៤. បដិនិទ្ទេសវារោ
១. ទេសនាហារវិភង្គោ
៥. តត្ថ កតមោ ទេសនាហារោ? ‘‘អស្សាទាទីនវតា’’តិ គាថា អយំ ទេសនាហារោ។ កិំ ទេសយតិ? អស្សាទំ អាទីនវំ និស្សរណំ ផលំ ឧបាយំ អាណត្តិំ។ ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណំ មជ្ឈេកល្យាណំ បរិយោសានកល្យាណំ សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេស្សាមីតិ។
តត្ថ
‘‘កាមំ
អទ្ធា បីតិមនោ ហោតិ, លទ្ធា មច្ចោ យទិច្ឆតី’’តិ។
អយំ អស្សាទោ។
តត្ថ កតមោ អាទីនវោ?
‘‘តស្ស
តេ កាមា បរិហាយន្តិ, សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតី’’តិ។
អយំ អាទីនវោ។
តត្ថ កតមំ និស្សរណំ?
‘‘យោ កាមេ បរិវជ្ជេតិ, សប្បស្សេវ បទា សិរោ;
សោមំ វិសត្តិកំ លោកេ, សតោ សមតិវត្តតី’’តិ។
ឥទំ និស្សរណំ។
តត្ថ កតមោ អស្សាទោ?
‘‘ខេត្តំ វត្ថុំ ហិរញ្ញំ វា, គវាស្សំ ទាសបោរិសំ;
ថិយោ ពន្ធូ បុថូ កាមេ, យោ នរោ អនុគិជ្ឈតី’’តិ។
អយំ អស្សាទោ។
តត្ថ កតមោ អាទីនវោ?
‘‘អពលា នំ ពលីយន្តិ, មទ្ទន្តេ នំ បរិស្សយា;
តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, នាវំ ភិន្នមិវោទក’’ន្តិ។
អយំ អាទីនវោ។
តត្ថ កតមំ និស្សរណំ?
‘‘តស្មា ជន្តុ សទា សតោ, កាមានិ បរិវជ្ជយេ;
តេ បហាយ តរេ ឱឃំ, នាវំ សិត្វាវ បារគូ’’តិ។
ឥទំ និស្សរណំ។
តត្ថ
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ឆត្តំ មហន្តំ យថ វស្សកាលេ;
ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ។
ឥទំ ផលំ។
តត្ថ កតមោ ឧបាយោ?
‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ…បេ.…
‘‘សព្ពេ សង្ខារា
‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;
អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ។
អយំ ឧបាយោ។
តត្ថ
‘‘ចក្ខុមា
បណ្ឌិតោ ជីវលោកស្មិំ, បាបានិ បរិវជ្ជយេ’’តិ។
អយំ អាណត្តិ។
‘‘‘សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សុ,
មោឃរាជា’តិ អាណត្តិ, ‘សទា សតោ’តិ ឧបាយោ;
‘អត្តានុទិដ្ឋិំ ឩហច្ច
ឥទំ ផលំ។
៦. តត្ថ ភគវា ឧគ្ឃដិតញ្ញុស្ស បុគ្គលស្ស និស្សរណំ ទេសយតិ, វិបញ្ចិតញ្ញុស្ស បុគ្គលស្ស អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ទេសយតិ, នេយ្យស្ស បុគ្គលស្ស អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ទេសយតិ។
តត្ថ ចតស្សោ បដិបទា, ចត្តារោ បុគ្គលា។ តណ្ហាចរិតោ មន្ទោ សតិន្ទ្រិយេន ទុក្ខាយ បដិបទាយ ទន្ធាភិញ្ញាយ និយ្យាតិ សតិបដ្ឋានេហិ និស្សយេហិ។ តណ្ហាចរិតោ ឧទត្តោ
ឧភោ តណ្ហាចរិតា សមថបុព្ពង្គមាយ វិបស្សនា និយ្យន្តិ រាគវិរាគាយ ចេតោវិមុត្តិយា។ ឧភោ ទិដ្ឋិចរិតា វិបស្សនាបុព្ពង្គមេ សមថេន និយ្យន្តិ អវិជ្ជាវិរាគាយ បញ្ញាវិមុត្តិយា។
តត្ថ យេ សមថបុព្ពង្គមាហិ បដិបទាហិ និយ្យន្តិ, តេ នន្ទិយាវដ្ដេន នយេន ហាតព្ពា, យេ វិបស្សនាបុព្ពង្គមាហិ បដិបទាហិ និយ្យន្តិ, តេ សីហវិក្កីឡិតេន នយេន ហាតព្ពា។
៧. ស្វាយំ
៨. បរតោឃោសា សុតមយី បញ្ញា។ បច្ចត្តសមុដ្ឋិតា យោនិសោ មនសិការា ចិន្តាមយី បញ្ញា។ យំ បរតោ ច ឃោសេន បច្ចត្តសមុដ្ឋិតេន ច យោនិសោមនសិការេន ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, អយំ ភាវនាមយី បញ្ញា។ យស្ស ឥមា ទ្វេ បញ្ញា អត្ថិ សុតមយី ចិន្តាមយី ច, អយំ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ។ យស្ស សុតមយី បញ្ញា អត្ថិ, ចិន្តាមយី នត្ថិ, អយំ វិបញ្ចិតញ្ញូ
៩. សាយំ ធម្មទេសនា កិំ ទេសយតិ? ចត្តារិ សច្ចានិ ទុក្ខំ សមុទយំ និរោធំ មគ្គំ។ អាទីនវោ ច ផលញ្ច ទុក្ខំ, អស្សាទោ សមុទយោ, និស្សរណំ និរោធោ, ឧបាយោ អាណត្តិ ច មគ្គោ។ ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ។ ឥទំ ធម្មចក្កំ។
យថាហ
តត្ថ
‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ មេ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ…បេ.…
តត្ថ អបរិមាណា បទា, អបរិមាណា អក្ខរា, អបរិមាណា ព្យញ្ជនា, អបរិមាណា អាការា នេរុត្តា និទ្ទេសា។ ឯតស្សេវ អត្ថស្ស សង្កាសនា បកាសនា វិវរណា វិភជនា ឧត្តានីកម្មំ បញ្ញត្តិ ឥតិបិទំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ។
តត្ថ ភគវា អក្ខរេហិ សង្កាសេតិ, បទេហិ បកាសេតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរតិ, អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានីករោតិ
១០. តត្ថ
កេវលន្តិ បរិបុណ្ណន្តិ បរិបូរំ អនូនំ អនតិរេកំ។ បរិសុទ្ធន្តិ និម្មលំ សព្ពមលាបគតំ បរិយោទាតំ ឧបដ្ឋិតំ សព្ពវិសេសានំ, ឥទំ វុច្ចតិ
កេសំ អយំ ធម្មទេសនា, យោគីនំ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ –
‘‘អស្សាទាទីនវតា, និស្សរណម្បិ ច ផលំ ឧបាយោ ច;
អាណត្តី ច ភគវតោ, យោគីនំ ទេសនាហារោ’’តិ។
និយុត្តោ ទេសនាហារោ។
២. វិចយហារវិភង្គោ
១១. តត្ថ កតមោ វិចយោ ហារោ? ‘‘យំ បុច្ឆិតញ្ច វិស្សជ្ជិតញ្ចា’’តិ គាថា, អយំ វិចយោ ហារោ។
កិំ វិចិនតិ? បទំ វិចិនតិ, បញ្ហំ វិចិនតិ, វិសជ្ជនំ
‘‘កេនស្សុ
កេនស្សុ នប្បកាសតិ;
កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសិ, កិំ សុ តស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ។
ឥមានិ
តត្ថ
‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ លោកោ, [អជិតាតិ ភគវា,]
វិវិច្ឆា
ជប្បាភិលេបនំ ព្រូមិ, ទុក្ខមស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ។
ឥមានិ ចត្តារិ បទានិ ឥមេហិ ចតូហិ បទេហិ វិសជ្ជិតានិ បឋមំ បឋមេន, ទុតិយំ ទុតិយេន, តតិយំ តតិយេន, ចតុត្ថំ ចតុត្ថេន។
‘‘កេនស្សុ និវុតោ លោកោ’’តិ បញ្ហេ ‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ លោកោ’’តិ វិសជ្ជនា។ នីវរណេហិ និវុតោ លោកោ, អវិជ្ជានីវរណា ហិ សព្ពេ សត្តា។ យថាហ ភគវា ‘‘សព្ពសត្តានំ, ភិក្ខវេ, សព្ពបាណានំ សព្ពភូតានំ បរិយាយតោ ឯកមេវ នីវរណំ វទាមិ យទិទំ អវិជ្ជា, អវិជ្ជានីវរណា ហិ សព្ពេ សត្តា។ សព្ពសោវ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាយ និរោធា ចាគា បដិនិស្សគ្គា នត្ថិ សត្តានំ នីវរណន្តិ វទាមី’’តិ។ តេន ច បឋមស្ស បទស្ស វិសជ្ជនា យុត្តា។
‘‘កេនស្សុ នប្បកាសតី’’តិ បញ្ហេ ‘‘វិវិច្ឆា បមាទា នប្បកាសតី’’តិ វិសជ្ជនា។ យោ បុគ្គលោ នីវរណេហិ និវុតោ, សោ វិវិច្ឆតិ។ វិវិច្ឆា នាម វុច្ចតិ វិចិកិច្ឆា។ សោ វិចិកិច្ឆន្តោ នាភិសទ្ទហតិ, ន អភិសទ្ទហន្តោ វីរិយំ នារភតិ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ សច្ឆិកិរិយាយ។ សោ ឥធប្បមាទមនុយុត្តោ វិហរតិ បមត្តោ, សុក្កេ ធម្មេ ន ឧប្បាទិយតិ, តស្ស តេ អនុប្បាទិយមានា នប្បកាសន្តិ, យថាហ ភគវា –
‘‘ទូរេ
អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា
តេ គុណេហិ បកាសន្តិ, កិត្តិយា ច យសេន ចា’’តិ។
តេន
‘‘កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសី’’តិ បញ្ហេ ‘‘ជប្បាភិលេបនំ ព្រូមី’’តិ វិសជ្ជនា។ ជប្បា នាម វុច្ចតិ តណ្ហា។ សា កថំ អភិលិម្បតិ? យថាហ ភគវា –
‘‘រត្តោ
អន្ធន្តមំ
សាយំ តណ្ហា អាសត្តិពហុលស្ស បុគ្គលស្ស ‘‘ឯវំ អភិជប្បា’’តិ ករិត្វា តត្ថ លោកោ អភិលិត្តោ នាម ភវតិ, តេន ច តតិយស្ស បទស្ស វិសជ្ជនា យុត្តា។
‘‘កិំ សុ តស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ បញ្ហេ ‘‘ទុក្ខមស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ វិសជ្ជនា។ ទុវិធំ ទុក្ខំ – កាយិកញ្ច ចេតសិកញ្ច។ យំ កាយិកំ ឥទំ ទុក្ខំ, យំ ចេតសិកំ ឥទំ ទោមនស្សំ។ សព្ពេ សត្តា ហិ ទុក្ខស្ស ឧព្ពិជ្ជន្តិ, នត្ថិ ភយំ ទុក្ខេន សមសមំ, កុតោ វា បន តស្ស ឧត្តរិតរំ? តិស្សោ ទុក្ខតា – ទុក្ខទុក្ខតា សង្ខារទុក្ខតា វិបរិណាមទុក្ខតា។ តត្ថ លោកោ ឱធសោ កទាចិ ករហចិ ទុក្ខទុក្ខតាយ មុច្ចតិ។ តថា វិបរិណាមទុក្ខតាយ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ហោន្តិ លោកេ អប្បាពាធាបិ ទីឃាយុកាបិ។ សង្ខារទុក្ខតាយ បន លោកោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា មុច្ចតិ, តស្មា សង្ខារទុក្ខតា ទុក្ខំ លោកស្សាតិ កត្វា ទុក្ខមស្ស មហព្ភយន្តិ។ តេន ច ចតុត្ថស្ស បទស្ស វិសជ្ជនា យុត្តា។ តេនាហ ភគវា ‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ លោកោ’’តិ។
សវន្តិ សព្ពធិ សោតា, [ឥច្ចាយស្មា អជិតោ,]
សោតានំ កិំ និវារណំ;
សោតានំ សំវរំ ព្រូហិ, កេន សោតា បិធីយរេ
ឥមានិ ចត្តារិ បទានិ បុច្ឆិតានិ។ តេ ទ្វេ បញ្ហា។ កស្មា? ឥមេហិ ពត្វាធិវចនេន បុច្ឆិតា។ ឯវំ
សវន្តិ សព្ពធិ សោតាតិ។ អសមាហិតស្ស សវន្តិ អភិជ្ឈាព្យាបាទប្បមាទពហុលស្ស។ តត្ថ យា អភិជ្ឈា អយំ លោភោ អកុសលមូលំ, យោ ព្យាបាទោ អយំ ទោសោ អកុសលមូលំ, យោ បមាទោ អយំ មោហោ អកុសលមូលំ។ តស្សេវំ អសមាហិតស្ស ឆសុ អាយតនេសុ តណ្ហា សវន្តិ រូបតណ្ហា សទ្ទតណ្ហា គន្ធតណ្ហា រសតណ្ហា ផោដ្ឋព្ពតណ្ហា ធម្មតណ្ហា, យថាហ ភគវា –
‘‘សវតី’’តិ ច ខោ, ភិក្ខវេ, ឆន្នេតំ អជ្ឈត្តិកានំ អាយតនានំ អធិវចនំ។ ចក្ខុ សវតិ
‘‘សោតានំ កិំ និវារណ’’ន្តិ បរិយុដ្ឋានវិឃាតំ បុច្ឆតិ, ឥទំ វោទានំ។ ‘‘សោតានំ សំវរំ ព្រូហិ, កេន សោតា បិធីយរេ’’តិ អនុសយសមុគ្ឃាតំ បុច្ឆតិ, ឥទំ វុដ្ឋានំ។
តត្ថ វិសជ្ជនា –
‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, [អជិតាតិ ភគវា,]
សតិ តេសំ និវារណំ;
សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ។
កាយគតាយ សតិយា ភាវិតាយ ពហុលីកតាយ ចក្ខុ នាវិញ្ឆតិ មនាបិកេសុ រូបេសុ, អមនាបិកេសុ ន បដិហញ្ញតិ, សោតំ…បេ.… ឃានំ… ជិវ្ហា… កាយោ… មនោ នាវិញ្ឆតិ មនាបិកេសុ ធម្មេសុ, អមនាបិកេសុ ន បដិហញ្ញតិ។ កេន ការណេន? សំវុតនិវារិតត្តា ឥន្ទ្រិយានំ
បញ្ញាយ អនុសយា បហីយន្តិ, អនុសយេសុ បហីនេសុ បរិយុដ្ឋានា បហីយន្តិ។ កិស្ស
‘‘បញ្ញា ចេវ សតិ ច, [ឥច្ចាយស្មា អជិតោ,]
នាមរូបញ្ច មារិស;
ឯតំ មេ បុដ្ឋោ បព្រូហិ, កត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
‘‘យមេតំ
យត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច, អសេសំ ឧបរុជ្ឈតិ;
វិញ្ញាណស្ស និរោធេន, ឯត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
អយំ បញ្ហេ
១២. តត្ថ
អបិ ច អារម្មណសង្កេតេន ទ្វេ នាមានិ លព្ភន្តិ, ‘‘ខីណា មេ ជាតី’’តិ បជានន្តស្ស ខយេ ញាណន្តិ នាមំ លភតិ, ‘‘នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ បជានន្តស្ស
១៣. តត្ថ យេ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, ឥទំ នាមរូបំ។ តត្ថ យេ ផស្សបញ្ចមកា ធម្មា, ឥទំ នាមំ។ យានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ រូបានិ, ឥទំ រូបំ។ តទុភយំ នាមរូបំ វិញ្ញាណសម្បយុត្តំ តស្ស និរោធំ ភគវន្តំ បុច្ឆន្តោ អាយស្មា អជិតោ បារាយនេ ឯវមាហ –
‘‘បញ្ញា
ឯតំ មេ បុដ្ឋោ បព្រូហិ, កត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
តត្ថ សតិ ច បញ្ញា ច ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ, សតិ ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ សតិន្ទ្រិយញ្ច សមាធិន្ទ្រិយញ្ច, បញ្ញា ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ បញ្ញិន្ទ្រិយញ្ច វីរិយិន្ទ្រិយញ្ច។ យា ឥមេសុ ចតូសុ ឥន្ទ្រិយេសុ សទ្ទហនា ឱកប្បនា, ឥទំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ។ តត្ថ យា សទ្ធាធិបតេយ្យា ចិត្តេកគ្គតា, អយំ ឆន្ទសមាធិ។ សមាហិតេ ចិត្តេ កិលេសានំ វិក្ខម្ភនតាយ បដិសង្ខានពលេន វា ភាវនាពលេន វា, ឥទំ បហានំ។ តត្ថ
១៤. សព្ពោ សមាធិ ញាណមូលកោ ញាណបុព្ពង្គមោ ញាណានុបរិវត្តិ។
យថា បុរេ តថា បច្ឆា, យថា បច្ឆា តថា បុរេ;
យថា ទិវា តថា រត្តិំ
ឥតិ
‘‘យមេតំ
យត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច, អសេសំ ឧបរុជ្ឈតិ;
វិញ្ញាណស្ស និរោធេន, ឯត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
‘‘យេ ច
យេ ច សេក្ខា បុថូ ឥធ;
តេសំ មេ និបកោ ឥរិយំ, បុដ្ឋោ បព្រូហិ មារិសា’’តិ។
១៥. ឥមានិ តីណិ បទានិ បុច្ឆិតានិ, តេ តយោ បញ្ហា។ កិស្ស? សេខាសេខវិបស្សនាបុព្ពង្គមប្បហានយោគេន, ឯវញ្ហិ អាហ។ ‘‘យេ ច សង្ខាតធម្មាសេ’’តិ អរហត្តំ បុច្ឆតិ, ‘‘យេ ច សេខា បុថូ ឥធា’’តិ សេខំ បុច្ឆតិ, ‘‘តេសំ មេ និបកោ ឥរិយំ, បុដ្ឋោ បព្រូហិ មារិសា’’តិ វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ បហានំ បុច្ឆតិ។
តត្ថ វិសជ្ជនា –
‘‘កាមេសុ នាភិគិជ្ឈេយ្យ, [អជិតាតិ ភគវា]
មនសានាវិលោ សិយា;
កុសលោ សព្ពធម្មានំ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ។
ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ វចីកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ មនោកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តិ។ អតីតេ អំសេ អប្បដិហតញាណទស្សនំ, អនាគតេ អំសេ អប្បដិហតញាណទស្សនំ, បច្ចុប្បន្នេ អំសេ អប្បដិហតញាណទស្សនំ។
កោ
ភគវតោ បន អប្បដិហតញាណទស្សនំ, អនាវរណញាណទស្សនា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ។ តត្ថ សេខេន ទ្វីសុ ធម្មេសុ ចិត្តំ រក្ខិតព្ពំ គេធា ច រជនីយេសុ ធម្មេសុ, ទោសា ច បរិយុដ្ឋានីយេសុ។ តត្ថ
