, យេន ការណេន តថាគតោ ព្រាហ្មណោ ច រាជា ច ហោតិ’’? ‘‘សព្ពេ, មហារាជ, បាបកា អកុសលា ធម្មា តថាគតស្ស ពាហិតា បហីនា អបគតា ព្យបគតា ឧច្ឆិន្នា ខីណា ខយំ បត្តា និព្ពុតា ឧបសន្តា, តស្មា តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោ នាម សំសយមនេកំសំ វិមតិបថំ វីតិវត្តោ, ភគវាបិ, មហារាជ, សំសយមនេកំសំ វិមតិបថំ វីតិវត្តោ, តេន ការណេន តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោ នាម សព្ពភវគតិយោនិនិស្សដោ មលរជគតវិប្បមុត្តោ អសហាយោ, ភគវាបិ, មហារាជ, សព្ពភវគតិយោនិនិស្សដោ មលរជគតវិប្បមុត្តោ អសហាយោ, តេន ការណេន តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណា នាម អគ្គសេដ្ឋវរបវរទិព្ពវិហារពហុលោ, ភគវាបិ, មហារាជ, អគ្គសេដ្ឋវរបវរទិព្ពវិហារពហុលោ, តេនាបិ កបរណេន តថាគតោ ‘‘ព្រាហ្មណោ’’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោ នាម អជ្ឈយន អជ្ឈាបន ទានប្បដិគ្គហណ ទម សំយមនិយមបុព្ពមនុសិដ្ឋិ បវេណិ វំស ធរណោ, ភគវាបិ, មហារាជ, អជ្ឈយន អជ្ឈាបន ទានប្បដិគ្គហណ ទម សំយម និយម បុព្ពជិនាចិណ្ណ អនុសិដ្ឋិ បវេណិ វំស ធរណោ តេនាបិ ការណេន តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោ នាម ព្រហាសុខវិហារជ្ឈានឈាយី; ភគវាបិ, មហារាជ, ព្រហាសុខវិហារជ្ឈានឈាយី, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោ នាម សព្ពភវាភវគតីសុ អភិជាតិវត្តិតមនុចរិតំ ជានាតិ, ភគវាបិ, មហារាជ, សព្ពភវាភវគតីសុ អភិជាតិវត្តិតមនុចរិតំ ជានាតិ, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ ‘ព្រាហ្មណោ’តិ វុច្ចតិ។
‘‘ព្រាហ្មណោតិ, មហារាជ, ភគវតោ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ, ន បិតរា កតំ, ន ភាតរា កតំ, ន ភគិនិយា កតំ, ន មិត្តាមច្ចេហិ កតំ, ន ញាតិសាលោហិតេហិ កតំ, ន សមណព្រាហ្មណេហិ កតំ, ន ទេវតាហិ កតំ, វិមោក្ខន្តិកមេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ នាមំ ពោធិយា យេវ មូលេ មារសេនំ វិធមិត្វា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ពាហេត្វា សហ សព្ពញ្ញុតញាណស្ស បដិលាភា បដិលទ្ធបាតុភូតសមុប្បន្នមត្តេ សច្ឆិកា បញ្ញត្តិ យទិទំ ព្រាហ្មណោតិ, តេន ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘ព្រាហ្មណោ’’’តិ។
‘‘កេន បន, ភន្តេ នាគសេន, ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’’’តិ? ‘‘រាជា នាម, មហារាជ, យោ កោចិ រជ្ជំ ការេតិ លោកមនុសាសតិ, ភគវាបិ, មហារាជ, ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតិ, សទេវកំ លោកំ សមារកំ សព្រហ្មកំ សស្សមណព្រាហ្មណិំ បជំ សទេវមនុស្សំ អនុសាសតិ, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។
‘‘រាជា នាម, មហារាជ, សព្ពជនមនុស្សេ អភិភវិត្វា នន្ទយន្តោ ញាតិសង្ឃំ, សោចយន្តោ អមិត្តសង្ឃំ, មហតិមហាយសសិរិហរំ ថិរសារទណ្ឌំ អនូនសតសលាកាលង្កតំ ឧស្សាបេតិ បណ្ឌរវិមលសេតច្ឆត្តំ, ភគវាបិ, មហារាជ, សោចយន្តោ មារសេនំ មិច្ឆាបដិបន្នំ, នន្ទយន្តោ ទេវមនុស្សេ សម្មាបដិបន្នេ ទសសហស្សិយា លោកធាតុយា មហតិមហាយសសិរិហរំ ខន្តិថិរសារទណ្ឌំ ញាណវរសតសលាកាលង្កតំ ឧស្សាបេតិ អគ្គវរវិមុត្តិបណ្ឌរវិមលសេតច្ឆត្តំ, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។
