១. បារាជិកកណ្ឌំ
១. បឋមបារាជិកំ
សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា
២៤. ឥតោ តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេតិអាទិ យេភុយ្យេន ឧត្តានត្ថំ។ តស្មា អនុបទវណ្ណនំ បហាយ យត្ថ យត្ថ វត្តព្ពំ អត្ថិ, តំ តទេវ វណ្ណយិស្សាម។ កលន្ទគាមោតិ កលន្ទកា វុច្ចន្តិ កាឡកា, តេសំ វសេន លទ្ធនាមោ គាមោ។ កលន្ទបុត្តោតិ គាមវសេន លទ្ធនាមស្ស រាជសម្មតស្ស ចត្តាលីសកោដិវិភវស្ស កលន្ទសេដ្ឋិនោ បុត្តោ។ យស្មា បន តស្មិំ គាមេ អញ្ញេបិ កលន្ទនាមកា មនុស្សា អត្ថិ, តស្មា កលន្ទបុត្តោតិ វត្វា បុន សេដ្ឋិបុត្តោតិ វុត្តំ។ សម្ពហុលេហីតិ ពហុកេហិ។ សហាយកេហីតិ សុខទុក្ខានិ សហ អាយន្តិ ឧបគច្ឆន្តីតិ សហាយា, សហាយា ឯវ សហាយកា, តេហិ សហាយកេហិ។ សទ្ធិន្តិ ឯកតោ។ កេនចិទេវ ករណីយេនាតិ កេនចិទេវ ភណ្ឌប្បយោជនឧទ្ធារសារណាទិនា កិច្ចេន; កត្តិកនក្ខត្តកីឡាកិច្ចេនាតិបិ វទន្តិ។ ភគវា ហិ កត្តិកជុណ្ហបក្ខេ វេសាលិំ សម្បាបុណិ។ កត្តិកនក្ខត្តកីឡា ចេត្ថ ឧឡារា ហោតិ។ តទត្ថំ គតោតិ វេទិតព្ពោ។
អទ្ទស ខោតិ កថំ អទ្ទស? សោ កិរ នគរតោ ភុត្តបាតរាសំ សុទ្ធុត្តរាសង្គំ មាលាគន្ធវិលេបនហត្ថំ ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ធម្មសវនត្ថញ្ច និក្ខមន្តំ មហាជនំ ទិស្វា ‘‘ក្វ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ធម្មសវនត្ថញ្ចា’’តិ។ តេន ហិ ‘‘អហម្បិ គច្ឆាមី’’តិ គន្ត្វា ចតុព្ពិធាយ បរិសាយ បរិវុតំ ព្រហ្មស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តំ ភគវន្តំ អទ្ទស។ តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទស ខោ…បេ.… ទេសេន្ត’’ន្តិ។ ទិស្វានស្សាតិ ទិស្វាន អស្ស។ ឯតទហោសីតិ បុព្ពេ កតបុញ្ញតាយ ចោទិយមានស្ស ភព្ពកុលបុត្តស្ស ឯតំ អហោសិ។ កិំ អហោសិ? យំនូនាហម្បិ ធម្មំ សុណេយ្យន្តិ យន្នូនាតិ បរិវិតក្កទស្សនមេតំ។ ឯវំ កិរស្ស បរិវិតក្កោ ឧប្បន្នោ ‘‘យមយំ បរិសា ឯកគ្គចិត្តា ធម្មំ សុណាតិ, អហោ វតាហម្បិ តំ សុណេយ្យ’’ន្តិ។
អថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ យេន សា បរិសាតិ ឥធ កស្មា ‘‘យេន ភគវា’’តិ អវត្វា ‘‘យេន សា បរិសា’’តិ វុត្តន្តិ ចេ។ ភគវន្តញ្ហិ បរិវារេត្វា ឧឡារុឡារជនា មហតី បរិសា និសិន្នា, តត្រ ន សក្កា ឥមិនា បច្ឆា អាគតេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា និសីទិតុំ។ បរិសាយ បន ឯកស្មិំ បទេសេ សក្កាតិ សោ តំ បរិសំយេវ ឧបសង្កមន្តោ។ តេន វុត្តំ ឯកមន្តំ និសិន្នស្ស ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស ឯតទហោសីតិ ន និសិន្នមត្តស្សេវ អហោសិ, អថ ខោ ភគវតោ សិត្តយូបសំហិតំ ថោកំ ធម្មកថំ សុត្វា; តំ បនស្ស យស្មា ឯកមន្តំ និសិន្នស្សេវ អហោសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នស្ស ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស ឯតទហោសី’’តិ។ កិំ អហោសីតិ? យថា យថា ខោតិអាទិ។
តត្រាយំ សង្ខេបកថា – អហំ ខោ យេន យេន អាការេន ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, តេន តេន មេ ឧបបរិក្ខតោ ឯវំ ហោតិ យទេតំ សិត្តយព្រហ្មចរិយំ ឯកម្បិ ទិវសំ អខណ្ឌំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិបុណ្ណំ ចរិតព្ពំ, ឯកទិវសម្បិ ច កិលេសមលេន អមលីនំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ។ សង្ខលិខិតំ លិខិតសង្ខសទិសំ ធោតសង្ខសប្បដិភាគំ ចរិតព្ពំ។ ឥទំ ន សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា អគារមជ្ឈេ វសន្តេន ឯកន្តបរិបុណ្ណំ…បេ.… ចរិតុំ។ យំនូនាហំ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា កសាយរសបីតតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា បរិទហិត្វា អគារស្មា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យន្តិ។ ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ អគារិយន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ; តស្មា បព្ពជ្ជា ‘‘អនគារិយា’’តិ ញាតព្ពា។ តំ អនគារិយំ បព្ពជ្ជំ។ បព្ពជេយ្យន្តិ បរិព្ពជេយ្យំ។
២៥. អចិរវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ សុទិន្នោ អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ ន ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិ។ កស្មា? តត្រស្ស ‘‘អថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ អចិរវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ…បេ.… បព្ពាជេតុ មំ ភគវា’’តិ។
