។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
វិនយបិដកេ
បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថា (បឋមោ ភាគោ)
គន្ថារម្ភកថា
យោ
កាលំ ករោន្តោ អតិទុក្ករានិ;
ខេទំ គតោ លោកហិតាយ នាថោ;
នមោ មហាការុណិកស្ស តស្ស។
អសម្ពុធំ ពុទ្ធនិសេវិតំ យំ;
ភវាភវំ គច្ឆតិ ជីវលោកោ;
នមោ
វិទ្ធំសិនោ ធម្មវរស្ស តស្ស។
គុណេហិ យោ សីលសមាធិបញ្ញា-
វិមុត្តិញាណប្បភុតីហិ យុត្តោ;
ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកានំ;
តមរិយសង្ឃំ សិរសា នមាមិ។
ឥច្ចេវមច្ចន្តនមស្សនេយ្យំ;
នមស្សមានោ រតនត្តយំ យំ;
បុញ្ញាភិសន្ទំ វិបុលំ អលត្ថំ;
តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ។
យស្មិំ
បតិដ្ឋិតំ ហោតិ សុសណ្ឋិតស្ស;
តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយំ អមិស្សំ;
និស្សាយ បុព្ពាចរិយានុភាវំ។
កាមញ្ច បុព្ពាចរិយាសភេហិ;
ញាណម្ពុនិទ្ធោតមលាសវេហិ;
វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទេហិ
សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហិ។
សល្លេខិយេ នោសុលភូបមេហិ;
មហាវិហារស្ស ធជូបមេហិ;
សំវណ្ណិតោយំ វិនយោ នយេហិ;
ចិត្តេហិ សម្ពុទ្ធវរន្វយេហិ។
សំវណ្ណនា សីហឡទីបកេន;
វាក្យេន ឯសា បន សង្ខតត្តា;
ន
ទីបន្តរេ ភិក្ខុជនស្ស យស្មា។
តស្មា ឥមំ បាឡិនយានុរូបំ;
សំវណ្ណនំ ទានិ សមារភិស្សំ;
អជ្ឈេសនំ ពុទ្ធសិរិវ្ហយស្ស;
ថេរស្ស សម្មា សមនុស្សរន្តោ។
សំវណ្ណនំ តញ្ច សមារភន្តោ;
តស្សា មហាអដ្ឋកថំ សរីរំ;
កត្វា មហាបច្ចរិយំ តថេវ;
កុរុន្ទិនាមាទិសុ វិស្សុតាសុ។
វិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ;
យោ យុត្តមត្ថំ អបរិច្ចជន្តោ;
តតោបិ អន្តោគធថេរវាទំ;
សំវណ្ណនំ សម្ម សមារភិស្សំ។
តំ
ថេរា ច ភិក្ខូ នវមជ្ឈិមា ច;
ធម្មប្បទីបស្ស តថាគតស្ស;
សក្កច្ច ធម្មំ បតិមានយន្តា។
ពុទ្ធេន ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;
យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;
សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;
យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ។
តស្មា
តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;
សព្ពម្បិ
យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតានំ។
តតោ ច ភាសន្តរមេវ ហិត្វា;
វិត្ថារមគ្គញ្ច សមាសយិត្វា;
វិនិច្ឆយំ សព្ពមសេសយិត្វា;
តន្តិក្កមំ កិញ្ចិ អវោក្កមិត្វា។
សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ;
សុត្តានុរូបំ បរិទីបយន្តី;
យស្មា អយំ ហេស្សតិ វណ្ណនាបិ;
សក្កច្ច តស្មា អនុសិក្ខិតព្ពាតិ។
ពាហិរនិទានកថា
តត្ថ តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយន្តិ វុត្តត្តា វិនយោ តាវ វវត្ថបេតព្ពោ។ តេនេតំ វុច្ចតិ – ‘‘វិនយោ នាម ឥធ សកលំ វិនយបិដកំ អធិប្បេត’’ន្តិ។ សំវណ្ណនត្ថំ បនស្ស អយំ មាតិកា –
វុត្តំ យេន យទា យស្មា, ធារិតំ យេន ចាភតំ;
យត្ថប្បតិដ្ឋិតចេតមេតំ វត្វា វិធិំ តតោ។
តេនាតិអាទិបាឋស្ស, អត្ថំ នានប្បការតោ;
ទស្សយន្តោ ករិស្សាមិ, វិនយស្សត្ថវណ្ណនន្តិ។
តត្ថ វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទំ តាវ វចនំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ឯវមាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឥទញ្ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, តស្មា វត្តព្ពមេតំ
បឋមមហាសង្គីតិកថា
បឋមមហាសង្គីតិ សង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តា, និទានកោសល្លត្ថំ បន ឥធាបិ ឥមិនា នយេន វេទិតព្ពា។ ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា យាវ សុភទ្ទបរិព្ពាជកវិនយនា កតពុទ្ធកិច្ចេ កុសិនារាយំ ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេ យមកសាលានមន្តរេ វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បច្ចូសសមយេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ លោកនាថេ, ភគវតោ បរិនិព្ពានេ សន្និបតិតានំ សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សានំ សង្ឃត្ថេរោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ, សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន ‘‘អលំ, អាវុសោ, មា សោចិត្ថ, មា បរិទេវិត្ថ, សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេន; ឧបទ្ទុតា ច ហោម – ‘ឥទំ វោ កប្បតិ, ឥទំ វោ ន កប្បតី’តិ! ឥទានិ បន មយំ យំ ឥច្ឆិស្សាម តំ ករិស្សាម, យំ ន ឥច្ឆិស្សាម ន តំ ករិស្សាមា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧; ទី. និ. ២.២៣២) វុត្តវចនមនុស្សរន្តោ ‘‘ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ យំ បាបភិក្ខូ អតីតសត្ថុកំ បាវចនន្តិ មញ្ញមានា
‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ
‘‘យំនូនាហំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យំ, យថយិទំ សាសនំ អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិកំ។
យំ ចាហំ ភគវតា –
‘ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ, កស្សប, សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានី’តិ វត្វា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ចេវ,
‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ; កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ.… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ –
ឯវមាទិនា
‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘ឯកមិទាហំ, អាវុសោ, សមយំ បាវាយ កុសិនារំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហី’’តិ (ទី. និ. ២.២៣១) សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ។
តតោ
‘‘ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម។ បុរេ អធម្មោ ទិប្បតិ, ធម្មោ បដិពាហិយ្យតិ; អវិនយោ ទិប្បតិ, វិនយោ បដិពាហិយ្យតិ។ បុរេ អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តិ; អវិនយវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧)។
ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ ភិក្ខូ ឧច្ចិនតូ’’តិ។ ថេរោ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេ បុថុជ្ជន-សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិ-សុក្ខវិបស្សកខីណាសវភិក្ខូ អនេកសតេ អនេកសហស្សេ ច វជ្ជេត្វា តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេ បដិសម្ភិទាប្បត្តេ មហានុភាវេ យេភុយ្យេន ភគវតា ឯតទគ្គំ អារោបិតេ តេវិជ្ជាទិភេទេ ខីណាសវភិក្ខូយេវ ឯកូនបញ្ចសតេ បរិគ្គហេសិ។ យេ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ឯកេនូនាបញ្ចអរហន្តសតានិ ឧច្ចិនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧)។
កិស្ស បន ថេរោ ឯកេនូនមកាសីតិ? អាយស្មតោ អានន្ទត្ថេរស្ស ឱកាសករណត្ថំ។ តេន ហាយស្មតា សហាបិ វិនាបិ ន សក្កា ធម្មសង្គីតិ កាតុំ, សោ ហាយស្មា សេក្ខោ សករណីយោ, តស្មា សហាបិ ន សក្កា; យស្មា បនស្ស កិញ្ចិ ទសពលទេសិតំ សុត្តគេយ្យាទិកំ ភគវតោ អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថិ, តស្មា វិនាបិ ន សក្កា។ យទិ ឯវំ សេក្ខោបិ សមានោ ធម្មសង្គីតិយា ពហុការត្តា ថេរេន ឧច្ចិនិតព្ពោ អស្ស។ អថ កស្មា ន ឧច្ចិនិតោតិ
អថ សយមេវ ភិក្ខូ អានន្ទស្សត្ថាយ ថេរំ យាចិំសុ។ យថាហ –
‘‘ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ ឯតទវោចុំ – ‘អយំ, ភន្តេ, អាយស្មា អានន្ទោ កិញ្ចាបិ សេក្ខោ អភព្ពោ ឆន្ទា ទោសា មោហា ភយា អគតិំ គន្តុំ, ពហុ ចានេន ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មោ ច វិនយោ ច បរិយត្តោ; តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូ’តិ។ អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧)។
ឯវំ ភិក្ខូនំ អនុមតិយា ឧច្ចិនិតេន តេនាយស្មតា សទ្ធិំ បញ្ច ថេរសតានិ អហេសុំ។
អថ ខោ ថេរានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘កត្ថ នុ ខោ មយំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាមា’’តិ។ អថ ខោ ថេរានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘រាជគហំ ខោ សង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ ញាតព្ពំ។
អថ តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសុ សត្តសុ ច ធាតុបូជាទិវសេសុ វីតិវត្តេសុ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, ឥទានិ គិម្ហានំ ទិយឌ្ឍោ មាសោ សេសោ, ឧបកដ្ឋា វស្សូបនាយិកា’’តិ មន្ត្វា មហាកស្សបត្ថេរោ ‘‘រាជគហំ, អាវុសោ, គច្ឆាមា’’តិ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ។ អនុរុទ្ធត្ថេរោបិ ឧបឌ្ឍំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ។ អានន្ទត្ថេរោ បន ភគវតោ បត្តចីវរំ គហេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា រាជគហំ គន្តុកាមោ យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កាមិ។ អានន្ទត្ថេរេន គតគតដ្ឋានេ មហាបរិទេវោ អហោសិ
តត្រ សុទំ អាយស្មា អានន្ទោ អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តាយ ធម្មិយា កថាយ តំ មហាជនំ សញ្ញាបេត្វា ជេតវនំ បវិសិត្វា ទសពលេន វសិតគន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរិត្វា មញ្ចបីឋំ នីហរិត្វា បប្ផោដេត្វា គន្ធកុដិំ សម្មជ្ជិត្វា មិលាតមាលាកចវរំ
‘‘អកាលោ ខោ, មាណវក, អត្ថិ មេ អជ្ជ ភេសជ្ជមត្តា បីតា, អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាមា’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤៧)។
ទុតិយទិវសេ ចេតកត្ថេរេន បច្ឆាសមណេន គន្ត្វា សុភេន មាណវេន បុដ្ឋោ ទីឃនិកាយេ សុភសុត្តំនាម ទសមំ សុត្តមភាសិ។
អថ ថេរោ ជេតវនវិហារេ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ការាបេត្វា ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ រាជគហំ គតោ។ តថា មហាកស្សបត្ថេរោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ ច សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា រាជគហមេវ គតោ។
តេន ខោ បន សមយេន រាជគហេ អដ្ឋារស មហាវិហារា ហោន្តិ។ តេ សព្ពេបិ ឆឌ្ឌិតបតិតឧក្លាបា អហេសុំ។ ភគវតោ ហិ បរិនិព្ពានេ សព្ពេ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិហារេ ច បរិវេណេ ច ឆឌ្ឌេត្វា អគមំសុ។ តត្ថ ថេរា ភគវតោ វចនបូជនត្ថំ តិត្ថិយវាទបរិមោចនត្ថញ្ច ‘‘បឋមំ មាសំ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ករោមា’’តិ ចិន្តេសុំ។ តិត្ថិយា ហិ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា សត្ថរិ ឋិតេយេវ វិហារេ បដិជគ្គិំសុ, បរិនិព្ពុតេ ឆឌ្ឌេសុ’’ន្តិ។ តេសំ វាទបរិមោចនត្ថញ្ច ចិន្តេសុន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ វុត្តម្បិ
‘‘អថ
តេ ទុតិយទិវសេ គន្ត្វា រាជទ្វារេ អដ្ឋំសុ។ អជាតសត្តុ រាជា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អាគតត្ថា’’តិ អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចំ បដិបុច្ឆិ។ ថេរា អដ្ឋារស មហាវិហារបដិសង្ខរណត្ថាយ ហត្ថកម្មំ បដិវេទេសុំ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ហត្ថកម្មការកេ មនុស្សេ អទាសិ។ ថេរា បឋមំ មាសំ សព្ពវិហារេ បដិសង្ខរាបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘និដ្ឋិតំ, មហារាជ, វិហារបដិសង្ខរណំ។ ឥទានិ ធម្មវិនយសង្គហំ ករោមា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, វិស្សត្ថា ករោថ។ មយ្ហំ អាណាចក្កំ, តុម្ហាកំ ធម្មចក្កំ ហោតុ។ អាណាបេថ, ភន្តេ, កិំ ករោមី’’តិ? ‘‘សង្គហំ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ សន្និសជ្ជដ្ឋានំ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កត្ថ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘វេភារបព្ពតបស្សេ សត្តបណ្ណិគុហាទ្វារេ កាតុំ យុត្តំ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ រាជា អជាតសត្តុ វិស្សកម្មុនា និម្មិតសទិសំ សុវិភត្តភិត្តិត្ថម្ភសោបានំ នានាវិធមាលាកម្មលតអាកម្មវិចិត្តំ អភិភវន្តមិវ រាជភវនវិភូតិំ អវហសន្តមិវ ទេវវិមានសិរិំ សិរិយា និកេតមិវ ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច ទេវមនុស្សនយនវិហង្គានំ លោករាមណេយ្យកមិវ សម្បិណ្ឌិតំ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌំ មណ្ឌបំ ការាបេត្វា វិវិធកុសុមទាម-ឱលម្ពក-វិនិគ្គលន្តចារុវិតានំ
តស្មិំ ខោ បន សមយេ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សន្ធាយ ឯវមាហំសុ – ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ ឯកោ ភិក្ខុ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ វិចរតី’’តិ។ ថេរោ តំ សុត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ អញ្ញោ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ
អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ – ‘‘ស្វេ សន្និបាតោ, ន ខោ បន មេតំ បតិរូបំ យ្វាហំ សេក្ខោ