‘‘រាជា នាម ឧបគតសម្បត្តជនានំ ពហូនមភិវន្ទនីយោ ភវតិ, ភគវាបិ, មហារាជ, ឧបគតសម្បត្តទេវមនុស្សានំ ពហូនមភិវន្ទនីយោ, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។
‘‘រាជា នាម យស្ស កស្សចិ អារាធកស្ស បសីទិត្វា វរិតំ វរំ ទត្វា កាមេន តប្បយតិ, ភគវាបិ, មហារាជ, យស្ស កស្សចិ កាយេន វាចាយ មនសា អារាធកស្ស បសីទិត្វា វរិតំ វរមនុត្តរំ សព្ពទុក្ខបរិមុត្តិំ ទត្វា អសេសកាមវរេន ច តប្បយតិ, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។
‘‘រាជា នាម អាណំ វីតិក្កមន្តំ វិគរហតិ ឈាបេតិ ជាបេតិ (សី. បី.) ធំសេតិ, ភគវតោបិ, មហារាជ, សាសនវរេ អាណំ អតិក្កមន្តោ អលជ្ជី មង្កុភាវេន ឱញ្ញាតោ ហីឡិតោ គរហិតោ ភវិត្វា វជ្ជតិ ជិនសាសនវរម្ហា, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។
‘‘រាជា នាម បុព្ពកានំ ធម្មិកានំ រាជូនំ បវេណិមនុសិដ្ឋិយា ធម្មាធម្មមនុទីបយិត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការយមានោ បិហយិតោ បិយោ បត្ថិតោ ភវតិ ជនមនុស្សានំ, ចិរំ រាជកុលវំសំ ឋបយតិ ធម្មគុណពលេន, ភគវាបិ, មហារាជ, បុព្ពកានំ សយម្ភូនំ បវេណិមនុសិដ្ឋិយា ធម្មាធម្មមនុទីបយិត្វា ធម្មេន លោកមនុសាសមានោ បិហយិតោ បិយោ បត្ថិតោ ទេវមនុស្សានំ ចិរំ សាសនំ បវត្តេតិ ធម្មគុណពលេន, តេនាបិ ការណេន តថាគតោ វុច្ចតិ ‘រាជា’តិ។ ឯវមនេកវិធំ, មហារាជ, ការណំ, យេន ការណេន តថាគតោ ព្រាហ្មណោបិ ភវេយ្យ រាជាបិ ភវេយ្យ, សុនិបុណោ ភិក្ខុ កប្បម្បិ នោ នំ សម្បាទេយ្យ, កិំ អតិពហុំ ភណិតេន, សំខិត្តំ សម្បដិច្ឆិតព្ព’’ន្តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ព្រាហ្មណរាជវាទបញ្ហោ អដ្ឋមោ។
៩. គាថាភិគីតភោជនកថាបញ្ហោ
៩. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យំ អភោជនីយំ (ក.) សុ. និ. ៨១ បស្សិតព្ពំ, សម្បស្សតំ ព្រាហ្មណ នេស ធម្មា;
គាថាភិគីតំ បនុទន្តិ ពុទ្ធា, ធម្មេ សតី ព្រាហ្មណ វុត្តិរេសា’តិ។
‘‘បុន ច ភគវា បរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ កថេន្តោ អនុបុព្ពិកថំ បឋមំ តាវ ទានកថំ កថេតិ, បច្ឆា សីលកថំ, តស្ស ភគវតោ សព្ពលោកិស្សរស្ស ភាសិតំ សុត្វា ទេវមនុស្សា អភិសង្ខរិត្វា ទានំ ទេន្តិ, តស្ស តំ ឧយ្យោជិតំ ទានំ សាវកា បរិភុញ្ជន្តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ភណិតំ ‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’ន្តិ, តេន ហិ ‘ភគវា ទានកថំ បឋមំ កថេតី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ ទានកថំ បឋមំ កថេតិ, តេន ហិ ‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’ន្តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ កិំ ការណំ? យោ សោ, ភន្តេ, ទក្ខិណេយ្យោ គិហីនំ បិណ្ឌបាតទានស្ស វិបាកំ កថេតិ, តស្ស តេ ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នចិត្តា អបរាបរំ ទានំ ទេន្តិ, យេ តំ ទានំ បរិភុញ្ជន្តិ, សព្ពេ តេ គាថាភិគីតំ បរិភុញ្ជន្តិ។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ និបុណោ គម្ភីរោ តបានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យំ, សម្បស្សតំ ព្រាហ្មណ នេស ធម្មោ។ គាថាភិគីតំ បនុទន្តិ ពុទ្ធា, ធម្មេ សតី ព្រាហ្មណ វុត្តិរេសា’តិ, កថេតិ ច ភគវា បឋមំ ទានកថំ, តញ្ច បន កិរិយំ សព្ពេសំ តថាគតានំ បឋមំ ទានកថាយ, តត្ថ ចិត្តំ អភិរមាបេត្វា បច្ឆា សីលេ និយោជេន្តិ។ យថា, មហារាជ, មនុស្សា តរុណទារកានំ បឋមំ តាវ កីឡាភណ្ឌកានិ ទេន្តិ។ សេយ្យថិទំ, វង្កកំ ឃដិកំ ចិង្គុលកំ បត្តាឡ្ហកំ រថកំ ធនុកំ, បច្ឆា តេ សកេ សកេ កម្មេ និយោជេន្តិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ បឋមំ ទានកថាយ ចិត្តំ អភិរមាបេត្វា បច្ឆា សីលេ និយោជេតិ។
‘‘យថា វា បន, មហារាជ, ភិសក្កោ នាម អាតុរានំ បឋមំ តាវ ចតូហបញ្ចាហំ តេលំ បាយេតិ ពលករណាយ សិនេហនាយ, បច្ឆា វិរេចេតិ។ ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតោ បឋមំ តាវ ទានកថាយ ចិត្តំ អភិរមាបេត្វា បច្ឆា សីលេ និយោជេតិ។ ទាយកានំ, មហារាជ, ទានបតីនំ ចិត្តំ មុទុកំ ហោតិ មទ្ទវំ សិនិទ្ធំ, តេន តេ ទានសេតុសង្កមេន ទាននាវាយ សំសារសាគរបារមនុគច្ឆន្តិ, តស្មា តេសំ បឋមំ កម្មភូមិមនុសាសតិ, ន ច កេនចិ តេន (សី. បី.) វិញ្ញត្តិមាបជ្ជតី’’តិ។
‘‘ភន្តេ នាគសេន, ‘វិញ្ញត្តិ’ន្តិ យំ វទេសិ, កតិ បន តា វិញ្ញត្តិយោ’’តិ? ‘‘ទ្វេមា, មហារាជ, វិញ្ញត្តិយោ កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តិ ចាតិ។ តត្ថ អត្ថិ កាយវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, អត្ថិ អនវជ្ជា។ អត្ថិ វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, អត្ថិ អនវជ្ជា។
‘‘កតមា កាយវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា? ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ កុលានិ ឧបគន្ត្វា អនោកាសេ ឋិតោ ឋានំ ភញ្ជតិ, អយំ កាយវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា។ តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ កុលានិ ឧបគន្ត្វា អនោកាសេ ឋិតោ គលំ បណាមេត្វា មោរបេក្ខិតំ បេក្ខតិ ‘ឯវំ ឥមេ បស្សន្តី’តិ, តេន ច តេ បស្សន្តិ។ អយម្បិ កាយវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា។ តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ហនុកាយ វា ភមុកាយ វា អង្គុដ្ឋេន វា វិញ្ញាបេតិ, អយម្បិ កាយវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘កតមា កាយវិញ្ញត្តិ អនវជ្ជា? ឥធ ភិក្ខុ កុលានិ ឧបគន្ត្វា សតោ សមាហិតោ សម្បជានោ ឋានេបិ អដ្ឋានេបិ យថានុសិដ្ឋិំ គន្ត្វា ឋានេ តិដ្ឋតិ, ទាតុកាមេសុ តិដ្ឋតិ, អទាតុកាមេសុ បក្កមតិ។ អយំ កាយវិញ្ញត្តិ អនវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ វណ្ណិតោ ហោតិ ថុតោ បសត្ថោ សល្លេខិតាចារោ, បរិសុទ្ធាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។ ភាសិតម្បេតំ, មហារាជ, ភគវតា ទេវាតិទេវេន –
‘ន វេ យាចន្តិ សប្បញ្ញា, ធីរោ ច វេទិតុមរហតិ អរិយា គរហន្តិ យាចនំ (សី. បី.);
ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយាន យាចនា’តិ។