ភគវា ‘‘អនុញ្ញាតោសិ បន ត្វំ សុទិន្ន មាតាបិតូហិ…បេ.… បព្ពជ្ជាយា’’តិ។
២៦. ឥតោ តំ ករណីយំ តីរេត្វាតិ ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – ធុរនិក្ខេបេនេវ តំ ករណីយំ និដ្ឋាបេត្វាតិ; ន ហិ បព្ពជ្ជាយ តិព្ពច្ឆន្ទស្ស ភណ្ឌប្បយោជនឧទ្ធារសារណាទីសុ វា នក្ខត្តកីឡាយំ វា ចិត្តំ នមតិ។ អម្ម តាតាតិ ឯត្ថ បន អម្មាតិ មាតរំ អាលបតិ; តាតាតិ បិតរំ។ ត្វំ ខោសីតិ ត្វំ ខោ អសិ។ ឯកបុត្តកោតិ ឯកោវ បុត្តកោ; អញ្ញោ តេ ជេដ្ឋោ វា កនិដ្ឋោ វា នត្ថិ។ ឯត្ថ ច ‘‘ឯកបុត្តោ’’តិ វត្តព្ពេ អនុកម្បាវសេន ‘‘ឯកបុត្តកោ’’តិ វុត្តំ។ បិយោតិ បីតិជននកោ។ មនាបោតិ មនវឌ្ឍនកោ។ សុខេធិតោតិ សុខេន ឯធិតោ; សុខសំវឌ្ឍិតោតិ អត្ថោ។ សុខបរិហតោតិ សុខេន បរិហតោ; ជាតកាលតោ បភុតិ ធាតីហិ អង្កតោ អង្កំ ហរិត្វា ធារិយមានោ អស្សករថកាទីហិ ពាលកីឡនកេហិ កីឡមានោ សាទុរសភោជនំ ភោជិយមានោ សុខេន បរិហតោ។
ន ត្វំ, តាត សុទិន្ន, កិញ្ចិ ទុក្ខស្ស ជានាសីតិ ត្វំ តាត សុទិន្ន កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ កលភាគំ ទុក្ខស្ស ន ជានាសិ; អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខេន នានុភោសីតិ អត្ថោ។ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, អនុភវនត្ថេ ច ជាននា; អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខំ នស្សរសីតិ អត្ថោ។ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, សរណត្ថេ ច ជាននា។ វិកប្បទ្វយេបិ បុរិមបទស្ស ឧត្តរបទេន សមានវិភត្តិលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន ញាតព្ពំ។ មរណេនបិ មយំ តេ អកាមកា វិនា ភវិស្សាមាតិ កិំ បន មយំ តន្តិ ឯវំ សន្តេ កិំ បន កិំ នាម តំ ការណំ យេន មយំ តំ ជីវន្តំ អនុជានិស្សាម; អថ វា កិំ បន មយំ តន្តិ កេន បន ការណេន មយំ តំ ជីវន្តំ អនុជានិស្សាមាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។
២៧. តត្ថេវាតិ យត្ថ នំ ឋិតំ មាតាបិតរោ នានុជានិំសុ, តត្ថេវ ឋានេ។ អនន្តរហិតាយាតិ កេនចិ អត្ថរណេន អនត្ថតាយ។
២៨. បរិចារេហីតិ គន្ធព្ពនដនាដកាទីនិ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តត្ថ សហាយកេហិ សទ្ធិំ យថាសុខំ ឥន្ទ្រិយានិ ចារេហិ សញ្ចារេហិ; ឥតោ ចិតោ ច ឧបនេហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ អថ វា បរិចារេហីតិ កាមេ បរិភុញ្ជន្តោតិ អត្តនោ បុត្តទារេហិ សទ្ធិំ ភោគេ ភុញ្ជន្តោ។ បុញ្ញានិ ករោន្តោតិ ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច អារព្ភ ទានប្បទានាទីនិ សុគតិមគ្គសោធកានិ កុសលកម្មានិ ករោន្តោ។ តុណ្ហី អហោសីតិ កថានុប្បពន្ធវិច្ឆេទនត្ថំ និរាលាបសល្លាបោ អហោសិ។ អថស្ស មាតាបិតរោ តិក្ខត្តុំ វត្វា បដិវចនម្បិ អលភមានា សហាយកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯស វោ សហាយកោ បព្ពជិតុកាមោ, និវារេថ ន’’ន្តិ អាហំសុ។ តេបិ តំ ឧបសង្កមិត្វា តិក្ខត្តុំ អវោចុំ, តេសម្បិ តុណ្ហី អហោសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស សហាយកា…បេ.… តុណ្ហី អហោសី’’តិ។
២៩. អថស្ស សហាយកានំ ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ អយំ បព្ពជ្ជំ អលភមានោ មរិស្សតិ ន កោចិ គុណោ ភវិស្សតិ។ បព្ពជិតំ បន នំ មាតាបិតរោបិ កាលេន កាលំ បស្សិស្សន្តិ។ មយម្បិ បស្សិស្សាម។ បព្ពជ្ជាបិ ច នាមេសា ភារិយា, ទិវសេ ទិវសេ មត្តិកាបត្តំ គហេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ។ ឯកសេយ្យំ ឯកភត្តំ ព្រហ្មចរិយំ អតិទុក្ករំ។ អយញ្ច សុខុមាលោ នាគរិកជាតិយោ, សោ តំ ចរិតុំ អសក្កោន្តោ បុន ឥធេវ អាគមិស្សតិ។ ហន្ទស្ស ‘‘អថ ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស សហាយកា យេន សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស មាតាបិតរោ…បេ.… អនុញ្ញាតោសិ មាតាបិតូហិ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជ្ជាយា’’តិ។
៣០. ហដ្ឋោតិ តុដ្ឋោ។ ឧទគ្គោតិ បីតិវសេន អព្ភុន្នតកាយចិត្តោ។ កតិបាហន្តិ កតិបយានិ ទិវសានិ។ ពលំ គាហេត្វាតិ សប្បាយភោជនានិ ភុញ្ជន្តោ, ឧច្ឆាទនន្ហាបនាទីហិ ច កាយំ បរិហរន្តោ, កាយពលំ ជនេត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា អស្សុមុខំ ញាតិបរិវដ្ដំ បហាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ…បេ.… បព្ពាជេតុ មំ ភន្តេ ភគវាតិ។ ភគវា សមីបេ ឋិតំ អញ្ញតរំ បិណ្ឌចារិកំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ ភិក្ខុ សុទិន្នំ បព្ពាជេហិ ចេវ ឧបសម្បាទេហិ ចា’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ សោ ភិក្ខុ ភគវតោ បដិស្សុណិត្វា សុទិន្នំ កលន្ទបុត្តំ ជិនទត្តិយំ សទ្ធិវិហារិកំ លទ្ធា បព្ពាជេសិ ចេវ ឧបសម្បាទេសិ ច។ តេន វុត្តំ – ‘‘អលត្ថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, អលត្ថ ឧបសម្បទ’’ន្តិ។