អថ ខោ ថេរា ភិក្ខូ ទុតិយទិវសេ កតភត្តកិច្ចា បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា ធម្មសភាយំ សន្និបតិតា។ អានន្ទត្ថេរោ បន អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ ញាបេតុកាមោ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ន គតោ។ ភិក្ខូ យថាវុឌ្ឍំ អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទន្តា អានន្ទត្ថេរស្ស អាសនំ ឋបេត្វា និសិន្នា។ តត្ថ កេហិចិ ‘‘ឯតមាសនំ កស្សា’’តិ វុត្តេ ‘‘អានន្ទត្ថេរស្សា’’តិ។ ‘‘អានន្ទោ បន កុហិំ គតោ’’តិ? តស្មិំ សមយេ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ គមនកាលោ’’តិ។ តតោ អត្តនោ អានុភាវំ
ឯវំ វិនយោ នាម ពុទ្ធសាសនស្ស អាយុ, វិនយេ ឋិតេ សាសនំ ឋិតំ ហោតិ; តស្មា បឋមំ វិនយំ សង្គាយាមា’’តិ,។ ‘‘កំ ធុរំ កត្វា’’តិ? ‘‘អាយស្មន្តំ ឧបាលិ’’ន្តិ។ ‘‘កិំ អានន្ទោ នប្បហោតី’’តិ? ‘‘នោ នប្បហោតិ; អបិ ច ខោ បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ ធរមានោយេវ វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយ អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ ឧបាលី’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨)។ តស្មា ឧបាលិត្ថេរំ
‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សង្ឃំ ញាបេសិ –
‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ។ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆេយ្យ’ន្តិ។
‘‘អាយស្មាបិ ឧបាលិ សង្ឃំ ញាបេសិ –
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ។ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អាយស្មតា មហាកស្សបេន វិនយំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេយ្យ’’ន្តិ។
ឯវំ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្និត្វា អាយស្មា ឧបាលិ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ថេរេ ភិក្ខូ វន្ទិត្វា ធម្មាសនេ និសីទិ, ទន្តខចិតំ ពីជនិំ គហេត្វា។ តតោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ថេរាសនេ និសីទិត្វា អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆិ – ‘‘បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ
អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ បឋមស្ស បារាជិកស្ស វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ, និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆិ, បញ្ញត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អនុបញ្ញត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អនាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ; យថា ច បឋមស្ស តថា ទុតិយស្ស តថា តតិយស្ស តថា ចតុត្ថស្ស បារាជិកស្ស វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ…បេ.… អនាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ។ បុដ្ឋោ បុដ្ឋោ ឧបាលិត្ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ។ តតោ
ឯវំ
វិនយំ សង្គាយិត្វា ធម្មំ សង្គាយិតុកាមោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភិក្ខូ បុច្ឆិ – ‘‘ធម្មំ សង្គាយន្តេហិ កំ បុគ្គលំ ធុរំ កត្វា ធម្មោ សង្គាយិតព្ពោ’’តិ? ភិក្ខូ ‘‘អានន្ទត្ថេរំ ធុរំ កត្វា’’តិ អាហំសុ។
អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សង្ឃំ ញាបេសិ –
‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ។ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អានន្ទំ ធម្មំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ។
អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ សង្ឃំ ញាបេសិ –
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អាយស្មតា មហាកស្សបេន ធម្មំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេយ្យ’’ន្តិ។
អថ
បញ្ចនិកាយា នាម – ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ។ តត្ថ ខុទ្ទកនិកាយោ នាម – ចត្តារោ និកាយេ ឋបេត្វា, អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ។ តត្ថ វិនយោ អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វិស្សជ្ជិតោ, សេសខុទ្ទកនិកាយោ ចត្តារោ ច និកាយា អានន្ទត្ថេរេន។ តទេតំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ រសវសេន ឯកវិធំ, ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ, បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ; តថា បិដកវសេន, និកាយវសេន បញ្ចវិធំ, អង្គវសេន នវវិធំ, ធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សវិធន្តិ វេទិតព្ពំ។
កថំ រសវសេន ឯកវិធំ? យញ្ហិ ភគវតា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា យាវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សានិ ទេវមនុស្សនាគយក្ខាទយោ អនុសាសន្តេន បច្ចវេក្ខន្តេន វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ឯករសំ វិមុត្តិរសមេវ ហោតិ។ ឯវំ រសវសេន ឯកវិធំ។
កថំ ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ? សព្ពមេវ ចេតំ ធម្មោ ចេវ វិនយោ ចាតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ តត្ថ វិនយបិដកំ វិនយោ, អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ; តេនេវាហ – ‘‘យំនូន មយំ, អាវុសោ, ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាមា’’តិ។ ‘‘អហំ
កថំ បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ? សព្ពមេវ ហិទំ បឋមពុទ្ធវចនំ, មជ្ឈិមពុទ្ធវចនំ, បច្ឆិមពុទ្ធវចនន្តិ តិប្បភេទំ ហោតិ។ តត្ថ –
‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;
គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ។
‘‘គហការក
សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;
វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ។ (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤);
ឥទំ បឋមពុទ្ធវចនំ។
កេចិ ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិ ខន្ធកេ ឧទានគាថំ អាហុ។ ឯសា បន បាដិបទទិវសេ សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្ស សោមនស្សមយញាណេន បច្ចយាការំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា ឧទានគាថាតិ វេទិតព្ពា។
យំ បន បរិនិព្ពានកាលេ អភាសិ – ‘‘ហន្ទ ទានិ, ភិក្ខវេ, អាមន្តយាមិ វោ, វយធម្មា សង្ខារា, អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៨) ឥទំ បច្ឆិមពុទ្ធវចនំ។
ឧភិន្នមន្តរេ យំ វុត្តំ ឯតំ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនន្តិ។ ឯវំ បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ។
កថំ បិដកវសេន តិវិធំ? សព្ពម្បិ ហេតំ វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តិប្បភេទមេវ ហោតិ។ តត្ថ បឋមសង្គីតិយំ សង្គីតញ្ច អសង្គីតញ្ច សព្ពម្បិ សមោធានេត្វា ឧភយានិ បាតិមោក្ខានិ, ទ្វេ វិភង្គានិ, ទ្វាវីសតិ ខន្ធកានិ, សោឡសបរិវារាតិ ឥទំ វិនយបិដកំ នាម។
ព្រហ្មជាលាទិ ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ ទីឃនិកាយោ, មូលបរិយាយសុត្តាទិ ទិយឌ្ឍសតទ្វេសុត្តសង្គហោ មជ្ឈិមនិកាយោ, ឱឃតរណសុត្តាទិ សត្តសុត្តសហស្ស សត្តសត ទ្វាសដ្ឋិសុត្តសង្គហោ សំយុត្តនិកាយោ, ចិត្តបរិយាទានសុត្តាទិ នវសុត្តសហស្ស បញ្ចសត សត្តបញ្ញាសសុត្តសង្គហោ អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកបាឋ-ធម្មបទ-ឧទាន-ឥតិវុត្តក-សុត្តនិបាត-វិមានវត្ថុ-បេតវត្ថុ-ថេរគាថា-ថេរីគាថា-ជាតកនិទ្ទេស-បដិសម្ភិទា-អបទាន-ពុទ្ធវំស-ចរិយាបិដកវសេន សុត្តន្តបិដកំ នាម។
ធម្មសង្គហោ, វិភង្គោ, ធាតុកថា, បុគ្គលបញ្ញត្តិ, កថាវត្ថុ, យមកំ, បដ្ឋានន្តិ ឥទំ អភិធម្មបិដកំ នាម។ តត្ថ –
វិវិធវិសេសនយត្តា
វិនយត្ថវិទូហិ អយំ, វិនយោ វិនយោតិ អក្ខាតោ។
វិវិធា ហិ ឯត្ថ បញ្ចវិធ បាតិមោក្ខុទ្ទេស បារាជិកាទិ សត្តអាបត្តិក្ខន្ធមាតិកា វិភង្គាទិប្បភេទា នយា, វិសេសភូតា ច ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនា អនុបញ្ញត្តិនយា
‘‘វិវិធវិសេសនយត្តា, វិនយនតោ ចេវ កាយវាចានំ;
វិនយត្ថវិទូហិ អយំ, វិនយោ វិនយោតិ អក្ខាតោ’’តិ។
ឥតរំ បន –
អត្ថានំ សូចនតោ, សុវុត្តតោ សវនតោថ សូទនតោ;
សុត្តាណា សុត្តសភាគតោ ច, សុត្តន្តិ អក្ខាតំ។
តញ្ហិ អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេ អត្ថេ សូចេតិ, សុវុត្តា ចេត្ថ អត្ថា វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តា។ សវតិ ចេតំ អត្ថេ សស្សមិវ ផលំ បសវតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សូទតិ ចេតំ ធេនុវិយ ខីរំ, បគ្ឃរតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សុដ្ឋុ ច នេ តាយតិ រក្ខតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ សុត្តសភាគញ្ចេតំ, យថា ហិ តច្ឆកានំ សុត្តំ បមាណំ ហោតិ; ឯវមេតម្បិ វិញ្ញូនំ។ យថា ច សុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ ន វិកិរិយន្តិ ន វិទ្ធំសិយន្តិ; ឯវមេតេន សង្គហិតា អត្ថា។ តេនេតមេតស្ស វចនត្ថកោសល្លត្ថំ វុត្តំ –
‘‘អត្ថានំ សូចនតោ, សុវុត្តតោ សវនតោថ សូទនតោ;
សុត្តាណា សុត្តសភាគតោ ច, សុត្តន្តិ អក្ខាត’’ន្តិ។
ឥតរោ
យំ ឯត្ថ វុឌ្ឍិមន្តោ, សលក្ខណា បូជិតា បរិច្ឆិន្នា;
វុត្តាធិកា ច ធម្មា, អភិធម្មោ តេន អក្ខាតោ។
អយញ្ហិ
ឯត្ថ ច ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតិ, មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៦០ អាទយោ) នយេន វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តា។ ‘‘រូបារម្មណំ វា សទ្ទារម្មណំ វា’’តិអាទិនា នយេន អារម្មណាទីហិ លក្ខណីយត្តា សលក្ខណាបិ។ ‘‘សេក្ខា ធម្មា, អសេក្ខា ធម្មា, លោកុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន បូជិតាបិ បូជារហាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតី’’តិអាទិនា នយេន សភាវបរិច្ឆិន្នត្តា បរិច្ឆិន្នាបិ។ ‘‘មហគ្គតា ធម្មា, អប្បមាណា ធម្មា, អនុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន អធិកាបិ ធម្មា វុត្តា។ តេនេតមេតស្ស វចនត្ថកោសល្លត្ថំ វុត្តំ –
‘‘យំ ឯត្ថ វុឌ្ឍិមន្តោ, សលក្ខណា បូជិតា បរិច្ឆិន្នា;
វុត្តាធិកា ច ធម្មា, អភិធម្មោ តេន អក្ខាតោ’’តិ។
យំ បនេត្ថ អវិសិដ្ឋំ, តំ –
បិដកំ បិដកត្ថវិទូ, បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោ អាហុ;
តេន សមោធានេត្វា, តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យា។
បរិយត្តិបិ
ឥទានិ តេន សមោធានេត្វា តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យាតិ។ តេន ឯវំ ទុវិធត្ថេន បិដកសទ្ទេន សហ
ឯវំ ញត្វា ច បុនបិ តេស្វេវ បិដកេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ –
ទេសនាសាសនកថា, ភេទំ តេសុ យថារហំ;
សិក្ខាបហានគម្ភីរ, ភាវញ្ច បរិទីបយេ។
បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិំ ចាបិ យំ យហិំ;
បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ។
តត្រាយំ បរិទីបនា វិភាវនា ច, ឯតានិ ហិ តីណិ បិដកានិ យថាក្កមំ អាណា វោហារ បរមត្ថទេសនា យថាបរាធ-យថានុលោម-យថាធម្មសាសនានិ, សំវរាសំវរទិដ្ឋិវិនិវេឋនាមរូបបរិច្ឆេទកថាតិ ច វុច្ចន្តិ។
ឯត្ថ ហិ វិនយបិដកំ អាណារហេន ភគវតា អាណាពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា អាណាទេសនា, សុត្តន្តបិដកំ វោហារកុសលេន ភគវតា វោហារពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា វោហារទេសនា, អភិធម្មបិដកំ បរមត្ថកុសលេន ភគវតា បរមត្ថពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា បរមត្ថទេសនាតិ វុច្ចតិ។
តថា យថាបរាធសាសនំ, ទុតិយំ អនេកជ្ឈាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិកា សត្តា យថានុលោមំ ឯត្ថ សាសិតាតិ យថានុលោមសាសនំ, តតិយំ ធម្មបុញ្ជមត្តេ ‘‘អហំ មមា’’តិ សញ្ញិនោ សត្តា យថាធម្មំ ឯត្ថ សាសិតាតិ យថាធម្មសាសនន្តិ វុច្ចតិ។
តថា សំវរាសំវរកថា, ទុតិយំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិបដិបក្ខភូតា ទិដ្ឋិវិនិវេឋនា ឯត្ថ កថិតាតិ ទិដ្ឋិវិនិវេឋនកថា, តតិយំ រាគាទិបដិបក្ខភូតោ នាមរូបបរិច្ឆេទោ ឯត្ថ កថិតោតិ នាមរូបបរិច្ឆេទកថាតិ វុច្ចតិ។
តីសុបិ ច ចេតេសុ តិស្សោ សិក្ខា, តីណិ បហានានិ, ចតុព្ពិធោ ច គម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ អធិសីលសិក្ខា វុត្តា, សុត្តន្តបិដកេ អធិចិត្តសិក្ខា, អភិធម្មបិដកេ អធិបញ្ញាសិក្ខា។
វិនយបិដកេ ច វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានំ, វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្ស។ សុត្តន្តបិដកេ បរិយុដ្ឋានប្បហានំ, បរិយុដ្ឋានបដិបក្ខត្តា សមាធិស្ស។ អភិធម្មបិដកេ អនុសយប្បហានំ អនុសយបដិបក្ខត្តា បញ្ញាយ។
បឋមេ ច តទង្គប្បហានំ កិលេសានំ, ឥតរេសុ វិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បហានានិ។ បឋមេ ច ទុច្ចរិតសំកិលេសស្ស បហានំ, ឥតរេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិសំកិលេសានំ។
ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថ ចតុព្ពិធោបិ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ធម្មោតិ បាឡិ។ អត្ថោតិ តស្សាយេវត្ថោ។ ទេសនាតិ តស្សា មនសាវវត្ថាបិតាយ បាឡិយា ទេសនា។ បដិវេធោតិ បាឡិយា បាឡិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ។ តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា
អបរោ នយោ – ធម្មោតិ ហេតុ។ វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ។ អត្ថោតិ ហេតុផលំ។ វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ។ ទេសនាតិ បញ្ញត្តិ, យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ។ បដិវេធោតិ អភិសមយោ, សោ ច លោកិយលោកុត្តរោ វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អត្ថានុរូបំ ធម្មេសុ, ធម្មានុរូបំ អត្ថេសុ, បញ្ញត្តិបថានុរូបំ បញ្ញត្តីសុ អវពោធោ។
ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសុ យំ យំ ធម្មជាតំ វា អត្ថជាតំ វា, យា ចាយំ យថា យថា ញាបេតព្ពោ អត្ថោ សោតូនំ ញាណស្ស អភិមុខោ ហោតិ, តថា តថា តទត្ថជោតិកា ទេសនា, យោ ចេត្ថ
ឯត្តាវតា
‘‘ទេសនា-សាសនកថា
សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវញ្ច បរិទីបយេ’’តិ។
អយំ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។
‘‘បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិញ្ចាបិ យំ យហិំ;
បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ’’តិ។
ឯត្ថ បន តីសុ បិដកេសុ តិវិធោ បរិយត្តិភេទោ ទដ្ឋព្ពោ។ តិស្សោ ហិ បរិយត្តិយោ – អលគទ្ទូបមា, និស្សរណត្ថា, ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីតិ។
តត្ថ យា ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា, អយំ អលគទ្ទូបមា។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ អលគទ្ទត្ថិកោ អលគទ្ទគវេសី អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោ, សោ បស្សេយ្យ មហន្តំ អលគទ្ទំ។ តមេនំ ភោគេ វា នង្គុដ្ឋេ វា គណ្ហេយ្យ។ តស្ស សោ អលគទ្ទោ បដិបរិវត្តិត្វា ហត្ថេ វា ពាហាយ វា អញ្ញតរស្មិំ វា អង្គបច្ចង្គេ ឌំសេយ្យ។ សោ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ, មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ទុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, អលគទ្ទស្ស។ ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចេ មោឃបុរិសា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ…បេ.… វេទល្លំ។ តេ តំ ធម្មំ បរិយាបុណិត្វា តេសំ ធម្មានំ បញ្ញាយ អត្ថំ ន ឧបបរិក្ខន្តិ។ តេសំ តេ ធម្មា បញ្ញាយ អត្ថំ អនុបបរិក្ខតំ ន និជ្ឈានំ ខមន្តិ។ តេ ឧបារម្ភានិសំសា ចេវ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ ឥតិវាទប្បមោក្ខានិសំសា ច។ យស្ស ចត្ថាយ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តិ។ តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតា ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ទុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, ធម្មាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៨)។
យា និស្សរណត្ថា។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘តេសំ តេ ធម្មា សុគ្គហិតា ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តិ។ តំ កិស្ស ហេតុ? សុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, ធម្មាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៩)។
យំ បន បរិញ្ញាតក្ខន្ធោ បហីនកិលេសោ ភាវិតមគ្គោ បដិវិទ្ធាកុប្បោ សច្ឆិកតនិរោធោ ខីណាសវោ ភណ្ឌាគារិកបអយត្តីតិ។
វិនយេ បន សុប្បដិបន្នោ ភិក្ខុ សីលសម្បត្តិំ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណាតិ, តាសំយេវ ច តត្ថ បភេទវចនតោ។ សុត្តេ សុប្បដិបន្នោ សមាធិសម្បទំ និស្សាយ ឆ អភិញ្ញា បាបុណាតិ, តាសំយេវ ច តត្ថ បភេទវចនតោ។ អភិធម្មេ សុប្បដិបន្នោ បញ្ញាសម្បទំ និស្សាយ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា បាបុណាតិ, តាសញ្ច តត្ថេវ បភេទវចនតោ។ ឯវមេតេសុ សុប្បដិបន្នោ យថាក្កមេន ឥមំ វិជ្ជាត្តយឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទាភេទំ សម្បត្តិំ បាបុណាតិ។
វិនយេ បន ទុប្បដិបន្នោ អនុញ្ញាតសុខសម្ផស្សអត្ថរណបាវុរណាទិផស្សសាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តេសុ ឧបាទិន្នផស្សាទីសុ អនវជ្ជសញ្ញី ហោតិ។ វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា យេមេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា ភគវតា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ (បាចិ. ៤១៧; ម. និ. ១.២៣៤) តតោ ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតិ។ សុត្តេ
ឯត្តាវតា
‘‘បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិំ ចាបិ យំ យហិំ;
បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ’’តិ។
អយម្បិ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ។ ឯវំ នានប្បការតោ បិដកានិ ញត្វា តេសំ វសេនេតំ ពុទ្ធវចនំ តិវិធន្តិ ញាតព្ពំ។
កថំ ទីឃនិកាយោ? តិវគ្គសង្គហានិ ព្រហ្មជាលាទីនិ ចតុត្តិំស សុត្តានិ។
ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តា, តិវគ្គោ យស្ស សង្គហោ;
ឯស ទីឃនិកាយោតិ, បឋមោ អនុលោមិកោ។
កស្មា បនេស ទីឃនិកាយោតិ វុច្ចតិ? ទីឃប្បមាណានំ សុត្តានំ សមូហតោ និវាសតោ ច, សមូហនិវាសា ហិ និកាយោតិ
កតមោ មជ្ឈិមនិកាយោ? មជ្ឈិមប្បមាណានិ បញ្ចទសវគ្គសង្គហានិ មូលបរិយាយសុត្តាទីនិ ទិយឌ្ឍសតំ ទ្វេ ច សុត្តានិ។
ទិយឌ្ឍសតំ សុត្តន្តា, ទ្វេ ច សុត្តានិ យត្ថ សោ;
និកាយោ មជ្ឈិមោ បញ្ច-ទសវគ្គបរិគ្គហោ។
កតមោ សំយុត្តនិកាយោ? ទេវតាសំយុត្តាទិវសេន ឋិតានិ ឱឃតរណាទីនិ សត្ត សុត្តសហស្សានិ សត្ត ច សុត្តសតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ច សុត្តានិ។
សត្ត សុត្តសហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ច;
ទ្វាសដ្ឋិ ចេវ សុត្តន្តា, ឯសោ សំយុត្តសង្គហោ។
កតមោ អង្គុត្តរនិកាយោ? ឯកេកអង្គាតិរេកវសេន ឋិតានិ ចិត្តបរិយាទានាទីនិ នវ សុត្តសហស្សានិ បញ្ច សុត្តសតានិ សត្តបញ្ញាសញ្ច សុត្តានិ។
នវ សុត្តសហស្សានិ, បញ្ច សុត្តសតានិ ច;
សត្តបញ្ញាស សុត្តានិ, សង្ខ្យា អង្គុត្តរេ អយំ។
កតមោ ខុទ្ទកនិកាយោ? សកលំ វិនយបិដកំ អភិធម្មបិដកំ ខុទ្ទកបាឋាទយោ ច បុព្ពេ និទស្សិតា បន្នរសភេទា ឋបេត្វា ចត្តារោ និកាយេ អវសេសំ ពុទ្ធវចនន្តិ។
ឋបេត្វា
តទញ្ញំ ពុទ្ធវចនំ, និកាយោ ខុទ្ទកោ មតោតិ។
ឯវំ និកាយវសេន បញ្ចវិធំ។
កថំ អង្គវសេន នវវិធំ? សព្ពមេវ ហិទំ សុត្តំ, គេយ្យំ, វេយ្យាករណំ, គាថា, ឧទានំ, ឥតិវុត្តកំ, ជាតកំ, អព្ភុតធម្មំ, វេទល្លន្តិ នវប្បភេទំ ហោតិ។ តត្ថ ឧភតោវិភង្គនិទ្ទេសខន្ធកបរិវារា សុត្តនិបាតេ មង្គលសុត្ត-រតនសុត្ត-នាលកសុត្ត-តុវដ្ដកសុត្តានិ អញ្ញម្បិ ច សុត្តនាមកំ តថាគតវចនំ សុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ សព្ពម្បិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យន្តិ វេទិតព្ពំ។ វិសេសេន សំយុត្តកេ សកលោបិ សគាថាវគ្គោ, សកលំ អភិធម្មបិដកំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ, យញ្ច អញ្ញម្បិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ អសង្គហិតំ ពុទ្ធវចនំ តំ វេយ្យាករណន្តិ វេទិតព្ពំ។ ធម្មបទំ, ថេរគាថា, ថេរីគាថា, សុត្តនិបាតេ នោសុត្តនាមិកា សុទ្ធិកគាថា ច គាថាតិ វេទិតព្ពា។ សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា ទ្វាសីតិ សុត្តន្តា ឧទានន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’តិអាទិនយប្បវត្តា ទសុត្តរសតសុត្តន្តា ឥតិវុត្តកន្តិ វេទិតព្ពំ។ អបណ្ណកជាតកាទីនិ បញ្ញាសាធិកានិ បញ្ច ជាតកសតានិ ជាតកន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៩) -អាទិនយប្បវត្តា សព្ពេបិ អច្ឆរិយអព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តា សុត្តន្តា អព្ភុតធម្មន្តិ វេទិតព្ពំ។ ចូឡវេទល្ល-មហាវេទល្ល-សម្មាទិដ្ឋិ-សក្កបញ្ហ-សង្ខារភាជនិយ-មហាបុណ្ណមសុត្តាទយោ វេទល្លន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ អង្គវសេន នវវិធំ។
កថំ
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ។ (ថេរគា. ១០២៧);
ឯវំ បរិទីបិតធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សប្បភេទំ ហោតិ។ តត្ថ ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ។ យំ អនេកានុសន្ធិកំ តត្ថ អនុសន្ធិវសេន ធម្មក្ខន្ធគណនា។ គាថាពន្ធេសុ បញ្ហាបុច្ឆនំ
ឯវមេតំ អភេទតោ រសវសេន ឯកវិធំ, ភេទតោ ធម្មវិនយាទិវសេន ទុវិធាទិភេទំ ពុទ្ធវចនំ សង្គាយន្តេន មហាកស្សបប្បមុខេន វសីគណេន ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ; ឥទំ បឋមពុទ្ធវចនំ, ឥទំ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនំ, ឥទំ បច្ឆិមពុទ្ធវចនំ; ឥទំ វិនយបិដកំ, ឥទំ សុត្តន្តបិដកំ, ឥទំ អភិធម្មបិដកំ; អយំ ទីឃនិកាយោ…បេ.… អយំ ខុទ្ទកនិកាយោ; ឥមានិ សុត្តាទីនិ នវង្គានិ, ឥមានិ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ឥមំ បភេទំ វវត្ថបេត្វាវ សង្គីតំ។ ន បឋមមហាសង្គីតិនាម។ យា លោកេ –
សតេហិ បញ្ចហិ កតា, តេន បញ្ចសតាតិ ច;
ថេរេហេវ កតត្តា ច, ថេរិកាតិ បវុច្ចតីតិ។
ឥមិស្សា
ឥទានិ វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥមេសំ មាតិកាបទានំ អត្ថោ បកាសិតោ ហោតិ។
ឥទានិ ធារិតំ យេន ចាភតំ, យត្ថប្បតិដ្ឋិតំ ចេតមេតំ វត្វា វិធិំ តតោតិ ឯតេសំ អត្ថប្បកាសនត្ថំ ឥទំ វុច្ចតិ។ តំ បនេតំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ឯវមាទិវចនបដិមណ្ឌិតនិទានំ វិនយបិដកំ កេន ធារិតំ, កេនាភតំ, កត្ថ បតិដ្ឋិតន្តិ? វុច្ចតេ – អាទិតោ តាវ ឥទំ ភគវតោ សម្មុខា អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន ធារិតំ, តស្ស សម្មុខតោ អបរិនិព្ពុតេ តថាគតេ ឆឡភិញ្ញាទិភេទេហិ អនេកេហិ ភិក្ខុសហស្សេហិ បរិនិព្ពុតេ តថាគតេ មហាកស្សបប្បមុខេហិ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ។ កេនាភតន្តិ? ជម្ពុទីបេ តាវ ឧបាលិត្ថេរមាទិំ កត្វា អាចរិយបរម្បរាយ យាវ តតិយសង្គីតិ តាវ អាភតំ។ តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរា –
ឧបាលិ ទាសកោ ចេវ, សោណកោ សិគ្គវោ តថា;
តិស្សោ មោគ្គលិបុត្តោ ច, បញ្ចេតេ វិជិតាវិនោ។
បរម្បរាយ វិនយំ, ទីបេ ជម្ពុសិរិវ្ហយេ;
អច្ឆិជ្ជមានមានេសុំ, តតិយោ យាវ សង្គហោ។
អាយស្មា
សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា ពហូនំ ភិក្ខូនំ ហទយេ បតិដ្ឋាបេសិ។ តស្ស ហាយស្មតោ សន្តិកេ វិនយវំសំ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តេសុ បុគ្គលេសុ បុថុជ្ជន-សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិនោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេកំ អហោសិ។ ទាសកត្ថេរោបិ តស្សេវ សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោ ឧបាលិត្ថេរស្ស សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា តថេវ វិនយំ វាចេសិ។ តស្សាបិ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តា បុថុជ្ជនាទយោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេវ អហោសិ។ សោណកត្ថេរោបិ ទាសកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោបិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ទាសកត្ថេរស្ស សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា តថេវ វិនយំ វាចេសិ។ តស្សាបិ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តា បុថុជ្ជនាទយោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេវ អហោសិ។ សិគ្គវត្ថេរោបិ សោណកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោបិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស
បឋមមហាសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា។
ទុតិយសង្គីតិកថា
ទុតិយសង្គីតិវិជាននត្ថំ បន អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ។ យទា ហិ –
សង្គាយិត្វាន សទ្ធម្មំ, ជោតយិត្វា ច សព្ពធិ;
យាវ ជីវិតបរិយន្តំ, ឋត្វា បញ្ចសតាបិ តេ។
ខីណាសវា
ខីណស្នេហបទីបាវ, និព្ពាយិំសុ អនាលយា។
អថានុក្កមេន គច្ឆន្តេសុ រត្តិន្ទិវេសុ វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ វេសាលិយំ ‘‘កប្បតិ សិង្គីលោណកប្បោ, កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោ, កប្បតិ គាមន្តរកប្បោ, កប្បតិ អាវាសកប្បោ, កប្បតិ អនុមតិកប្បោ, កប្បតិ អាចិណ្ណកប្បោ, កប្បតិ អមថិតកប្បោ, កប្បតិ ជឡោគិំ បាតុំ, កប្បតិ អទសកំ និសីទនំ, កប្បតិ ជាតរូបរជត’’ន្តិ ឥមានិ ទស វត្ថូនិ ទីបេសុំ។ តេសំ សុសុនាគបុត្តោ កាឡាសោកោ នាម រាជា បក្ខោ អហោសិ។
តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា យសោ កាកណ្ឌកបុត្តោ វជ្ជីសុ ចារិកំ ចរមានោ ‘‘វេសាលិកា កិរ វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ វេសាលិយំ ទស វត្ថូនិ ទីបេន្តី’’តិ សុត្វា ‘‘ន ខោ បនេតំ បតិរូបំ យ្វាហំ ទសពលស្ស សាសនវិបត្តិំ សុត្វា អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យំ។ ហន្ទាហំ អធម្មវាទិនោ
តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ តទហុបោសថេ កំសបាតិំ ឧទកេន បូរេត្វា មជ្ឈេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឋបេត្វា អាគតាគតេ វេសាលិកេ ឧបាសកេ ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ទេថាវុសោ, សង្ឃស្ស កហាបណម្បិ អឌ្ឍម្បិ បាទម្បិ មាសករូបម្បិ, ភវិស្សតិ សង្ឃស្ស បរិក្ខារេន ករណីយ’’ន្តិ សព្ពំ តាវ វត្តព្ពំ, យាវ ‘‘ឥមាយ បន វិនយសង្គីតិយា សត្ត ភិក្ខុសតានិ អនូនានិ អនធិកានិ អហេសុំ, តស្មា អយំ ទុតិយសង្គីតិ សត្តសតិកាតិ វុច្ចតី’’តិ។
ឯវំ តស្មិញ្ច សន្និបាតេ ទ្វាទស ភិក្ខុសតសហស្សានិ សន្និបតិំសុ អាយស្មតា យសេន សមុស្សាហិតា។ តេសំ មជ្ឈេ អាយស្មតា រេវតេន បុដ្ឋេន សព្ពកាមិត្ថេរេន វិនយំ វិស្សជ្ជេន្តេន តានិ ទស វត្ថូនិ វិនិច្ឆិតានិ, អធិករណំ វូបសមិតំ។ អថ ថេរា ‘‘បុន ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមា’’តិ តិបិដកធរេ បត្តបដិសម្ភិទេ សត្តសតេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា វេសាលិយំ
សតេហិ សត្តហិ កតា, តេន សត្តសតាតិ ច;
បុព្ពេ កតំ ឧបាទាយ, ទុតិយាតិ ច វុច្ចតីតិ។
សា បនាយំ –
យេហិ ថេរេហិ សង្គីតា, សង្គីតិ តេសុ វិស្សុតា;
សព្ពកាមី ច សាឡ្ហោ ច, រេវតោ ខុជ្ជសោភិតោ។
យសោ
ថេរា អានន្ទថេរស្ស, ទិដ្ឋបុព្ពា តថាគតំ។
សុមនោ វាសភគាមី ច, ញេយ្យា សទ្ធិវិហារិកា;
ទ្វេ ឥមេ អនុរុទ្ធស្ស, ទិដ្ឋបុព្ពា តថាគតំ។
ទុតិយោ
សព្ពេបិ បន្នភារា តេ, កតកិច្ចា អនាសវាតិ។
អយំ ទុតិយសង្គីតិ។
ឯវមិមំ ទុតិយសង្គីតិំ សង្គាយិត្វា ថេរា ‘‘ឧប្បជ្ជិស្សតិ នុ ខោ អនាគតេបិ សាសនស្ស ឯវរូបំ អព្ពុទ’’ន្តិ ឱលោកយមានា ឥមំ អទ្ទសំសុ – ‘‘ឥតោ វស្សសតស្ស ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ បាដលិបុត្តេ ធម្មាសោកោ នាម រាជា ឧប្បជ្ជិត្វា សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ ការេស្សតិ។ សោ ពុទ្ធសាសនេ បសីទិត្វា មហន្តំ លាភសក្ការំ បវត្តយិស្សតិ។ តតោ តិត្ថិយា លាភសក្ការំ បត្ថយមានា សាសនេ បព្ពជិត្វា សកំ សកំ ទិដ្ឋិំ បរិទីបេស្សន្តិ។ ឯវំ សាសនេ មហន្តំ អព្ពុទំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ។ អថ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘កិន្នុ ខោ មយំ ឯតស្មិំ អព្ពុទេ ឧប្បន្នេ សម្មុខា ភវិស្សាម, ន ភវិស្សាមា’’តិ។ អថ តេ សព្ពេវ តទា អត្តនោ អសម្មុខភាវំ ញត្វា ‘‘កោ នុ ខោ តំ អធិករណំ វូបសមេតុំ សមត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ សកលំ មនុស្សលោកំ ឆកាមាវចរទេវលោកញ្ច ឱលោកេន្តា ន កញ្ចិ ទិស្វា ព្រហ្មលោកេ តិស្សំ នាម មហាព្រហ្មានំ អទ្ទសំសុ
តេ ព្រហ្មលោកំ គន្ត្វា តិស្សំ មហាព្រហ្មានំ ឯតទវោចុំ – ‘‘ឥតោ វស្សសតស្ស ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ សាសនេ មហន្តំ អព្ពុទំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ។ មយញ្ច សកលំ មនុស្សលោកំ ឆកាមាវចរទេវលោកញ្ច ឱលោកយមានា កញ្ចិ សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថំ អទិស្វា ព្រហ្មលោកំ វិចិនន្តា ភវន្តមេវ អទ្ទសាម។ សាធុ, សប្បុរិស, មនុស្សលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទសពលស្ស សាសនំ បគ្គណ្ហិតុំ បដិញ្ញំ ទេហី’’តិ។
ឯវំ វុត្តេ មហាព្រហ្មា, ‘‘អហំ កិរ សាសនេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ សោធេត្វា សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថោ ភវិស្សាមី’’តិ ហដ្ឋបហដ្ឋោ ឧទគ្គុទគ្គោ ហុត្វា, ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា បដិញ្ញំ អទាសិ។ ថេរា ព្រហ្មលោកេ តំ ករណីយំ តីរេត្វា បុន បច្ចាគមិំសុ។
តេន
សព្ពកាមិប្បភុតយោ, តេបិ ថេរា មហិទ្ធិកា;
អគ្គិក្ខន្ធាវ លោកម្ហិ, ជលិត្វា បរិនិព្ពុតា។
ទុតិយំ សង្គហំ កត្វា, វិសោធេត្វាន សាសនំ;
អនាគតេបិ
ខីណាសវា
អនិច្ចតាវសំ ថេរា, តេបិ នាម ឧបាគតា។
ឯវំ អនិច្ចតំ ជម្មិំ, ញត្វា ទុរភិសម្ភវំ;
តំ បត្តុំ វាយមេ ធីរោ, យំ និច្ចំ អមតំ បទន្តិ។
ឯត្តាវតា សព្ពាការេន ទុតិយសង្គីតិវណ្ណនា និដ្ឋិតា ហោតិ។
ទុតិយសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា
តតិយសង្គីតិកថា
តិស្សោបិ ខោ មហាព្រហ្មា ព្រហ្មលោកតោ ចវិត្វា មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ។ សិគ្គវត្ថេរោបិ តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បភុតិ សត្ត វស្សានិ ព្រាហ្មណស្ស គេហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។ ឯកទិវសម្បិ ឧឡុង្កមត្តំ វា យាគុំ កដច្ឆុមត្តំ វា ភត្តំ នាលត្ថ។ សត្តន្នំ បន វស្សានំ អច្ចយេន ឯកទិវសំ ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ វចនមត្តំ អលត្ថ។ តំទិវសមេវ ព្រាហ្មណោបិ ពហិទ្ធា កិញ្ចិ ករណីយំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ បដិបថេ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ភោ បព្ពជិត, អម្ហាកំ គេហំ អគមិត្ថា’’តិ អាហ។ ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, អគមិម្ហា’’តិ។ ‘‘អបិ កិញ្ចិ
ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បដិសន្ថារមត្តម្បិ លភិត្វា ‘លភិម្ហា’តិ បសំសន្តិ, អញ្ញំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ
ថេរោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វូបសន្តេ មាណវកស្ស ចណ្ឌិក្កភាវេ ឯវមាហ – ‘‘កិំ បន ត្វំ, មាណវក, កិញ្ចិ ចិត្តយមកេ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ –
‘‘យស្ស
មាណវោ ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ នាម, ភោ បព្ពជិត, ឥទ’’ន្តិ អាហ។ ‘‘ពុទ្ធមន្តោ នាមាយំ, មាណវា’’តិ។ ‘‘សក្កា បនាយំ, ភោ, មយ្ហម្បិ ទាតុ’’ន្តិ។ ‘‘សក្កា មាណវ, អម្ហេហិ គហិតបព្ពជ្ជំ គណ្ហន្តស្ស ទាតុ’’ន្តិ។ តតោ
អថស្ស មាតាបិតរោ ‘‘បព្ពជិត្វាបិ នោ បុត្តោ មន្តេ គណ្ហតុ, គហេត្វា បុនាគមិស្សតី’’តិ មញ្ញមានា ‘‘ឧគ្គណ្ហ, បុត្តា’’តិ អនុជានិំសុ។ ថេរោ ទារកំ បព្ពាជេត្វា ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានំ តាវ អាចិក្ខិ។ សោ តត្ថ បរិកម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘សាមណេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, អភព្ពោ ទានិ សាសនតោ និវត្តិតុំ។ សចេ បនស្សាហំ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា កថេយ្យំ, អរហត្តំ បាបុណេយ្យ, អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យ ពុទ្ធវចនំ គហេតុំ, សមយោ ទានិ នំ ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរស្ស សន្តិកំ បេសេតុ’’ន្តិ។ តតោ អាហ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, សាមណេរ, ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហ។ មម វចនេន តញ្ច អារោគ្យំ បុច្ឆ; ឯវញ្ច វទេហិ – ‘ឧបជ្ឈាយោ មំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណី’តិ។ ‘កោ នាម តេ ឧបជ្ឈាយោ’តិ ច វុត្តេ ‘សិគ្គវត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’តិ វទេយ្យាសិ។ ‘អហំ កោ នាមា’តិ វុត្តេ ឯវំ វទេយ្យាសិ – ‘មម ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ នាមំ ជានាតី’’’តិ។
‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តិស្សោ សាមណេរោ ថេរំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា អនុបុព្ពេន ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ ថេរោ សាមណេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កុតោ
តេន ខោ បន សមយេន ពិន្ទុសារស្ស រញ្ញោ ឯកសតបុត្តា អហេសុំ។ តេ សព្ពេ អសោកោ អត្តនា សទ្ធិំ ឯកមាតិកំ តិស្សកុមារំ ឋបេត្វា ឃាតេសិ។ ឃាតេន្តោ ច ចត្តារិ វស្សានិ អនភិសិត្តោវ រជ្ជំ ការេត្វា ចតុន្នំ វស្សានំ អច្ចយេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ សកលជម្ពុទីបេ ឯករជ្ជាភិសេកំ បាបុណិ
ឥមាហិ ឥទ្ធីហិ សមន្នាគតោ រាជា ឯកទិវសំ សុវណ្ណសង្ខលិកពន្ធនំ បេសេត្វា ចតុន្នំ ពុទ្ធានំ អធិគតរូបទស្សនំ កប្បាយុកំ កាឡំ នាម នាគរាជានំ អានយិត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា អនេកសតវណ្ណេហិ ជលជ ថលជបុប្ផេហិ សុវណ្ណបុប្ផេហិ ច បូជំ កត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេហិ សោឡសហិ នាដកិត្ថិសហស្សេហិ សមន្តតោ បរិក្ខិបិត្វា ‘‘អនន្តញាណស្ស តាវ មេ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស រូបំ ឥមេសំ អក្ខីនំ អាបាថំ ករោហី’’តិ វត្វា តេន និម្មិតំ សកលសរីរវិប្បកិណ្ណបុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តាសីតានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសស្សិរីកតាយ វិកសិតកមលុប្បលបុណ្ឌរីកបដិមណ្ឌិតមិវ សលិលតលំ តារាគណរស្មិជាលវិសទវិប្ផុរិតសោភាសមុជ្ជលិតមិវ គគនតលំ នីលបីតលោហិតាទិភេទវិចិត្រវណ្ណរំសិវិនទ្ធព្យាមប្បភាបរិក្ខេបវិលាសិតាយ
រាជា កិរ អភិសេកំ បាបុណិត្វា តីណិយេវ សំវច្ឆរានិ ពាហិរកបាសណ្ឌំ បរិគ្គណ្ហិ។ ចតុត្ថេ សំវច្ឆរេ ពុទ្ធសាសនេ បសីទិ។ តស្ស កិរ បិតា ពិន្ទុសារោ ព្រាហ្មណភត្តោ អហោសិ, សោ ព្រាហ្មណានញ្ច ព្រាហ្មណជាតិយបាសណ្ឌានញ្ច បណ្ឌរង្គបរិព្ពាជកាទីនំ សដ្ឋិសហស្សមត្តានំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេសិ។ អសោកោបិ បិតរា បវត្តិតំ ទានំ អត្តនោ អន្តេបុរេ តថេវ ទទមានោ ឯកទិវសំ សីហបញ្ជរេ ឋិតោ តេ ឧបសមបរិពាហិរេន អាចារេន ភុញ្ជមានេ អសំយតិន្ទ្រិយេ អវិនីតឥរិយាបថេ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឦទិសំ ទានំ ឧបបរិក្ខិត្វា យុត្តដ្ឋានេ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ឯវំ ចិន្តេត្វា អមច្ចេ អាហ – ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, អត្តនោ អត្តនោ សាធុសម្មតេ
អថ
ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ ឯកទិវសំ រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ អទ្ទស និគ្រោធសាមណេរំ រាជង្គណេន គច្ឆន្តំ ទន្តំ គុត្តំ សន្តិន្ទ្រិយំ ឥរិយាបថសម្បន្នំ។ កោ បនាយំ និគ្រោធោ នាម? ពិន្ទុសាររញ្ញោ ជេដ្ឋបុត្តស្ស សុមនរាជកុមារស្ស បុត្តោ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា –
ពិន្ទុសាររញ្ញោ កិរ ទុព្ពលកាលេយេវ អសោកកុមារោ អត្តនា លទ្ធំ ឧជ្ជេនីរជ្ជំ បហាយ អាគន្ត្វា សព្ពនគរំ អត្តនោ ហត្ថគតំ កត្វា សុមនរាជកុមារំ អគ្គហេសិ។ តំទិវសមេវ សុមនស្ស រាជកុមារស្ស សុមនា នាម ទេវី បរិបុណ្ណគព្ភា អហោសិ។ សា អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា អវិទូរេ អញ្ញតរំ ចណ្ឌាលគាមំ សន្ធាយ គច្ឆន្តី ជេដ្ឋកចណ្ឌាលស្ស គេហតោ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ ‘‘ឥតោ ឯហិ, សុមនេ’’តិ វទន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា តស្សា សមីបំ គតា។ ទេវតា អត្តនោ អានុភាវេន ឯកំ សាលំ និម្មិនិត្វា ‘‘ឯត្ថ វសាហី’’តិ អទាសិ។ សា តំ សាលំ បាវិសិ។ គតទិវសេយេវ ច បុត្តំ វិជាយិ។ សា តស្ស និគ្រោធទេវតាយ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘និគ្រោធោ’’ ត្វេវ នាមំ អកាសិ។ ជេដ្ឋកចណ្ឌាលោ ទិដ្ឋទិវសតោ បភុតិ តំ អត្តនោ សាមិធីតរំ វិយ មញ្ញមានោ និពទ្ធវត្តំ បដ្ឋបេសិ។ រាជធីតា តត្ថ សត្ត វស្សានិ វសិ។ និគ្រោធកុមារោបិ
តេន
‘‘បុព្ពេ វ
ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំ វ យថោទកេ’’តិ។ (ជា. ១.២.១៧៤);
អថ រាជា សញ្ជាតបេមោ សពហុមានោ ‘‘ឯតំ សាមណេរំ បក្កោសថា’’តិ អមច្ចេ បេសេសិ។ ‘‘តេ អតិចិរាយន្តី’’តិ បុន ទ្វេ តយោ បេសេសិ – ‘‘តុរិតំ អាគច្ឆតូ’’តិ។ សាមណេរោ អត្តនោ បកតិយា ឯវ អគមាសិ។ រាជា បតិរូបមាសនំ ញត្វា ‘‘និសីទថា’’តិ អាហ។ សោ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា ‘‘នត្ថិ ទានិ អញ្ញេ ភិក្ខូ’’តិ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តំ រាជបល្លង្កំ ឧបសង្កមិត្វា បត្តគ្គហណត្ថាយ រញ្ញោ អាការំ ទស្សេសិ។ រាជា តំ បល្លង្កសមីបំ ឧបគច្ឆន្តំយេវ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជេវ ទានិ អយំ សាមណេរោ ឥមស្ស គេហស្ស សាមិកោ ភវិស្សតី’’តិ សាមណេរោ រញ្ញោ ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា បល្លង្កំ អភិរុហិត្វា និសីទិ។ រាជា អត្តនោ អត្ថាយ សម្បាទិតំ សព្ពំ យាគុខជ្ជកភត្តវិកតិំ
រាជា បន ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ សុត្វាវ ‘‘អញ្ញាតំ, តាត, បរិយោសាបេហី’’តិ អាហ។ អនុមោទនាវសានេ ច ‘‘អដ្ឋ តេ, តាត, ធុវភត្តានិ ទម្មី’’តិ អាហ។ សាមណេរោ អាហ – ‘‘ឯតានិ អហំ ឧបជ្ឈាយស្ស ទម្មិ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘កោ អយំ, តាត, ឧបជ្ឈាយោ នាមា’’តិ? ‘‘វជ្ជាវជ្ជំ ទិស្វា ចោទេតា សារេតា ច, មហារាជា’’តិ។ ‘‘អញ្ញានិបិ តេ, តាត, អដ្ឋ ទម្មី’’តិ។ ‘‘ឯតានិ អសោការាមំ នាម មហាវិហារំ ការេត្វា សដ្ឋិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេសិ។ សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិយា នគរសហស្សេសុ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ ការាបេសិ ចតុរាសីតិសហស្សចេតិយបដិមណ្ឌិតានិ ធម្មេនេវ, នោ អធម្មេន។