‘‘មនសានាវិលោ សិយា’’តិ បរិយុដ្ឋានវិឃាតំ អាហ។ តថា ហិ សេខោ អភិគិជ្ឈន្តោ អសមុប្បន្នញ្ច កិលេសំ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នញ្ច កិលេសំ ផាតិំ ករោតិ។ យោ បន អនាវិលសង្កប្បោ អនភិគិជ្ឈន្តោ វាយមតិ, សោ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ។ សោ ឧប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ។ សោ អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ។ សោ ឧប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឋិតិយា អសម្មោសាយ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ។
១៦. កតមេ
យេន កាមវិតក្កំ វារេតិ, ឥទំ សតិន្ទ្រិយំ។ យេន ព្យាបាទវិតក្កំ វារេតិ, ឥទំ សមាធិន្ទ្រិយំ។ យេន វិហិំសាវិតក្កំ វារេតិ, ឥទំ វីរិយិន្ទ្រិយំ។
យេន
តត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយំ កត្ថ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សោតាបត្តិយង្គេសុ។ វីរិយិន្ទ្រិយំ កត្ថ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សម្មប្បធានេសុ។ សតិន្ទ្រិយំ កត្ថ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ។ សមាធិន្ទ្រិយំ កត្ថ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ ឈានេសុ។ បញ្ញិន្ទ្រិយំ កត្ថ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ។ ឯវំ សេខោ សព្ពេហិ
១៧. ‘‘កុសលោ សព្ពធម្មាន’’ន្តិ លោកោ នាម តិវិធោ កិលេសលោកោ ភវលោកោ ឥន្ទ្រិយលោកោ។ តត្ថ កិលេសលោកេន ភវលោកោ សមុទាគច្ឆតិ, សោ ឥន្ទ្រិយានិ និព្ពត្តេតិ, ឥន្ទ្រិយេសុ ភាវិយមានេសុ នេយ្យស្ស បរិញ្ញា ភវតិ។ សា ទុវិធេន ឧបបរិក្ខិតព្ពា ទស្សនបរិញ្ញាយ ច ភាវនាបរិញ្ញាយ ច។ យទា ហិ សេខោ ញេយ្យំ បរិជានាតិ, តទា និព្ពិទាសហគតេហិ សញ្ញាមនសិការេហិ នេយ្យំ បរិញ្ញាតំ ភវតិ។ តស្ស ទ្វេ ធម្មា កោសល្លំ គច្ឆន្តិ – ទស្សនកោសល្លញ្ច ភាវនាកោសល្លញ្ច។
តំ ញាណំ បញ្ចវិធេន វេទិតព្ពំः អភិញ្ញា បរិញ្ញា បហានំ ភាវនា សច្ឆិកិរិយា។ តត្ថ
តត្ថ កតមា បរិញ្ញា? ឯវំ អភិជានិត្វា យា បរិជាននា ‘‘ឥទំ កុសលំ, ឥទំ អកុសលំ, ឥទំ សាវជ្ជំ, ឥទំ អនវជ្ជំ, ឥទំ កណ្ហំ, ឥទំ សុក្កំ, ឥទំ សេវិតព្ពំ, ឥទំ ន សេវិតព្ពំ, ឥមេ ធម្មា ឯវំគហិតា, ឥទំ ផលំ និព្ពត្តេន្តិ
ឯវំ បរិជានិត្វា តយោ ធម្មា អវសិដ្ឋា ភវន្តិ បហាតព្ពា ភាវេតព្ពា សច្ឆិកាតព្ពា ច។ តត្ថ កតមេ ធម្មា បហាតព្ពា? យេ អកុសលា។ តត្ថ កតមេ ធម្មា ភាវេតព្ពា? យេ កុសលា។ តត្ថ កតមេ ធម្មា សច្ឆិកាតព្ពា? យំ អសង្ខតំ។ យោ ឯវំ ជានាតិ អយំ វុច្ចតិ អត្ថកុសលោ ធម្មកុសលោ
‘‘សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ តេន ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ អាលោកិតេ វិលោកិតេ សមិញ្ជិតេ
‘‘កាមេសុ នាភិគិជ្ឈេយ្យ, [អជិតាតិ ភគវា]
មនសានាវិលោ សិយា;
កុសលោ សព្ពធម្មានំ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ។
ឯវំ បុច្ឆិតព្ពំ, ឯវំ វិសជ្ជិតព្ពំ។ សុត្តស្ស ច អនុគីតិ អត្ថតោ ច ព្យញ្ជនតោ ច សមានេតព្ពា
និយុត្តោ វិចយោ ហារោ។
៣. យុត្តិហារវិភង្គោ
១៨. តត្ថ
កតមស្មិំ
១៩. បញ្ហំ បុច្ឆិតេន កតិ បទានិ បញ្ហេតិ បទសោ បរិយោគាហិតព្ពំ វិចេតព្ពំ? យទិ សព្ពានិ បទានិ ឯកំ អត្ថំ អភិវទន្តិ, ឯកោ បញ្ហោ។ អថ ចត្តារិ បទានិ ឯកំ អត្ថំ អភិវទន្តិ, ឯកោ បញ្ហោ។ អថ តីណិ បទានិ ឯកំ អត្ថំ អភិវទន្តិ, ឯកោ បញ្ហោ។ អថ ទ្វេ បទានិ ឯកំ អត្ថំ អភិវទន្តិ, ឯកោ បញ្ហោ។ អថ ឯកំ បទំ ឯកំ អត្ថំ អភិវទតិ, ឯកោ បញ្ហោ។ តំ ឧបបរិក្ខមានេន អញ្ញាតព្ពំ កិំ ឥមេ ធម្មា នានត្ថា នានាព្យញ្ជនា, ឧទាហុ ឥមេសំ ធម្មានំ ឯកោ អត្ថោ ព្យញ្ជនមេវ នានន្តិ។ យថា កិំ ភវេ? យថា សា ទេវតា ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។
‘‘កេនស្សុព្ភាហតោ
កេន សល្លេន ឱតិណ្ណោ, កិស្ស ធូបាយិតោ សទា’’តិ។
ឥមានិ ចត្តារិ បទានិ បុច្ឆិតានិ។ តេ តយោ បញ្ហា កថំ ញាយតិ? ភគវា ហិ ទេវតាយ វិសជ្ជេតិ។
‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ
តណ្ហាសល្លេន ឱតិណ្ណោ, ឥច្ឆាធូបាយិតោ សទា’’តិ។
២០. តត្ថ
សល្លោតិ វា ធូបាយនន្តិ វា ឥមេសំ ធម្មានំ អត្ថតោ ឯកត្តំ។ ន ហិ យុជ្ជតិ ឥច្ឆាយ ច តណ្ហាយ ច អត្ថតោ អញ្ញត្តំ។ តណ្ហាយ អធិប្បាយេ អបរិបូរមានេ នវសុ អាឃាតវត្ថូសុ កោធោ ច ឧបនាហោ ច ឧប្បជ្ជតិ។ ឥមាយ យុត្តិយា ជរាយ ច មរណស្ស ច តណ្ហាយ ច អត្ថតោ អញ្ញត្តំ។
យំ បនិទំ ភគវតា ទ្វីហិ នាមេហិ អភិលបិតំ ឥច្ឆាតិបិ តណ្ហាតិបិ, ឥទំ ភគវតា ពាហិរានំ វត្ថូនំ អារម្មណវសេន ទ្វីហិ នាមេហិ អភិលបិតំ ឥច្ឆាតិបិ តណ្ហាតិបិ, សព្ពា ហិ តណ្ហា អជ្ឈោសានលក្ខណេន ឯកលក្ខណា។ យថា សព្ពោ អគ្គិ ឧណ្ហត្តលក្ខណេន ឯកលក្ខណោ, អបិ ច ឧបាទានវសេន អញ្ញមញ្ញានិ នាមានិ លភតិ, កដ្ឋគ្គីតិបិ តិណគ្គីតិបិ សកលិកគ្គីតិបិ គោមយគ្គីតិបិ ថុសគ្គីតិបិ សង្ការគ្គីតិបិ, សព្ពោ ហិ អគ្គិ ឧណ្ហត្តលក្ខណោវ។ ឯវំ សព្ពា តណ្ហា អជ្ឈោសានលក្ខណេន ឯកលក្ខណា
‘‘អាសា
អញ្ញាណមូលប្បភវា បជប្បិតា, សព្ពា មយា ព្យន្តិកតា សមូលកា’’តិ
តណ្ហាយេតំ វេវចនំ។ យថាហ ភគវា – រូបេ តិស្ស អវិគតរាគស្ស អវិគតច្ឆន្ទស្ស អវិគតបេមស្ស អវិគតបិបាសស្ស អវិគតបរិឡាហស្ស។ ឯវំ វេទនាយ សញ្ញាយ សង្ខារេសុ វិញ្ញាណេ អវិគតរាគស្ស អវិគតច្ឆន្ទស្ស អវិគតបេមស្ស អវិគតបិបាសស្ស អវិគតបរិឡាហស្ស សព្ពំ សុត្តំ វិត្ថារេតព្ពំ។ តណ្ហាយេតំ វេវចនំ។ ឯវំ យុជ្ជតិ។
២១. សព្ពោ ទុក្ខូបចារោ កាមតណ្ហាសង្ខារមូលកោ, ន បន យុជ្ជតិ សព្ពោ និព្ពិទូបចារោ កាមតណ្ហាបរិក្ខារមូលកោ។ ឥមាយ យុត្តិយា អញ្ញមញ្ញេហិ ការណេហិ គវេសិតព្ពំ។
យថា
មេត្តាវិហារិស្ស សតោ ព្យាបាទោ ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋស្សតីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, ព្យាបាទោ បហានំ អព្ភត្ថំ គច្ឆតីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ ករុណាវិហារិស្ស សតោ វិហេសា ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋស្សតីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, វិហេសា បហានំ អព្ភត្ថំ គច្ឆតីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ មុទិតា វិហារិស្ស សតោ អរតិ ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋស្សតីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, អរតិ បហានំ អព្ភត្ថំ គច្ឆតីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ ឧបេក្ខាវិហារិស្ស សតោ រាគោ ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋស្សតីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, រាគោ បហានំ អព្ភត្ថំ គច្ឆតីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ អនិមិត្តវិហារិស្ស សតោ និមិត្តានុសារី តេន តេនេវ វិញ្ញាណំ បវត្តតីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា
យថា វា បន បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្ស សតោ កាមរាគព្យាបាទា វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, ហានាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ វិតក្កសហគតា វា សញ្ញាមនសិការា ហានាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ ទុតិយំ ឈានំ សមាបន្នស្ស សតោ វិតក្កវិចារសហគតា សញ្ញាមនសិការា វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, ហានាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ ឧបេក្ខាសុខសហគតា វា សញ្ញាមនសិការា ហានាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ តតិយំ
អាកាសានញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស សតោ រូបសហគតា សញ្ញាមនសិការា វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, ហានាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ វិញ្ញាណញ្ចាយតនសហគតា វា សញ្ញាមនសិការា ហានាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស សតោ អាកាសានញ្ចាយតនសហគតា សញ្ញាមនសិការា វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, ហានាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសហគតា វា សញ្ញាមនសិការា ហានាយ សំវត្តន្តីតិ ន យុជ្ជតិ ទេសនា, វិសេសាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ ទេសនា។
អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ
ឯវំ សព្ពេ នវសុត្តន្តា យថាធម្មំ យថាវិនយំ យថាសត្ថុសាសនំ
និយុត្តោ យុត្តិ ហារោ។
៤. បទដ្ឋានហារវិភង្គោ
២២. តត្ថ កតមោ បទដ្ឋានោ ហារោ? ‘‘ធម្មំ ទេសេតិ ជិនោ’’តិ, អយំ បទដ្ឋានោ ហារោ។ កិំ
បញ្ច កាមគុណា កាមរាគស្ស បទដ្ឋានំ, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ រូបីនិ រូបរាគស្ស បទដ្ឋានំ, ឆដ្ឋាយតនំ ភវរាគស្ស បទដ្ឋានំ, និព្ពត្តភវានុបស្សិតា បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ បទដ្ឋានំ, បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណទស្សនស្ស បទដ្ឋានំ។ ឱកប្បនលក្ខណា សទ្ធា អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា ច, អនាវិលលក្ខណោ បសាទោ សម្បសីទនបច្ចុបដ្ឋានោ ច។ អភិបត្ថិយនលក្ខណា សទ្ធា, តស្សា អវេច្ចបសាទោ បទដ្ឋានំ។ អនាវិលលក្ខណោ បសាទោ, តស្ស សទ្ធា បទដ្ឋានំ។ អារម្ភលក្ខណំ វីរិយំ, តស្ស សម្មប្បធានំ បទដ្ឋានំ។ អបិលាបនលក្ខណា សតិ, តស្សា សតិបដ្ឋានំ បទដ្ឋានំ។ ឯកគ្គលក្ខណោ សមាធិ, តស្ស ឈានានិ បទដ្ឋានំ។ បជាននលក្ខណា បញ្ញា, តស្សា សច្ចានិ បទដ្ឋានំ។
អបរោ នយោ, អស្សាទមនសិការលក្ខណោ អយោនិសោមនសិការោ, តស្ស អវិជ្ជា បទដ្ឋានំ។ សច្ចសម្មោហនលក្ខណា អវិជ្ជា, សា សង្ខារានំ បទដ្ឋានំ។ បុនព្ភវវិរោហណលក្ខណា សង្ខារា, តេ
តិត្ថញ្ញុតា បីតញ្ញុតាយ បទដ្ឋានំ, បីតញ្ញុតា បត្តញ្ញុតាយ
និយុត្តោ បទដ្ឋានោ ហារោ។
៥. លក្ខណហារវិភង្គោ
២៣. តត្ថ
‘‘ចក្ខុំ
‘‘អតីតេ
‘‘យេសញ្ច
អកិច្ចំ តេ ន សេវន្តិ, កិច្ចេ សាតច្ចការិនោ’’។
ឥតិ កាយគតាយ សតិយា វុត្តាយ វុត្តា ភវន្តិ វេទនាគតា សតិ ចិត្តគតា ធម្មគតា ច។ តថា យំ កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ វា សុតំ វា មុតំ វាតិ វុត្តេ វុត្តំ ភវតិ វិញ្ញាតំ។ យថា ចាហ ភគវា –
តស្មាតិហ ‘‘សម្បជានោ’’តិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ, ‘‘សតិមា’’តិ សតិន្ទ្រិយំ, ‘‘វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស’’ន្តិ សមាធិន្ទ្រិយំ, ឯវំ កាយេ កាយានុបស្សិនោ វិហរតោ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ។ កេន ការណេន, ឯកលក្ខណត្តា ចតុន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ។
២៤. ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ ភាវិយមានេសុ ចត្តារោ សម្មប្បធានា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, ចតូសុ សម្មប្បធានេសុ ភាវិយមានេសុ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិយមានេសុ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសុ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, បញ្ចសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ភាវិយមានេសុ បញ្ច ពលានិ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, បញ្ចសុ ពលេសុ ភាវិយមានេសុ សត្ត ពោជ្ឈង្គា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, សត្តសុ ពោជ្ឈង្គេសុ ភាវិយមានេសុ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆតិ, សព្ពេវ
ឯវំ អកុសលាបិ ធម្មា ឯកលក្ខណត្តា បហានំ អព្ភត្ថំ គច្ឆន្តិ។ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ ភាវិយមានេសុ វិបល្លាសា បហីយន្តិ, អាហារា
យត្ថ វា បន រូបិន្ទ្រិយំ ទេសិតំ, ទេសិតា តត្ថេវ រូបធាតុ រូបក្ខន្ធោ រូបញ្ចាយតនំ។ យត្ថ វា បន សុខា វេទនា ទេសិតា, ទេសិតំ តត្ថ សុខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទុក្ខសមុទយោ ច អរិយសច្ចំ។ យត្ថ វា បន ទុក្ខា វេទនា ទេសិតា, ទេសិតំ តត្ថ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទុក្ខញ្ច អរិយសច្ចំ។ យត្ថ វា បន អទុក្ខមសុខា វេទនា ទេសិតា, ទេសិតំ តត្ថ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ សព្ពោ ច បដិច្ចសមុប្បាទោ។ កេន ការណេន, អទុក្ខមសុខាយ ហិ វេទនាយ អវិជ្ជា អនុសេតិ។ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា, វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ, ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, ភវបច្ចយា ជាតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា សម្ភវន្តិ, ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតិ។ សោ ច សរាគសទោសសមោហសំកិលេសបក្ខេន ហាតព្ពោ, វីតរាគវីតទោសវីតមោហអរិយធម្មេហិ ហាតព្ពោ។
ឯវំ យេ ធម្មា ឯកលក្ខណា កិច្ចតោ ច លក្ខណតោ ច សាមញ្ញតោ ច ចុតូបបាតតោ ច, តេសំ ធម្មានំ ឯកស្មិំ ធម្មេ វុត្តេ អវសិដ្ឋា ធម្មា វុត្តា ភវន្តិ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘វុត្តម្ហិ ឯកធម្មេ’’តិ។
និយុត្តោ លក្ខណោ ហារោ។
៦. ចតុព្យូហហារវិភង្គោ
២៥. តត្ថ
២៦. តត្ថ កតមោ អធិប្បាយោ?