ឯត្ថ បន ឋត្វា សព្ពអដ្ឋកថាសុ បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច កថិតា។ មយំ បន យថាឋិតបាឡិវសេនេវ ខន្ធកេ កថយិស្សាម។ ន កេវលញ្ចេតំ, អញ្ញម្បិ យំ ខន្ធកេ វា បរិវារេ វា កថេតព្ពំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វិភង្គេកថិតំ, តំ សព្ពំ តត្ថ តត្ថេវ កថយិស្សាម។ ឯវញ្ហិ កថិយមានេ
អចិរូបសម្បន្នោតិ អចិរំ ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា; ឧបសម្បទតោ នចិរកាលេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវរូបេតិ ឯវំវិធេ ឯវំជាតិកេ។ ធុតគុណេតិ កិលេសនិទ្ធុននកេ គុណេ។ សមាទាយ វត្តតីតិ សមាទិយិត្វា គណ្ហិត្វា វត្តតិ ចរតិ វិហរតិ។ អារញ្ញិកោ ហោតីតិ គាមន្តសេនាសនំ បដិក្ខិបិត្វា អារញ្ញិកធុតង្គវសេន អរញ្ញវាសិកោ ហោតិ។ បិណ្ឌបាតិកោតិ អតិរេកលាភបដិក្ខេបេន ចុទ្ទស ភត្តានិ បដិក្ខិបិត្វា បំសុកូលិកោតិ គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបិត្វា បំសុកូលិកធុតង្គវសេន បំសុកូលិកោ ហោតិ។ សបទានចារិកោតិ លោលុប្បចារំ បដិក្ខិបិត្វា សបទានចារិកធុតង្គវសេន សបទានចារិកោ ហោតិ; ឃរបដិបាដិយា ភិក្ខាយ បវិសតិ។ វជ្ជិគាមន្តិ វជ្ជីនំ គាមំ វជ្ជីសុ វា គាមំ។
អឌ្ឍា មហទ្ធនាតិអាទីសុ ឧបភោគបរិភោគូបករណមហន្តតាយ អឌ្ឍា; យេ ហិ តេសំ ឧបភោគា យានិ ច ឧបភោគូបករណានិ, តានិ មហន្តានិ ពហុលានិ សារកានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ និធេត្វា ឋបិតធនមហន្តតាយ មហទ្ធនា។ មហាភោគាតិ ទិវសបរិព្ពយសង្ខាតភោគមហន្តតាយ មហាភោគា។ អញ្ញេហិ ឧបភោគេហិ ជាតរូបរជតស្សេវ បហូតតាយ បហូតជាតរូបរជតា។ អលង្ការភូតស្ស វិត្តូបករណស្ស បីតិបាមោជ្ជករណស្ស បហូតតាយ បហូតវិត្តូបករណា។ វោហារវសេន បរិវត្តេន្តស្ស ធនធញ្ញស្ស បហូតតាយ បហូតធនធញ្ញាតិ វេទិតព្ពា។
សេនាសនំ សំសាមេត្វាតិ សេនាសនំ បដិសាមេត្វា; យថា ន វិនស្សតិ តថា នំ សុដ្ឋុ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ។ សដ្ឋិមត្តេ ថាលិបាកេតិ គណនបរិច្ឆេទតោ សដ្ឋិថាលិបាកេ។ ឯកមេកោ ចេត្ថ ថាលិបាកោ ទសន្នំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ គណ្ហាតិ។ តំ សព្ពម្បិ ឆន្នំ ភិក្ខុសតានំ ភត្តំ ហោតិ។ ភត្តាភិហារំ អភិហរិំសូតិ ឯត្ថ អភិហរីយតីតិ អភិហារោ។ កិំ អភិហរីយតិ? ភត្តំ។ ភត្តមេវ អភិហារោ ភត្តាភិហារោ, តំ ភត្តាភិហារំ។ អភិហរិំសូតិ អភិមុខា ហរិំសុ។ តស្ស សន្តិកំ គហេត្វា អាគមំសូតិ អត្ថោ។ ឯតស្ស កិំ បមាណន្តិ? សដ្ឋិ ថាលិបាកា។ តេន វុត្តំ – ‘‘សដ្ឋិមត្តេ ថាលិបាកេ ភត្តាភិហារំ អភិហរិំសូ’’តិ។ ភិក្ខូនំ វិស្សជ្ជេត្វាតិ សយំ ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកត្តា សបទានចារំ ចរិតុកាមោ ភិក្ខូនំ បរិភោគត្ថាយ បរិច្ចជិត្វា ទត្វា។ អយំ ហិ អាយស្មា ‘‘ភិក្ខូ ច លាភំ លច្ឆន្តិ អហញ្ច បិណ្ឌកេន ន កិលមិស្សាមី’’តិ ឯតទត្ថមេវ អាគតោ។ តស្មា អត្តនោ អាគមនានុរូបំ
៣១. ញាតិទាសីតិ អាភិទោសិកន្តិ បារិវាសិកំ ឯករត្តាតិក្កន្តំ បូតិភូតំ។ តត្រាយំ បទត្ថោ – បូតិភាវទោសេន អភិភូតោតិ អភិទោសោ, អភិទោសោវ អាភិទោសិកោ, ឯករត្តាតិក្កន្តស្ស វា នាមសញ្ញា ឯសា, យទិទំ អាភិទោសិកោតិ, តំ អាភិទោសិកំ។ កុម្មាសន្តិ យវកុម្មាសំ។ ឆឌ្ឌេតុកាមា ហោតីតិ យស្មា អន្តមសោ ទាសកម្មករានម្បិ គោរូបានម្បិ អបរិភោគារហោ, តស្មា តំ កចវរំ វិយ ពហិ ឆឌ្ឌេតុកាមា ហោតិ។ សចេតន្តិ សចេ ឯតំ។ ភគិនីតិ អរិយវោហារេន ញាតិទាសិំ អាលបតិ។ ឆឌ្ឌនីយធម្មន្តិ ឆឌ្ឌេតព្ពសភាវំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ភគិនិ, ឯតំ សចេ ពហិ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ និស្សដ្ឋបរិគ្គហំ, តំ ឥធ មេ បត្តេ អាកិរា’’តិ។