‘‘កតមា វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា? ឥធ, មហារាជ, ភិក្ខុ វាចាយ ពហុវិធំ វិញ្ញាបេតិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ, អយំ វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ បរេសំ សាវេន្តោ ឯវំ ភណតិ ‘ឥមិនា មេ អត្ថោ’តិ, តាយ ច វាចាយ បរេសំ សាវិតាយ តស្ស លាភោ ឧប្បជ្ជតិ, អយម្បិ វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ វចីវិប្ផារេន បរិសាយ សាវេតិ ‘ឯវញ្ច ឯវញ្ច ភិក្ខូនំ ទាតព្ព’ន្តិ, តញ្ច តេ វចនំ សុត្វា បរិកិត្តិតំ អភិហរន្តិ, អយម្បិ វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘ននុ, មហារាជ, ថេរោបិ សារិបុត្តោ អត្ថង្គតេ សូរិយេ រត្តិភាគេ គិលានោ សមានោ ថេរេន មហាមោគ្គល្លានេន ភេសជ្ជំ បុច្ឆីយមានោ វាចំ ភិន្ទិ, តស្ស តេន វចីភេទេន ភេសជ្ជំ ឧប្បជ្ជិ។ អថ ថេរោ សារិបុត្តោ ‘វចីភេទេន មេ ឥមំ ភេសជ្ជំ ឧប្បន្នំ, មា មេ អាជីវោ ភិជ្ជី’តិ អាជីវភេទភយា តំ ភេសជ្ជំ បជហិ ន ឧបជីវិ។ ឯវម្បិ វចីវិញ្ញត្តិ សាវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា ន បរិភុញ្ជន្តិ។ សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ ឱញ្ញាតោ ហោតិ ហីឡិតោ ខីឡិតោ គរហិតោ បរិភូតោ អចិត្តីកតោ, ភិន្នាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ។
‘‘កតមា វចីវិញ្ញត្តិ អនវជ្ជា? ឥធ, មហារាជ, ភិក្ខុ សតិ បច្ចយេ ភេសជ្ជំ វិញ្ញាបេតិ ញាតិបវារិតេសុ កុលេសុ, អយំ វចីវិញ្ញត្តិ អនវជ្ជា, តាយ ច វិញ្ញាបិតំ អរិយា បរិភុញ្ជន្តិ, សោ ច បុគ្គលោ អរិយានំ សមយេ វណ្ណិតោ ហោតិ ថោមិតោ បសត្ថោ, បរិសុទ្ធាជីវោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ, អនុមតោ តថាគតេហិ អរហន្តេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ។
‘‘យំ បន, មហារាជ, តថាគតោ កសិភារទ្វាជស្ស ព្រាហ្មណស្ស ភោជនំ បជហិ បជហតិ (ក.), តំ អាវេឋនវិនិវេឋនកឌ្ឍននិគ្គហប្បដិកម្មេន និព្ពត្តិ, តស្មា តថាគតោ តំ បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិ ន ឧបជីវី’’តិ។
‘‘សព្ពកាលំ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេ ភុញ្ជមានេ ទេវតា ទិព្ពំ ឱជំ បត្តេ អាកិរន្តិ, ឧទាហុ ‘សូករមទ្ទវេ ច មធុបាយាសេ ចា’តិ ទ្វីសុ យេវ បិណ្ឌបាតេសុ អាកិរិំសូ’’តិ? ‘‘សព្ពកាលំ, មហារាជ, តថាគតេ ភុញ្ជមានេ ទេវតា ទិព្ពំ ឱជំ គហេត្វា ឧបតិដ្ឋិត្វា ឧទ្ធដុទ្ធដេ អាលោបេ អាកិរន្តិ។
‘‘យថា , មហារាជ, រញ្ញោ សូទោ រញ្ញោ ភុញ្ជន្តស្ស សូបំ គហេត្វា ឧបតិដ្ឋិត្វា កពឡេ កពឡេ សូបំ អាកិរតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សព្ពកាលំ តថាគតេ ភុញ្ជមានេ ទេវតា ទិព្ពំ ឱជំ គហេត្វា ឧបតិដ្ឋិត្វា ឧទ្ធដុទ្ធដេ អាលោបេ ទិព្ពំ ឱជំ អាកិរន្តិ។ វេរញ្ជាយម្បិ, មហារាជ , តថាគតស្ស សុក្ខយវបុលកេ សុក្ខយវមូលកេ (ក.) ភុញ្ជមានស្ស ទេវតា ទិព្ពេន ឱជេន តេមយិត្វា តេមយិត្វា ឧបសំហរិំសុ, តេន តថាគតស្ស កាយោ ឧបចិតោ អហោសី’’តិ។ ‘‘លាភា វត, ភន្តេ នាគសេន, តាសំ ទេវតានំ, យា តថាគតស្ស សរីរប្បដិជគ្គនេ សតតំ សមិតំ ឧស្សុក្កមាបន្នា។ សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