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ឆត្តំ មហន្តំ យថ វស្សកាលេ
ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ។
ឥធ ភគវតោ កោ អធិប្បាយោ? យេ អបាយេហិ បរិមុច្ចិតុកាមា ភវិស្សន្តិ, តេ ធម្មចារិនោ ភវិស្សន្តីតិ អយំ ឯត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។
‘‘ចោរោ យថា សន្ធិមុខេ គហីតោ, សកម្មុនា ហញ្ញតិ
ឯវំ អយំ បេច្ច បជា បរត្ថ, សកម្មុនា ហញ្ញតិ
ឥធ ភគវតោ កោ អធិប្បាយោ? សញ្ចេតនិកានំ កតានំ កម្មានំ ឧបចិតានំ ទុក្ខវេទនីយានំ អនិដ្ឋំ អសាតំ វិបាកំ បច្ចនុភវិស្សតីតិ អយំ ឯត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។
‘‘សុខកាមានិ
អត្តនោ សុខមេសានោ, បេច្ច សោ ន លភតេ សុខ’’ន្តិ។
ឥធ
‘‘មិទ្ធី
មហាវរាហោវ និវាបបុដ្ឋោ, បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ មន្ទោ’’តិ។
ឥធ ភគវតោ កោ អធិប្បាយោ? យេ ជរាមរណេន អដ្ដិយិតុកាមា ភវិស្សន្តិ, តេ ភវិស្សន្តិ ភោជនេ មត្តញ្ញុនោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារា បុព្ពរត្តាបររត្តំ ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តា វិបស្សកា កុសលេសុ ធម្មេសុ សគារវា ច សព្រហ្មចារីសុ ថេរេសុ នវេសុ មជ្ឈិមេសូតិ អយំ ឯត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។
‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ
អប្បមត្តា ន មីយន្តិ, យេ បមត្តា យថា មតា’’តិ។
ឥធ ភគវតោ កោ អធិប្បាយោ? យេ អមតបរិយេសនំ បរិយេសិតុកាមា ភវិស្សន្តិ, តេ អប្បមត្តា វិហរិស្សន្តីតិ អយំ ឯត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។ អយំ អធិប្បាយោ។
២៧. តត្ថ កតមំ និទានំ? យថា សោ ធនិយោ គោបាលកោ ភគវន្តំ អាហ –
‘‘នន្ទតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា, គោមា
ឧបធី ហិ នរស្ស នន្ទនា, ន ហិ សោ នន្ទតិ យោ និរូបធី’’តិ។
ភគវា អាហ –
‘‘សោចតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា, គោបិកោ
ឧបធី ហិ នរស្ស សោចនា, ន ហិ សោ សោចតិ យោ និរូបធី’’តិ។
ឥមិនា
‘‘សចេបិ
នេវ សម្មាវិមុត្តានំ, ពុទ្ធានំ អត្ថិ ឥញ្ជិតំ។
នភំ ផលេយ្យប្បថវី ចលេយ្យ, សព្ពេវ បាណា ឧទ សន្តសេយ្យុំ;
សល្លម្បិ ចេ ឧរសិ កម្បយេយ្យុំ
ឥមិនា វត្ថុនា ឥមិនា និទានេន ឯវំ ញាយតិ ‘‘ឥធ ភគវា កាយំ ឧបធិំ អាហា’’តិ។ យថា ចាហ –
‘‘ន តំ ទឡ្ហំ ពន្ធនមាហុ ធីរា, យទាយសំ ទារុជបព្ពជញ្ច
សារត្តរត្តា មណិកុណ្ឌលេសុ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា’’តិ។
ឥមិនា វត្ថុនា ឥមិនា និទានេន ឯវំ ញាយតិ ‘‘ឥធ ភគវា ពាហិរេសុ វត្ថូសុ តណ្ហំ អាហា’’តិ។ យថា ចាហ –
‘‘ឯតំ ទឡ្ហំ ពន្ធនមាហុ ធីរា, ឱហារិនំ សិថិលំ ទុប្បមុញ្ចំ;
ឯតម្បិ ឆេត្វាន បរិព្ពជន្តិ, អនបេក្ខិនោ កាមសុខំ បហាយា’’តិ។
ឥមិនា វត្ថុនា ឥមិនា និទានេន ឯវំ ញាយតិ ‘‘ឥធ ភគវា ពាហិរវត្ថុកាយ តណ្ហាយ បហានំ អាហា’’តិ។ យថា ចាហ –
‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, ទុគ្គន្ធំ ទេហនិស្សិតំ;
បគ្ឃរន្តំ ទិវា រត្តិំ, ពាលានំ អភិនន្ទិត’’ន្តិ។
ឥមិនា វត្ថុនា ឥមិនា និទានេន ឯវំ ញាយតិ ‘‘ឥធ ភគវា អជ្ឈត្តិកវត្ថុកាយ តណ្ហាយ បហានំ អាហា’’តិ។ យថា ចាហ –
‘‘ឧច្ឆិន្ទ
សន្តិមគ្គមេវ ព្រូហយ, និព្ពានំ សុគតេន ទេសិត’’ន្តិ។
ឥមិនា
តត្ថ កតមោ បុព្ពាបរសន្ធិ។ យថាហ –
‘‘កាមន្ធា ជាលសញ្ឆន្នា, តណ្ហាឆទនឆាទិតា;
បមត្តពន្ធនា
ជរាមរណមន្វេន្តិ, វច្ឆោ ខីរបកោវ មាតរ’’ន្តិ។
អយំ កាមតណ្ហា វុត្តា។ សា កតមេន បុព្ពាបរេន យុជ្ជតិ? យថាហ –
‘‘រត្តោ អត្ថំ ន ជានាតិ, រត្តោ ធម្មំ ន បស្សតិ;
អន្ធន្តមំ តទា ហោតិ, យំ រាគោ សហតេ នរ’’ន្តិ។
ឥតិ អន្ធតាយ ច សញ្ឆន្នតាយ ច សាយេវ តណ្ហា អភិលបិតា។ យញ្ចាហ កាមន្ធា ជាលសញ្ឆន្នា, តណ្ហាឆទនឆាទិតាតិ។ យញ្ចាហ រត្តោ អត្ថំ ន ជានាតិ, រត្តោ ធម្មំ ន បស្សតីតិ, ឥមេហិ បទេហិ បរិយុដ្ឋានេហិ សាយេវ តណ្ហា អភិលបិតា។ យំ អន្ធការំ, អយំ ទុក្ខសមុទយោ, យា ច តណ្ហា បោនោភវិកា, យញ្ចាហ កាមាតិ ឥមេ កិលេសកាមា។ យញ្ចាហ ជាលសញ្ឆន្នាតិ តេសំ យេវ កាមានំ បយោគេន បរិយុដ្ឋានំ ទស្សេតិ, តស្មា កិលេសវសេន ច បរិយុដ្ឋានវសេន ច តណ្ហាពន្ធនំ វុត្តំ។ យេ ឯទិសិកា, តេ ជរាមរណំ អន្វេន្តិ, អយំ
‘‘យស្ស បបញ្ចា ឋិតី ច នត្ថិ, សន្ទានំ បលិឃញ្ច
តំ និត្តណ្ហំ មុនិំ ចរន្តំ, ន វិជានាតិ សទេវកោបិ លោកោ’’តិ។
បបញ្ចា នាម តណ្ហាទិដ្ឋិមានា, តទភិសង្ខតា ច សង្ខារា។ ឋិតិ នាម អនុសយា។ សន្ទានំ នាម តណ្ហាយ បរិយុដ្ឋានំ, យានិ ឆត្តិំសតណ្ហាយ ជាលិនិយា
២៨. តត្ថ
‘‘យញ្ចេ ពាលោ ឥធ បាណាតិបាតី ហោតិ…បេ.… មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ, តស្ស ទិដ្ឋេ វា ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ ឧបបជ្ជេ វា អបរេ វា បរិយាយេ’’តិ។ ឥទំ
បបញ្ចោ នាម វុច្ចតិ អនុពន្ធោ។ យញ្ចាហ ភគវា ‘‘បបញ្ចេតិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ រូបំ អារព្ភា’’តិ។ យញ្ចាហ ភគវា – ‘‘អតីតេ, រាធ, រូបេ អនបេក្ខោ ហោហិ, អនាគតំ រូបំ មា អភិនន្ទិ, បច្ចុប្បន្នស្ស រូបស្ស និព្ពិទាយ វិរាគាយ និរោធាយ បដិនិស្សគ្គាយ បដិបជ្ជា’’តិ។ ឥទំ ភគវតោ បុព្ពាបរេន យុជ្ជតិ។ យោ ចាបិ បបញ្ចោ យេ ច សង្ខារា យា ច អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នស្ស អភិនន្ទនា, ឥទំ ឯកត្ថំ។ អបិ ច អញ្ញមញ្ញេហិ បទេហិ អញ្ញមញ្ញេហិ អក្ខរេហិ អញ្ញមញ្ញេហិ ព្យញ្ជនេហិ អបរិមាណា ធម្មទេសនា វុត្តា ភគវតា។ ឯវំ សុត្តេន សុត្តំ សំសន្ទយិត្វា បុព្ពាបរេន សទ្ធិំ យោជយិត្វា សុត្តំ និទ្ទិដ្ឋំ ភវតិ។
សោ ចាយំ
តត្ថ
ព្យញ្ជនសន្ធិ ឆប្បទានិ អក្ខរំ បទំ ព្យញ្ជនំ អាការោ និរុត្តិ និទ្ទេសោតិ។
ទេសនាសន្ធិ
យថា មារោ បាបិមា គោធិកស្ស កុលបុត្តស្ស
តត្ថ កតមា និទ្ទេសសន្ធិ? និស្សិតចិត្តា អកុសលបក្ខេន និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា កុសលបក្ខេន និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា កិលេសេន និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា វោទានេន និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា សំសារប្បវត្តិយា និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា សំសារនិវត្តិយា និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា តណ្ហាយ ច អវិជ្ជាយ ច និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា សមថេន ច វិបស្សនាយ ច និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា អហិរិកេន ច អនោត្តប្បេន ច និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា ហិរិយា ច ឱត្តប្បេន ច និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា អសតិយា ច អសម្បជញ្ញេន ច និទ្ទិសិតព្ពា, អនិស្សិតចិត្តា សតិយា ច សម្បជញ្ញេន ច និទ្ទិសិតព្ពា។ និស្សិតចិត្តា អយោនិយា
និយុត្តោ ចតុព្យូហោ ហារោ។
៧. អាវដ្ដហារវិភង្គោ
២៩. តត្ថ កតមោ អាវដ្ដោ ហារោ? ‘‘ឯកម្ហិ បទដ្ឋានេ’’តិ អយំ។
‘‘អារម្ភថ
ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ’’តិ។
‘‘អារម្ភថ និក្កមថា’’តិ វីរិយស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ’’តិ សមាធិស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ’’តិ បញ្ញាយ បទដ្ឋានំ។ ‘‘អារម្ភថ និក្កមថា’’តិ វីរិយិន្ទ្រិយស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ’’តិ សមាធិន្ទ្រិយស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ’’តិ បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស បទដ្ឋានំ។ ឥមានិ
អយុញ្ជន្តានំ វា សត្តានំ យោគេ, យុញ្ជន្តានំ វា អារម្ភោ។
តត្ថ យេ ន យុញ្ជន្តិ, តេ បមាទមូលកា ន យុញ្ជន្តិ។ សោ បមាទោ ទុវិធោ តណ្ហាមូលកោ អវិជ្ជាមូលកោ ច។ តត្ថ អវិជ្ជាមូលកោ យេន
៣០. តត្ថ យោ តិវិធោ តណ្ហាមូលកោ បមាទោ អនុប្បន្នានំ ភោគានំ ឧប្បាទាយ បរិយេសតិ, ឧប្បន្នានំ ភោគានំ អារក្ខណញ្ច ករោតិ បរិភោគនិមិត្តញ្ច, តស្ស សម្បដិវេធេន រក្ខណា បដិសំហរណា, អយំ សមថោ។
សោ កថំ ភវតិ? យទា ជានាតិ កាមានំ អស្សាទញ្ច អស្សាទតោ អាទីនវញ្ច អាទីនវតោ
យថាបិ
ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ, និព្ពត្តតី ទុក្ខមិទំ បុនប្បុនំ។
អយំ តណ្ហានុសយោ។ កតមស្សា តណ្ហាយ? ភវតណ្ហាយ។ យោ ឯតស្ស ធម្មស្ស បច្ចយោ អយំ អវិជ្ជា។ អវិជ្ជាបច្ចយា ហិ ភវតណ្ហា។ ឥមេ ទ្វេ កិលេសា តណ្ហា ច អវិជ្ជា ច។ តានិ ចត្តារិ ឧបាទានានិ តេហិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ យេ សឧបាទានា ខន្ធា, ឥទំ ទុក្ខំ។ ចត្តារិ ឧបាទានានិ អយំ សមុទយោ។ បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ។ តេសំ ភគវា បរិញ្ញាយ ច បហានាយ ច ធម្មំ ទេសេតិ ទុក្ខស្ស បរិញ្ញាយ សមុទយស្ស បហានាយ។
យេន
‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;
សចិត្តបរិយោទាបនំ
សព្ពបាបំ នាម តីណិ ទុច្ចរិតានិ កាយទុច្ចរិតំ វចីទុច្ចរិតំ មនោទុច្ចរិតំ, តេ ទស អកុសលកម្មបថា បាណាតិបាតោ អទិន្នាទានំ កាមេសុមិច្ឆាចារោ មុសាវាទោ បិសុណា វាចា ផរុសា វាចា សម្ផប្បលាបោ អភិជ្ឈា ព្យាបាទោ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, តានិ ទ្វេ កម្មានិ ចេតនា ចេតសិកញ្ច។ តត្ថ យោ ច បាណាតិបាតោ យា ច បិសុណា វាចា យា ច ផរុសា វាចា, ឥទំ ទោសសមុដ្ឋានំ។ យញ្ច អទិន្នាទានំ យោ ច កាមេសុមិច្ឆាចារោ យោ ច មុសាវាទោ, ឥទំ លោភសមុដ្ឋានំ, យោ សម្ផប្បលាបោ, ឥទំ មោហសមុដ្ឋានំ។ ឥមានិ សត្ត ការណានិ ចេតនាកម្មំ។ យា អភិជ្ឈា, អយំ លោភោ អកុសលមូលំ។ យោ ព្យាបាទោ, អយំ ទោសោ អកុសលមូលំ។ យា
អកុសលមូលំ បយោគំ គច្ឆន្តំ ចតុព្ពិធំ អគតិំ គច្ឆតិ ឆន្ទា ទោសា ភយា មោហា។ តត្ថ
៣១. សព្ពបាបំ នាម អដ្ឋ មិច្ឆត្តានិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ មិច្ឆាសង្កប្បោ មិច្ឆាវាចា មិច្ឆាកម្មន្តោ មិច្ឆាអាជីវោ មិច្ឆាវាយាមោ មិច្ឆាសតិ មិច្ឆាសមាធិ, ឥទំ វុច្ចតិ សព្ពបាបំ។
អដ្ឋសុ មិច្ឆត្តេសុ បហីនេសុ អដ្ឋ សម្មត្តានិ សម្បជ្ជន្តិ។ អដ្ឋន្នំ សម្មត្តានំ យា កិរិយា ករណំ សម្បាទនំ, អយំ វុច្ចតិ កុសលស្ស ឧបសម្បទា។ សចិត្តបរិយោទាបនន្តិ អតីតស្ស មគ្គស្ស ភាវនាកិរិយំ ទស្សយតិ, ចិត្តេ បរិយោទាបិតេ
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ឆត្តំ មហន្តំ យថ វស្សកាលេ;
ឯសានិសំសោ
ធម្មោ
‘‘ព្រាហ្មណា, ភន្តេ, បច្ឆាភូមកា កាមណ្ឌលុកា សេវាលមាលិកា ឧទកោរោហកា អគ្គិបរិចារកា, តេ មតំ កាលង្កតំ ឧយ្យាបេន្តិ នាម, សញ្ញាបេន្តិ នាម, សគ្គំ នាម ឱក្កាមេន្តិ
‘‘តេន ហិ, គាមណិ, តញ្ញេវេត្ថ បដិបុច្ឆិស្សាមិ, យថា តេ ខមេយ្យ, តថា នំ ព្យាករេយ្យាសីតិ។
‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, គាមណិ, ឥធស្ស បុរិសោ បាណាតិបាតី អទិន្នាទាយី កាមេសុមិច្ឆាចារី
‘‘សេយ្យថាបិ, គាមណិ, បុរិសោ មហតិំ បុថុសិលំ គម្ភីរេ ឧទករហទេ
‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, គាមណិ, ឥធស្ស បុរិសោ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតោ មុសាវាទា បដិវិរតោ បិសុណាយ វាចាយ បដិវិរតោ ផរុសាយ វាចាយ បដិវិរតោ សម្ផប្បលាបា បដិវិរតោ អនភិជ្ឈាលុ អព្យាបន្នចិត្តោ សម្មាទិដ្ឋិកោ, តមេនំ មហាជនកាយោ សង្គម្ម សមាគម្ម អាយាចេយ្យ ថោមេយ្យ បញ្ជលិកោ អនុបរិសក្កេយ្យ ‘អយំ បុរិសោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតូ’តិ។ តំ កិំ មញ្ញសិ, គាមណិ, អបិ នុ សោ បុរិសោ មហតោ ជនកាយស្ស អាយាចនហេតុ វា ថោមនហេតុ វា បញ្ជលិកំ អនុបរិសក្កនហេតុ វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជេយ្យា’’តិ។ ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’។
‘‘សេយ្យថាបិ, គាមណិ, បុរិសោ សប្បិកុម្ភំ វា តេលកុម្ភំ វា គម្ភីរេ
‘‘ឯវមេវ ខោ, គាមណិ, យោ សោ បុរិសោ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ…បេ.… សម្មាទិដ្ឋិកោ, កិញ្ចាបិ នំ មហាជនកាយោ សង្គម្ម សមាគម្ម អាយាចេយ្យ ថោមេយ្យ បញ្ជលិកោ អនុបរិសក្កេយ្យ ‘អយំ បុរិសោ កាយស្ស