កិំ បន ឯវំ វត្តុំ លព្ភតិ, វិញ្ញត្តិ វា បយុត្តវាចា វា ន ហោតីតិ? ន ហោតិ។ កស្មា? និស្សដ្ឋបរិគ្គហត្តា។ យញ្ហិ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ និស្សដ្ឋបរិគ្គហំ, យត្ថ សាមិកា អនាលយា ហោន្តិ, តំ សព្ពំ ‘‘ទេថ អាហរថ ឥធ អាកិរថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ តថា ហិ អគ្គអរិយវំសិកោ អាយស្មា រដ្ឋបាលោបិ ‘‘ឆឌ្ឌនីយធម្មំ កុម្មាសំ ឥធ មេ បត្តេ អាកិរា’’តិ (ម. និ. ២.២៩៩) អវច។ តស្មា យំ ឯវរូបំ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ អញ្ញំ វា អបរិគ្គហិតំ វនមូលផលភេសជ្ជាទិកំ តំ សព្ពំ យថាសុខំ អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ។ ហត្ថានន្តិ បាទានន្តិ និវាសនន្តតោ បដ្ឋាយ ទ្វិន្នម្បិ បាទានំ។ សរស្សាតិ ‘‘សចេតំ ភគិនី’’តិ វាចំ និច្ឆារយតោ សរស្ស ច។ និមិត្តំ អគ្គហេសីតិ គិហិកាលេ សល្លក្ខិតបុព្ពំ អាការំ អគ្គហេសិ សញ្ជានិ សល្លក្ខេសិ។ សុទិន្នោ ហិ ភគវតោ ទ្វាទសមេ វស្សេ បព្ពជិតោ វីសតិមេ វស្សេ ញាតិកុលំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ សយំ បព្ពជ្ជាយ អដ្ឋវស្សិកោ ហុត្វា; តេន នំ សា ញាតិទាសី ទិស្វាវ ន សញ្ជានិ, និមិត្តំ បន អគ្គហេសីតិ។
សុទិន្នស្ស មាតរំ ឯតទវោចាតិ អតិគរុនា បព្ពជ្ជូបគតេន សាមិបុត្តេន យគ្ឃេតិ អារោចនត្ថេ និបាតោ។ សចេ ជេ សច្ចន្តិ ឯត្ថ ជេតិ អាលបនេ និបាតោ។ ឯវញ្ហិ តស្មិំ ទេសេ ទាសិជនំ អាលបន្តិ, តស្មា ‘‘ត្វំ, ភោតិ ទាសិ, សចេ សច្ចំ ភណសី’’តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។
៣២. អញ្ញតរំ កុដ្ដមូលន្តិ តស្មិំ កិរ ទេសេ ទានបតីនំ ឃរេសុ សាលា ហោន្តិ, អាសនានិ ចេត្ថ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ឧបដ្ឋាបិតំ ឧទកកញ្ជិយំ; តត្ថ បព្ពជិតា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា
អត្ថិ នាម តាតាតិ ឯត្ថ អត្ថីតិ វិជ្ជមានត្ថេ; នាមាតិ បុច្ឆនត្ថេ មញ្ញនត្ថេ ច និបាតោ។ ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, តាត សុទិន្ន, អម្ហាកំ ធនំ, ន មយំ និទ្ធនាតិ វត្តព្ពា, យេសំ នោ ត្វំ ឦទិសេ ឋានេ និសីទិត្វា អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសិ’’; តថា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, តាត សុទិន្ន, អម្ហាកំ ជីវិតំ, ន មយំ មតាតិ វត្តព្ពា, យេសំ នោ ត្វំ ឦទិសេ ឋានេ និសីទិត្វា អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសិ’’; តថា ‘‘អត្ថិ មញ្ញេ, តាត សុទិន្ន, តវ អព្ភន្តរេ សាសនំ និស្សាយ បដិលទ្ធោ
សោ បន គហបតិ ទុក្ខាភិតុន្នតាយ ឯតមត្ថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា វត្តុមសក្កោន្តោ ‘‘អត្ថិ នាម, តាត សុទិន្ន, អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសី’’តិ ឯត្តកមេវ អវោច។ អក្ខរចិន្តកា បនេត្ថ ឥមំ លក្ខណំ វទន្តិ – អនោកប្បនាមរិសនត្ថវសេន ឯតំ អត្ថិនាមសទ្ទេ ឧបបទេ ‘‘បរិភុញ្ជិស្សសី’’តិ អនាគតវចនំ កតំ។ តស្សាយមត្ថោ – អត្ថិ នាម…បេ.… បរិភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ បច្ចក្ខម្បិ អហំ ន សទ្ទហាមិ តតាយំ អាភិទោសិកោតិ តតោ តវ គេហតោ អយំ អាភិទោសិកោ កុម្មាសោ លទ្ធោតិ អត្ថោ។ តតោយន្តិបិ បាឋោ។ តទាយន្តិបិ បឋន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ។ យេន សកបិតុ និវេសនន្តិ យេន សកស្ស បិតុ អត្តនោ បិតុ និវេសនន្តិ អត្ថោ; ថេរោ បិតរិ បេមេនេវ សុព្ពចោ ហុត្វា អគមាសិ។ អធិវាសេសីតិ ថេរោ ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកោបិ សមានោ ‘‘សចេ ឯកភត្តម្បិ ន គហេស្សាមិ, អតិវិយ នេសំ ទោមនស្សំ ភវិស្សតី’’តិ ញាតីនំ អនុកម្បាយ អធិវាសេសិ។
៣៣. ឱបុញ្ជាបេត្វាតិ ឧបលិម្បាបេត្វា។ ឯកំ ហិរញ្ញស្សាតិ ឯត្ថ ហិរញ្ញន្តិ កហាបណោ វេទិតព្ពោ។ បុរិសោតិ នាតិទីឃោ នាតិរស្សោ មជ្ឈិមប្បមាណោ វេទិតព្ពោ។ តិរោករណីយន្តិ ករណត្ថេ ភុម្មំ; សាណិបាការេន បរិក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ។ អថ វា តិរោ ករោន្តិ ឯតេនាតិ តិរោករណីយំ, តំ បរិក្ខិបិត្វា; សមន្តតោ កត្វាតិ អត្ថោ។ តេន ហីតិ យស្មា អជ្ជ សុទិន្នោ អាគមិស្សតិ តេន ការណេន។ ហិ ឥតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ។ តេនាតិ អយម្បិ វា ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោយេវ។
៣៤. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ឥទំ តេ តាតាតិ ទ្វេ បុញ្ជេ ទស្សេន្តោ អាហ។ មាតូតិ ជនេត្តិយា។ មត្តិកន្តិ មាតិតោ អាគតំ; ឥទំ តេ មាតាមហិយា មាតុ ឥមំ គេហំ អាគច្ឆន្តិយា ទិន្នធនន្តិ អត្ថោ។ ឥត្ថិកាយ ឥត្ថិធនន្តិ ហីឡេន្តោ អាហ ឥត្ថិកាយ នាម ឥត្ថិបរិភោគានំយេវ ន្ហានចុណ្ណាទីនំ អត្ថាយ លទ្ធំ ធនំ កិត្តកំ ភវេយ្យ។ តស្សាបិ តាវ បរិមាណំ បស្ស។ អថ វា ឥទំ តេ តាត សុទិន្ន មាតុ ធនំ, តញ្ច ខោ មត្តិកំ, ន មយា ទិន្នំ, តវ មាតុយេវ សន្តកន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ តំ បនេតំ ន កសិយា ន វណិជ្ជាយ សម្ភូតំ, អបិច ខោ ឥត្ថិកាយ ឥត្ថិធនំ។ យំ ឥត្ថិកាយ ញាតិកុលតោ សាមិកកុលំ គច្ឆន្តិយា លទ្ធព្ពំ ន្ហានចុណ្ណាទីនំ អត្ថាយ ឥត្ថិធនំ, តំ តាវ ឯត្តកន្តិ ឯវមេត្ថ