ឯកទិវសំ កិរ រាជា អសោការាមេ មហាទានំ ទត្វា សដ្ឋិសហស្សភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសជ្ជ សង្ឃំ ចតូហិ បច្ចយេហិ បវារេត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ
អមច្ចា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘និដ្ឋិតានិ, ទេវ, ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានី’’តិ។ រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘ឥតោ សត្តន្នំ ទិវសានំ អច្ចយេន វិហារមហោ ភវិស្សតិ។ សព្ពេ អដ្ឋ សីលង្គានិ សមាទិយិត្វា អន្តោនគរេ ច ពហិនគរេ ច វិហារមហំ បដិយាទេន្តូ’’តិ។ តតោ សត្តន្នំ ទិវសានំ អច្ចយេន សព្ពាលង្ការវិភូសិតាយ អនេកសតសហស្សសង្ខ្យាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិវុតោ ទេវលោកេ អមរវតិយា រាជធានិយា សិរិតោ អធិកតរសស្សិរីកំ វិយ នគរំ កាតុកាមេន ឧស្សាហជាតេន មហាជនេន អលង្កតបដិយត្តំ នគរំ អនុវិចរន្តោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ អដ្ឋាសិ។
តស្មិញ្ច
តតោ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ រញ្ញោ ឥទំ វចនំ សុត្វា រាជបុត្តស្ស មហិន្ទស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ សម្បស្សមានោ ‘‘សចេ អយំ កុមារោ បព្ពជិស្សតិ សាសនស្ស អតិវិយ វុឌ្ឍិ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ឯត្តាវតា សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតិ; អបិច ខោ បច្ចយទាយកោតិ វា ឧបដ្ឋាកោតិ វា សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ យោបិ ហិ, មហារាជ, បថវិតោ យាវ ព្រហ្មលោកបរិមាណំ បច្ចយរាសិំ ទទេយ្យ សោបិ ‘សាសនេ ទាយាទោ’តិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតី’’តិ។ ‘‘អថ កថំ ចរហិ, ភន្តេ, សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតី’’តិ? ‘‘យោ ហិ កោចិ, មហារាជ, អឌ្ឍោ
ឯវំ វុត្តេ អសោកោ រាជា ‘‘អហំ កិរ ឯវរូបំ បរិច្ចាគំ កត្វាបិ នេវ សាសនស្ស ទាយាទភាវំ បត្តោ’’តិ សាសនេ ទាយាទភាវំ បត្ថយមានោ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា អទ្ទស មហិន្ទកុមារំ អវិទូរេ ឋិតំ។ ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘កិញ្ចាបិ អហំ ឥមំ កុមារំ តិស្សកុមារស្ស បព្ពជិតកាលតោ បភុតិ ឱបរជ្ជេ ឋបេតុកាមោ, អថ ខោ ឱបរជ្ជតោបិ បព្ពជ្ជាវ
តេន ច សមយេន រាជធីតា សង្ឃមិត្តាបិ តស្មិំយេវ ឋានេ ឋិតា ហោតិ។ តស្សា ច សាមិកោ អគ្គិព្រហ្មា នាម កុមារោ យុវរាជេន តិស្សកុមារេន
អថ មហិន្ទត្ថេរោ ឧបសម្បន្នកាលតោ បភុតិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្សេវ សន្តិកេ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច បរិយាបុណន្តោ ទ្វេបិ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហំ តិបិដកសង្គហិតំ សាដ្ឋកថំ សព្ពំ ថេរវាទំ តិណ្ណំ វស្សានំ អព្ភន្តរេ ឧគ្គហេត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អន្តេវាសិកានំ សហស្សមត្តានំ ភិក្ខូនំ បាមោក្ខោ អហោសិ។ តទា អសោកោ ធម្មរាជា នវវស្សាភិសេកោ ហោតិ។ រញ្ញោ បន អដ្ឋវស្សាភិសេកកាលេយេវ កោន្តបុត្តតិស្សត្ថេរោ ព្យាធិបដិកម្មត្ថំ ភិក្ខាចារវត្តេន អាហិណ្ឌន្តោ បសតមត្តំ សប្បិំ អលភិត្វា ព្យាធិពលេន បរិក្ខីណាយុសង្ខារោ ភិក្ខុសង្ឃំ អប្បមាទេន ឱវទិត្វា អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិ។ រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ថេរស្ស សក្ការំ កត្វា ‘‘មយិ នាម រជ្ជំ ការេន្តេ ឯវំ ភិក្ខូនំ បច្ចយា ទុល្លភា’’តិ នគរស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ បោក្ខរណិយោ ការាបេត្វា ភេសជ្ជស្ស បូរាបេត្វា ទាបេសិ។
តេន កិរ សមយេន បាដលិបុត្តស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ ចត្តារិ សតសហស្សានិ, សភាយំ សតសហស្សន្តិ ទិវសេ ទិវសេ បញ្ចសតសហស្សានិ រញ្ញោ ឧប្បជ្ជន្តិ។ តតោ រាជា និគ្រោធត្ថេរស្ស ទេវសិកំ សតសហស្សំ វិសជ្ជេសិ។ ពុទ្ធស្ស ចេតិយេ គន្ធមាលាទីហិ បូជនត្ថាយ សតសហស្សំ
តិត្ថិយា បរិហីនលាភសក្ការា អន្តមសោ ឃាសច្ឆាទនម្បិ អលភន្តា លាភសក្ការំ បត្ថយមានា សាសនេ បព្ពជិត្វា សកានិ សកានិ ទិដ្ឋិគតានិ ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ’’តិ ទីបេន្តិ។ បព្ពជ្ជំ អលភមានាបិ សយមេវ មុណ្ឌេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា វិហារេសុ វិចរន្តា ឧបោសថម្បិ បវារណម្បិ សង្ឃកម្មម្បិ គណកម្មម្បិ បវិសន្តិ។ ភិក្ខូ តេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ ន ករោន្តិ។ តទា មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ ‘‘ឧប្បន្នំ ទានិ ឥទំ អធិករណំ, តំ នចិរស្សេវ កក្ខឡំ ភវិស្សតិ។ ន ខោ បនេតំ សក្កា ឥមេសំ មជ្ឈេ វសន្តេន វូបសមេតុ’’ន្តិ មហិន្ទត្ថេរស្ស គណំ នីយ្យាតេត្វា អត្តនា ផាសុវិហារេន វិហរិតុកាមោ អហោគង្គបព្ពតំ អគមាសិ។ តេបិ ខោ តិត្ថិយា ភិក្ខុសង្ឃេន ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន និគ្គយ្ហមានាបិ ធម្មវិនយានុលោមាយ បដិបត្តិយា អសណ្ឋហន្តា អនេករូបំ សាសនស្ស អព្ពុទញ្ច មលញ្ច កណ្ដកញ្ច សមុដ្ឋាបេសុំ។ កេចិ អគ្គិំ បរិចរន្តិ, កេចិ បញ្ចាតបេន តាបេន្តិ, កេចិ អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តិ, កេចិ ‘‘ធម្មញ្ច វិនយញ្ច វោភិន្ទិស្សាមា’’តិ បគ្គណ្ហិំសុ។ តទា ភិក្ខុសង្ឃោ ន តេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ វា បវារណំ វា អកាសិ។ អសោការាមេ សត្តវស្សានិ ឧបោសថោ ឧបច្ឆិជ្ជិ។ រញ្ញោបិ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ។ រាជា ឯកំ អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា អធិករណំ វូបសមេត្វា ឧបោសថំ ការាបេហី’’តិ។ អមច្ចោ រាជានំ បដិបុច្ឆិតុំ អវិសហន្តោ អញ្ញេ អមច្ចេ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘រាជា មំ ‘វិហារំ គន្ត្វា អធិករណំ វូបសមេត្វា ឧបោសថំ ការាបេហី’តិ បហិណិ។ កថំ នុ ខោ អធិករណំ វូបសម្មតី’’តិ? តេ អាហំសុ
អទ្ទសា
សោ បុន ឯកទិវសំ មិគវំ និក្ខមិត្វា អរញ្ញេ អនុវិចរមានោ អទ្ទស យោនកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរំ អញ្ញតរេន ហត្ថិនាគេន សាលសាខំ គហេត្វា ពីជិយមានំ និសិន្នំ។ ទិស្វា បាមោជ្ជជាតោ ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ អយំ មហាថេរោ វិយ បព្ពជេយ្យំ! សិយា នុ ខោ សោ ទិវសោ’’តិ។ ថេរោ តស្សាសយំ វិទិត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា អសោការាមេ បោក្ខរណិយា ឧទកតលេ ឋត្វា ចីវរញ្ច ឧត្តរាសង្គញ្ច អាកាសេ លគ្គេត្វា ន្ហាយិតុំ អារទ្ធោ។
កុមារោ ថេរស្សានុភាវំ ទិស្វា អតិវិយ បសន្នោ ‘‘អជ្ជេវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ និវត្តិត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘បព្ពជិស្សាមហំ, ទេវា’’តិ។ រាជា អនេកប្បការំ យាចិត្វាបិ តំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ អសោការាមគមនីយមគ្គំ អលង្ការាបេត្វា កុមារំ ឆណវេសំ គាហាបេត្វា អលង្កតាយ សេនាយ បរិវារាបេត្វា វិហារំ នេសិ។ ‘‘យុវរាជា កិរ បព្ពជិស្សតី’’តិ សុត្វា ពហូ ភិក្ខូ បត្តចីវរានិ បដិយាទេសុំ។ កុមារោ បធានឃរំ
ឯវំ
រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា, តិស្សត្ថេរោតិ វិញ្ញេយ្យោ។
សោ តំ អមច្ចំ តថា វិប្បដិបន្នំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ន រាជា ថេរេ មារាបេតុំ បហិណេយ្យ; អទ្ធា ឥមស្សេវេតំ អមច្ចស្ស ទុគ្គហិតំ ភវិស្សតី’’តិ គន្ត្វា សយំ តស្ស អាសន្នេ អាសនេ និសីទិ។ សោ ថេរំ សញ្ជានិត្វា សត្ថំ និបាតេតុំ អវិសហន្តោ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘អហំ, ទេវ, ឧបោសថំ កាតុំ អនិច្ឆន្តានំ ឯត្តកានំ នាម ភិក្ខូនំ សីសានិ បាតេសិំ; អថ អយ្យស្ស តិស្សត្ថេរស្ស បដិបាដិ សម្បត្តា, កិន្តិ ករោមី’’តិ? រាជា សុត្វាវ – ‘‘អរេ! កិំ បន, ត្វំ, មយា ភិក្ខូ ឃាតេតុំ បេសិតោ’’តិ តាវទេវ សរីរេ ឧប្បន្នទាហោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា ថេរេ ភិក្ខូ បុច្ឆិ – ‘‘អយំ, ភន្តេ, អមច្ចោ មយា អនាណត្តោវ ឯវំ អកាសិ, កស្ស នុ ខោ ឥមិនា បាបេន ភវិតព្ព’’ន្តិ? ឯកច្ចេ ថេរា, ‘‘អយំ តវ វចនេន អកាសិ, តុយ្ហេតំ បាប’’ន្តិ អាហំសុ។ ឯកច្ចេ ‘‘ឧភិន្នម្បិ វោ ឯតំ បាប’’ន្តិ អាហំសុ។ ឯកច្ចេ ឯវមាហំសុ – ‘‘កិំ បន តេ, មហារាជ, អត្ថិ ចិត្តំ ‘អយំ គន្ត្វា ភិក្ខូ ឃាតេតូ’’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, កុសលាធិប្បាយោ អហំ បេសេសិំ – ‘សមគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថំ ករោតូ’’’តិ។ ‘‘សចេ ត្វំ កុសលាធិប្បាយោ, នត្ថិ តុយ្ហំ បាបំ, អមច្ចស្សេវេតំ បាប’’ន្តិ។ រាជា ទ្វេឡ្ហកជាតោ អាហ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, កោចិ ភិក្ខុ មមេតំ ទ្វេឡ្ហកំ ឆិន្ទិត្វា សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ នាម, សោ
ថេរោ សុត្វា ‘‘យំ ខោ អហំ មូលតោ បដ្ឋាយ សាសនំ បគ្គណ្ហិស្សាមីតិ បព្ពជិតោម្ហិ។ អយំ ទានិ មេ សោ កាលោ អនុប្បត្តោ’’តិ ចម្មខណ្ឌំ គណ្ហិត្វាវ ឧដ្ឋហិ។ អថ ‘‘ថេរោ
រាជា ថេរំ អត្តនោ ឧយ្យានំ នេត្វា ពាហិរតោ តិក្ខត្តុំ បរិវារាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេត្វា សយមេវ ថេរស្ស បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា ‘‘បដិពលោ នុ ខោ ថេរោ មម កង្ខំ ឆិន្ទិត្វា ឧប្បន្នំ អធិករណំ វូបសមេត្វា សាសនំ បគ្គណ្ហិតុ’’ន្តិ វីមំសនត្ថាយ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ បាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមោ’’តិ អាហ។ ‘‘កតរំ បាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមោសិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘បថវីកម្បនំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សកលបថវីកម្បនំ ទដ្ឋុកាមោសិ, មហារាជ, បទេសបថវីកម្បន’’ន្តិ? ‘‘កតរំ បនេត្ថ, ភន្តេ, ទុក្ករ’’ន្តិ? ‘‘កិំ នុ ខោ, មហារាជ, កំសបាតិយា ឧទកបុណ្ណាយ សព្ពំ ឧទកំ កម្បេតុំ ទុក្ករំ; ឧទាហុ ឧបឌ្ឍ’’ន្តិ? ‘‘ឧបឌ្ឍំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បទេសបថវីកម្បនំ ទុក្ករ’’ន្តិ។ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, បទេសបថវីកម្បនំ
‘‘កិំ បន តេ, មហារាជ, អត្ថិ ចិត្តំ ‘អយំ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូ ឃាតេតូ’’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘សចេ តេ, មហារាជ, នត្ថិ ឯវរូបំ ចិត្តំ, នត្ថិ តុយ្ហំ បាប’’ន្តិ។ អថ ថេរោ រាជានំ ឯតមត្ថំ ឥមិនា សុត្តេន សញ្ញាបេសិ
តមេវត្ថំ តិត្តិរជាតកំ (ជា. ១.៤.៧៥) អាហរិ – ‘‘អតីតេ, មហារាជ, ទីបកតិត្តិរោ តាបសំ បុច្ឆិ –
‘ញាតកោ នោ និសិន្នោតិ, ពហុ អាគច្ឆតី ជនោ;
បដិច្ច កម្មំ ផុសតិ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’តិ។
តាបសោ អាហ – ‘អត្ថិ បន តេ ចិត្តំ មម សទ្ទេន ច រូបទស្សនេន ច អាគន្ត្វា ឯតេ បក្ខិនោ ពជ្ឈន្តុ វា ហញ្ញន្តុ វា’តិ? ‘នត្ថិ, ភន្តេ’តិ តិត្តិរោ អាហ។ តតោ នំ តាបសោ សញ្ញាបេសិ – ‘សចេ តេ នត្ថិ ចិត្តំ, នត្ថិ បាបំ; ចេតយន្តមេវ ហិ បាបំ ផុសតិ, នាចេតយន្តំ។
‘ន បដិច្ច កម្មំ ផុសតិ, មនោ ចេ នប្បទុស្សតិ;
អប្បោស្សុក្កស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’’តិ។
ឯវំ ថេរោ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា តត្ថេវ រាជុយ្យានេ សត្ត ទិវសានិ វសន្តោ រាជានំ សមយំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ។ រាជា សត្តមេ ទិវសេ អសោការាមេ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា
អថញ្ញេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘វិភជ្ជវាទី, មហារាជា’’តិ។ ឯវំ វុត្តេ រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘វិភជ្ជវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។ តតោ រាជា ‘‘សុទ្ធំ ទានិ, ភន្តេ, សាសនំ; ករោតុ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថ’’ន្តិ អារក្ខំ ទត្វា នគរំ បាវិសិ។
សមគ្គោ កថាវត្ថុប្បករណំ អភាសិ។ តតោ សដ្ឋិសតសហស្សសង្ខ្យេសុ ភិក្ខូសុ ឧច្ចិនិត្វា តិបិដកបរិយត្តិធរានំ បភិន្នបដិសម្ភិទានំ តេវិជ្ជាទិភេទានំ ភិក្ខូនំ សហស្សមេកំ គហេត្វា យថា មហាកស្សបត្ថេរោ ច កាកណ្ឌកបុត្តោ យសត្ថេរោ ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិំសុ; ឯវមេវ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយន្តោ សព្ពំ សាសនមលំ វិសោធេត្វា តតិយសង្គីតិំ អកាសិ។ សង្គីតិបរិយោសានេ អនេកប្បការំ បថវី អកម្បិត្ថ។ អយំ សង្គីតិ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋិតា។ យា លោកេ –
កតា ភិក្ខុសហស្សេន, តស្មា សហស្សិកាតិ ច;
បុរិមា ទ្វេ ឧបាទាយ, តតិយាតិ ច វុច្ចតីតិ។
អយំ តតិយសង្គីតិ។
ឯត្តាវតា ច ‘‘កេនាភត’’ន្តិ ឯតស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនត្ថំ យំ អវោចុម្ហ – ‘‘ជម្ពុទីបេ តាវ ឧបាលិត្ថេរមាទិំ កត្វា អាចរិយបរម្បរាយ អាចរិយបរម្បរា –
‘‘ឧបាលិ
តិស្សោ មោគ្គលិបុត្តោ ច, បញ្ចេតេ វិជិតាវិនោ។
‘‘បរម្បរាយ វិនយំ, ទីបេ ជម្ពុសិរិវ្ហយេ;