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស
សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ, ញត្វាន ឧទយព្ពយំ;
ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខុ, សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ’’តិ។
៣២. តត្ថ ទុគ្គតីនំ ហេតុ តណ្ហា ច អវិជ្ជា ច, តានិ ចត្តារិ ឧបាទានានិ, តេហិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ យេ សឧបាទានា ខន្ធា, ឥទំ ទុក្ខំ។ ចត្តារិ ឧបាទានានិ, អយំ សមុទយោ។ បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ, តេសំ ភគវា បរិញ្ញាយ ច បហានាយ ច ធម្មំ ទេសេតិ ទុក្ខស្ស បរិញ្ញាយ សមុទយស្ស បហានាយ។ តត្ថ តណ្ហាយ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ រូបីនិ បទដ្ឋានំ។ អវិជ្ជាយ មនិន្ទ្រិយំ បទដ្ឋានំ។ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ រូបីនិ រក្ខន្តោ សមាធិំ ភាវយតិ, តណ្ហញ្ច និគ្គណ្ហាតិ។ មនិន្ទ្រិយំ រក្ខន្តោ វិបស្សនំ ភាវយតិ, អវិជ្ជញ្ច និគ្គណ្ហាតិ។ តណ្ហានិគ្គហេន ទ្វេ ឧបាទានានិ បហីយន្តិ កាមុបាទានញ្ច សីលព្ពតុបាទានញ្ច។ អវិជ្ជានិគ្គហេន ទ្វេ ឧបាទានានិ បហីយន្តិ ទិដ្ឋុបាទានញ្ច អត្តវាទុបាទានញ្ច។ ចតូសុ
តត្ថ ព្រហ្មចរិយស្ស ផលំ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ សោតាបត្តិផលំ សកទាគាមិផលំ អនាគាមិផលំ អរហត្តំ
តត្ថ យំ បដិវេធេន រក្ខតិ, ឥទំ ទុក្ខំ។ យតោ រក្ខតិ, អយំ សមុទយោ។ យេន រក្ខតិ, អយំ មគ្គោ។ យំ រក្ខតិ, អយំ និរោធោ។ ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘ឯកម្ហិ បទដ្ឋានេ’’តិ។
និយុត្តោ អាវដ្ដោ ហារោ។
៨. វិភត្តិហារវិភង្គោ
៣៣. តត្ថ
ទ្វេ សុត្តានិ វាសនាភាគិយញ្ច និព្ពេធភាគិយញ្ច។ ទ្វេ បដិបទា បុញ្ញភាគិយា ច ផលភាគិយា ច។ ទ្វេ សីលានិ សំវរសីលញ្ច បហានសីលញ្ច, តត្ថ ភគវា វាសនាភាគិយំ សុត្តំ បុញ្ញភាគិយាយ បដិបទាយ ទេសយតិ, សោ សំវរសីលេ ឋិតោ តេន ព្រហ្មចរិយេន ព្រហ្មចារី ភវតិ, តត្ថ
តត្ថ កតមំ វាសនាភាគិយំ សុត្តំ? វាសនាភាគិយំ នាម សុត្តំ ទានកថា សីលកថា សគ្គកថា កាមានំ អាទីនវោ នេក្ខម្មេ អានិសំសោតិ។
តត្ថ កតមំ និព្ពេធភាគិយំ សុត្តំ? និព្ពេធភាគិយំ នាម សុត្តំ យា ចតុសច្ចប្បកាសនា, វាសនាភាគិយេ សុត្តេ នត្ថិ បជាននា, នត្ថិ មគ្គោ, នត្ថិ ផលំ។ និព្ពេធភាគិយេ សុត្តេ អត្ថិ បជាននា, អត្ថិ មគ្គោ, អត្ថិ ផលំ។ ឥមានិ ចត្តារិ សុត្តានិ។ ឥមេសំ ចតុន្នំ សុត្តានំ ទេសនាយ ផលេន សីលេន ព្រហ្មចរិយេន សព្ពតោ វិចយេន ហារេន វិចិនិត្វា យុត្តិហារេន យោជយិតព្ពា យាវតិកា ញាណស្ស ភូមិ។
៣៤. តត្ថ កតមេ ធម្មា សាធារណា? ទ្វេ ធម្មា សាធារណា នាមសាធារណា វត្ថុសាធារណា ច។ យំ វា បន កិញ្ចិ អញ្ញម្បិ ឯវំ ជាតិយំ, មិច្ឆត្តនិយតានំ សត្តានំ អនិយតានញ្ច សត្តានំ
តត្ថ កតមេ ធម្មា អសាធារណា? យាវ ទេសនំ ឧបាទាយ គវេសិតព្ពា សេក្ខាសេក្ខា ភព្ពាភព្ពាតិ, អដ្ឋមកស្ស សោតាបន្នស្ស ច កាមរាគព្យាបាទា សាធារណា
ទស្សនភូមិ និយាមាវក្កន្តិយា បទដ្ឋានំ, ភាវនាភូមិ ឧត្តរិកានំ ផលានំ បត្តិយា បទដ្ឋានំ, ទុក្ខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា សមថស្ស បទដ្ឋានំ, សុខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា វិបស្សនាយ បទដ្ឋានំ, ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ បរតោ ឃោសស្ស សាធារណំ បទដ្ឋានំ, សីលមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ចិន្តាមយិយា បញ្ញាយ សាធារណំ បទដ្ឋានំ, ភាវនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ភាវនាមយិយា បញ្ញាយ សាធារណំ បទដ្ឋានំ។ ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ បរតោ ច ឃោសស្ស សុតមយិយា ច បញ្ញាយ សាធារណំ បទដ្ឋានំ សីលមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ចិន្តាមយិយា ច បញ្ញាយ យោនិសោ ច មនសិការស្ស សាធារណំ បទដ្ឋានំ, ភាវនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ភាវនាមយិយា ច បញ្ញាយ សម្មាទិដ្ឋិយា ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ។ បតិរូបទេសវាសោ វិវេកស្ស ច សមាធិស្ស ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ, សប្បុរិសូបនិស្សយោ តិណ្ណញ្ច អវេច្ចប្បសាទានំ សមថស្ស ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ, អត្តសម្មាបណិធានំ ហិរិយា ច វិបស្សនាយ ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ, អកុសលបរិច្ចាគោ កុសលវីមំសាយ ច សមាធិន្ទ្រិយស្ស ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ, ធម្មស្វាក្ខាតតា កុសលមូលរោបនាយ ច ផលសមាបត្តិយា ច សាធារណំ បទដ្ឋានំ, សង្ឃសុប្បដិបន្នតា សង្ឃសុដ្ឋុតាយ សាធារណំ បទដ្ឋានំ, សត្ថុសម្បទា អប្បសន្នានញ្ច បសាទាយ បសន្នានញ្ច ភិយ្យោភាវាយ សាធារណំ បទដ្ឋានំ, អប្បដិហតបាតិមោក្ខតា ទុម្មង្កូនញ្ច
និយុត្តោ វិភត្តិ ហារោ។
៩. បរិវត្តនហារវិភង្គោ
៣៥. តត្ថ
៣៦. យស្ស វា បាណាតិបាតា បដិវិរតស្ស បាណាតិបាតោ បហីនោ ហោតិ។ អទិន្នាទានា បដិវិរតស្ស អទិន្នាទានំ បហីនំ ហោតិ។ ព្រហ្មចារិស្ស អព្រហ្មចរិយំ បហីនំ ហោតិ។ សច្ចវាទិស្ស មុសាវាទោ បហីនោ ហោតិ។ អបិសុណវាចស្ស បិសុណា វាចា បហីនា ហោតិ។ សណ្ហវាចស្ស ផរុសា វាចា បហីនា ហោតិ។ កាលវាទិស្ស សម្ផប្បលាបោ បហីនោ ហោតិ។ អនភិជ្ឈាលុស្ស
យេ ច ខោ កេចិ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ គរហន្តិ, នេសំ សន្ទិដ្ឋិកា សហធម្មិកា គារយ្ហា វាទានុវាទា អាគច្ឆន្តិ។ សម្មាទិដ្ឋិញ្ច តេ ភវន្តោ ធម្មំ គរហន្តិ។ តេន ហិ យេ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា, តេសំ ភវន្តានំ បុជ្ជា ច បាសំសា ច។ ឯវំ សម្មាសង្កប្បំ សម្មាវាចំ សម្មាកម្មន្តំ សម្មាអាជីវំ សម្មាវាយាមំ សម្មាសតិំ សម្មាសមាធិំ សម្មាវិមុត្តិំ សម្មាវិមុត្តិញាណទស្សនញ្ច តេ ភវន្តោ ធម្មំ គរហន្តិ។ តេន ហិ យេ មិច្ឆាវិមុត្តិញាណទស្សនា, តេសំ ភវន្តានំ បុជ្ជា ច បាសំសា ច។
យេ
យេ វា បន កេចិ ឯវមាហំសុ ‘‘អត្តកិលមថានុយោគោ ធម្មោ’’តិ។ និយ្យានិកោ តេសំ ធម្មោ អធម្មោ។ យេ ច ខោ កេចិ ឯវមាហំសុ ‘‘ទុក្ខោ ធម្មោ’’តិ។ សុខោ តេសំ ធម្មោ អធម្មោ។ យថា វា បន ភិក្ខុនោ សព្ពសង្ខារេសុ អសុភានុបស្សិនោ វិហរតោ សុភសញ្ញា បហីយន្តិ។ ទុក្ខានុបស្សិនោ វិហរតោ សុខសញ្ញា បហីយន្តិ។ អនិច្ចានុបស្សិនោ វិហរតោ និច្ចសញ្ញា បហីយន្តិ។ អនត្តានុបស្សិនោ វិហរតោ អត្តសញ្ញា បហីយន្តិ។ យំ យំ វា បន ធម្មំ រោចយតិ វា ឧបគច្ឆតិ វា, តស្ស តស្ស ធម្មស្ស យោ បដិបក្ខោ, ស្វស្ស អនិដ្ឋតោ អជ្ឈាបន្នោ ភវតិ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘កុសលាកុសលធម្មេ’’តិ។
និយុត្តោ បរិវត្តនោ ហារោ។
១០. វេវចនហារវិភង្គោ
៣៧. តត្ថ
‘‘អាសា ច បិហា អភិនន្ទនា ច, អនេកធាតូសុ សរា បតិដ្ឋិតា;
អញ្ញាណមូលប្បភវា បជប្បិតា, សព្ពា មយា ព្យន្តិកតា សមូលិកា’’តិ។
អាសា នាម វុច្ចតិ យា ភវិស្សស្ស អត្ថស្ស អាសីសនា
អនេកធាតូតិ
សរាតិ កេចិ រូបាធិមុត្តា កេចិ សទ្ទាធិមុត្តា កេចិ គន្ធាធិមុត្តា កេចិ រសាធិមុត្តា កេចិ ផោដ្ឋព្ពាធិមុត្តា កេចិ ធម្មាធិមុត្តា។ តត្ថ យានិ ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ យានិ ច ឆ គេហសិតានិ សោមនស្សានិ យានិ ច ឆ នេក្ខម្មសិតានិ ទោមនស្សានិ យានិ ច ឆ នេក្ខម្មសិតានិ សោមនស្សានិ, ឥមានិ ចតុវីសបទានិ តណ្ហាបក្ខោ, តណ្ហាយ ឯតំ វេវចនំ។ យា ឆ ឧបេក្ខា គេហសិតា, អយំ ទិដ្ឋិបក្ខោ។
៣៨. សាយេវ បត្ថនាការេន ធម្មនន្ទី ធម្មបេមំ ធម្មជ្ឈោសានន្តិ តណ្ហាយ ឯតំ វេវចនំ។ ចិត្តំ មនោ វិញ្ញាណន្តិ
យថា ច ពុទ្ធានុស្សតិយំ វុត្តំ ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ សុគតោ លោកវិទូ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថិ សត្ថា ទេវមនុស្សានំ ពុទ្ធោ ភគវា។ ពលនិប្ផត្តិគតោ វេសារជ្ជប្បត្តោ អធិគតប្បដិសម្ភិទោ ចតុយោគវិប្បហីនោ អគតិគមនវីតិវត្តោ ឧទ្ធដសល្លោ និរូឡ្ហវណោ មទ្ទិតកណ្ឌកោ និព្ពាបិតបរិយុដ្ឋានោ
យថា ច ធម្មានុស្សតិយំ វុត្តំ ស្វាក្ខាតោ
‘‘អសង្ខតំ អនតំ
អជជ្ជរំ ធុវំ អបលោកិតំ
‘‘អមតំ បណីតញ្ច សិវញ្ច ខេមំ, តណ្ហាក្ខយោ អច្ឆរិយញ្ច អព្ភុតំ;
អនីតិកំ អនីតិកធម្មំ
‘‘អជាតំ អភូតំ អនុបទ្ទវញ្ច, អកតំ អសោកញ្ច អថោ វិសោកំ;
អនូបសគ្គំនុបសគ្គធម្មំ, និព្ពានមេតំ សុគតេន ទេសិតំ។
‘‘គម្ភីរញ្ចេវ ទុប្បស្សំ, ឧត្តរញ្ច អនុត្តរំ;
អសមំ អប្បដិសមំ, ជេដ្ឋំ សេដ្ឋន្តិ វុច្ចតិ។
‘‘លេណញ្ច តាណំ អរណំ អនង្គណំ, អកាច មេតំ វិមលន្តិ វុច្ចតិ;
ទីបោ សុខំ អប្បមាណំ បតិដ្ឋា, អកិញ្ចនំ អប្បបញ្ចន្តិ វុត្ត’’ន្តិ។
ធម្មានុស្សតិយា ឯតំ វេវចនំ។
យថា
យថា ច សីលានុស្សតិយំ វុត្តំ យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ អរិយានិ អរិយកន្តានិ ភុជិស្សានិ វិញ្ញុប្បសត្ថានិ អបរាមដ្ឋានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ, អលង្ការោ ច សីលំ ឧត្តមង្គោបសោភណតាយ, និធានញ្ច សីលំ សព្ពទោភគ្គសមតិក្កមនដ្ឋេន
យថា ច ចាគានុស្សតិយំ វុត្តំ យស្មិំ សមយេ អរិយសាវកោ អគារំ អជ្ឈាវសតិ មុត្តចាគោ បយតបាណិ វោស្សគ្គរតោ យាចយោគោ ទានសំវិភាគរតោតិ ចាគានុស្សតិយា ឯតំ វេវចនំ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘វេវចនានិ ពហូនី’’តិ។
និយុត្តោ វេវចនោ ហារោ។
១១. បញ្ញត្តិហារវិភង្គោ
៣៩. តត្ថ កតមោ បញ្ញត្តិហារោ? ‘‘ឯកំ ភគវា ធម្មំ បញ្ញត្តីហិ វិវិធាហិ ទេសេតី’’តិ។
យា
កពឡីការេ
ផស្សេ ចេ…បេ.… មនោសញ្ចេតនាយ ចេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ។ វិញ្ញាណេ ចេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ អត្ថិ រាគោ អត្ថិ នន្ទី អត្ថិ តណ្ហា, បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ វិរូឡ្ហំ។ យត្ថ បតិដ្ឋិតំ វិញ្ញាណំ វិរូឡ្ហំ, អត្ថិ តត្ថ នាមរូបស្ស អវក្កន្តិ។ យត្ថ អត្ថិ នាមរូបស្ស អវក្កន្តិ
កពឡីការេ ចេ, ភិក្ខវេ
ផស្សេ ចេ…បេ.… មនោសញ្ចេតនាយ ចេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ។ វិញ្ញាណេ ចេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ នត្ថិ រាគោ នត្ថិ នន្ទី នត្ថិ តណ្ហា, អប្បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ អវិរូឡ្ហំ។ យត្ថ អប្បតិដ្ឋិតំ វិញ្ញាណំ អវិរូឡ្ហំ, នត្ថិ តត្ថ នាមរូបស្ស អវក្កន្តិ។ យត្ថ នត្ថិ នាមរូបស្ស អវក្កន្តិ, នត្ថិ តត្ថ សង្ខារានំ វុទ្ធិ។ យត្ថ នត្ថិ សង្ខារានំ វុទ្ធិ, នត្ថិ តត្ថ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ។ យត្ថ នត្ថិ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ, នត្ថិ តត្ថ អាយតិំ ជាតិជរាមរណំ។ យត្ថ នត្ថិ អាយតិំ ជាតិជរាមរណំ, អសោកំ តំ, ភិក្ខវេ, អទរំ អនុបាយាសន្តិ វទាមិ។
អយំ
៤០. សមាធិំ, ភិក្ខវេ, ភាវេថ។ អប្បមត្តោ និបកោ សតោ, សមាហិតោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ យថាភូតំ បជានាតិ។ កិញ្ច យថាភូតំ បជានាតិ? ‘‘ចក្ខុ
សោតំ
អយំ ភាវនាបញ្ញត្តិ មគ្គស្ស, បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ ទុក្ខស្ស, បហានបញ្ញត្តិ សមុទយស្ស, សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តិ និរោធស្ស។
រូបំ
អយំ និរោធបញ្ញត្តិ និរោធស្ស, និព្ពិទាបញ្ញត្តិ អស្សាទស្ស, បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ ទុក្ខស្ស, បហានបញ្ញត្តិ សមុទយស្ស, ភាវនាបញ្ញត្តិ មគ្គស្ស, សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តិ និរោធស្ស។
‘‘សោ ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាភូតំ បជានាតិ, ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ, ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ យថាភូតំ បជានាតិ។
អយំ
អយំ ឧប្បាទបញ្ញត្តិ ខយេ ញាណស្ស, ឱកាសបញ្ញត្តិ អនុប្បាទេ ញាណស្ស, ភាវនាបញ្ញត្តិ មគ្គស្ស, បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ ទុក្ខស្ស, បហានបញ្ញត្តិ សមុទយស្ស, អារម្ភបញ្ញត្តិ