អញ្ញំ បេត្តិកំ អញ្ញំ បិតាមហន្តិ យំ បន តេ បិតុ ច បិតាមហានញ្ច សន្តកំ, តំ អញ្ញំយេវ។ និហិតញ្ច បយុត្តញ្ច អតិវិយ ពហុ; ឯត្ថ ច បិតាមហន្តិ តទ្ធិតលោបំ កត្វា វេទិតព្ពំ។ បេតាមហន្តិ វា បាឋោ។ លព្ភា តាត សុទិន្ន ហីនាយាវត្តិត្វាតិ តាត, សុទិន្ន, ឧត្តមំ អរិយទ្ធជំ បព្ពជិតលិង្គំ បហាយ ហីនាយ គិហិភាវាយ អាវត្តិត្វា លព្ភា ភោគា ភុញ្ជិតុំ, នាលព្ភា ភុញ្ជិតុំ, ន ត្វំ រាជភីតោ បព្ពជិតោ, ន ឥណាយិកេហិ បលិពុទ្ធោ ហុត្វាតិ។ តាត ន ឧស្សហាមីតិ ឯត្ថ បន តាតាតិ វចនំ គេហសិតបេមេន អាហ, ន សមណតេជេន។ ន ឧស្សហាមីតិ ន សក្កោមិ។ ន វិសហាមីតិ នប្បហោមិ, ន សមត្ថោម្ហិ។
‘‘វទេយ្យាម ខោ តំ គហបតី’’តិ ឥទំ បន វចនំ សមណតេជេនាហ។ នាតិកឌ្ឍេយ្យាសីតិ យំ តេ មយិ បេមំ បតិដ្ឋិតំ, តំ កោធវសេន ន អតិកឌ្ឍេយ្យាសិ; សចេ ន កុជ្ឈេយ្យាសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តតោ សេដ្ឋិ ‘‘បុត្តោ មេ សង្គហំ មញ្ញេ កត្តុកាមោ’’តិ ឧទគ្គចិត្តោ អាហ – ‘‘វទេហិ តាត សុទិន្នា’’តិ។ តេនហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ វិភត្តិបតិរូបកោ និបាតោ។ តតោនិទានន្តិ តំនិទានំ តំហេតុកន្តិ បច្ចត្តវចនស្ស តោ-អាទេសោ វេទិតព្ពោ; សមាសេ ចស្ស លោបាភាវោ។ ភយំ វាតិ ‘‘កិន្តិ មេ ភោគេ នេវ រាជានោ ហរេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ រាជាទិភយំ; ចិត្តុត្រាសោតិ អត្ថោ។ ឆម្ភិតត្តន្តិ រាជូហិ វា ចោរេហិ វា ‘‘ធនំ ទេហី’’តិ កម្មការណំ ការិយមានស្ស កាយិញ្ជនំ កាយកម្បោ ហទយមំសចលនំ។ លោមហំសោតិ ឧប្បន្នេ ភយេ លោមានំ ហំសនំ ឧទ្ធគ្គភាវោ។ អារក្ខោតិ អន្តោ ច ពហិ ច រត្តិញ្ច ទិវា ច អារក្ខណំ។
៣៥. តេន ហិ វធូតិ សេដ្ឋិ គហបតិ ធនំ ទស្សេត្វា បុត្តំ អត្តនា គិហិភាវត្ថាយ បលោភេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘មាតុគាមសទិសំ ទានិ បុរិសានំ បុរាណទុតិយិកន្តិ បុរាណំ ទុតិយិកំ បុព្ពេ គិហិកាលេ ទុតិយិកំ, គេហសិតសុខុបភោគសហាយិកំ ភូតបុព្ពភរិយន្តិ អត្ថោ។ តេន ហីតិ យេន ការណេន មាតុគាមសទិសំ ពន្ធនំ នត្ថិ។ បាទេសុ គហេត្វាតិ ‘‘កីទិសា នាម តា អយ្យបុត្ត អច្ឆរាយោ’’តិ កស្មា ឯវមាហ? តទា កិរ សម្ពហុលេ ខត្តិយកុមារេបិ ព្រាហ្មណកុមារេបិ សេដ្ឋិបុត្តេបិ មហាសម្បត្តិយោ បហាយ បព្ពជន្តេ ទិស្វា បព្ពជ្ជាគុណំ អជានន្តា កថំ សមុដ្ឋាបេន្តិ – ‘‘កស្មា ឯតេ បព្ពជន្តី’’តិ។ អថញ្ញេ វទន្តិ – ‘‘ទេវច្ឆរានំ ទេវនាដកានំ ការណា’’តិ។ សា កថា វិត្ថារិកា អហោសិ។ តំ គហេត្វា អយំ ឯវមាហាតិ។ ថេរោ តំ បដិក្ខិបន្តោ ន ខោ អហំ ភគិនីតិ អាហ។ សមុទាចរតីតិ វោហរតិ វទេតិ។ តត្ថេវ មុច្ឆិតា បបតាតិ នំ ភគិនិវាទេន សមុទាចរន្តំ ទិស្វា ‘‘អនត្ថិកោ ទានិ មយា អយំ យោ មំ បជាបតិំ សមានំ អត្តនា សទ្ធិំ ឯកមាតុកុច្ឆិយា សយិតទារិកំ វិយ មញ្ញតី’’តិ សមុប្បន្នពលវសោកា ហុត្វា តស្មិំយេវ បទេសេ មុច្ឆិតា បបតា; បតិតាតិ អត្ថោ។
មា នោ វិហេឋយិត្ថាតិ មា អម្ហេ ធនំ ទស្សេត្វា មាតុគាមញ្ច ឧយ្យោជេត្វា វិហេឋយិត្ថ; វិហេសា ហេសា បព្ពជិតានន្តិ។ តេន ហិ តាត សុទិន្ន ពីជកម្បិ ទេហីតិ ឯត្ថ តេន ហីតិ អភិរតិយំ ឧយ្យោជេតិ។ សចេ ត្វំ អភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, ចរិត្វា អាកាសេ និសីទិត្វា បរិនិព្ពាយិតា ហោហិ, អម្ហាកំ បន កុលវំសពីជកំ ឯកំ បុត្តំ ទេហិ។ មា នោ អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ លិច្ឆវយោ អតិហរាបេសុន្តិ មយញ្ហិ លិច្ឆវីនំ គណរាជូនំ រជ្ជេ វសាម, តេ តេ បិតុនោ អច្ចយេន ឥមំ សាបតេយ្យំ ឯវំ មហន្តំ អម្ហាកំ វិភវំ អបុត្តកំ កុលធនរក្ខកេន បុត្តេន វិរហិតំ អត្តនោ រាជន្តេបុរំ អតិហរាបេយ្យុន្តិ, តំ តេ មា អតិហរាបេសុំ, មា អតិហរាបេន្តូតិ។
ឯតំ ខោ មេ, អម្ម, សក្កា កាតុន្តិ កស្មា ឯវមាហ? សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯតេសំ សាបតេយ្យស្ស អហមេវ សាមី, អញ្ញោ នត្ថិ។ តេ មំ សាបតេយ្យរក្ខណត្ថាយ និច្ចំ អនុពន្ធិស្សន្តិ; តេនាហំ ន លច្ឆាមិ អប្បោស្សុក្កោ សមណធម្មំ កាតុំ, បុត្តកំ បន លភិត្វា ឱរមិស្សន្តិ, តតោ
៣៦. បុប្ផន្តិ ឧតុកាលេ ឧប្បន្នលោហិតស្ស នាមំ។ មាតុគាមស្ស ហិ ឧតុកាលេ គព្ភបតិដ្ឋានដ្ឋានេ លោហិតវណ្ណា បិឡកា សណ្ឋហិត្វា សត្ត ទិវសានិ វឌ្ឍិត្វា ភិជ្ជន្តិ, តតោ លោហិតំ បុប្ផំសា ឧប្បជ្ជីតិ បុប្ផំ អស្សា ឧប្បជ្ជិ; អការលោបេន សន្ធិ បុរាណទុតិយិកាយ ពាហាយំ គហេត្វាតិ បុរាណទុតិយិកាយ យា ពាហា, តត្រ នំ គហេត្វាតិ អត្ថោ។
អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ អដ្ឋបិតេ។ ភគវតោ កិរ បឋមពោធិយំ វីសតិ វស្សានិ ភិក្ខូ ចិត្តំ អារាធយិំសុ, ន ឯវរូបំ អជ្ឈាចារមកំសុ។ តំ សន្ធាយេវ ឥទំ សុត្តមាហ – ‘‘អារាធយិំសុ វត មេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ឯកំ សមយំ ចិត្ត’’ន្តិ (ម. និ. ១.២២៥)។ អថ ភគវា អជ្ឈាចារំ អបស្សន្តោ បារាជិកំ វា សង្ឃាទិសេសំ វា ន បញ្ញបេសិ។ តស្មិំ តស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ អវសេសេ បញ្ច ខុទ្ទកាបត្តិក្ខន្ធេ ឯវ បញ្ញបេសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ’’តិ។
អនាទីនវទស្សោតិ យំ ភគវា ឥទានិ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តោ អាទីនវំ ទស្សេស្សតិ, តំ អបស្សន្តោ អនវជ្ជសញ្ញី ហុត្វា។ សចេ ហិ ‘‘អយំ ឥទំ ន ករណីយន្តិ វា មូលច្ឆេជ្ជាយ វា សំវត្តតី’’តិ ជានេយ្យ, សទ្ធាបព្ពជិតោ កុលបុត្តោ តតោនិទានំ ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តោបិ ន ករេយ្យ។ ឯត្ថ បន អាទីនវំ អបស្សន្តោ និទ្ទោសសញ្ញី អហោសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អនាទីនវទស្សោ’’តិ។ បុរាណទុតិយិកាយាតិ ភុម្មវចនំ។ អភិវិញ្ញាបេសីតិ បវត្តេសិ; បវត្តនាបិ ហិ កាយវិញ្ញត្តិចោបនតោ ‘‘វិញ្ញាបនា’’តិ វុច្ចតិ។ តិក្ខត្តុំ អភិវិញ្ញាបនញ្ចេស គព្ភសណ្ឋានសន្និដ្ឋានត្ថមកាសីតិ វេទិតព្ពោ។
សា តេន គព្ភំ គណ្ហីតិ សា ច តេនេវ អជ្ឈាចារេន គព្ភំ គណ្ហិ, ន អញ្ញថា។ កិំ បន អញ្ញថាបិ គព្ភគ្គហណំ ហោតីតិ
ឧទាយិត្ថេរស្ស បន បុរាណទុតិយិកា ភិក្ខុនី តំ អសុចិំ ឯកទេសំ មុខេន អគ្គហេសិ, ឯកទេសំ ចោឡកេនេវ សទ្ធិំ អង្គជាតេ បក្ខិបិ។ សា តេន គព្ភំ គណ្ហិ។ ឯវំ ចោឡគ្គហណេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ។
មិគសិង្គតាបសស្ស
សាមស្ស បន ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតូនំ ចក្ខុបរិហានិំ ញត្វា សក្កោ បុត្តំ ទាតុកាមោ ទុកូលបណ្ឌិតំ អាហ – ‘‘វដ្ដតិ តុម្ហាកំ មេថុនធម្មោ’’តិ? ‘‘អនត្ថិកា មយំ ឯតេន, ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតាម្ហា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ ឥមិស្សា ឧតុសមយេ អង្គុដ្ឋេន នាភិំ បរាមសេយ្យាថា’’តិ។ សោ តថា អកាសិ។ សា តេន គព្ភំ គណ្ហិត្វា សាមំ តាបសទារកំ វិជាយិ។ ឯវំ នាភិបរាមសនេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ។ ឯតេនេវ នយេន មណ្ឌព្យស្ស ច ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស ច វត្ថុ វេទិតព្ពំ។
កថំ រូបទស្សនេន ហោតិ? ឥធេកច្ចា ឥត្ថី ឧតុសមយេ បុរិសសំសគ្គំ អលភមានា ឆន្ទរាគវសេន អន្តោគេហគតាវ បុរិសំ ឧបនិជ្ឈាយតិ រាជោរោធា វិយ, សា តេន គព្ភំ គណ្ហាតិ។ ឯវំ រូបទស្សនេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ។
ពលាកាសុ បន បុរិសោ នាម នត្ថិ, តា ឧតុសមយេ មេឃសទ្ទំ សុត្វា គព្ភំ គណ្ហន្តិ។ កុក្កុដិយោបិ កទាចិ ឯកស្ស កុក្កុដស្ស សទ្ទំ សុត្វា ពហុកាបិ គព្ភំ គណ្ហន្តិ។ តថា គាវី ឧសភស្ស។ ឯវំ សទ្ទេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ។
គាវី ឯវ ច កទាចិ ឧសភគន្ធេន គព្ភំ គណ្ហន្តិ។ ឯវំ គន្ធេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ។
ឥធ
ភុម្មា ទេវា សទ្ទមនុស្សាវេសុន្តិ យស្មា នត្ថិ លោកេ រហោ នាម បាបកម្មំ បកុព្ពតោ។ សព្ពបឋមំ ហិស្ស តំ បាបំ អត្តនា ជានាតិ, តតោ អារក្ខទេវតា, អថញ្ញាបិ បរចិត្តវិទុនិយោ ទេវតា។ តស្មាស្ស បរចិត្តវិទូ សកលវនសណ្ឌនិស្សិតា ភុម្មា ទេវា តំ អជ្ឈាចារំ ទិស្វា សទ្ទំ អនុស្សាវេសុំ។ យថា អញ្ញេបិ ទេវា សុណន្តិ, តថា និច្ឆារេសុំ។ កិន្តិ និរព្ពុទោ វត, ភោ…បេ.… អាទីនវោ ឧប្បាទិតោតិ។ តស្សត្ថោ វេរញ្ជកណ្ឌេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។
ភុម្មានំ ទេវានំ សទ្ទំ សុត្វា ចាតុមហារាជិកាតិ ឯត្ថ បន ភុម្មានំ ទេវានំ សទ្ទំ អាកាសដ្ឋទេវតា អស្សោសុំ; អាកាសដ្ឋានំ ចាតុមហារាជិកាតិ អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ។ ព្រហ្មកាយិកាតិ អសញ្ញសត្តេ ច អរូបាវចរេ ច ឋបេត្វា សព្ពេបិ ព្រហ្មានោ អស្សោសុំ; សុត្វា ច សទ្ទមនុស្សាវេសុន្តិ វេទិតព្ពោ។ ឥតិហ តេន ខណេនាតិ ឯវំ តេន សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារក្ខណេន។ តេន មុហុត្តេនាតិ អជ្ឈាចារមុហុត្តេនេវ។ យាវ ព្រហ្មលោកាតិ យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា។ អព្ភុគ្គច្ឆីតិ អភិឧគ្គច្ឆិ អព្ភុដ្ឋាសិ ឯកកោលាហលមហោសីតិ។