អច្ឆិជ្ជមានមានេសុំ, តតិយោ យាវ សង្គហោ’’តិ។
តស្សត្ថោ បកាសិតោវ ហោតិ។
តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធំ ឥមំ ទីបំ មហិន្ទាទីហិ អាភតំ។ មហិន្ទតោ ឧគ្គហេត្វា កញ្ចិ កាលំ អរិដ្ឋត្ថេរាទីហិ អាភតំ។ តតោ យាវជ្ជតនា តេសំយេវ អន្តេវាសិកបរម្បរភូតាយ អាចរិយបរម្បរាយ អាភតន្តិ វេទិតព្ពំ។ យថាហុ បោរាណា –
‘‘តតោ មហិន្ទោ ឥដ្ដិយោ, ឧត្តិយោ សម្ពលោ តថា;
ភទ្ទនាមោ ច បណ្ឌិតោ។
‘‘ឯតេ នាគា មហាបញ្ញា, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា;
វិនយំ តេ វាចយិំសុ, បិដកំ តម្ពបណ្ណិយា។
‘‘និកាយេ
តតោ អរិដ្ឋោ មេធាវី, តិស្សទត្តោ ច បណ្ឌិតោ។
‘‘វិសារទោ កាឡសុមនោ, ថេរោ ច ទីឃនាមកោ;
ទីឃសុមនោ ច បណ្ឌិតោ។
‘‘បុនទេវ កាឡសុមនោ, នាគត្ថេរោ ច ពុទ្ធរក្ខិតោ;
តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, ទេវត្ថេរោ ច បណ្ឌិតោ។
‘‘បុនទេវ សុមនោ មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;
ពហុស្សុតោ ចូឡនាគោ, គជោវ ទុប្បធំសិយោ។
‘‘ធម្មបាលិតនាមោ
តស្ស សិស្សោ មហាបញ្ញោ, ខេមនាមោ តិបេដកោ។
‘‘ទីបេ តារករាជាវ, បញ្ញាយ អតិរោចថ;
ឧបតិស្សោ ច មេធាវី, ផុស្សទេវោ មហាកថី។
‘‘បុនទេវ សុមនោ មេធាវី, បុប្ផនាមោ ពហុស្សុតោ;
មហាកថី មហាសិវោ, បិដកេ សព្ពត្ថ កោវិទោ។
‘‘បុនទេវ ឧបាលិ មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;
មហានាគោ មហាបញ្ញោ, សទ្ធម្មវំសកោវិទោ។
‘‘បុនទេវ អភយោ មេធាវី, បិដកេ សព្ពត្ថ កោវិទោ;
តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ។
‘‘តស្ស សិស្សោ មហាបញ្ញោ, បុប្ផនាមោ ពហុស្សុតោ;
សាសនំ អនុរក្ខន្តោ, ជម្ពុទីបេ បតិដ្ឋិតោ។
‘‘ចូឡាភយោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;
តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, សទ្ធម្មវំសកោវិទោ។
‘‘ចូឡទេវោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;
សិវត្ថេរោ ច មេធាវី, វិនយេ សព្ពត្ថ កោវិទោ។
‘‘ឯតេ នាគា មហាបញ្ញា, វិនយញ្ញូ មគ្គកោវិទា;
វិនយំ ទីបេ បកាសេសុំ, បិដកំ តម្ពបណ្ណិយា’’តិ។
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ កិរ ឥមំ តតិយធម្មសង្គីតិំ កត្វា ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘កត្ថ នុ ខោ អនាគតេ សាសនំ សុប្បតិដ្ឋិតំ ភវេយ្យា’’តិ? អថស្ស ឧបបរិក្ខតោ ឯតទហោសិ – ‘‘បច្ចន្តិមេសុ ខោ ជនបទេសុ សុប្បតិដ្ឋិតំ ភវិស្សតី’’តិ។ សោ តេសំ តេសំ ភិក្ខូនំ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋំ បេសេសិ – ‘‘ត្វំ ឯតំ រដ្ឋំ គន្ត្វា ឯត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ។ មហាទេវត្ថេរំ តថេវ វត្វា មហិំសកមណ្ឌលំ បេសេសិ។ រក្ខិតត្ថេរំ វនវាសិំ។ យោនកធម្មរក្ខិតត្ថេរំ អបរន្តកំ។ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរំ មហារដ្ឋំ។ មហារក្ខិតត្ថេរំ យោនកលោកំ។ មជ្ឈិមត្ថេរំ ហិមវន្តទេសភាគំ។ សោណត្ថេរញ្ច ឧត្តរត្ថេរញ្ច សុវណ្ណភូមិំ។ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ មហិន្ទត្ថេរំ ឥដ្ដិយត្ថេរេន ឧត្តិយត្ថេរេន សម្ពលត្ថេរេន ភទ្ទសាលត្ថេរេន ច សទ្ធិំ តម្ពបណ្ណិទីបំ បេសេសិ – ‘‘តុម្ហេ តម្ពបណ្ណិទីបំ គន្ត្វា ឯត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេថា’’តិ។ សព្ពេបិ តំ តំ ទិសាភាគំ គច្ឆន្តា អត្តបញ្ចមា អគមំសុ ‘‘បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ បញ្ចវគ្គោ គណោ អលំ ឧបសម្បទកម្មាយា’’តិ មញ្ញមានា។
តេន ខោ បន សមយេន កស្មីរគន្ធាររដ្ឋេ សស្សបាកសមយេ អរវាឡោ នាម នាគរាជា ករកវស្សំ នាម វស្សាបេត្វា សស្សំ ហរាបេត្វា មហាសមុទ្ទំ បាបេតិ។ មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ បន បាដលិបុត្តតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវតិ អរវាឡទហស្ស ឧបរិ ឱតរិត្វា អរវាឡទហបិដ្ឋិយំ ចង្កមតិបិ តិដ្ឋតិបិ និសីទតិបិ សេយ្យម្បិ កប្បេតិ។ នាគមាណវកា តំ ទិស្វា អរវាឡស្ស នាគរាជស្ស អារោចេសុំ – ‘‘មហារាជ, ឯកោ ឆិន្នភិន្នបដធរោ ភណ្ឌុ កាសាវវសនោ អម្ហាកំ ឧទកំ ទូសេតី’’តិ។ នាគរាជា តាវទេវ កោធាភិភូតោ និក្ខមិត្វា ថេរំ ទិស្វា មក្ខំ អសហមានោ អន្តលិក្ខេ អនេកានិ ភិំសនកានិ និម្មិនិ។ តតោ តតោ ភុសា វាតា វាយន្តិ, រុក្ខា ឆិជ្ជន្តិ, បព្ពតកូដានិ បតន្តិ, មេឃា គជ្ជន្តិ, វិជ្ជុលតា និច្ឆរន្តិ, អសនិយោ ផលន្តិ, ភិន្នំ វិយ គគនតលំ ឧទកំ បគ្ឃរតិ។ ភយានករូបា
‘‘សទេវកោបិ ចេ លោកោ, អាគន្ត្វា តាសយេយ្យ មំ;
ន មេ បដិពលោ អស្ស, ជនេតុំ ភយភេរវំ។
‘‘សចេបិ ត្វំ មហិំ សព្ពំ, សសមុទ្ទំ សបព្ពតំ;
ឧក្ខិបិត្វា មហានាគ, ខិបេយ្យាសិ មមូបរិ។
‘‘នេវ
អញ្ញទត្ថុ តវេវស្ស, វិឃាតោ ឧរគាធិបា’’តិ។
ឯវំ វុត្តេ នាគរាជា វិហតានុភាវោ និប្ផលវាយាមោ ទុក្ខី ទុម្មនោ អហោសិ។ តំ ថេរោ តង្ខណានុរូបាយ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វា សមាទបេត្វា សមុត្តេជេត្វា សម្បហំសេត្វា តីសុ សរណេសុ បញ្ចសុ ច សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ សទ្ធិំ ចតុរាសីតិយា នាគសហស្សេហិ។ អញ្ញេបិ ពហូ ហិមវន្តវាសិនោ យក្ខា ច គន្ធព្ពា ច កុម្ភណ្ឌា ច ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋហិំសុ។ បញ្ចកោបិ យក្ខោ សទ្ធិំ ភរិយាយ យក្ខិនិយា បញ្ចហិ ច បុត្តសតេហិ បឋមេ ផលេ បតិដ្ឋិតោ។ អថាយស្មា មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ សព្ពេបិ នាគយក្ខរក្ខសេ អាមន្តេត្វា ឯវមាហ –
‘‘មា ទានិ កោធំ ជនយិត្ថ, ឥតោ ឧទ្ធំ យថា បុរេ;
សស្សឃាតញ្ច មា កត្ថ, សុខកាមា ហិ បាណិនោ;
ករោថ មេត្តំ សត្តេសុ, វសន្តុ មនុជា សុខ’’ន្តិ។
តេ
គន្ត្វា កស្មីរគន្ធារំ, ឥសិ មជ្ឈន្តិកោ តទា;
ទុដ្ឋំ នាគំ បសាទេត្វា, មោចេសិ ពន្ធនា ពហូតិ។
មហាទេវត្ថេរោបិ មហិំសកមណ្ឌលំ គន្ត្វា ទេវទូតសុត្តំ កថេសិ។ សុត្តបរិយោសានេ ចត្តាលីស បាណសហស្សានិ ធម្មចក្ខុំ បដិលភិំសុ, ចត្តាលីសំយេវ បាណសហស្សានិ បព្ពជិំសុ។
គន្ត្វាន
ចោទេត្វា ទេវទូតេហិ, មោចេសិ ពន្ធនា ពហូតិ។
រក្ខិតត្ថេរោ បន វនវាសិំ គន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា អនមតគ្គបរិយាយកថាយ វនវាសិកេ បសាទេសិ។ កថាបរិយោសានេ បនស្ស សដ្ឋិសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ សត្តតិសហស្សមត្តា
គន្ត្វាន រក្ខិតត្ថេរោ, វនវាសិំ មហិទ្ធិកោ;
អន្តលិក្ខេ ឋិតោ តត្ថ, ទេសេសិ អនមតគ្គិយន្តិ។
យោនកធម្មរក្ខិតត្ថេរោបិ អបរន្តកំ គន្ត្វា អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តន្តកថាយ អបរន្តកេ បសាទេត្វា សត្តតិ បាណសហស្សានិ ធម្មាមតំ បាយេសិ។ ខត្តិយកុលតោ ឯវ បុរិសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ, សមធិកានិ ច ឆ ឥត្ថិសហស្សានិ។ ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ។
អបរន្តំ វិគាហិត្វា, យោនកោ ធម្មរក្ខិតោ;
អគ្គិក្ខន្ធោបមេនេត្ថ, បសាទេសិ ជនេ ពហូតិ។
មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ បន មហារដ្ឋំ គន្ត្វា មហានារទកស្សបជាតកកថាយ មហារដ្ឋកេ បសាទេត្វា ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ។ តេរសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ។ ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ។
មហារដ្ឋំ ឥសិ គន្ត្វា, សោ មហាធម្មរក្ខិតោ;
ជាតកំ កថយិត្វាន, បសាទេសិ មហាជនន្តិ។
មហារក្ខិតត្ថេរោបិ កាឡការាមសុត្តន្តកថាយ យោនកលោកំ បសាទេត្វា សត្តតិសហស្សាធិកស្ស បាណសតសហស្សស្ស មគ្គផលាលង្ការំ អទាសិ។ សន្តិកេ ចស្ស ទសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ។ ឯវំ សោបិ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ។
យោនរដ្ឋំ តទា គន្ត្វា, សោ មហារក្ខិតោ ឥសិ;
កាឡការាមសុត្តេន តេ បសាទេសិ យោនកេតិ។
មជ្ឈិមត្ថេរោ កស្សបគោត្តត្ថេរេន អឡកទេវត្ថេរេន ទុន្ទុភិស្សរត្ថេរេន មហាទេវត្ថេរេន ច សទ្ធិំ ហិមវន្តទេសភាគំ គន្ត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តកថាយ តំ ទេសំ បសាទេត្វា អសីតិបាណកោដិយោ មគ្គផលរតនានិ បដិលាភេសិ។ បញ្ចបិ ច ថេរា បញ្ច រដ្ឋានិ បសាទេសុំ។ ឯកមេកស្ស សន្តិកេ សតសហស្សមត្តា បព្ពជិំសុ។ ឯវំ តេ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសុំ។
គន្ត្វាន មជ្ឈិមត្ថេរោ, ហិមវន្តំ បសាទយិ;
យក្ខសេនំ បកាសេន្តោ, ធម្មចក្កបវត្តនន្តិ។
សោណត្ថេរោបិ សទ្ធិំ ឧត្តរត្ថេរេន សុវណ្ណភូមិំ អគមាសិ។ តេន ច សមយេន តត្ថ ឯកា រក្ខសី សមុទ្ទតោ និក្ខមិត្វា រាជកុលេ ជាតេ ជាតេ ទារកេ ខាទតិ។ តំទិវសមេវ ច រាជកុលេ ឯកោ ទារកោ ជាតោ ហោតិ។ មនុស្សា ថេរំ ទិស្វា ‘‘រក្ខសានំ សហាយកោ ឯសោ’’តិ មញ្ញមានា អាវុធានិ គហេត្វា ថេរំ បហរិតុកាមា អាគច្ឆន្តិ។ ថេរោ ‘‘កិំ តុម្ហេ អាវុធហត្ថា អាគច្ឆថា’’តិ អាហ។ តេ អាហំសុ – ‘‘រាជកុលេ ជាតេ ជាតេ ទារកេ រក្ខសា ខាទន្តិ, តេសំ តុម្ហេ សហាយកា’’តិ។ ថេរោ ‘‘ន មយំ រក្ខសានំ សហាយកា, សមណា នាម មយំ វិរតា បាណាតិបាតា…បេ.… វិរតា មជ្ជបានា ឯកភត្តិកា សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា’’តិ អាហ។ តស្មិំយេវ ច ខណេ សា រក្ខសី សបរិវារា សមុទ្ទតោ និក្ខមិ ‘‘រាជកុលេ ទារកោ ជាតោ តំ ខាទិស្សាមី’’តិ។ មនុស្សា តំ ទិស្វា ‘‘ឯសា, ភន្តេ, រក្ខសី អាគច្ឆតី’’តិ ភីតា វិរវិំសុ។ ថេរោ រក្ខសេហិ ទិគុណេ អត្តភាវេ និម្មិនិត្វា តេហិ អត្តភាវេហិ តំ រក្ខសិំ ព្រហ្មជាលសុត្តន្តកថាយ បសាទេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេសិ។ សដ្ឋិសហស្សានំ បនេត្ថ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ កុលទារកានំ អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សហស្សានិ បព្ពជិំសុ, កុលធីតានំ ទិយឌ្ឍសហស្សំ។ ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ។ តតោ បភុតិ រាជកុលេ ជាតទារកានំ សោណុត្តរនាមមេវ ករោន្តិ។
សុវណ្ណភូមិំ គន្ត្វាន, សោណុត្តរា មហិទ្ធិកា;
បិសាចេ និទ្ធមេត្វាន, ព្រហ្មជាលំ អទេសិសុន្តិ។
មហិន្ទត្ថេរោ បន ‘‘តម្ពបណ្ណិទីបំ គន្ត្វា សាសនំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ ឧបជ្ឈាយេន ច ភិក្ខុសង្ឃេន ឥដ្ដិយាទីហិ ចតូហិ ថេរេហិ សង្ឃមិត្តាយ បុត្តេន សុមនសាមណេរេន ភណ្ឌុកេន
សម្បត្តញ្ច បន ថេរំ ទិស្វា ថេរមាតា ទេវី បាទេសុ សិរសា វន្ទិត្វា ភិក្ខំ ទត្វា ថេរំ អត្តនា កតំ វេទិសគិរិមហាវិហារំ នាម អារោបេសិ។ ថេរោ តស្មិំ វិហារេ និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘អម្ហាកំ ឥធ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋិតំ, សមយោ នុ ខោ ឥទានិ លង្កាទីបំ គន្តុ’’ន្តិ។ តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អនុភវតុ តាវ មេ បិតរា បេសិតំ អភិសេកំ ទេវានំបិយតិស្សោ, រតនត្តយគុណញ្ច សុណាតុ, ឆណត្ថញ្ច នគរតោ និក្ខមិត្វា មិស្សកបព្ពតំ អភិរុហតុ, តទា តំ តត្ថ ទក្ខិស្សាមា’’តិ។ អថាបរំ ឯកមាសំ តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ។ មាសាតិក្កមេន ច ជេដ្ឋមូលមាសបុណ្ណមាយំ ឧបោសថទិវសេ សន្និបតិតា សព្ពេបិ – ‘‘កាលោ នុ ខោ អម្ហាកំ តម្ពបណ្ណិទីបំ គមនាយ, ឧទាហុ នោ’’តិ មន្តយិំសុ។ តេនាហុ បោរាណា –
‘‘មហិន្ទោ នាម នាមេន, សង្ឃត្ថេរោ តទា អហុ;
ឥដ្ដិយោ ឧត្តិយោ ថេរោ, ភទ្ទសាលោ ច សម្ពលោ។
‘‘សាមណេរោ
ភណ្ឌុកោ សត្តមោ តេសំ, ទិដ្ឋសច្ចោ ឧបាសកោ;
ឥតិ ហេតេ មហានាគា, មន្តយិំសុ រហោគតា’’តិ។
តទា
‘‘វេដិសគិរិម្ហិ
កាលោវ គមនស្សាតិ, គច្ឆាម ទីបមុត្តមំ។
‘‘បឡីនា ជម្ពុទីបា តេ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ;
ឯវមុប្បតិតា ថេរា, និបតិំសុ នគុត្តមេ។
‘‘បុរតោ បុរសេដ្ឋស្ស, បព្ពតេ មេឃសន្និភេ;
បតិំសុ សីលកូដម្ហិ, ហំសាវ នគមុទ្ធនី’’តិ។
ឯវំ
តស្មិញ្ច ទិវសេ តម្ពបណ្ណិទីបេ ជេដ្ឋមូលនក្ខត្តំ នាម ហោតិ។ រាជា នក្ខត្តំ ឃោសាបេត្វា ‘‘ឆណំ ករោថា’’តិ អមច្ចេ ច អាណាបេត្វា ចត្តាលីសបុរិសសហស្សបរិវារោ នគរម្ហា និក្ខមិត្វា យេន មិស្សកបព្ពតោ តេន បាយាសិ មិគវំ កីឡិតុកាមោ។ អថ តស្មិំ បព្ពតេ អធិវត្ថា ឯកា ទេវតា ‘‘រញ្ញោ ថេរេ ទស្សេស្សាមី’’តិ រោហិតមិគរូបំ គហេត្វា អវិទូរេ តិណបណ្ណានិ ខាទមានា វិយ ចរតិ។ រាជា តំ ទិស្វា ‘‘អយុត្តំ ទានិ បមត្តំ វិជ្ឈិតុ’’ន្តិ ជិយំ ផោដេសិ។ មិគោ អម្ពត្ថលមគ្គំ គហេត្វា បលាយិតុំ អារភិ។ រាជា បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធន្តោ អម្ពត្ថលមេវ អភិរុហិ។ មិគោបិ ថេរានំ អវិទូរេ អន្តរធាយិ។ មហិន្ទត្ថេរោ រាជានំ អវិទូរេ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘មមំយេវ រាជា បស្សតុ, មា ឥតរេ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា ‘‘តិស្ស, តិស្ស, ឥតោ ឯហី’’តិ អាហ។ រាជា សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ ទីបេ ជាតោ មំ ‘តិស្សា’តិ នាមំ គហេត្វា
‘‘សមណា មយំ មហារាជ, ធម្មរាជស្ស សាវកា;
តវេវ អនុកម្បាយ, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា’’តិ។
តេន ច សមយេន ទេវានម្បិយតិស្សមហារាជា ច អសោកធម្មរាជា ច អទិដ្ឋសហាយកា ហោន្តិ។ ទេវានម្បិយតិស្សមហារាជស្ស ច បុញ្ញានុភាវេន ឆាតបព្ពតបាទេ ឯកម្ហិ វេឡុគុម្ពេ តិស្សោ វេឡុយដ្ឋិយោ រថយដ្ឋិប្បមាណា ឧប្បជ្ជិំសុ – ឯកា លតាយដ្ឋិ នាម, ឯកា បុប្ផយដ្ឋិ នាម, ឯកា ទីបវំសេ –
‘‘ឆាតបព្ពតបាទម្ហិ
សេតា រជតយដ្ឋីវ, លតា កញ្ចនសន្និភា។