៤១. ឥទំ ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ មេ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទិ, បញ្ញា ឧទបាទិ, វិជ្ជា ឧទបាទិ, អាលោកោ ឧទបាទិ។ អយំ ‘‘ទុក្ខសមុទយោ’’តិ មេ, ភិក្ខវេ…បេ.… អយំ ‘‘ទុក្ខនិរោធោ’’តិ មេ, ភិក្ខវេ…បេ.…។ អយំ ‘‘ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ មេ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេ
អយំ ទេសនាបញ្ញត្តិ សច្ចានំ, និក្ខេបបញ្ញត្តិ សុតមយិយា បញ្ញាយ សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្ស, បវត្តនាបញ្ញត្តិ ធម្មចក្កស្ស។
‘‘តំ ខោ បនិទំ ទុក្ខំ បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ មេ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទិ, បញ្ញា ឧទបាទិ, វិជ្ជា ឧទបាទិ, អាលោកោ ឧទបាទិ។ ‘‘សោ ខោ បនាយំ ទុក្ខសមុទយោ បហាតព្ពោ’’តិ មេ, ភិក្ខវេ…បេ.… ‘‘សោ ខោ បនាយំ ទុក្ខនិរោធោ សច្ឆិកាតព្ពោ’’តិ មេ, ភិក្ខវេ…បេ.… ‘‘សា ខោ បនាយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា ភាវេតព្ពា’’តិ មេ, ភិក្ខវេ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទិ, បញ្ញា ឧទបាទិ, វិជ្ជា ឧទបាទិ, អាលោកោ ឧទបាទិ។
អយំ ភាវនាបញ្ញត្តិ មគ្គស្ស, និក្ខេបបញ្ញត្តិ ចិន្តាមយិយា បញ្ញាយ, សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តិ អញ្ញិន្ទ្រិយស្ស។
‘‘តំ
‘‘តុលមតុលញ្ច
អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ, អភិន្ទិ
‘‘តុល’’ន្តិ
យោ ទុក្ខមទ្ទក្ខិ យតោនិទានំ, កាមេសុ សោ ជន្តុ កថំ នមេយ្យ;
កាមា ហិ លោកេ សង្គោតិ ញត្វា, តេសំ សតីមា វិនយាយ សិក្ខេតិ។
‘‘យោ ទុក្ខ’’ន្តិ វេវចនបញ្ញត្តិ ច ទុក្ខស្ស បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ ច។ ‘‘យតោនិទាន’’ន្តិ បភវបញ្ញត្តិ ច សមុទយស្ស បហានបញ្ញត្តិ ច។ ‘‘អទ្ទក្ខី’’តិ វេវចនបញ្ញត្តិ ច ញាណចក្ខុស្ស បដិវេធបញ្ញត្តិ ច។ ‘‘កាមេសុ សោ ជន្តុកថំ នមេយ្យា’’តិ វេវចនបញ្ញត្តិ ច កាមតណ្ហាយ អភិនិវេសបញ្ញត្តិ ច។ ‘‘កាមា ហិ លោកេ សង្គោតិ ញត្វា’’តិ បច្ចត្ថិកតោ ទស្សនបញ្ញត្តិ កាមានំ។ កាមា ហិ អង្គារកាសូបមា មំសបេសូបមា បាវកកប្បា បបាតឧរគោបមា ច។ ‘‘តេសំ សតីមា’’តិ អបចយបញ្ញត្តិ បហានាយ, និក្ខេបបញ្ញត្តិ កាយគតាយ ‘‘វិនយាយ សិក្ខេ’’តិ បដិវេធបញ្ញត្តិ រាគវិនយស្ស ទោសវិនយស្ស មោហវិនយស្ស។ ‘‘ជន្តូ’’តិ វេវចនបញ្ញត្តិ យោគិស្ស។ យទា ហិ យោគី កាមា សង្គោតិ បជានាតិ។ សោ កាមានំ អនុប្បាទាយ កុសលេ ធម្មេ ឧប្បាទយតិ, សោ អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ វាយមតិ។ អយំ
‘‘មោហសម្ពន្ធនោ
ឧបធិពន្ធនោ
អស្សិរី វិយ
‘‘មោហសម្ពន្ធនោ លោកោ’’តិ ទេសនាបញ្ញត្តិ វិបល្លាសានំ។ ‘‘ភព្ពរូបោវ ទិស្សតី’’តិ វិបរីតបញ្ញត្តិ លោកស្ស។ ‘‘ឧបធិពន្ធនោ ពាលោ’’តិ បភវបញ្ញត្តិ បាបកានំ ឥច្ឆាវចរានំ, កិច្ចបញ្ញត្តិ បរិយុដ្ឋានានំ។ ពលវបញ្ញត្តិ កិលេសានំ។ វិរូហនាបញ្ញត្តិ សង្ខារានំ។ ‘‘តមសា បរិវារិតោ’’តិ ទេសនាបញ្ញត្តិ អវិជ្ជន្ធការស្ស វេវចនបញ្ញត្តិ ច។ ‘‘អស្សិរី វិយ ខាយតី’’តិ ទស្សនបញ្ញត្តិ ទិព្ពចក្ខុស្ស, និក្ខេបបញ្ញត្តិ បញ្ញាចក្ខុស្ស។ ‘‘បស្សតោ នត្ថិ កិញ្ចន’’ន្តិ បដិវេធបញ្ញត្តិ សត្តានំ, រាគោ កិញ្ចនំ ទោសោ កិញ្ចនំ មោហោ កិញ្ចនំ។ តេនាហ ភគវា ‘‘មោហសម្ពន្ធនោ លោកោ’’តិ។
‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អជាតំ អភូតំ អកតំ អសង្ខតំ, នោ ចេតំ, ភិក្ខវេ, អភវិស្ស អជាតំ អភូតំ អកតំ អសង្ខតំ។ នយិធ
‘‘នោ
និយុត្តោ បញ្ញត្តិ ហារោ។
១២. ឱតរណហារវិភង្គោ
៤២. តត្ថ
‘‘ឧទ្ធំ អធោ សព្ពធិ វិប្បមុត្តោ, អយំ អហស្មីតិ
ឯវំ វិមុត្តោ ឧទតារិ ឱឃំ, អតិណ្ណបុព្ពំ អបុនព្ភវាយា’’តិ។
‘‘ឧទ្ធ’’ន្តិ រូបធាតុ ច អរូបធាតុ ច។ ‘‘អធោ’’តិ កាមធាតុ។ ‘‘សព្ពធិ វិប្បមុត្តោ’’តិ តេធាតុកេ អយំ អសេក្ខាវិមុត្តិ។ តានិយេវ អសេក្ខានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
តានិយេវ អសេក្ខានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ វិជ្ជា, វិជ្ជុប្បាទា អវិជ្ជានិរោធោ, អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ, វិញ្ញាណនិរោធា នាមរូបនិរោធោ, នាមរូបនិរោធា សឡាយតននិរោធោ, សឡាយតននិរោធា ផស្សនិរោធោ, ផស្សនិរោធា វេទនានិរោធោ, វេទនានិរោធា
តានិយេវ
តានិយេវ អសេក្ខានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ សង្ខារបរិយាបន្នានិ យេ សង្ខារា អនាសវា, នោ ច ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ អនាសវំ, នោ ច ភវង្គំ។ អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
‘‘អយំ
តានិយេវ សេក្ខានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ វិជ្ជា, វិជ្ជុប្បាទា អវិជ្ជានិរោធោ, អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, ឯវំ សព្ពោ បដិច្ចសមុប្បាទោ។ អយំ បដិច្ចសមុប្បាទេហិ ឱតរណា។
សាយេវ វិជ្ជា បញ្ញាក្ខន្ធោ។ អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា។
សាយេវ វិជ្ជា សង្ខារបរិយាបន្នា, យេ សង្ខារា អនាសវា, នោ ច ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា, អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ អនាសវំ, នោ ច ភវង្គំ, អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
សេក្ខាយ ច វិមុត្តិយា អសេក្ខាយ ច វិមុត្តិយា វិមុត្តោ ឧទតារិ ឱឃំ អតិណ្ណបុព្ពំ អបុនព្ភវាយ។ តេនាហ
៤៣. ‘‘និស្សិតស្ស
‘‘និស្សិតស្ស ចលិត’’ន្តិ និស្សយោ នាម ទុវិធោ តណ្ហានិស្សយោ ច ទិដ្ឋិនិស្សយោ ច។ តត្ថ យា រត្តស្ស ចេតនា, អយំ តណ្ហានិស្សយោ; យា មូឡ្ហស្ស ចេតនា, អយំ ទិដ្ឋិនិស្សយោ។ ចេតនា បន សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា
តត្ថ យា រត្តស្ស វេទនា, អយំ សុខា វេទនា។ យា សម្មូឡ្ហស្ស វេទនា, អយំ អទុក្ខមសុខា វេទនា, ឥមា ទ្វេ វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ។ អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា។
តត្ថ
តានិយេវ ឥន្ទ្រិយានិ សង្ខារបរិយាបន្នានិ, យេ សង្ខារា សាសវា ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ សាសវំ ភវង្គំ, អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
‘‘អនិស្សិតស្ស ចលិតំ នត្ថី’’តិ សមថវសេន វា តណ្ហាយ អនិស្សិតោ វិបស្សនាវសេ វា ទិដ្ឋិយា អនិស្សិតោ។ យា វិបស្សនា អយំ វិជ្ជា, វិជ្ជុប្បាទា អវិជ្ជានិរោធោ, អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ, ឯវំ សព្ពោ បដិច្ចសមុប្បាទោ។ អយំ
សាយេវ វិបស្សនា បញ្ញាក្ខន្ធោ។ អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា។
សាយេវ វិបស្សនា ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ – វីរិយិន្ទ្រិយញ្ច បញ្ញិន្ទ្រិយញ្ច។ អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
សាយេវ វិបស្សនា សង្ខារបរិយាបន្នា, យេ សង្ខារា អនាសវា, នោ ច ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ អនាសវំ, នោ ច ភវង្គំ។ អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
‘‘បស្សទ្ធិយា សតី’’តិ ទុវិធា បស្សទ្ធិ កាយិកា ច ចេតសិកា ច។ យំ កាយិកំ សុខំ, អយំ កាយបស្សទ្ធិ។ យំ ចេតសិកំ សុខំ, អយំ ចេតសិកា បស្សទ្ធិ។ បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទិយតិ
យាយ វេទនាយ…បេ.… យាយ សញ្ញាយ។ យេហិ សង្ខារេហិ។ យេន វិញ្ញាណេន តថាគតំ
៤៤.
‘‘យេ កេចិ សោកា បរិទេវិតា វា, ទុក្ខា
បិយំ បដិច្ចប្បភវន្តិ ឯតេ, បិយេ អសន្តេ ន ភវន្តិ ឯតេ។
តស្មា
តស្មា អសោកំ វិរជំ បត្ថយានោ, បិយំ ន កយិរាថ កុហិញ្ចិ លោកេ’’តិ។
‘‘យេ កេចិ សោកា បរិទេវិតា វា, ទុក្ខា ច លោកស្មិមនេករូបា បិយំ បដិច្ចប្បភវន្តិ ឯតេ’’តិ – អយំ ទុក្ខា វេទនា។ ‘‘បិយេ អសន្តេ ន ភវន្តិ ឯតេ’’តិ – អយំ សុខា វេទនា។ វេទនា
វេទនាបច្ចយា
តត្ថ សុខា វេទនា ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ – សុខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយញ្ច។ ទុក្ខា វេទនា ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ – ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយញ្ច។ អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
តានិយេវ ឥន្ទ្រិយានិ សង្ខារបរិយាបន្នានិ, យេ សង្ខារា សាសវា ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ សាសវំ ភវង្គំ។ អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
តស្មា ហិ តេ សុខិនោ វីតសោកា, យេសំ បិយំ នត្ថិ កុហិញ្ចិ លោកេ;
តស្មា អសោកំ វិរជំ បត្ថយានោ, បិយំ ន កយិរាថ កុហិញ្ចិ លោកេតិ។
ឥទំ តណ្ហាបហានំ។ តណ្ហានិរោធា ឧបាទាននិរោធោ, ឧបាទាននិរោធា ភវនិរោធោ, ឯវំ សព្ពំ។ អយំ បដិច្ចសមុប្បាទេហិ ឱតរណា។
តំយេវ តណ្ហាបហានំ សមថោ។ សោ សមថោ ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយញ្ច។ អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
សោយេវ សមថោ សមាធិក្ខន្ធោ។ អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា។
សោយេវ សមថោ សង្ខារបរិយាបន្នោ, យេ សង្ខារា អនាសវា, នោ ច ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា
កាមំ
អទ្ធា បីតិមនោ ហោតិ, លទ្ធា មច្ចោ យទិច្ឆតិ។
តស្ស ចេ កាមយានស្ស, ឆន្ទជាតស្ស ជន្តុនោ;
តេ កាមា បរិហាយន្តិ, សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតិ។
យោ កាមេ បរិវជ្ជេតិ, សប្បស្សេវ
សោមំ វិសត្តិកំ លោកេ, សតោ សមតិវត្តតីតិ។
តត្ថ យា បីតិមនតា, អយំ អនុនយោ។ យទាហ សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតីតិ, ឥទំ បដិឃំ។ អនុនយំ បដិឃញ្ច បន តណ្ហាបក្ខោ, តណ្ហាយ ច បន ទសរូបីនិ អាយតនានិ បទដ្ឋានំ។ អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
តានិយេវ ទស រូបីនិ រូបកាយោ នាមសម្បយុត្តោ, តទុភយំ នាមរូបំ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា, វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, ឯវំ សព្ពំ។ អយំ បដិច្ចសមុប្បាទេហិ ឱតរណា។
តទេវ នាមរូបំ បញ្ចក្ខន្ធោ; អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា;
តទេវ នាមរូបំ អដ្ឋារស ធាតុយោ; អយំ ធាតូហិ ឱតរណា;
តត្ថ យោ រូបកាយោ ឥមានិ បញ្ច រូបីនិ ឥន្ទ្រិយានិ, យោ នាមកាយោ ឥមានិ បញ្ច អរូបីនិ ឥន្ទ្រិយានិ, ឥមានិ ទស ឥន្ទ្រិយានិ។ អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
តត្ថ យទាហ –
‘‘យោ កាមេ បរិវជ្ជេតិ, សប្បស្សេវ បទា សិរោ;
សោមំ វិសត្តិកំ លោកេ, សតោ សមតិវត្តតី’’តិ។
អយំ សឧបាទិសេសា និព្ពានធាតុ, អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សាយេវ
សាយេវ
សាយេវ វិជ្ជា ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ – វីរិយិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយញ្ច។ អយំ ឥន្ទ្រិយេហិ ឱតរណា។
សាយេវ វិជ្ជា សង្ខារបរិយាបន្នា, យេ សង្ខារា អនាសវា, នោ ច ភវង្គា, តេ សង្ខារា ធម្មធាតុសង្គហិតា។ អយំ ធាតូហិ ឱតរណា។
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ អនាសវំ, នោ ច ភវង្គំ។ អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។ តេនាហ ភគវា ‘‘កាមំ កាមយមានស្សា’’តិ។
ឯត្តាវតា បដិច្ច ឥន្ទ្រិយខន្ធធាតុអាយតនានិ សមោសរណោតរណានិ ភវន្តិ។ ឯវំ បដិច្ច ឥន្ទ្រិយខន្ធធាតុអាយតនានិ ឱតារេតព្ពានិ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘យោ ច បដិច្ចុប្បាទោ’’តិ។
និយុត្តោ ឱតរណោ ហារោ។
១៣. សោធនហារវិភង្គោ
៤៥. តត្ថ កតមោ សោធនោ ហារោ? ‘‘វិស្សជ្ជិតម្ហិ បញ្ហេ’’តិគាថា។ យថា អាយស្មា អជិតោ បារាយនេ ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆតិ –
‘‘កេនស្សុ និវុតោ លោកោ, កេនស្សុ នប្បកាសតិ;
កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសិ, កិំសុ តស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ។
‘‘អវិជ្ជាយ
វិវិច្ឆា បមាទា នប្បកាសតិ;
ជប្បាភិលេបនំ ព្រូមិ, ទុក្ខមស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ។