បុត្តំ វិជាយីតិ សុវណ្ណពិម្ពសទិសំ បច្ឆិមភវិកសត្តំ ជនេសិ។ ពីជកោតិ នាមមកំសូតិ ន អញ្ញំ នាមំ កាតុមទំសុ, ‘‘ពីជកម្បិ ទេហី’’តិ មាតាមហិយា វុត្តភាវស្ស បាកដត្តា ‘‘ពីជកោ ត្វេវស្ស នាមំ ហោតូ’’តិ ‘‘ពីជកោ’’តិ នាមមកំសុ។ បុត្តស្ស បន នាមវសេនេវ ច មាតាបិតូនម្បិស្ស នាមមកំសុ។ តេ អបរេន សមយេនាតិ ពីជកញ្ច ពីជកមាតរញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ។ ពីជកស្ស កិរ សត្តដ្ឋវស្សកាលេ តស្ស មាតា ភិក្ខុនីសុ សោ ច ភិក្ខូសុ បព្ពជិត្វា កល្យាណមិត្តេ ឧបនិស្សាយ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឧភោ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកំសូ’’តិ។
៣៧. ឯវំ មាតាបុត្តានំ បព្ពជ្ជា សផលា អហោសិ។ បិតា បន វិប្បដិសារាភិភូតោ វិហាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សុទិន្នស្សអហុទេវ កុក្កុច្ច’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ អហុទេវាតិ កុក្កុច្ចន្តិ អជ្ឈាចារហេតុកោ បច្ឆានុតាបោ។ វិប្បដិសារោតិបិ តស្សេវ នាមំ។ សោ ហិ វិញ្ញូហិ អកត្តព្ពតាយ កុច្ឆិតកិរិយភាវតោ កុក្កុច្ចំ។ កតំ អជ្ឈាចារំ និវត្តេតុំ អសមត្ថតាយ តំ បដិច្ច វិរូបំ សរណភាវតោ វិប្បដិសារោតិ វុច្ចតិ។ អលាភា វត មេតិ មយ្ហំ វត អលាភា; យេ ឈានាទីនំ គុណានំ អលាភា នាម, តេ មយ្ហំ, ន អញ្ញស្សាតិ អធិប្បាយោ។ ន វត មេ លាភាតិ យេបិ មេ បដិលទ្ធា បព្ពជ្ជសរណគមនសិក្ខាសមាទានគុណា, តេបិ នេវ មយ្ហំ លាភា អជ្ឈាចារមលីនត្តា។ ទុល្លទ្ធំ វត មេតិ ឥទំ សាសនំ លទ្ធម្បិ មេ ទុល្លទ្ធំ។ ន វត មេ សុលទ្ធន្តិ យថា អញ្ញេសំ កុលបុត្តានំ, ឯវំ ន វត មេ សុលទ្ធំ។ កស្មា? យមហំ ឯវំ ស្វាក្ខាតេធម្មវិនយេ…បេ.… ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុន្តិ។ ព្រហ្មចរិយន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ មគ្គព្រហ្មចរិយំ។ កិសោ អហោសីតិ ខាទិតុំ វា ភុញ្ជិតុំ វា អសក្កោន្តោ តនុកោ អហោសិ អប្បមំសលោហិតោ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោតិ សញ្ជាតុប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកភាវោ បណ្ឌុបលាសប្បដិភាគោ។ ធមនិសន្ថតគត្តោតិ បរិយាទិន្នមំសលោហិតត្តា សិរាជាលេនេវ សន្ថរិតគត្តោ។ អន្តោមនោតិ អនុសោចនវសេន អព្ភន្តរេយេវ ឋិតចិត្តោ។ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ បវត្តនវសេន បន សព្ពេបិ អន្តោមនាយេវ។ លីនមនោតិ ឧទ្ទេសេ បរិបុច្ឆាយ កម្មដ្ឋានេ អធិសីលេ អធិចិត្តេ អធិបញ្ញាយ វត្តបដិបត្តិបូរណេ ច និក្ខិត្តធុរោ អវិប្ផារិកោ អញ្ញទត្ថុ កោសជ្ជវសេនេវ លីនោ សង្កុចិតោ មនោ អស្សាតិ លីនមនោ។ ទុក្ខីតិ ចេតោទុក្ខេន ទុក្ខី។ ទុម្មនោតិ ទោសេន ទុដ្ឋមនោ, វិរូបមនោ វា ទោមនស្សាភិភូតតាយ។ បជ្ឈាយីតិ វិប្បដិសារវសេន វហច្ឆិន្នោ វិយ គទ្រភោ តំ តំ ចិន្តយិ។
៣៨. សហាយកា ភិក្ខូតិ តំ ឯវំភូតំ គណសង្គណិកាបបញ្ចេន វីតិនាមេន្តំ ទិស្វា យស្ស វិស្សាសិកា កថាផាសុកា ភិក្ខូ តេ នំ ឯតទវោចុំ។ បីណិន្ទ្រិយោតិ បសាទបតិដ្ឋានោកាសស្ស សម្បុណ្ណត្តា បរិបុណ្ណចក្ខុអាទិឥន្ទ្រិយោ។ សោ ទានិ ត្វន្តិ ឯត្ថ ទានីតិ និបាតោ, សោ បន ត្វន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ កច្ចិនោ ត្វន្តិ កច្ចិ នុ ត្វំ អនភិរតោតិ ឧក្កណ្ឋិតោ; គិហិភាវំ បត្ថយមានោតិ អត្ថោ។ តស្មា តមេវ អនភិរតិំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ – ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, អនភិរតោ’’តិ។ អធិកុសលានំ បន ធម្មានំ ភាវនាយ អភិរតោវ អហន្តិ អត្ថិ មេ បាបកម្មំ កតន្តិ មយា កតំ ឯកំ បាបកម្មំ អត្ថិ ឧបលព្ភតិ សំវិជ្ជតិ, និច្ចកាលំ អភិមុខំ វិយ មេ តិដ្ឋតិ។ អថ នំ បកាសេន្តោ ‘‘បុរាណទុតិយិកាយា’’តិអាទិមាហ។
អលញ្ហិ តេ, អាវុសោ សុទិន្ន, កុក្កុច្ចាយាតិ អាវុសោ សុទិន្ន, តុយ្ហេតំ បាបកម្មំ អលំ សមត្ថំ កុក្កុច្ចាយ; បដិពលំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ យំ ត្វន្តិ អាទិម្ហិ យេន បាបេន ត្វំ ន សក្ខិស្សសិ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុំ, តំ តេ បាបំ អលំ កុក្កុច្ចាយាតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ អថ នំ អនុសាសន្តា ‘‘ននុ អាវុសោ ភគវតា’’តិអាទិមាហំសុ។ តត្ថ ននូតិ អនុមតិគ្គហណត្ថេ និបាតោ។ អនេកបរិយាយេនាតិ អនេកការណេន។ វិរាគាយាតិ វិរាគត្ថាយ។ នោ សរាគាយាតិ នោ រាគេន រជ្ជនត្ថាយ។ ភគវតា ហិ ‘‘ឥមំ មេ ធម្មំ សុត្វា សត្តា សព្ពភវភោគេសុ វិរជ្ជិស្សន្តិ, នោ រជ្ជិស្សន្តី’’ ឯតទត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោតិ អធិប្បាយោ។ ឯស នយោ សព្ពបទេសុ។ ឥទំ បនេត្ថ បរិយាយវចនមត្តំ។ វិសំយោគាយាតិ កិលេសេហិ វិសំយុជ្ជនត្ថាយ។ នោ សំយោគាយាតិ ន សំយុជ្ជនត្ថាយ។ អនុបាទានាយាតិ អគ្គហណត្ថាយ។ នោ សឧបាទានាយាតិ ន សង្គហណត្ថាយ។