‘‘នីលាទិ យាទិសំ បុប្ផំ, បុប្ផយដ្ឋិម្ហិ តាទិសំ;
សកុណា សកុណយដ្ឋិម្ហិ, សរូបេនេវ សណ្ឋិតា’’តិ។
សមុទ្ទតោបិស្ស ទីបវំសេ –
‘‘វាលពីជនិមុណ្ហីសំ, ឆត្តំ ខគ្គញ្ច បាទុកំ;
វេឋនំ សារបាមង្គំ, ភិង្គារំ នន្ទិវដ្ដកំ។
‘‘សិវិកំ សង្ខំ វដំសញ្ច, អធោវិមំ វត្ថកោដិកំ;
សោវណ្ណបាតិំ កដច្ឆុំ, មហគ្ឃំ ហត្ថបុញ្ឆនំ។
‘‘អនោតត្តោទកំ កញ្ញំ, ឧត្តមំ ហរិចន្ទនំ;
អរុណវណ្ណមត្តិកំ
‘‘ហរីតកំ
សដ្ឋិវាហសតំ សាលិំ, សុគន្ធំ សុវកាហដំ;
បុញ្ញកម្មាភិនិព្ពត្តំ, បាហេសិ អសោកវ្ហយោ’’តិ។
ន កេវលញ្ចេតំ អាមិសបណ្ណាការំ, ឥមំ កិរ ធម្មបណ្ណាការម្បិ បេសេសិ –
‘‘អហំ ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;
ឧបាសកត្តំ ទេសេសិំ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ។
‘‘ឥមេសុ
ត្វម្បិ ចិត្តំ បសាទេហិ, សទ្ធា សរណមុបេហី’’តិ។
ស្វាយំ រាជា តំ ទិវសំ អសោករញ្ញា បេសិតេន អភិសេកេន ឯកមាសាភិសិត្តោ ហោតិ។
វិសាខបុណ្ណមាយំ ហិស្ស អភិសេកមកំសុ។ សោ អចិរស្សុតំ – តំ សាសនប្បវត្តិំ អនុស្សរមានោ តំ ថេរស្ស ‘‘សមណា មយំ មហារាជ ធម្មរាជស្ស សាវកា’’តិ វចនំ សុត្វា ‘‘អយ្យា នុ ខោ អាគតា’’តិ តាវទេវ អាវុធំ និក្ខិបិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សម្មោទនីយំ កថំ កថយមានោ។ យថាហ –
‘‘អាវុធំ និក្ខិបិត្វាន, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិ;
និសជ្ជ រាជា សម្មោទិ, ពហុំ អត្ថូបសញ្ហិត’’ន្តិ។
សម្មោទនីយកថញ្ច កុរុមានេយេវ តស្មិំ តានិបិ ចត្តាលីសបុរិសសហស្សានិ អាគន្ត្វា សម្បរិវារេសុំ។ តទា ថេរោ ឥតរេបិ ឆ ជនេ ទស្សេសិ។ រាជា ទិស្វា ‘‘ឥមេ កទា អាគតា’’តិ អាហ
‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ចេតោបរិយាយកោវិទា;
ខីណាសវា អរហន្តោ, ពហូ ពុទ្ធស្ស សាវកាតិ។
‘‘ភន្តេ, កេន អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘នេវ, មហារាជ, ឧទកេន ន ថលេនា’’តិ។ ‘‘រាជា អាកាសេន ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តំ កថេសិ។ កថាបរិយោសានេ រាជា តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋហិ សទ្ធិំ ចត្តាលីសាយ បាណសហស្សេហិ។
តំ ខណញ្ញេវ ច រញ្ញោ ភត្តំ អាហរិយិត្ថ
ថេរោ អចិរបក្កន្តស្ស រញ្ញោ សុមនសាមណេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, សុមន, ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសេហី’’តិ។ ‘‘ភន្តេ, កិត្តកំ ឋានំ សាវេន្តោ ឃោសេមី’’តិ? ‘‘សកលំ តម្ពបណ្ណិទីប’’ន្តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សាមណេរោ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋហិត្វា សមាហិតេន ចិត្តេន សកលំ តម្ពបណ្ណិទីបំ សាវេន្តោ តិក្ខត្តុំ ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសេសិ។ រាជា តំ សទ្ទំ សុត្វា ថេរានំ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, អត្ថិ កោចិ ឧបទ្ទវោ’’តិ។ ‘‘នត្ថម្ហាកំ កោចិ ឧបទ្ទវោ, ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសាបយិម្ហ ពុទ្ធវចនំ កថេតុកាមម្ហា’’តិ សមចិត្តសុត្តន្តំ កថេសិ។ កថាបរិយោសានេ អសង្ខ្យេយ្យានំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ពហូ នាគា
រាជាបិ សារថិំ បេសេត្វា ‘‘អន្តោនិវេសនេ មណ្ឌបំ បដិយាទេថា’’តិ អមច្ចេ អាណាបេសិ។ តាវទេវ សព្ពេ ហដ្ឋតុដ្ឋា អតិវិយ បាសាទិកំ មណ្ឌបំ បដិយាទេសុំ។ បុន រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ហិយ្យោ ថេរោ សីលក្ខន្ធំ កថយមានោ ‘ឧច្ចាសយនមហាសយនំ ន កប្បតី’តិ អាហ; ‘និសីទិស្សន្តិ នុ ខោ អយ្យា អាសនេសុ, ន និសីទិស្សន្តី’’’តិ? តស្សេវំ ចិន្តយន្តស្សេវ សោ សារថិ នគរទ្វារំ សម្បត្តោ។ តតោ អទ្ទស ថេរេ បឋមតរំ អាគន្ត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ចីវរំ បារុបន្តេ។ ទិស្វា អតិវិយ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា អាគន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘អាគតា, ទេវ, ថេរា’’តិ។ រាជា ‘‘រថំ អារូឡ្ហា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ន អារូឡ្ហា, ទេវ, អបិ ច មម បច្ឆតោ និក្ខមិត្វា បឋមតរំ អាគន្ត្វា បាចីនទ្វារេ ឋិតា’’តិ។ រាជា ‘‘រថម្បិ នាភិរូហិំសូ’’តិ សុត្វា ‘‘ន ទានិ អយ្យា ឧច្ចាសយនមហាសយនំ សាទិយិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ថេរានំ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន អាសនានិ បញ្ញបេថា’’តិ វត្វា បដិបថំ អគមាសិ។ អមច្ចា បថវិយំ តដ្ដិកំ បញ្ញបេត្វា ឧបរិ កោជវកាទីនិ ចិត្តត្ថរណានិ បញ្ញបេសុំ។ ឧប្បាតបាឋកា ទិស្វា ‘‘គហិតា ទានិ ឥមេហិ បថវី, ឥមេ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស បេតវត្ថុំ វិមានវត្ថុំ សច្ចសំយុត្តញ្ច កថេសិ។ តំ ថេរស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា តានិ បញ្ចបិ ឥត្ថិសតានិ សោតាបត្តិផលំ សច្ឆាកំសុ។
យេបិ តេ មនុស្សា បុរិមទិវសេ មិស្សកបព្ពតេ ថេរេ អទ្ទសំសុ, តេ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ថេរានំ គុណេ កថេន្តិ។ តេសំ សុត្វា មហាជនកាយោ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា មហាសទ្ទំ អកាសិ។ រាជា ‘‘កិំ ឯសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘នាគរា, ទេវ, ‘ថេរេ ទដ្ឋុំ ន លភាមា’តិ វិរវន្តី’’តិ។ រាជា ‘‘សចេ ឥធ បវិសិស្សន្តិ, ឱកាសោ ន ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, ហត្ថិសាលំ បដិជគ្គិត្វា វាលុកំ អាកិរិត្វា បញ្ចវណ្ណានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា ចេលវិតានំ ពន្ធិត្វា មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ ថេរានំ អាសនានិ បញ្ញបេថា’’តិ អាហ។ អមច្ចា តថា អកំសុ។ ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា និសីទិត្វា ទេវទូតសុត្តន្តំ កថេសិ។ កថាបរិយោសានេ បាណសហស្សំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ។ តតោ ‘‘ហត្ថិសាលា អតិសម្ពាធា’’តិ ទក្ខិណទ្វារេ នន្ទនវនុយ្យានេ អាសនំ បញ្ញបេសុំ។ ថេរោ តត្ថ និសីទិត្វា អាសីវិសោបមសុត្តំ កថេសិ។ តម្បិ សុត្វា បាណសហស្សំ សោតាបត្តិផលំ
ឯវំ អាគតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ អឌ្ឍតេយ្យសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ថេរស្ស នន្ទនវនេ អាគតាគតាហិ កុលិត្ថីហិ កុលសុណ្ហាហិ កុលកុមារីហិ សទ្ធិំ សម្មោទមានស្សេវ សាយន្ហសមយោ ជាតោ។ ថេរោ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘គច្ឆាម ទានិ មិស្សកបព្ពត’’ន្តិ ឧដ្ឋហិ។ អមច្ចា – ‘‘កត្ថ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ និវាសនដ្ឋាន’’ន្តិ។ តេ រញ្ញោ សំវិទិតំ កត្វា រាជានុមតេន អាហំសុ – ‘‘អកាលោ, ភន្តេ, ឥទានិ តត្ថ គន្តុំ; ឥទមេវ នន្ទនវនុយ្យានំ អយ្យានំ អាវាសដ្ឋានំ ហោតូ’’តិ។ ‘‘អលំ, គច្ឆាមា’’តិ។ បុន រញ្ញោ វចនេនាហំសុ – ‘‘រាជា, ភន្តេ, អាហ – ‘ឯតំ មេឃវនំ នាម ឧយ្យានំ មម បិតុ សន្តកំ នគរតោ នាតិទូរំ នាច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ, ឯត្ថ ថេរា វាសំ កប្បេន្តូ’’’តិ។ វសិំសុ ថេរា មេឃវនេ ឧយ្យានេ។
រាជាបិ ខោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន ថេរស្ស សមីបំ គន្ត្វា សុខសយិតភាវំ បុច្ឆិត្វា ‘‘កប្បតិ, ភន្តេ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមោ’’តិ បុច្ឆិ។ ថេរោ ‘‘កប្បតិ, មហារាជា’’តិ វត្វា ឥមំ សុត្តំ អាហរិ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារាម’’ន្តិ។ រាជា តុដ្ឋោ សុវណ្ណភិង្គារំ គហេត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា មហាមេឃវនុយ្យានំ អទាសិ។ សហ អនមតគ្គិយានិ កថេសិ។ បុនទិវសេ អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តំ កថេសិ។ ឯតេនេវុបាយេន សត្ត ទិវសានិ កថេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ អឌ្ឍនវមានំ បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ តតោ បដ្ឋាយ អប្បមាទសុត្តំ កថយិត្វា ចេតិយគិរិមេវ អគមំសុ។
អថ ខោ រាជា អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘ថេរោ, អម្ហេ គាឡ្ហេន ឱវាទេន ឱវទតិ; គច្ឆេយ្យ នុ ខោ’’តិ? អមច្ចា ‘‘តុម្ហេហិ, ទេវ, ថេរោ អយាចិតោ សយមេវ អាគតោ; តស្មា តស្ស អនាបុច្ឆាវ គមនម្បិ ភវេយ្យា’’តិ អាហំសុ។ តតោ រាជា រថំ អភិរុហិត្វា ទ្វេ ច ទេវិយោ អារោបេត្វា ចេតិយគិរិំ អគមាសិ មហញ្ចរាជានុភាវេន។ គន្ត្វា ទេវិយោ ឯកមន្តំ អបក្កមាបេត្វា សយមេវ ថេរានំ សមីបំ ឧបសង្កមន្តោ អតិវិយ កិលន្តរូបោ ហុត្វា ឧបសង្កមិ។ តតោ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កស្មា ត្វំ, មហារាជ, ឯវំ កិលមមានោ អាគតោ’’តិ? ‘‘‘តុម្ហេ មម គាឡ្ហំ ឱវាទំ ទត្វា ឥទានិ គន្តុកាមា នុ ខោ’តិ ជាននត្ថំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ន មយំ, មហារាជ, គន្តុកាមា; អបិច វស្សូបនាយិកកាលោ នាមាយំ មហារាជ, តត្រ សមណេន វស្សូបនាយិកដ្ឋានំ ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ។ តំទិវសមេវ អរិដ្ឋោ នាម អមច្ចោ បញ្ចបណ្ណាសាយ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតុកេហិ សទ្ធិំ រញ្ញោ សមីបេ ឋិតោ អាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ, ថេរានំ សន្តិកេ បព្ពជិតុ’’ន្តិ។ ‘‘សាធុ, ភណេ, បព្ពជស្សូ’’តិ រាជា អនុជានិត្វា ថេរំ សម្បដិច្ឆាបេសិ។ ថេរោ តទហេវ បព្ពាជេសិ។ សព្ពេ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ។
រាជាបិ ខោ តង្ខណេយេវ កណ្ដកេន ចេតិយង្គណំ បរិក្ខិបិត្វា ទ្វាសដ្ឋិយា លេណេសុ កម្មំ បដ្ឋបេត្វា នគរមេវ អគមាសិ។ តេបិ ថេរា
‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា សុមនំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កុតោ ទានិ, ភន្តេ, ធាតុយោ លច្ឆាមា’’តិ? សុមនោ អាហ – ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, មហារាជ, វីថិយោ សោធាបេត្វា ធជបដាកបុណ្ណឃដាទីហិ អលង្ការាបេត្វា សបរិជនោ ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា សព្ពតាឡាវចរេ ឧបដ្ឋាបេត្វា មង្គលហត្ថិំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ ការាបេត្វា ឧបរិ ចស្ស សេតច្ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា សាយន្ហសមយេ មហានាគវនុយ្យានាភិមុខោ យាហិ។ អទ្ធា តស្មិំ ឋានេ
‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ សុមនោ ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវទេវ បត្តចីវរមាទាយ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បាដលិបុត្តទ្វារេ ឱរុយ្ហ រញ្ញោ
អថ ខោ មហិន្ទបមុខា សព្ពេបិ តេ មហានាគា
បុណ្ណមាយំ មហាវីរោ, ចាតុមាសិនិយា ឥធ;
អាគន្ត្វា ទេវលោកម្ហា, ហត្ថិកុម្ភេ បតិដ្ឋិតោតិ។
អថស្ស សោ ហត្ថិនាគោ អនេកតាឡាវចរបរិវារិតោ អតិវិយ ឧឡារេន បូជាសក្ការេន សក្ករិយមានោ បច្ឆិមទិសាភិមុខោវ ហុត្វា, អបសក្កន្តោ
អតីតេ កិរ អយំ ទីបោ ឱជទីបោ នាម អហោសិ, រាជា អភយោ នាម, នគរំ អភយបុរំ នាម, ចេតិយបព្ពតោ ទេវកូដបព្ពតោ នាម, ថូបារាមោ បដិយារាមោ នាម។ តេន ខោ បន សមយេន កកុសន្ធោ ភគវា លោកេ ឧប្បន្នោ ហោតិ។ តស្ស សាវកោ មហាទេវោ នាម ថេរោ ភិក្ខុសហស្សេន សទ្ធិំ ទេវកូដេ បតិដ្ឋាសិ, មហិន្ទត្ថេរោ វិយ ចេតិយបព្ពតេ។ តេន ខោ បន សមយេន ឱជទីបេ សត្តា បជ្ជរកេន អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តិ។ អទ្ទសា ខោ កកុសន្ធោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ តេ សត្តេ អនយព្យសនមាបជ្ជន្តេ។ ទិស្វា ចត្តាលីសាយ ភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ អគមាសិ។ តស្សានុភាវេន តាវទេវ បជ្ជរកោ វូបសន្តោ។ រោគេ វូបសន្តេ ភគវា ធម្មំ ទេសេសិ។ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ។ ភគវា ធមករណំ
កោណាគមនស្ស បន ភគវតោ កាលេ អយំ ទីបោ វរទីបោ នាម អហោសិ, រាជា សមេណ្ឌី នាម, នគរំ វឌ្ឍមានំ នាម
កស្សបស្ស បន ភគវតោ កាលេ អយំ ទីបោ មណ្ឌទីបោ នាម អហោសិ, រាជា ជយន្តោ នាម, នគរំ វិសាលំ នាម, បព្ពតោ សុភកូដោ នាម
អថ ខ្វស្ស ហត្ថិនោ បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា រាជបុរិសា សព្ពគច្ឆេ ឆិន្ទិត្វា ភូមិំ សោធេត្វា តំ ហត្ថតលសទិសំ អកំសុ។ ហត្ថិនាគោ គន្ត្វា តំ ឋានំ បុរតោ កត្វា តស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ ពោធិរុក្ខដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ។ អថស្ស មត្ថកតោ ធាតុំ ឱរោបេតុំ អារភិំសុ។ នាគោ ឱរោបេតុំ ន ទេតិ។ រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, នាគោ ធាតុំ ឱរោបេតុំ ន ទេតី’’តិ? ‘‘អារូឡ្ហំ, មហារាជ, ឱរោបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ។ តស្មិញ្ច កាលេ អភយវាបិយា ឧទកំ
‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ជង្ឃប្បមាណំ ថូបំ ចិនាបេត្វា ធាតុឱរោបនត្ថាយ មហាសក្ការំ ការេសិ។ សកលនគរញ្ច ជនបទោ ច ធាតុមហទស្សនត្ថំ សន្និបតិ។ សន្និបតិតេ ច បន តស្មិំ មហាជនកាយេ ទសពលស្ស
‘‘ឯវំ អចិន្តិយា ពុទ្ធា, ពុទ្ធធម្មា អចិន្តិយា;
អចិន្តិយេ បសន្នានំ, វិបាកោ ហោតិ អចិន្តិយោ’’តិ។ (អប. ថេរ ១.១.៨២);