‘‘កេនស្សុ និវុតោ លោកោ’’តិ បញ្ហេ ‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ លោកោ’’តិ ភគវា បទំ សោធេតិ, នោ ច អារម្ភំ។ ‘‘កេនស្សុ នប្បកាសតី’’តិ
‘‘សវន្តិ
សោតានំ កិំ និវារណំ;
សោតានំ សំវរំ ព្រូហិ, កេន សោតា បិធីយរេ’’តិ។
‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, [អជិតាតិ ភគវា]
សតិ តេសំ និវារណំ;
សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ។
‘‘សវន្តិ សព្ពធិ សោតា, សោតានំ កិំ និវារណ’’ន្តិ បញ្ហេ ‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, សតិ តេសំ និវារណ’’ន្តិ ភគវា បទំ សោធេតិ, នោ ច អារម្ភំ។ ‘‘សោតានំ សំវរំ ព្រូហិ, កេន សោតា បិធីយរេ’’តិ បញ្ហេ ‘‘សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ សុទ្ធោ អារម្ភោ។ តេនាហ ភគវា ‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិ’’ន្តិ។
‘‘បញ្ញា ចេវ សតិ ច, [ឥច្ចាយស្មា អជិតោ]
នាមរូបញ្ច
ឯតំ មេ បុដ្ឋោ បព្រូហិ, កត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
បញ្ហេ
‘‘យមេតំ បញ្ហំ អបុច្ឆិ, អជិត តំ វទាមិ តេ;
យត្ថ នាមញ្ច រូបញ្ច, អសេសំ ឧបរុជ្ឈតិ;
វិញ្ញាណស្ស និរោធេន, ឯត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតី’’តិ។
សុទ្ធោ អារម្ភោ។ តេនាហ ភគវា ‘‘យមេតំ បញ្ហំ អបុច្ឆី’’តិ។ យត្ថ
និយុត្តោ សោធនោ ហារោ។
១៤. អធិដ្ឋានហារវិភង្គោ
៤៦. តត្ថ កតមោ អធិដ្ឋានោ ហារោ? ‘‘ឯកត្តតាយ ធម្មា, យេបិ ច វេមត្តតាយ និទ្ទិដ្ឋា’’តិ។
យេ តត្ថ និទ្ទិដ្ឋា, តថា តេ ធារយិតព្ពា។
‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ
‘‘ទុក្ខសមុទយោ’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ ទុក្ខសមុទយោ? យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា
‘‘ទុក្ខនិរោធោ’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ ទុក្ខនិរោធោ? យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ។ អយំ វេមត្តតា។
‘‘ទុក្ខនិរោធគាមិនី
‘‘មគ្គោ’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ មគ្គោ? និរយគាមី មគ្គោ តិរច្ឆានយោនិគាមី មគ្គោ បេត្តិវិសយគាមី មគ្គោ អសុរយោនិយោ
‘‘និរោធោ’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ និរោធោ? បដិសង្ខានិរោធោ អប្បដិសង្ខានិរោធោ អនុនយនិរោធោ បដិឃនិរោធោ មាននិរោធោ មក្ខនិរោធោ បឡាសនិរោធោ ឥស្សានិរោធោ មច្ឆរិយនិរោធោ សព្ពកិលេសនិរោធោ។ អយំ វេមត្តតា។
‘‘រូប’’ន្តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមំ រូបំ? ចាតុមហាភូតិកំ
៤៧. ទ្វីហិ អាការេហិ ធាតុយោ បរិគ្គណ្ហាតិ សង្ខេបេន ច វិត្ថារេន ច។ កថំ វិត្ថារេន ធាតុយោ បរិគ្គណ្ហាតិ? វីសតិយា អាការេហិ បថវីធាតុំ
កតមេហិ វីសតិយា អាការេហិ បថវីធាតុំ វិត្ថារេន បរិគ្គណ្ហាតិ? អត្ថិ
កតមេហិ ទ្វាទសហិ អាការេហិ អាបោធាតុំ វិត្ថារេន បរិគ្គណ្ហាតិ? អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្តន្តិ ឥមេហិ ទ្វាទសហិ អាការេហិ អាបោធាតុំ វិត្ថារេន បរិគ្គណ្ហាតិ។
កតមេហិ
កតមេហិ ឆហិ អាការេហិ វាយោធាតុំ វិត្ថារេន បរិគ្គណ្ហាតិ? ឧទ្ធង្គមា វាតា, អធោគមា វាតា, កុច្ឆិសយា វាតា, កោដ្ឋាសយា
ឯវំ ឥមេហិ ទ្វាចត្តាលីសាយ អាការេហិ វិត្ថារេន ធាតុយោ សភាវតោ ឧបលក្ខយន្តោ តុលយន្តោ បរិវីមំសន្តោ បរិយោគាហន្តោ បច្ចវេក្ខន្តោ ន កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ បស្សតិ កាយំ វា កាយបទេសំ វា, យថា ចន្ទនិកំ បវិចិនន្តោ ន កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ បស្សេយ្យ, យថា សង្ការដ្ឋានំ បវិចិនន្តោ ន កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ បស្សេយ្យ, យថា វច្ចកុដិំ បវិចិនន្តោ ន កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ បស្សេយ្យ, យថា សិវថិកំ
៤៨. ‘‘អវិជ្ជា’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណំ, អបរន្តេ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តាបរន្តេ អញ្ញាណំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណំ, យំ ឯវរូបំ អញ្ញាណំ អទស្សនំ អនភិសមយោ អននុពោធោ អសម្ពោធោ អប្បដិវេធោ អសល្លក្ខណា អនុបលក្ខណា អបច្ចុបលក្ខណា អសមវេក្ខណំ
‘‘វិជ្ជា’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមា វិជ្ជា? ទុក្ខេ ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ, បុព្ពន្តេ ញាណំ, អបរន្តេ ញាណំ, បុព្ពន្តាបរន្តេ ញាណំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ញាណំ, យា ឯវរូបា បញ្ញា បជាននា វិចយោ បវិចយោ ធម្មវិចយោ សំលក្ខណា ឧបលក្ខណា បច្ចុបលក្ខណា បណ្ឌិច្ចំ កោសល្លំ នេបុញ្ញំ វេភព្យា
‘‘សមាបត្តី’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមា សមាបត្តិ? សញ្ញាសមាបត្តិ អសញ្ញាសមាបត្តិ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាសមាបត្តិ។ វិភូតសញ្ញាសមាបត្តិ និរោធសមាបត្តីតិ។ អយំ វេមត្តតា។
‘‘ឈាយី’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ ឈាយី? អត្ថិ សេក្ខោ ឈាយី, អត្ថិ អសេក្ខោ ឈាយី, នេវសេក្ខនាសេក្ខោ ឈាយី, អាជានិយោ ឈាយី, អស្សខលុង្កោ ឈាយី, ទិដ្ឋុត្តរោ ឈាយី, តណ្ហុត្តរោ ឈាយី, បញ្ញុត្តរោ ឈាយី។ អយំ
‘‘សមាធី’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ សមាធិ? សរណោ សមាធិ, អរណោ សមាធិ, សវេរោ សមាធិ, អវេរោ សមាធិ, សព្យាបជ្ជោ
‘‘បដិបទា’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមា បដិបទា? អាគាឡ្ហបដិបទា
‘‘កាយោ’’តិ ឯកត្តតា។ តត្ថ កតមោ កាយោ? នាមកាយោ រូបកាយោ ច។ តត្ថ កតមោ រូបកាយោ? កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ មំសំ ន្ហារុ
ឯវំ យោ ធម្មោ យស្ស ធម្មស្ស សមានភាវោ, សោ ធម្មោ តស្ស ធម្មស្ស ឯកត្តតាយ ឯកី ភវតិ។ យេន យេន វា បន វិលក្ខណោ, តេន តេន វេមត្តំ គច្ឆតិ។ ឯវំ សុត្តេ វា វេយ្យាករណេ វា គាថាយំ វា បុច្ឆិតេន វីមំសយិតព្ពំ, កិំ ឯកត្តតាយ បុច្ឆតិ, ឧទាហុ វេមត្តតាយាតិ។ យទិ ឯកត្តតាយ បុច្ឆិតំ, ឯកត្តតាយ វិសជ្ជយិតព្ពំ។ យទិ វេមត្តតាយ បុច្ឆិតំ, វេមត្តតាយ វិសជ្ជយិតព្ពំ។ យទិ សត្តាធិដ្ឋានេន បុច្ឆិតំ, សត្តាធិដ្ឋានេន វិសជ្ជយិតព្ពំ។ យទិ ធម្មាធិដ្ឋានេន បុច្ឆិតំ, ធម្មាធិដ្ឋានេន វិសជ្ជយិតព្ពំ។ យថា យថា វា បន បុច្ឆិតំ, តថា តថា វិសជ្ជយិតព្ពំ។ តេនាហ អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘ឯកត្តតាយ ធម្មា’’តិ។
និយុត្តោ អធិដ្ឋានោ ហារោ។
១៥. បរិក្ខារហារវិភង្គោ
៤៩. តត្ថ កតមោ បរិក្ខារោ ហារោ? ‘‘យេ ធម្មា យំ ធម្មំ ជនយន្តី’’តិ។
យោ ធម្មោ យំ ធម្មំ ជនយតិ, តស្ស សោ បរិក្ខារោ។ កិំលក្ខណោ បរិក្ខារោ? ជនកលក្ខណោ បរិក្ខារោ។ ទ្វេ ធម្មា ជនយន្តិ ហេតុ ច បច្ចយោ ច។ តត្ថ កិំលក្ខណោ ហេតុ, កិំលក្ខណោ បច្ចយោ? អសាធារណលក្ខណោ ហេតុ, សាធារណលក្ខណោ បច្ចយោ។ យថា កិំ ភវេ? យថា អង្កុរស្ស និព្ពត្តិយា ពីជំ អសាធារណំ, បថវី អាបោ
អយញ្ហិ សំសារោ សហេតុ សប្បច្ចយោ និព្ពត្តោ។ វុត្តំ ហិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, ឯវំ សព្ពោ បដិច្ចសមុប្បាទោ។ ឥតិ អវិជ្ជា អវិជ្ជាយ ហេតុ អយោនិសោ មនសិការោ បច្ចយោ។ បុរិមិកា អវិជ្ជា បច្ឆិមិកាយ អវិជ្ជាយ ហេតុ។ តត្ថ បុរិមិកា អវិជ្ជា អវិជ្ជានុសយោ
យថា វា បន ថាលកញ្ច វដ្ដិ ច តេលញ្ច បទីបស្ស បច្ចយភូតំ ន សភាវហេតុ, ន ហិ សក្កា ថាលកញ្ច វដ្ដិញ្ច តេលញ្ច អនគ្គិកំ ទីបេតុំ បទីបស្ស បច្ចយភូតំ។ បទីបោ វិយ សភាវោ ហេតុ ហោតិ។ ឥតិ សភាវោ ហេតុ, បរភាវោ បច្ចយោ។ អជ្ឈត្តិកោ ហេតុ, ពាហិរោ បច្ចយោ។ ជនកោ ហេតុ, បរិគ្គាហកោ បច្ចយោ។ អសាធារណោ ហេតុ, សាធារណោ បច្ចយោ។
អវុបច្ឆេទត្ថោ សន្តតិ អត្ថោ, និព្ពត្តិ អត្ថោ ផលត្ថោ, បដិសន្ធិ អត្ថោ បុនព្ភវត្ថោ, បលិពោធត្ថោ បរិយុដ្ឋានត្ថោ, អសមុគ្ឃាតត្ថោ អនុសយត្ថោ, អសម្បដិវេធត្ថោ អវិជ្ជត្ថោ, អបរិញ្ញាតត្ថោ វិញ្ញាណស្ស ពីជត្ថោ។ យត្ថ អវុបច្ឆេទោ តត្ថ សន្តតិ, យត្ថ សន្តតិ តត្ថ និព្ពត្តិ
សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធស្ស បច្ចយោ, សមាធិក្ខន្ធោ បញ្ញាក្ខន្ធស្ស បច្ចយោ, បញ្ញាក្ខន្ធោ វិមុត្តិក្ខន្ធស្ស បច្ចយោ, វិមុត្តិក្ខន្ធោ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធស្ស បច្ចយោ។ តិត្ថញ្ញុតា បីតញ្ញុតាយ បច្ចយោ, បីតញ្ញុតា បត្តញ្ញុតាយ បច្ចយោ, បត្តញ្ញុតា អត្តញ្ញុតាយ បច្ចយោ។
យថា
និយុត្តោ បរិក្ខារោ ហារោ។
១៦. សមារោបនហារវិភង្គោ
៥០. តត្ថ
ឯកស្មិំ បទដ្ឋានេ យត្តកានិ បទដ្ឋានានិ ឱតរន្តិ, សព្ពានិ តានិ សមារោបយិតព្ពានិ។ យថា អាវដ្ដេ ហារេ ពហុកានិ បទដ្ឋានានិ ឱតរន្តីតិ។ តត្ថ សមារោបនា ចតុព្ពិធា បទដ្ឋានំ, វេវចនំ, ភាវនា, បហានមិតិ។
តត្ថ កតមា បទដ្ឋានេន សមារោបនា?
‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;
សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ។
តស្ស កិំ បទដ្ឋានំ? តីណិ សុចរិតានិ – កាយសុចរិតំ វចីសុចរិតំ មនោសុចរិតំ – ឥទំ បទដ្ឋានំ; តត្ថ យំ កាយិកញ្ច វាចសិកញ្ច សុចរិតំ, អយំ សីលក្ខន្ធោ។ មនោសុចរិតេ យា
វនំ វនថស្ស បទដ្ឋានំ។ កិញ្ច វនំ? កោ ច វនថោ? វនំ នាម បញ្ច កាមគុណា, តណ្ហា វនថោ។ ឥទំ បទដ្ឋានំ។ វនំ
៥១. តត្ថ កតមា វេវចនេន សមារោបនា? រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ សេក្ខផលំ; អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តិ អសេក្ខផលំ។ ឥទំ វេវចនំ។ រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ អនាគាមិផលំ; អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តិ អគ្គផលំ អរហត្តំ។ ឥទំ វេវចនំ។ រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ កាមធាតុសមតិក្កមនំ; អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តិ តេធាតុសមតិក្កមនំ។ ឥទំ វេវចនំ។ បញ្ញិន្ទ្រិយំ, បញ្ញាពលំ, អធិបញ្ញាសិក្ខា, បញ្ញាក្ខន្ធោ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ, ញាណំ, សម្មាទិដ្ឋិ, តីរណា, សន្តីរណា, ហិរី, វិបស្សនា, ធម្មេ ញាណំ, សព្ពំ, ឥទំ វេវចនំ។ អយំ វេវចនេន សមារោបនា។
តត្ថ កតមា ភាវនាយ សមារោបនា? យថាហ ភគវា ‘‘តស្មាតិហ ត្វំ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរាហិ, អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ’’។ អាតាបីតិ
តត្ថ កតមា បហានេន សមារោបនា? កាយេ កាយានុបស្សី វិហរន្តោ ‘‘អសុភេ សុភ’’ន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, កពឡីការោ ចស្ស អាហារោ បរិញ្ញំ គច្ឆតិ, កាមុបាទានេន ច អនុបាទានោ ភវតិ, កាមយោគេន ច វិសំយុត្តោ ភវតិ, អភិជ្ឈាកាយគន្ថេន ច វិប្បយុជ្ជតិ, កាមាសវេន ច អនាសវោ ភវតិ, កាមោឃញ្ច ឧត្តិណ្ណោ ភវតិ, រាគសល្លេន ច វិសល្លោ ភវតិ, រូបូបិកា
វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរន្តោ ‘‘ទុក្ខេ សុខ’’ន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, ផស្សោ ចស្ស អាហារោ បរិញ្ញំ គច្ឆតិ, ភវូបាទានេន ច អនុបាទានោ ភវតិ, ភវយោគេន ច វិសំយុត្តោ ភវតិ, ព្យាបាទកាយគន្ថេន ច វិប្បយុជ្ជតិ, ភវាសវេន ច អនាសវោ ភវតិ, ភវោឃញ្ច
ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរន្តោ ‘‘អនិច្ចេ និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, វិញ្ញាណំ ចស្ស អាហារោ បរិញ្ញំ គច្ឆតិ, ទិដ្ឋុបាទានេន ច អនុបាទានោ ភវតិ, ទិដ្ឋិយោគេន ច វិសំយុត្តោ ភវតិ, សីលព្ពតបរាមាសកាយគន្ថេន ច វិប្បយុជ្ជតិ, ទិដ្ឋាសវេន ច អនាសវោ ភវតិ, ទិដ្ឋោឃញ្ច ឧត្តិណ្ណោ ភវតិ, មានសល្លេន ច វិសល្លោ ភវតិ, សញ្ញូបិកា ចស្ស វិញ្ញាណដ្ឋិតិ បរិញ្ញំ គច្ឆតិ, សញ្ញាធាតុយំ ចស្ស រាគោ បហីនោ ភវតិ, ន ច ភយាគតិំ គច្ឆតិ។
ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរន្តោ ‘‘អនត្តនិ
តេនាហ
‘‘យេ ធម្មា យំ មូលា, យេ ចេកត្ថា បកាសិតា មុនិនា;
តេ សមារោបយិតព្ពា, ឯស សមារោបនោ ហារោ’’តិ។
និយុត្តោ សមារោបនោ ហារោ។
និដ្ឋិតោ ច ហារវិភង្គោ។
១. ទេសនាហារសម្បាតោ
៥២.