គាថាភិគីតភោជនកថាបញ្ហោ នវមោ។
១០. ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កបញ្ហោ
១០. ‘‘ភន្តេ នាគសេន, តុម្ហេ ភណថ ‘តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេហិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ បរិបាចិតំ មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយា’តិ។ បុន ច ‘សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយា’តិ។
‘‘យថា នាម, ភន្តេ នាគសេន, ឥស្សាសោ វា ឥស្សាសន្តេវាសី វា ពហុកេ ទិវសេ សង្គាមត្ថាយ ឧបាសនំ សិក្ខិត្វា សម្បត្តេ មហាយុទ្ធេ ឱសក្កេយ្យ, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេហិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ បរិបាចេត្វា មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេន ធម្មទេសនាយ ឱសក្កិតំ។
‘‘យថា វា បន, ភន្តេ នាគសេន, មល្លោ វា មល្លន្តេវាសី វា ពហុកេ ទិវសេ និព្ពុទ្ធំ សិក្ខិត្វា សម្បត្តេ មល្លយុទ្ធេ ឱសក្កេយ្យ, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេហិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ បរិបាចេត្វា មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេន ធម្មទេសនាយ ឱសក្កិតំ។
‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ភយា ឱសក្កិតំ, ឧទាហុ អបាកដតាយ ឱសក្កិតំ, ឧទាហុ ទុព្ពលតាយ ឱសក្កិតំ, ឧទាហុ អសព្ពញ្ញុតាយ ឱសក្កិតំ, កិំ តត្ថ ការណំ, ឥង្ឃ មេ ត្វំ ការណំ ព្រូហិ កង្ខាវិតរណាយ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេហិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ បរិបាចិតំ មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយ, តេន ហិ ‘សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយា’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ នោ ធម្មទេសនាយ, តេន ហិ ‘តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេតិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ បរិបាចិតំ មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយា’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ គម្ភីរោ ទុន្និព្ពេឋោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘បរិបាចិតញ្ច, មហារាជ, តថាគតេន ចតូហិ ច អសង្ខ្យេយ្យេហិ កប្បានំ សតសហស្សេន ច ឯត្ថន្តរេ សព្ពញ្ញុតញាណំ មហតោ ជនកាយស្ស សមុទ្ធរណាយ, បត្តសព្ពញ្ញុតស្ស ច អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយ។ តញ្ច បន ធម្មស្ស គម្ភីរនិបុណទុទ្ទសទុរនុពោធសុខុមទុប្បដិវេធតំ សត្តានញ្ច អាលយារាមតំ សក្កាយទិដ្ឋិយា ទឡ្ហសុគ្គហិតតញ្ច ទិស្វា ‘កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’តិ អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយ, សត្តានំ បដិវេធចិន្តនមានសំ យេវេតំ។