សម្មាសម្ពុទ្ធោ កិរ ឥមំ ទីបំ ធរមានកាលេបិ តិក្ខត្តុំ អាគមាសិ។ បឋមំ – យក្ខទមនត្ថំ ឯកកោវ អាគន្ត្វា យក្ខេ ទមេត្វា ‘‘មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមស្មិំ ទីបេ សាសនំ បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ តម្ពបណ្ណិទីបេ រក្ខំ ករោន្តោ តិក្ខត្តុំ ទីបំ អាវិជ្ជិ។ ទុតិយំ – មាតុលភាគិនេយ្យានំ នាគរាជូនំ ទមនត្ថាយ ឯកកោវ អាគន្ត្វា តេ ទមេត្វា អគមាសិ។ តតិយំ – បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ អាគន្ត្វា មហាចេតិយដ្ឋានេ ច ថូបារាមចេតិយដ្ឋានេ ច មហាពោធិបតិដ្ឋិតដ្ឋានេ ច មហិយង្គណចេតិយដ្ឋានេ ច មុតិយង្គណចេតិយដ្ឋានេ ច ទីឃវាបិចេតិយដ្ឋានេ ច កល្យាណិយចេតិយដ្ឋានេ ច និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ។ ឥទមស្ស ចតុត្ថំ ធាតុសរីរេន អាគមនំ។
ធាតុសរីរតោ
តស្មិំ ខោ បន សមយេ អនុឡា ទេវី បព្ពជិតុកាមា ហុត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា តស្សា វចនំ សុត្វា ថេរំ ឯតទវោច – ‘‘អនុឡា, ភន្តេ, ទេវី បព្ពជិតុកាមា, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ។ ‘‘ន, មហារាជ, អម្ហាកំ មាតុគាមំ បព្ពាជេតុំ កប្បតិ។ បាដលិបុត្តេ បន មយ្ហំ ភគិនី សង្ឃមិត្តត្ថេរី នាម អត្ថិ, តំ បក្កោសាបេហិ។ ឥមស្មិញ្ច បន, មហារាជ, ទីបេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ពោធិ បតិដ្ឋាសិ។ អម្ហាកម្បិ ភគវតោ សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកេន ពោធិនា ឥធ បតិដ្ឋាតព្ពំ, តស្មា តថា សាសនំ បហិណេយ្យាសិ យថា សង្ឃមិត្តា ពោធិំ គហេត្វា អាគច្ឆេយ្យា’’តិ។
‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អមច្ចេហិ សទ្ធិំ មន្តេន្តោ អរិដ្ឋំ នាម អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ អាហ – ‘‘សក្ខិស្សសិ ត្វំ, តាត, បាដលិបុត្តំ គន្ត្វា មហាពោធិនា សទ្ធិំ អយ្យំ សង្ឃមិត្តត្ថេរិំ អានេតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ មេ បព្ពជ្ជំ អនុជានិស្សសី’’តិ។ ‘‘គច្ឆ, តាត
រាជា អាហ – ‘‘អម្ម, បុត្តោបិ មេ មហិន្ទត្ថេរោ នត្តា ច មេ សុមនសាមណេរោ មំ ឆិន្នហត្ថំ វិយ ករោន្តា តម្ពបណ្ណិទីបំ
ថេរោ ‘‘គន្តព្ពំ, មហារាជ, មហាពោធិនា លង្កាទីប’’ន្តិ វត្វា ភគវតោ បញ្ច មហាអធិដ្ឋានានិ កថេសិ។ កតមានិ បញ្ច? ភគវា កិរ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ លង្កាទីបេ មហាពោធិបតិដ្ឋាបនត្ថាយ ‘‘អសោកមហារាជា មហាពោធិគ្គហណត្ថំ គមិស្សតិ, តទា មហាពោធិស្ស ទក្ខិណសាខា សយមេវ ឆិជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទមេកមធិដ្ឋានំ។
តត្ថ បតិដ្ឋានកាលេ ច ‘‘មហាពោធិ ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ ទុតិយមធិដ្ឋានំ។
‘‘សត្តមេ
‘‘ថូបារាមេ ទក្ខិណក្ខកធាតុ ចេតិយម្ហិ បតិដ្ឋានទិវសេ យមកបាដិហារិយំ ករោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ ចតុត្ថំ អធិដ្ឋានំ។
លង្កាទីបម្ហិយេវ មេ ទោណមត្តា ធាតុយោ មហាចេតិយម្ហិ បតិដ្ឋានកាលេ
រាជា ឥមានិ បញ្ច មហាអធិដ្ឋានានិ សុត្វា បសន្នចិត្តោ បាដលិបុត្តតោ យាវ មហាពោធិ តាវ មគ្គំ បដិជគ្គាបេត្វា សុវណ្ណកដាហត្ថាយ ពហុំ សុវណ្ណំ នីហរាបេសិ។ តាវទេវ ច រញ្ញោ ចិត្តំ ញត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តោ កម្មារវណ្ណំ និម្មិនិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ។ រាជា តំ ទិស្វា ‘‘តាត, ឥមំ សុវណ្ណំ គហេត្វា កដាហំ ករោហី’’តិ អាហ។ ‘‘បមាណំ, ទេវ, ជានាថា’’តិ? ‘‘ត្វមេវ, តាត, ញត្វា ករោហី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ទេវ, ករិស្សាមី’’តិ សុវណ្ណំ គហេត្វា អត្តនោ អានុភាវេន ហត្ថេន បរិមជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហំ និម្មិនិ នវហត្ថបរិក្ខេបំ បញ្ចហត្ថុព្ពេធំ តិហត្ថវិក្ខម្ភំ អដ្ឋង្គុលពហលំ ហត្ថិសោណ្ឌប្បមាណមុខវដ្ដិំ។ អថ រាជា សត្តយោជនាយាមាយ តិយោជនវិត្ថារាយ មហតិយា សេនាយ បាដលិបុត្តតោ និក្ខមិត្វា អរិយសង្ឃមាទាយ មហាពោធិសមីបំ អគមាសិ។ សេនា សមុស្សិតធជបដាកំ នានារតនវិចិត្តំ អនេកាលង្ការបអមណ្ឌិតំ នានាវិធកុសុមសមាកិណ្ណំ អនេកតូរិយសង្ឃុដ្ឋំ មហាពោធិំ បរិក្ខិបិ។ រាជា សហស្សមត្តេ គណបាមោក្ខេ មហាថេរេ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបេ បត្តាភិសេកានំ រាជូនំ សហស្សេន អត្តានញ្ច មហាពោធិញ្ច បរិវារាបេត្វា មហាពោធិមូលេ ឋត្វា មហាពោធិំ ឧល្លោកេសិ។ មហាពោធិស្ស ខន្ធញ្ច ទក្ខិណមហាសាខាយ ចតុហត្ថប្បមាណប្បទេសញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អទស្សនំ អគមាសិ។
រាជា តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា ឧប្បន្នបីតិបាមោជ្ជោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥមំ បាដិហារិយំ ទិស្វា តុដ្ឋោ មហាពោធិំ សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន បូជេមី’’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វត្វា អភិសេកំ អទាសិ។ តតោ
ឯវំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតមត្តេ មហាពោធិម្ហិ មហាបថវី ចលិ។ អាកាសេ ទេវទុន្ទុភិយោ ផលិំសុ។ បព្ពតានំ នច្ចេហិ ទេវានំ សាធុការេហិ យក្ខានំ ហិង្ការេហិ អសុរានំ ថុតិជប្បេហិ ព្រហ្មានំ អប្ផោដនេហិ មេឃានំ គជ្ជិតេហិ ចតុប្បទានំ រវេហិ បក្ខីនំ រុតេហិ សព្ពតាឡាវចរានំ
មហាពោធិ
រាជា មហាពោធិរក្ខណត្ថាយ អដ្ឋារស ទេវតាកុលានិ, អដ្ឋ អមច្ចកុលានិ, អដ្ឋ ព្រាហ្មណកុលានិ, អដ្ឋ កុដុម្ពិយកុលានិ, អដ្ឋ គោបកកុលានិ, អដ្ឋ តរច្ឆកុលានិ, អដ្ឋ ច កាលិង្គកុលានិ ទត្វា ឧទកសិញ្ចនត្ថាយ ច អដ្ឋ សុវណ្ណឃដេ, អដ្ឋ ច រជតឃដេ ទត្វា ឥមិនា បរិវារេន មហាពោធិំ
ឯវំ មហារជ្ជេន បូជេត្វា មាគសិរមាសស្ស បឋមបាដិបទទិវសេ អសោកោ ធម្មរាជា មហាពោធិំ ឧក្ខិបិត្វា គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរុយ្ហ នាវាយំ បតិដ្ឋាបេត្វា សង្ឃមិត្តត្ថេរិម្បិ សបរិវារំ នាវំ អារោបេត្វា អរិដ្ឋំ អមច្ចំ ឯតទវោច – ‘‘អហំ, តាត, មហាពោធិំ តិក្ខត្តុំ សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន បូជេត្វា គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរុយ្ហ មម សហាយកស្ស បេសេសិំ, សោបិ ឯវមេវ មហាពោធិំ បូជេតូ’’តិ។ ឯវំ សហាយកស្ស សាសនំ ទត្វា ‘‘គច្ឆតិ វតរេ, ទសពលស្ស សរសរំសិជាលំ វិមុញ្ចន្តោ មហាពោធិរុក្ខោ’’តិ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា អស្សូនិ បវត្តយមានោ អដ្ឋាសិ។ សាបិ ខោ មហាពោធិសមារូឡ្ហា នាវា បស្សតោ បស្សតោ មហារាជស្ស មហាសមុទ្ទតលំ បក្ខន្តា។ មហាសមុទ្ទេបិ សមន្តា យោជនំ វីចិយោ វូបសន្តា; បញ្ច វណ្ណានិ បទុមានិ បុប្ផិតានិ; អន្តលិក្ខេ ទិព្ពានិ តូរិយានិ បវជ្ជិំសុ; អាកាសេ ជលជថលជរុក្ខាទិសន្និស្សិតាហិ ទេវតាហិ បវត្តិតា អតិវិយ ឧឡារា បូជា អហោសិ។ សង្ឃមិត្តត្ថេរីបិ សុបណ្ណរូបេន មហាសមុទ្ទេ នាគកុលានិ សន្តាសេសិ។ តេ ច ឧត្រស្តរូបា នាគា អាគន្ត្វា តំ វិភូតិំ បស្សិត្វា ថេរិំ យាចិត្វា មហាពោធិំ នាគភវនំ អតិហរិត្វា សត្ត ទិវសានិ
ទេវានម្បិយតិស្សោ មហារាជាបិ ខោ សុមនសាមណេរស្ស វចនេន មាគសិរមាសស្ស បឋមបាដិបទទិវសតោ បភុតិ ឧត្តរទ្វារតោ បដ្ឋាយ យាវ ជម្ពុកោលបដ្ដនំ តាវ មគ្គំ សោធាបេត្វា អលង្ការាបេត្វា នគរតោ និក្ខមនទិវសេ ឧត្តរទ្វារសមីបេ សមុទ្ទសាលវត្ថុស្មិំ ឋិតោយេវ តាយ វិភូតិយា មហាសមុទ្ទេ អាគច្ឆន្តំយេវ មហាពោធិំ ថេរស្ស
កថំ? តានិ កិរ ពោធិំ បរិវារេត្វា អាគតានិ សោឡស ជាតិសម្បន្នកុលានិ រាជវេសំ គណ្ហិំសុ។ រាជា ទោវារិកវេសំ គណ្ហិ។ សោឡស កុលានិ មហាពោធិំ គហេត្វា ឱរោបយិំសុ។ មហាពោធិ តេសំ ហត្ថតោ មុត្តសមនន្តរមេវ អសីតិហត្ថប្បមាណំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឆព្ពណ្ណរំសិយោ មុញ្ចិ។ រំសិយោ សកលទីបំ បត្ថរិត្វា ឧបរិ ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ។ មហាពោធិបាដិហារិយំ ទិស្វា សញ្ជាតប្បសាទានិ ទសបុរិសសហស្សានិ អនុបុព្ពវិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសុ។ យាវ សូរិយត្ថង្គមា មហាពោធិ អន្តលិក្ខេ អដ្ឋាសិ។ អត្ថង្គមិតេ បន
ឯវំ បុត្តនត្តុបរម្បរាយ សមន្តា ទីបវាសីនំ ហិតាយ សុខាយ បតិដ្ឋិតេ ទសពលស្ស ធម្មធជភូតេ មហាពោធិម្ហិ
អថេកទិវសំ រាជា មហាពោធិំ វន្ទិត្វា ថេរេន សទ្ធិំ ថូបារាមំ គច្ឆតិ។ តស្ស លោហបាសាទដ្ឋានំ សម្បត្តស្ស បុរិសា បុប្ផានិ អភិហរិំសុ។ រាជា ថេរស្ស បុប្ផានិ អទាសិ។ ថេរោ បុប្ផេហិ លោហបាសាទដ្ឋានំ បូជេសិ។ បុប្ផេសុ ភូមិយំ បតិតមត្តេសុ មហាភូមិចាលោ អហោសិ។ រាជា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ភូមិ ចលិតា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ឥស្មិំ, មហារាជ, ឱកាសេ សង្ឃស្ស អនាគតេ ឧបោសថាគារំ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ។
រាជា
រាជា តត្ថ អដ្ឋ បុប្ផមុដ្ឋិយោ ឱកិរិត្វា វន្ទិត្វា បុន ថេរេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ មហាចេតិយដ្ឋានំ បត្តោ។ តត្ថស្ស បុរិសា ចម្បកបុប្ផានិ អភិហរិំសុ។ តានិ រាជា ថេរស្ស អទាសិ។ ថេរោ មហាចេតិយដ្ឋានំ បុប្ផេហិ បូជេត្វា វន្ទិ។ តាវទេវ មហាបថវី សង្កម្បិ។ រាជា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, បថវី កម្បិត្ថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ឥមស្មិំ, មហារាជ, ឱកាសេ អនាគតេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អសទិសោ មហាថូបោ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ
តេន ខោ បន សមយេន ថូបារាមេ អដ្ឋសដ្ឋិ ភិក្ខុសហស្សានិ សន្និបតិំសុ។ មហាមហិន្ទត្ថេរស្ស អាសនំ ទក្ខិណាភិមុខំ
អថាយស្មា មហាអរិដ្ឋត្ថេរោ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេតិ វិនយនិទានំ អភាសិ។ ភាសិតេ ច បនាយស្មតា អរិដ្ឋត្ថេរេន វិនយនិទានេ អាកាសំ មហាវិរវំ រវិ។ អកាលវិជ្ជុលតា និច្ឆរិំសុ។ ទេវតា សាធុការំ អទំសុ។ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា សង្កម្បិ។ ឯវំ អនេកេសុ បាដិហារិយេសុ វត្តមានេសុ អាយស្មា អរិដ្ឋត្ថេរោ មហាមហិន្ទបមុខេហិ អដ្ឋសដ្ឋិយា បច្ចេកគណីហិ ខីណាសវមហាថេរេហិ តទញ្ញេហិ ច អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ បឋមកត្តិកបវារណាទិវសេ ថូបារាមវិហារមជ្ឈេ សត្ថុ ករុណាគុណទីបកំ ភគវតោ អនុសិដ្ឋិករានំ កាយកម្មវចីកម្មវិប្ផន្ទិតវិនយនំ វិនយបិដកំ បកាសេសិ។ បកាសេត្វា ច យាវតាយុកំ តិដ្ឋមានោ ពហូនំ វាចេត្វា ពហូនំ ហទយេ បតិដ្ឋាបេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ។ តេបិ ខោ មហាមហិន្ទប្បមុខា តស្មិំ សមាគមេ –
‘‘អដ្ឋសដ្ឋិ
បច្ចេកគណិនោ សព្ពេ, ធម្មរាជស្ស សាវកា។
‘‘ខីណាសវា វសិប្បត្តា, តេវិជ្ជា ឥទ្ធិកោវិទា;
ឧត្តមត្ថមភិញ្ញាយ, អនុសាសិំសុ រាជិនោ។
‘‘អាលោកំ ទស្សយិត្វាន, ឱភាសេត្វា មហិំ ឥមំ;
ជលិត្វា អគ្គិក្ខន្ធាវ, និព្ពាយិំសុ មហេសយោ’’។
តេសំ
‘‘តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធំ ឥមំ ទីបំ មហិន្ទាទីហិ អាភតំ, មហិន្ទតោ ឧគ្គហេត្វា កញ្ចិ
កត្ថ បតិដ្ឋិតន្តិ? យេសំ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ វត្តតិ, មណិឃដេ បក្ខិត្តតេលមិវ ឦសកម្បិ ន បគ្ឃរតិ, ឯវរូបេសុ អធិមត្តសតិ-គតិ-ធិតិ-មន្តេសុ លជ្ជីសុ កុក្កុច្ចកេសុ សិក្ខាកាមេសុ បុគ្គលេសុ បតិដ្ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ តស្មា វិនយបតិដ្ឋាបនត្ថំ វិនយបរិយត្តិយា អានិសំសំ សល្លក្ខេត្វា សិក្ខាកាមេន ភិក្ខុនា វិនយោ បរិយាបុណិតព្ពោ។
តត្រាយំ វិនយបរិយត្តិយា អានិសំសោ – វិនយបរិយត្តិកុសលោ ហិ បុគ្គលោ សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធានំ កុលបុត្តានំ មាតាបិតុដ្ឋានិយោ ហោតិ, តទាយត្តា ហិ នេសំ បព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា វត្តានុវត្តបដិបត្តិ អាចារគោចរកុសលតា។ អបិ ចស្ស វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយ អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ សុរក្ខិតោ; កុក្កុច្ចបកតានំ ភិក្ខូនំ បដិសរណំ ហោតិ; វិសារទោ សង្ឃមជ្ឈេ វោហរតិ; បច្ចត្ថិកេ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហាតិ; សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា
យេ ចាបិ សំវរមូលកា កុសលា ធម្មា វុត្តា ភគវតា, វិនយធរោ បុគ្គលោ តេសំ ទាយាទោ; វិនយមូលកត្តា តេសំ ធម្មានំ។ វុត្តម្បិ ហេតំ ភគវតា – ‘‘វិនយោ សំវរត្ថាយ, សំវរោ អវិប្បដិសារត្ថាយ, អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយ, បាមោជ្ជំ បីតត្ថាយ, បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយ, បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយ, សុខំ សមាធត្ថាយ, សមាធិ យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ, យថាភូតញាណទស្សនំ និព្ពិទត្ថាយ, និព្ពិទា វិរាគត្ថាយ, វិរាគោ វិមុត្តត្ថាយ
ឯត្តាវតា ច យា សា វិនយសំវណ្ណនត្ថំ មាតិកា ឋបិតា តត្ថ –
‘‘វុត្តំ យេន យទា យស្មា, ធារិតំ យេន ចាភតំ;
យត្ថប្បតិដ្ឋិតំ ចេតមេតំ, វត្វា វិធិំ តតោ’’តិ។
ឥមិស្សា តាវ គាថាយ អត្ថោ បកាសិតោ វិនយស្ស ច ពាហិរនិទានវណ្ណនា យថាធិប្បាយំ សំវណ្ណិតា ហោតីតិ។
តតិយសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា។
ពាហិរនិទានកថា និដ្ឋិតា។