‘‘សោឡស
សង្ខិបិយ អង្កុសេន ហិ, នយេហិ តីហិ និទ្ទិសេ សុត្ត’’ន្តិ។
វុត្តា, តស្សា និទ្ទេសោ កុហិំ ទដ្ឋព្ពោ? ហារសម្បាតេ។ តត្ថ កតមោ ទេសនាហារសម្បាតោ?
‘‘អរក្ខិតេន ចិត្តេន
ថិនមិទ្ធាភិភូតេន, វសំ មារស្ស គច្ឆតី’’តិ។
អរក្ខិតេន ចិត្តេនាតិ កិំ ទេសយតិ, បមាទំ តំ មច្ចុនោ បទំ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតេន ចាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតំ នាម វុច្ចតិ យទា ‘‘អនិច្ចេ និច្ច’’ន្តិ បស្សតិ, សោ វិបល្លាសោ។ សោ បន វិបល្លាសោ កិំលក្ខណោ? វិបរីតគ្គាហលក្ខណោ វិបល្លាសោ។ សោ កិំ វិបល្លាសយតិ? តយោ ធម្មេ សញ្ញំ ចិត្តំ ទិដ្ឋិមិតិ។ សោ កុហិំ វិបល្លាសយតិ? ចតូសុ អត្តភាវវត្ថូសុ, រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ។ ឯវំ វេទនំ…បេ.… សញ្ញំ…បេ.… សង្ខារេ…បេ.… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វិញ្ញាណវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណស្មិំ វា អត្តានំ។
តត្ថ
តត្ថ យោ ទិដ្ឋិវិបល្លាសោ, សោ អតីតំ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, អតីតំ វេទនំ…បេ.… អតីតំ សញ្ញំ, អតីតេ សង្ខារេ…បេ.… អតីតំ វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ។ តត្ថ យោ តណ្ហាវិបល្លាសោ, សោ អនាគតំ រូបំ អភិនន្ទតិ, អនាគតំ វេទនំ…បេ.… អនាគតំ សញ្ញំ, អនាគតេ សង្ខារេ, អនាគតំ វិញ្ញាណំ អភិនន្ទតិ។ ទ្វេ ធម្មា ចិត្តស្ស
ថិនមិទ្ធាភិភូតេនាតិ។ ថិនំ វសំ មារស្ស គច្ឆតីតិ កិលេសមារស្ស ច សត្តមារស្ស ច វសំ គច្ឆតិ, សោ ហិ និវុតោ សំសារាភិមុខោ ហោតិ។ ឥមានិ ភគវតា ទ្វេ សច្ចានិ ទេសិតានិ ទុក្ខំ សមុទយោ ច។ តេសំ ភគវា បរិញ្ញាយ ច បហានាយ ច ធម្មំ ទេសេតិ ទុក្ខស្ស បរិញ្ញាយ សមុទយស្ស បហានាយ។ យេន ច បរិជានាតិ យេន ច បជហតិ, អយំ មគ្គោ។ យំ តណ្ហាយ អវិជ្ជាយ ច បហានំ, អយំ និរោធោ។ ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ។ តេនាហ ភគវា ‘‘អរក្ខិតេន ចិត្តេនា’’តិ។ តេនាហាយស្មា មហាកច្ចាយនោ ‘‘អស្សាទាទីនវតា’’តិ។
និយុត្តោ ទេសនា ហារសម្បាតោ។
២. វិចយហារសម្បាតោ
៥៣. តត្ថ
តស្សា កោ បវិចយោ? អដ្ឋ មគ្គង្គានិ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ សម្មាអាជីវោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធិ។ សោ កត្ថ ទដ្ឋព្ពោ? ចតុត្ថេ ឈានេ បារមិតាយ។ ចតុត្ថេ ហិ ឈានេ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ ភាវយតិ បរិសុទ្ធំ បរិយោទាតំ អនង្គណំ វិគតូបក្កិលេសំ មុទុ កម្មនិយំ ឋិតំ អានេញ្ជប្បត្តំ។ សោ តត្ថ អដ្ឋវិធំ អធិគច្ឆតិ ឆ អភិញ្ញា ទ្វេ ច វិសេសេ, តំ ចិត្តំ យតោ បរិសុទ្ធំ, តតោ បរិយោទាតំ, យតោ បរិយោទាតំ
ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយញ្ច ចតុត្ថជ្ឈានេ និរុជ្ឈន្តិ, តស្ស ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ អវសិដ្ឋំ ភវតិ។ សោ ឧបរិមំ សមាបត្តិំ សន្តតោ មនសិករោតិ, តស្ស ឧបរិមំ សមាបត្តិំ សន្តតោ មនសិករោតោ ចតុត្ថជ្ឈានេ ឱឡារិកា សញ្ញា សណ្ឋហតិ ឧក្កណ្ឋា ច បដិឃសញ្ញា, សោ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘‘អនន្តំ អាកាស’’ន្តិ អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិំ សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ អភិញ្ញាភិនីហារោ រូបសញ្ញា វោការោ នានត្តសញ្ញា សមតិក្កមតិ បដិឃសញ្ញា ចស្ស អព្ភត្ថំ គច្ឆតិ, ឯវំ សមាធិ តស្ស សមាហិតស្ស ឱភាសោ អន្តរធាយតិ ទស្សនញ្ច រូបានំ, សោ សមាធិ ឆឡង្គសមន្នាគតោ បច្ចវេក្ខិតព្ពោ
៥៤. សោ សមាធិ បញ្ចវិធេន វេទិតព្ពោ។ អយំ សមាធិ ‘‘បច្ចុប្បន្នសុខោ’’តិ ឥតិស្ស បច្ចត្តមេវ ញាណទស្សនំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវតិ, អយំ សមាធិ ‘‘អាយតិំ សុខវិបាកោ’’តិ ឥតិស្ស បច្ចត្តមេវ ញាណទស្សនំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវតិ, អយំ សមាធិ ‘‘អរិយោ និរាមិសោ’’តិ ឥតិស្ស
សោ សមាធិ បញ្ចវិធេន វេទិតព្ពោ បីតិផរណតា សុខផរណតា ចេតោផរណតា អាលោកផរណតា បច្ចវេក្ខណានិមិត្តំ។ តត្ថ យោ ច បីតិផរណោ យោ ច សុខផរណោ យោ ច ចេតោផរណោ, អយំ សមថោ។ យោ ច អាលោកផរណោ យញ្ច បច្ចវេក្ខណានិមិត្តំ។ អយំ វិបស្សនា។
៥៥. ទស
រាគចរិតោ បុគ្គលោ អនិមិត្តេន វិមោក្ខមុខេន និយ្យាតិ
តត្ថ សុញ្ញតវិមោក្ខមុខំ បញ្ញាក្ខន្ធោ, អនិមិត្តវិមោក្ខមុខំ សមាធិក្ខន្ធោ, អប្បណិហិតវិមោក្ខមុខំ
តត្ថ សីលក្ខន្ធោ ច សមាធិក្ខន្ធោ ច សមថោ, បញ្ញាក្ខន្ធោ វិបស្សនា។ យោ សមថវិបស្សនំ ភាវេតិ, តស្ស ទ្វេ ភវង្គានិ ភាវនំ គច្ឆន្តិ កាយោ ចិត្តញ្ច, ភវនិរោធគាមិនី បដិបទា ទ្វេ បទានិ សីលំ សមាធិ ច។ សោ ហោតិ ភិក្ខុ ភាវិតកាយោ ភាវិតសីលោ ភាវិតចិត្តោ ភាវិតបញ្ញោ។ កាយេ ភាវិយមានេ ទ្វេ ធម្មា ភាវនំ គច្ឆន្តិ សម្មាកម្មន្តោ សម្មាវាយាមោ ច, សីលេ ភាវិយមានេ ទ្វេ ធម្មា ភាវនំ គច្ឆន្តិ សម្មាវាចា សម្មាអាជីវោ ច, ចិត្តេ ភាវិយមានេ ទ្វេ ធម្មា ភាវនំ គច្ឆន្តិ សម្មាសតិ សម្មាសមាធិ ច, បញ្ញាយ ភាវិយមានាយ ទ្វេ ធម្មា ភាវនំ គច្ឆន្តិ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ ច។
តត្ថ យោ ច សម្មាកម្មន្តោ យោ ច សម្មាវាយាមោ សិយា កាយិកោ សិយា ចេតសិកោ, តត្ថ យោ កាយសង្គហោ, សោ កាយេ ភាវិតេ ភាវនំ គច្ឆតិ, យោ ចិត្តសង្គហោ, សោ ចិត្តេ ភាវិតេ ភាវនំ គច្ឆតិ។ សោ សមថវិបស្សនំ ភាវយន្តោ បញ្ចវិធំ អធិគមំ គច្ឆតិ
៥៦. តត្ថ យោ ទេសយតិ, សោ ទសពលសមន្នាគតោ សត្ថា ឱវាទេន សាវកេ ន វិសំវាទយតិ។ សោ តិវិធំ ឥទំ ករោថ
សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ សតោ ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ សព្ពាសវបរិក្ខីណស្ស តេ សតោ ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណាតិ នេតំ
យេ ខោ បន ធម្មា អន្តរាយិកា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ យេ ខោ បន ធម្មា អនិយ្យានិកា, តេ និយ្យន្តិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ យេ ខោ បន ធម្មា និយ្យានិកា, តេ និយ្យន្តិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ។ សាវកោ ខោ បន តេ សឧបាទិសេសោ អនុបាទិសេសំ និព្ពានធាតុំ អនុបាបុណិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។
ទិដ្ឋិសម្បន្នោ មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ ហត្ថេហិ វា បាទេហិ វា សុហតំ ករេយ្យាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, បុថុជ្ជនោ មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ ហត្ថេហិ វា បាទេហិ វា សុហតំ ករេយ្យាតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ។ ឯវំ បិតរំ, អរហន្តំ, ភិក្ខុំ។ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យ សង្ឃេ វា សង្ឃរាជិំ ជនេយ្យាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, បុថុជ្ជនោ សង្ឃំ
៥៧. ឥត្ថី រាជា ចក្កវត្តី សិយាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, បុរិសោ រាជា ចក្កវត្តី សិយាតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ; ឥត្ថី សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សិយាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, បុរិសោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សិយាតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ; ឥត្ថី មារោ បាបិមា សិយាតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, បុរិសោ មារោ បាបិមា
ទ្វេ តថាគតា អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ វា ធម្មំ វា ទេសេយ្យុន្តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, ឯកោវ តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ឧប្បជ្ជិស្សតិ វា ធម្មំ វា ទេសេស្សតីតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ។
តិណ្ណំ ទុច្ចរិតានំ ឥដ្ឋោ កន្តោ បិយោ មនាបោ វិបាកោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, តិណ្ណំ ទុច្ចរិតានំ អនិដ្ឋោ អកន្តោ អប្បិយោ អមនាបោ វិបាកោ ភវិស្សតីតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ
អញ្ញតរោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា កុហកោ លបកោ នេមិត្តកោ កុហនលបននេមិត្តកត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា បញ្ច នីវរណេ អប្បហាយ ចេតសោ ឧបក្កិលេសេ បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណេ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ អនុបដ្ឋិតស្សតិ
ឥតិ ឋានាដ្ឋានគតា សព្ពេ ខយធម្មា វយធម្មា វិរាគធម្មា និរោធធម្មា កេចិ សគ្គូបគា កេចិ អបាយូបគា កេចិ និព្ពានូបគា, ឯវំ ភគវា អាហ –
៥៨.
សព្ពេ
យថាកម្មំ គមិស្សន្តិ, បុញ្ញបាបផលូបគា;
និរយំ បាបកម្មន្តា, បុញ្ញកម្មា ច សុគ្គតិំ;
អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវាតិ
សព្ពេ សត្តាតិ អរិយា ច អនរិយា ច សក្កាយបរិយាបន្នា ច សក្កាយវីតិវត្តា ច។ មរិស្សន្តីតិ ទ្វីហិ មរណេហិ ទន្ធមរណេន ច អទន្ធមរណេន ច, សក្កាយបរិយាបន្នានំ អទន្ធមរណំ សក្កាយវីតិវត្តានំ ទន្ធមរណំ។ មរណន្តំ ហិ ជីវិតន្តិ ខយា អាយុស្ស ឥន្ទ្រិយានំ ឧបរោធា ជីវិតបរិយន្តោ មរណបរិយន្តោ។ យថាកម្មំ គមិស្សន្តីតិ កម្មស្សកតា។ បុញ្ញបាបផលូបគាតិ កម្មានំ ផលទស្សាវិតា ច អវិប្បវាសោ ច។
និរយំ បាបកម្មន្តាតិ អបុញ្ញសង្ខារា។ បុញ្ញកម្មា ច សុគ្គតិន្តិ បុញ្ញសង្ខារា អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវាតិ សព្ពសង្ខារានំ សមតិក្កមនំ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘សព្ពេ…បេ.… នាសវា’’តិ។
‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ, មរណន្តំ ហិ ជីវិតំ។ យថាកម្មំ គមិស្សន្តិ, បុញ្ញបាបផលូបគា។ និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ អាគាឡ្ហា ច និជ្ឈាមា ច បដិបទា។ ‘‘អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ មជ្ឈិមា បដិបទា។ ‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ, មរណន្តំ ហិ ជីវិតំ, យថាកម្មំ គមិស្សន្តិ, បុញ្ញបាបផលូបគា, និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ អយំ សំកិលេសោ។ ឯវំ សំសារំ និព្ពត្តយតិ។ ‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ…បេ.… និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ ឥមេ តយោ វដ្ដា ទុក្ខវដ្ដោ កម្មវដ្ដោ កិលេសវដ្ដោ។ ‘‘អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ តិណ្ណំ វដ្ដានំ វិវដ្ដនា។ ‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ…បេ.… និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ អាទីនវោ, ‘‘បុញ្ញកម្មា ច សុគ្គតិ’’ន្តិ អស្សាទោ, ‘‘អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ និស្សរណំ។ ‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ…បេ.… និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ ហេតុ ច ផលញ្ច, បញ្ចក្ខន្ធា ផលំ, តណ្ហា ហេតុ, ‘‘អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ មគ្គោ ច ផលញ្ច។ ‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ, មរណន្តំ ហិ ជីវិតំ។ យថាកម្មំ គមិស្សន្តិ, បុញ្ញបាបផលូបគា, និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ អយំ សំកិលេសោ, សោ សំកិលេសោ តិវិធោ តណ្ហាសំកិលេសោ ទិដ្ឋិសំកិលេសោ ទុច្ចរិតសំកិលេសោតិ។
៥៩. តត្ថ
តយិទំ វោទានំ តិវិធំ; តណ្ហាសំកិលេសោ សមថេន វិសុជ្ឈតិ, សោ សមថោ សមាធិក្ខន្ធោ, ទិដ្ឋិសំកិលេសោ វិបស្សនាយ វិសុជ្ឈតិ, សា វិបស្សនា បញ្ញាក្ខន្ធោ, ទុច្ចរិតសំកិលេសោ សុចរិតេន វិសុជ្ឈតិ, តំ សុចរិតំ សីលក្ខន្ធោ។
‘‘សព្ពេ សត្តា មរិស្សន្តិ, មរណន្តំ ហិ ជីវិតំ, យថាកម្មំ គមិស្សន្តិ, បុញ្ញបាបផលូបគា, និរយំ បាបកម្មន្តា’’តិ អបុញ្ញប្បដិបទា, ‘‘បុញ្ញកម្មា ច សុគ្គតិ’’ន្តិ បុញ្ញប្បដិបទា, ‘‘អបរេ ច មគ្គំ ភាវេត្វា, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ បុញ្ញបាបសមតិក្កមប្បដិបទា, តត្ថ យា ច បុញ្ញប្បដិបទា យា ច អបុញ្ញប្បដិបទា, អយំ ឯកា បដិបទា សព្ពត្ថគាមិនី ឯកា អបាយេសុ, ឯកា ទេវេសុ, យា ច បុញ្ញបាបសមតិក្កមា បដិបទា អយំ តត្ថ តត្ថ គាមិនី បដិបទា។
តយោ រាសី – មិច្ឆត្តនិយតោ រាសិ, សម្មត្តនិយតោ រាសិ, អនិយតោ រាសិ, តត្ថ យោ ច មិច្ឆត្តនិយតោ រាសិ យោ ច សម្មត្តនិយតោ រាសិ ឯកា បដិបទា តត្ថ តត្ថ គាមិនី, តត្ថ យោ អនិយតោ រាសិ, អយំ សព្ពត្ថគាមិនី បដិបទា។ កេន ការណេន? បច្ចយំ លភន្តោ និរយេ ឧបបជ្ជេយ្យ, បច្ចយំ លភន្តោ តិរច្ឆានយោនីសុ ឧបបជ្ជេយ្យ, បច្ចយំ លភន្តោ បេត្តិវិសយេសុ
ឥតិ
តត្ថ កតមោ នានាធាតុលោកោ? អញ្ញា ចក្ខុធាតុ, អញ្ញា រូបធាតុ, អញ្ញា ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ។ ឯវំ សព្ពា។ អញ្ញា និព្ពានធាតុ។ យំ ឯត្ថ ញាណំ ហេតុសោ ឋានសោ អនោធិសោ, ឥទំ វុច្ចតិ អនេកធាតុ នានាធាតុ ញាណំ តតិយំ តថាគតពលំ។
៦០. ឥតិ អនេកធាតុ នានាធាតុកស្ស លោកស្ស យំ យទេវ ធាតុំ សត្តា អធិមុច្ចន្តិ, តំ តទេវ អធិដ្ឋហន្តិ អភិនិវិសន្តិ, កេចិ រូបាធិមុត្តា, កេចិ សទ្ទាធិមុត្តា, កេចិ គន្ធាធិមុត្តា, កេចិ រសាធិមុត្តា, កេចិ ផោដ្ឋព្ពាធិមុត្តា, កេចិ ធម្មាធិមុត្តា, កេចិ ឥត្ថាធិមុត្តា, កេចិ បុរិសាធិមុត្តា, កេចិ ចាគាធិមុត្តា, កេចិ ហីនាធិមុត្តា
ឥតិ តេ យថាធិមុត្តា ច ភវន្តិ, តំ តំ កម្មសមាទានំ សមាទិយន្តិ។ តេ ឆព្ពិធំ កម្មំ សមាទិយន្តិ – កេចិ លោភវសេន, កេចិ ទោសវសេន, កេចិ មោហវសេន, កេចិ សទ្ធាវសេន, កេចិ វីរិយវសេន, កេចិ បញ្ញាវសេន។ តំ វិភជ្ជមានំ ទុវិធំ – សំសារគាមិ ច និព្ពានគាមិ ច។
តត្ថ យំ លោភវសេន ទោសវសេន មោហវសេន ច កម្មំ ករោតិ, ឥទំ កម្មំ កណ្ហំ កណ្ហវិបាកំ។ តត្ថ យំ សទ្ធាវសេន កម្មំ ករោតិ, ឥទំ កម្មំ សុក្កំ
ចត្តារិ កម្មសមាទានានិ។ អត្ថិ កម្មសមាទានំ បច្ចុប្បន្នសុខំ អាយតិំ ទុក្ខវិបាកំ, អត្ថិ កម្មសមាទានំ បច្ចុប្បន្នទុក្ខំ អាយតិំ សុខវិបាកំ, អត្ថិ កម្មសមាទានំ បច្ចុប្បន្នទុក្ខញ្ចេវ អាយតិំ ច ទុក្ខវិបាកំ, អត្ថិ កម្មសមាទានំ បច្ចុប្បន្នសុខញ្ចេវ អាយតិំ ច សុខវិបាកំ។ យំ ឯវំ ជាតិយំ កម្មសមាទានំ, ឥមិនា បុគ្គលេន អកុសលកម្មសមាទានំ
៦១. ឥមស្ស ច បុគ្គលស្ស អកុសលកម្មសមាទានំ បរិបូរមានំ មគ្គំ អាវារយិស្សតិ បុរា បារិបូរិំ គច្ឆតិ, បុរា ផលំ និព្ពត្តយតិ, បុរា មគ្គមាវារយតិ, បុរា វេនេយ្យត្តំ សមតិក្កមតីតិ តំ ភគវា អសមត្តំ ឱវទតិ។ យថា អាយស្មន្តំ អង្គុលិមាលំ។
សព្ពេសំ មុទុមជ្ឈាធិមត្តតា។ តត្ថ មុទុ អានេញ្ជាភិសង្ខារា មជ្ឈំ អវសេសកុសលសង្ខារា, អធិមត្តំ អកុសលសង្ខារា, យំ ឯត្ថ ញាណំ ហេតុសោ ឋានសោ អនោធិសោ, ឥទំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ, ឥទំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ, ឥទំ អបរាបរិយវេទនីយំ, ឥទំ និរយវេទនីយំ, ឥទំ តិរច្ឆានវេទនីយំ, ឥទំ បេត្តិវិសយវេទនីយំ, ឥទំ អសុរវេទនីយំ, ឥទំ ទេវវេទនីយំ, ឥទំ មនុស្សវេទនីយន្តិ, ឥទំ វុច្ចតិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ កម្មសមាទានានំ ហេតុសោ ឋានសោ អនោធិសោ វិបាកវេមត្តតា ញាណំ បញ្ចមំ តថាគតពលំ។
៦២. ឥតិ តថា សមាទិន្នានំ កម្មានំ សមាទិន្នានំ ឈានានំ វិមោក្ខានំ សមាធីនំ សមាបត្តីនំ អយំ សំកិលេសោ, ឥទំ វោទានំ, ឥទំ វុដ្ឋានំ, ឯវំ សំកិលិស្សតិ, ឯវំ វោទាយតិ, ឯវំ វុដ្ឋហតីតិ ញាណំ អនាវរណំ។
តត្ថ
តត្ថ កតមោ សំកិលេសោ? បឋមជ្ឈានស្ស កាមរាគព្យាបាទា សំកិលេសោ។ យេ ច កុក្កុដឈាយី ទ្វេ បឋមកា យោ វា បន កោចិ ហានភាគិយោ សមាធិ, អយំ សំកិលេសោ។ តត្ថ កតមំ
៦៣. ឥតិ តស្សេវ សមាធិស្ស តយោ ធម្មា បរិវារា ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ វីរិយមិតិ, តានិយេវ ឥន្ទ្រិយានិ វីរិយវសេន ពលានិ ភវន្តិ, អាធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយានិ, អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ, ឥតិ តេសំ មុទុមជ្ឈាធិមត្តតា អយំ មុទិន្ទ្រិយោ អយំ មជ្ឈិន្ទ្រិយោ អយំ តិក្ខិន្ទ្រិយោតិ។ តត្ថ ភគវា តិក្ខិន្ទ្រិយំ សំខិត្តេន ឱវាទេន ឱវទតិ, មជ្ឈិន្ទ្រិយំ ភគវា សំខិត្តវិត្ថារេន ឱវទតិ, មុទិន្ទ្រិយំ ភគវា វិត្ថារេន ឱវទតិ។ តត្ថ ភគវា តិក្ខិន្ទ្រិយស្ស មុទុកំ ធម្មទេសនំ ឧបទិសតិ, មជ្ឈិន្ទ្រិយស្ស ភគវា មុទុតិក្ខធម្មទេសនំ
យំ
ឥតិ តត្ថ យំ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ។ សេយ្យថិទំ, ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ តិស្សោបិ ជាតិយោ ចតស្សោបិ ជាតិយោ បញ្ចបិ ជាតិយោ ទសបិ ជាតិយោ វីសម្បិ ជាតិយោ តិំសម្បិ ជាតិយោ ចត្តារីសម្បិ ជាតិយោ បញ្ញាសម្បិ ជាតិយោ ជាតិសតម្បិ ជាតិសហស្សម្បិ ជាតិសតសហស្សម្បិ អនេកានិបិ ជាតិសតានិ អនេកានិបិ ជាតិសហស្សានិ អនេកានិបិ ជាតិសតសហស្សានិ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ។ អមុត្រាសិំ ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ ឯវំវណ្ណោ ឯវមាហារោ ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ឯវមាយុបរិយន្តោ, សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិំ។ តត្រាបាសិំ ឯវំនាមោ
៦៤. តត្ថ សគ្គូបគេសុ ច សត្តេសុ មនុស្សូបគេសុ ច សត្តេសុ អបាយូបគេសុ ច សត្តេសុ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស លោភាទយោ ឧស្សន្នា អលោភាទយោ មន្ទា, ឥមស្ស បុគ្គលស្ស អលោភាទយោ ឧស្សន្នា លោភាទយោ មន្ទា, យេ វា បន ឧស្សន្នា យេ វា បន មន្ទា ឥមស្ស បុគ្គលស្ស ឥមានិ ឥន្ទ្រិយានិ ឧបចិតានិ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស ឥមានិ ឥន្ទ្រិយានិ អនុបចិតានិ អមុកាយ វា កប្បកោដិយំ កប្បសតសហស្សេ វា កប្បសហស្សេ វា កប្បសតេ វា កប្បេ វា អន្តរកប្បេ វា ឧបឌ្ឍកប្បេ វា សំវច្ឆរេ វា ឧបឌ្ឍសំវច្ឆរេ វា មាសេ វា បក្ខេ វា ទិវសេ វា មុហុត្តេ វា ឥមិនា បមាទេន វា បសាទេន វាតិ។ តំ តំ ភវំ ភគវា អនុស្សរន្តោ អសេសំ ជានាតិ, តត្ថ យំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ហីនេ បណីតេ សុវណ្ណេ ទុព្ពណ្ណេ សុគតេ ទុគ្គតេ យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតិ ឥមេ វត ភោន្តោ សត្តា កាយទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា វចីទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា មនោទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា អរិយានំ ឧបវាទកា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា
ឥមេ វា បន ភោន្តោ សត្តា កាយសុចរិតេន សមន្នាគតា វចីសុចរិតេន សមន្នាគតា មនោសុចរិតេន សមន្នាគតា អរិយានំ អនុបវាទកា សម្មាទិដ្ឋិកា សម្មាទិដ្ឋិកម្មសមាទានា, តេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្នា, តត្ថ សគ្គូបគេសុ ច សត្តេសុ មនុស្សូបគេសុ ច សត្តេសុ អបាយូបគេសុ ច សត្តេសុ ឥមិនា បុគ្គលេន ឯវរូបំ កម្មំ អមុកាយ កប្បកោដិយំ ឧបចិតំ កប្បសតសហស្សេ វា កប្បសហស្សេ វា
ឥតិ តត្ថ យំ សព្ពញ្ញុតា បត្តា វិទិតា សព្ពធម្មា វិរជំ វីតមលំ ឧប្បន្នំ សព្ពញ្ញុតញាណំ និហតោ មារោ ពោធិមូលេ, ឥទំ ភគវតោ ទសមំ ពលំ សព្ពាសវបរិក្ខយំ ញាណំ។ ទសពលសមន្នាគតា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោតិ។
និយុត្តោ វិចយោ ហារសម្បាតោ។
៣. យុត្តិហារសម្បាតោ
៦៥.
តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ;
សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ, ញត្វាន ឧទយព្ពយំ;
ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខុ, សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ’’តិ។
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ រក្ខិតចិត្តស្ស សម្មាសង្កប្បគោចរោ ភវិស្សតីតិ យុជ្ជតិ, សម្មាសង្កប្បគោចរោ សម្មាទិដ្ឋិ ភវិស្សតីតិ យុជ្ជតិ, សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ វិហរន្តោ ឧទយព្ពយំ បដិវិជ្ឈិស្សតីតិ យុជ្ជតិ, ឧទយព្ពយំ បដិវិជ្ឈន្តោ សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហិស្សតីតិ យុជ្ជតិ។ សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហន្តោ សព្ពានិ ទុគ្គតិវិនិបាតភយានិ សមតិក្កមិស្សតីតិ យុជ្ជតីតិ។
និយុត្តោ យុត្តិហារសម្បាតោ។
៤. បទដ្ឋានហារសម្បាតោ
៦៦. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ តិណ្ណំ សុចរិតានំ បទដ្ឋានំ។ ‘‘សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ សមថស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ’’តិ វិបស្សនាយ បទដ្ឋានំ។ ‘‘ញត្វាន ឧទយព្ពយ’’ន្តិ ទស្សនភូមិយា បទដ្ឋានំ។ ‘‘ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខូ’’តិ វីរិយស្ស បទដ្ឋានំ។ ‘‘សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ’’តិ ភាវនាយ បទដ្ឋានំ។
និយុត្តោ បទដ្ឋានោ ហារសម្បាតោ។
៥. លក្ខណហារសម្បាតោ
៦៧. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ ឥទំ សតិន្ទ្រិយំ, សតិន្ទ្រិយេ គហិតេ គហិតានិ ភវន្តិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ។ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ’’តិ សម្មាទិដ្ឋិយា គហិតាយ គហិតោ ភវតិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ។ តំ កិស្ស ហេតុ? សម្មាទិដ្ឋិតោ ហិ សម្មាសង្កប្បោ បភវតិ, សម្មាសង្កប្បតោ សម្មាវាចា បភវតិ, សម្មាវាចាតោ សម្មាកម្មន្តោ បភវតិ, សម្មាកម្មន្តតោ សម្មាអាជីវោ បភវតិ, សម្មាអាជីវតោ សម្មាវាយាមោ បភវតិ, សម្មាវាយាមតោ សម្មាសតិ បភវតិ, សម្មាសតិតោ សម្មាសមាធិ បភវតិ, សម្មាសមាធិតោ សម្មាវិមុត្តិ បភវតិ, សម្មាវិមុត្តិតោ សម្មាវិមុត្តិញាណទស្សនំ បភវតិ។
និយុត្តោ លក្ខណោ ហារសម្បាតោ។
៦. ចតុព្យូហហារសម្បាតោ
៦៨. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ រក្ខិតំ បរិបាលីយតីតិ ឯសា និរុត្តិ។ ឥធ ភគវតោ កោ អធិប្បាយោ? យេ ទុគ្គតីហិ បរិមុច្ចិតុកាមា ភវិស្សន្តិ, តេ ធម្មចារិនោ ភវិស្សន្តីតិ អយំ ឯត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ។ កោកាលិកោ ហិ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេសុ
និយុត្តោ ចតុព្យូហោ ហារសម្បាតោ។
៧. អាវដ្ដហារសម្បាតោ
៦៩. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ សមថោ
និយុត្តោ អាវដ្ដោ ហារសម្បាតោ។
៨. វិភត្តិហារសម្បាតោ
៧០. តត្ថ កតមោ វិភត្តិហារសម្បាតោ?
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ កុសលបក្ខោ កុសលបក្ខេន និទ្ទិសិតព្ពោ។ អកុសលបក្ខោ អកុសលបក្ខេន និទ្ទិសិតព្ពោ។
និយុត្តោ វិភត្តិហារសម្បាតោ។
៩. បរិវត្តនហារសម្បាតោ
៧១. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ សមថវិបស្សនាយ ភាវិតាយ និរោធោ ផលំ, បរិញ្ញាតំ ទុក្ខំ, សមុទយោ បហីនោ, មគ្គោ ភាវិតោ បដិបក្ខេន។
និយុត្តោ បរិវត្តនោ ហារសម្បាតោ។
១០. វេវចនហារសម្បាតោ
៧២. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ ចិត្តំ មនោ វិញ្ញាណំ មនិន្ទ្រិយំ មនាយតនំ វិជាននា វិជានិតត្តំ, ឥទំ វេវចនំ។ ‘‘សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ នេក្ខម្មសង្កប្បោ អព្យាបាទសង្កប្បោ អវិហិំសាសង្កប្បោ, ឥទំ វេវចនំ។ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ’’តិ សម្មាទិដ្ឋិ នាម បញ្ញាសត្ថំ បញ្ញាខគ្គោ បញ្ញារតនំ បញ្ញាបជ្ជោតោ បញ្ញាបតោទោ បញ្ញាបាសាទោ, ឥទំ វេវចនំ។
និយុត្តោ វេវចនោ ហារសម្បាតោ។
១១. បញ្ញត្តិហារសម្បាតោ
៧៣. តត្ថ កតមោ បញ្ញត្តិហារសម្បាតោ?
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ បទដ្ឋានបញ្ញត្តិ សតិយា។ ‘‘សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ ភាវនាបញ្ញត្តិ សមថស្ស។ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ, ញត្វាន ឧទយព្ពយ’’ន្តិ ទស្សនភូមិយា និក្ខេបបញ្ញត្តិ។ ‘‘ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខូ’’តិ សមុទយស្ស អនវសេសប្បហានបញ្ញត្តិ, ‘‘សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ’’តិ ភាវនាបញ្ញត្តិ មគ្គស្ស។
និយុត្តោ បញ្ញត្តិហារសម្បាតោ។
១២. ឱតរណហារសម្បាតោ
៧៤. តត្ថ
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’
តានិយេវ ឥន្ទ្រិយានិ វិជ្ជា, វិជ្ជុប្បាទា អវិជ្ជានិរោធោ, អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ, ឯវំ សព្ពំ, អយំ បដិច្ចសមុប្បាទេន ឱតរណា។
តានិយេវ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតានិ – សីលក្ខន្ធេន សមាធិក្ខន្ធេន បញ្ញាក្ខន្ធេន។ អយំ ខន្ធេហិ ឱតរណា។
តានិ
សា ធម្មធាតុ ធម្មាយតនបរិយាបន្នា, យំ អាយតនំ អនាសវំ នោ ច ភវង្គំ, អយំ អាយតនេហិ ឱតរណា។
និយុត្តោ ឱតរណោ ហារសម្បាតោ។
១៣. សោធនហារសម្បាតោ
៧៥. តត្ថ កតមោ សោធនោ ហារសម្បាតោ?
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ យត្ថ អារម្ភោ សុទ្ធោ, សោ បញ្ហោ វិសជ្ជិតោ ភវតិ។ យត្ថ បន អារម្ភោ ន សុទ្ធោ, ន តាវ សោ បញ្ហោ វិសជ្ជិតោ ភវតិ។
និយុត្តោ សោធនោ ហារសម្បាតោ។
១៤. អធិដ្ឋានហារសម្បាតោ
៧៦. តត្ថ កតមោ អធិដ្ឋានោ ហារសម្បាតោ?
តស្មា
និយុត្តោ អធិដ្ឋានោ ហារសម្បាតោ។
១៥. បរិក្ខារហារសម្បាតោ
៧៧. តត្ថ កតមោ បរិក្ខារោ ហារសម្បាតោ?
‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្ស, សម្មាសង្កប្បគោចរោ’’តិ គាថា។ អយំ សមថវិបស្សនាយ បរិក្ខារោ។
និយុត្តោ បរិក្ខារោ ហារសម្បាតោ។
១៦. សមារោបនហារសម្បាតោ
៧៨. តត្ថ កតមោ សមារោបនោ ហារសម្បាតោ?
‘‘តស្មា
សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោ, ញត្វាន ឧទយព្ពយំ;
ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខុ, សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ’’តិ។
តស្មា
និយុត្តោ សមារោបនោ ហារសម្បាតោ។
តេនាហ
‘‘សោឡស ហារា បឋមំ, ទិសលោចនតោ ទិសា វិលោកេត្វា;
សង្ខិបិយ អង្កុសេន ហិ, នយេហិ តីហិ និទ្ទិសេ សុត្ត’’ន្តិ។
និយុត្តោ ហារសម្បាតោ។