‘‘យថា, មហារាជ, ភិសក្កោ សល្លកត្តោ អនេកព្យាធិបរិបីឡិតំ នរំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ ចិន្តយតិ ‘កេន នុ ខោ ឧបក្កមេន កតមេន វា ភេសជ្ជេន ឥមស្ស ព្យាធិ វូបសមេយ្យា’តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស សព្ពកិលេសព្យាធិបរិបីឡិតំ ជនំ ធម្មស្ស ច គម្ភីរនិបុណទុទ្ទសទុរនុពោធសុខុមទុប្បដិវេធតំ ទិស្វា ‘កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’តិ អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយ, សត្តានំ បដិវេធចិន្តនមានសំ យេវេតំ។
‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ ខត្តិយស្ស មុទ្ធាវសិត្តស្ស ទោវារិកអនីកដ្ឋបារិសជ្ជនេគមភដពល ពលត្ថ (សី. បី.) អមច្ចរាជញ្ញរាជូបជីវិនេ ជនេ ទិស្វា ឯវំ ចិត្តមុប្បជ្ជេយ្យ ‘កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ ឥមេ សង្គណ្ហិស្សាមី’តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, តថាគតស្ស ធម្មស្ស គម្ភីរនិបុណទុទ្ទសទុរនុពោធសុខុមទុប្បដិវេធតំ សត្តានញ្ច អាលយារាមតំ សក្កាយទិដ្ឋិយា ទឡ្ហសុគ្គហិតតញ្ច ទិស្វា ‘កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’តិ អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយ, សត្តានំ បដិវេធចិន្តនមានសំ យេវេតំ។
‘‘អបិ ច, មហារាជ, សព្ពេសំ តថាគតានំ ធម្មតា ឯសា, យំ ព្រហ្មុនា អាយាចិតា ធម្មំ ទេសេន្តិ។ តត្ថ បន កិំ ការណំ? យេ តេន សមយេន មនុស្សា តាបសបរិព្ពាជកា សមណព្រាហ្មណា, សព្ពេតេ ព្រហ្មទេវតា ហោន្តិ ព្រហ្មគរុកា ព្រហ្មបរាយណា, តស្មា តស្ស ពលវតោ យសវតោ ញាតស្ស បញ្ញាតស្ស ឧត្តរស្ស អច្ចុគ្គតស្ស ឱនមនេន សទេវកោ លោកោ ឱនមិស្សតិ ឱកប្បេស្សតិ អធិមុច្ចិស្សតីតិ ឥមិនា ច, មហារាជ, ការណេន តថាគតា ព្រហ្មុនា អាយាចិតា ធម្មំ ទេសេន្តិ។
‘‘យថា, មហារាជ, កោចិ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា យស្ស ឱនមតិ អបចិតិំ ករោតិ, ពលវតរស្ស តស្ស ឱនមនេន អវសេសា ជនតា ឱនមតិ អបចិតិំ ករោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, ព្រហ្មេ ឱនមិតេ តថាគតានំ សទេវកោ លោកោ ឱនមិស្សតិ, បូជិតបូជកោ មហារាជ, លោកោ, តស្មា សោ ព្រហ្មា សព្ពេសំ តថាគតានំ អាយាចតិ ធម្មទេសនាយ, តេន ច ការណេន តថាគតា ព្រហ្មុនា អាយាចិតា ធម្មំ ទេសេន្តី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, សុនិព្ពេឋិតោ បញ្ហោ, អតិភទ្រកំ វេយ្យាករណំ, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កបញ្ហោ ទសមោ។
១១. អាចរិយានាចរិយបញ្ហោ
១១. ‘‘ភន្តេ, នាគសេន, ភាសិតម្បេតំ ភគវតា –
‘‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;
សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’តិ មហាវ. ១១។
‘‘បុន ច ភណិតំ ‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អាឡារោ កាលាមោ អាចរិយោ មេ សមានោ អន្តេវាសិំ មំ សមានំ អត្តនា សមសមំ ឋបេសិ, ឧឡារាយ ច មំ បូជាយ បូជេសី’តិ។ យទិ, ភន្តេ នាគសេន, តថាគតេន ភណិតំ ‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។ សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’តិ, តេន ហិ ‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អាឡារោ កាលាមោ អាចរិយោ មេ សមានោ អន្តេវាសិំ មំ សមានំ អត្តនា សមសមំ ឋបេសី’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា។ យទិ តថាគតេន ភណិតំ ‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អាឡារោ កាលាមោ អាចរិយោ មេ សមានោ អន្តេវាសិំ មំ សមានំ អត្តនា សមសមំ ឋបេសី’តិ, តេន ហិ ‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។ សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’តិ តម្បិ វចនំ មិច្ឆា។ អយម្បិ ឧភតោ កោដិកោ បញ្ហោ តវានុប្បត្តោ, សោ តយា និព្ពាហិតព្ពោ’’តិ។
‘‘ភាសិតម្បេតំ , មហារាជ, តថាគតេន ‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។ សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’តិ, ភណិតញ្ច ‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អាឡារោ កាលាមោ អាចរិយោ មេ សមានោ អន្តេវាសិំ មំ សមានំ អត្តនា សមសមំ ឋបេសិ, ឧឡារាយ ច មំ បូជាយ បូជេសី’តិ។
‘‘តញ្ច បន វចនំ បុព្ពេវ សម្ពោធា អនភិសម្ពុទ្ធស្ស ពោធិសត្តស្សេវ សតោ អាចរិយភាវំ សន្ធាយ ភាសិតំ។
‘បញ្ចិមេ, មហារាជ, បុព្ពេវ សម្ពោធា អនភិសម្ពុទ្ធស្ស ពោធិសត្តស្ស សតោ អាចរិយា, យេហិ អនុសិដ្ឋោ ពោធិសត្តោ តត្ថ តត្ថ ទិវសំ វីតិនាមេសិ។ កតមេ បញ្ច? យេ តេ, មហារាជ, អដ្ឋ ព្រាហ្មណា ជាតមត្តេ ពោធិសត្តេ លក្ខណានិ បរិគ្គណ្ហិំសុ, សេយ្យថីទំ, រាមោ ធជោ លក្ខណោ មន្តី យញ្ញោ សុយាមោ សុភោជោ សុទត្តោតិ។ តេ តស្ស សោត្ថិំ បវេទយិត្វា រក្ខាកម្មំ អកំសុ, តេ ច បឋមំ អាចរិយា។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ពោធិសត្តស្ស បិតា សុទ្ធោទនោ រាជា យំ តេន សមយេន អភិជាតំ ឧទិច្ចជាតិមន្តំ បទកំ វេយ្យាករណំ ឆឡង្គវន្តំ សព្ពមិត្តំ នាម ព្រាហ្មណំ ឧបនេត្វា សោវណ្ណេន ភិង្គារេន ភិង្ការេន (សី. បី.) ឧទកំ ឱណោជេត្វា ‘ឥមំ កុមារំ សិក្ខាបេហី’តិ អទាសិ, អយំ ទុតិយោ អាចរិយោ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, យា សា ទេវតា ពោធិសត្តំ សំវេជេសី, យស្សា វចនំ សុត្វា ពោធិសត្តោ សំវិគ្គោ ឧព្ពិគ្គោ តស្មិំ យេវ ខណេ នេក្ខម្មំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ, អយំ តតិយោ អាចរិយោ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, អាឡារោ កាលាមោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស បរិកម្មំ អាចិក្ខិ, អយំ ចតុត្ថោ អាចរិយោ។
‘‘បុន ចបរំ, មហារាជ, ឧទកោ រាមបុត្តោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស បរិកម្មំ អាចិក្ខិ អាចិក្ខតិ (ក.), អយំ បញ្ចមោ អាចរិយោ។ ឥមេ ខោ, មហារាជ, បុព្ពេវ សម្ពោធា អនភិសម្ពុទ្ធស្ស ពោធិសត្តស្ស សតោ បញ្ច អាចរិយា។ តេ ច បន អាចរិយា លោកិយេ ធម្មេ។ ឥមស្មិញ្ច បន, មហារាជ, លោកុត្តរេ ធម្មេ សព្ពញ្ញុតញាណប្បដិវេធាយ នត្ថិ តថាគតស្ស អនុត្តរោ អនុសាសកោ, សយម្ភូ , មហារាជ, តថាគតោ អនាចរិយកោ, តស្មា ការណា តថាគតេន ភណិតំ ‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ។ សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ នាគសេន, ឯវមេតំ តថា សម្បដិច្ឆាមី’’តិ។
អាចរិយានាចរិយបញ្ហោ ឯកាទសមោ។
សន្ថវវគ្គោ បញ្ចមោ។
ឥមស្មិំ វគ្គេ ឯកាទស បញ្ហោ។
មេណ្ឌកបញ្ហោ និដ្ឋិតោ។