តត្ថ នាម ត្វន្តិ តស្មិំ នាម ត្វំ។ សរាគាយ ចេតេស្សសីតិ សហ រាគេន វត្តមានាយ មេថុនធម្មាយ ចេតេស្សសិ កប្បេស្សសិ បកប្បេស្សសិ; ឯតទត្ថំ វាយមិស្សសីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ បុន រាគវិរាគាទីនិ នវ បទានិ និព្ពត្តិតលោកុត្តរនិព្ពានមេវ សន្ធាយ វុត្តានិ។ តស្មា រាគវិរាគាយាតិ វា មទនិម្មទនាយាតិ វា វុត្តេបិ ‘‘និព្ពានត្ថាយា’’តិ ឯវមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ និព្ពានញ្ហិ យស្មា តំ អាគម្ម អារព្ភ បដិច្ច រាគោ វិរជ្ជតិ ន ហោតិ, តស្មា រាគវិរាគោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា បន តំ អាគម្ម មានមទ-បុរិសមទាទយោ មទា និម្មទា អមទា ហោន្តិ វិនស្សន្តិ, តស្មា មទនិម្មទនន្តិ វុច្ចតិ។ យស្មា បិបាសវិនយោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា បន តំ អាគម្ម បញ្ច កាមគុណាលយា សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តិ, តស្មា អាលយសមុគ្ឃាតោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា ច តំ អាគម្ម តេភូមកវដ្ដំ ឧបច្ឆិជ្ជតិ, តស្មា វដ្ដុបច្ឆេទោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា បន តំ អាគម្ម សព្ពសោ តណ្ហា ខយំ គច្ឆតិ វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ ច, តស្មា តណ្ហក្ខយោ វិរាគោ និរោធោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា
កាមានំ បហានំ អក្ខាតន្តិ វត្ថុកាមានំ, កិលេសកាមានញ្ច បហានំ វុត្តំ។ កាមសញ្ញានំ បរិញ្ញាតិ សព្ពាសម្បិ កាមសញ្ញានំ ញាតតីរណបហានវសេន តិវិធា បរិញ្ញា អក្ខាតា។ កាមបិបាសានន្តិ កាមេសុ បាតព្យតានំ កាមេ វា បាតុមិច្ឆានំ។ កាមវិតក្កានន្តិ កាមុបសញ្ហិតានំវិតក្កានំ។ កាមបរិឡាហានន្តិ បញ្ចកាមគុណិករាគវសេន ឧប្បន្នបរិឡាហានំ អន្តោទាហានំ។ ឥមេសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ កិលេសក្ខយករោ លោកុត្តរមគ្គោវ កថិតោ។ សព្ពបឋមេសុ បន តីសុ ឋានេសុ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកោ មគ្គោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ។
នេតំ អាវុសោតិ ន ឯតំ អាវុសោ, តវ បាបកម្មំ អប្បសន្នានញ្ច បសាទាយ ឯវរូបានំ បសាទត្ថាយ ន ហោតិ។ អថ ខ្វេតន្តិ អថ ខោ ឯតំ។ អថ ខោ តន្តិបិ បាឋោ។ អញ្ញថត្តាយាតិ បសាទញ្ញថាភាវាយ វិប្បដិសារាយ ហោតិ។ យេ មគ្គេន អនាគតសទ្ធា, តេសំ វិប្បដិសារំ ករោតិ – ‘‘ឦទិសេបិ នាម ធម្មវិនយេ មយំ បសន្នា, យត្ថេវំ ទុប្បដិបន្នា ភិក្ខូ’’តិ។ យេ បន មគ្គេនាគតសទ្ធា, តេសំ សិនេរុ វិយ វាតេហិ អចលោ បសាទោ ឦទិសេហិ វត្ថូហិ ឥតោ វា ទារុណតរេហិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកច្ចានំ អញ្ញថត្តាយា’’តិ។
៣៩. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិ ភគវតោ ឯតំ អត្ថំ អាចិក្ខិំសុ បដិវេទយិំសុ។ អារោចយមានា
ឯតស្មិំ និទានេ ឯតស្មិំ បករណេតិ ឯត្ថ សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារវីតិក្កមោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ការណត្តា និទានញ្ចេវ បករណញ្ចាតិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ ការណញ្ហិ យស្មា និទេតិ អត្តនោ ផលំ ‘‘គណ្ហាថ ន’’ន្តិ វិគរហិ ពុទ្ធោ ភគវាតិ ពុទ្ធោ ភគវា វិគរហិ និន្ទិ; យថា តំ វណ្ណាវណ្ណារហានំ វណ្ណញ្ច អវណ្ណញ្ច ភណន្តេសុ អគ្គបុគ្គលោ។ ន ហិ ភគវតោ សីលវីតិក្កមករំ បុគ្គលំ ទិស្វា ‘‘អយំ ជាតិយា វា គោត្តេន វា កោលបុត្តិយេន វា គន្ថេន វា ធុតង្គេន វា ញាតោ យសស្សី ឦទិសំ បុគ្គលំ រក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, នាបិ បេសលំ គុណវន្តំ ទិស្វា តស្ស គុណំ បដិច្ឆាទេតុំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ អថ ខោ គរហិតព្ពំ គរហតិ ឯវ, បសំសិតព្ពញ្ច បសំសតិ ឯវ, អយញ្ច គរហិតព្ពោ; តស្មា តំ តាទិលក្ខណេ ឋិតោ អវិកម្បមានេន ចិត្តេន វិគរហិ ពុទ្ធោ ភគវា ‘‘អននុច្ឆវិក’’ន្តិអាទីហិ វចនេហិ។
តត្ថាយំ អត្ថវណ្ណនា – យទិទំ តយា, មោឃបុរិស, តុច្ឆមនុស្ស កម្មំ កតំ, តំ សមណករណានំ ធម្មានំ មគ្គផលនិព្ពានសាសនានំ វា ន អនុច្ឆវិកំ, តេសំ ឆវិំ ឆាយំ សុន្ទរភាវំ ន អន្វេតិ នានុគច្ឆតិ, អថ ខោ អារកាវ តេហិ ធម្មេហិ។ អននុច្ឆវិកត្តា ឯវ ច អននុលោមិកំ, តេសំ ន អនុលោមេតិ; អថ ខោ វិលោមំ បច្ចនីកភាវេ ឋិតំ។ អននុលោមិកត្តា ឯវ ច អប្បតិរូបំ, បតិរូបំ សទិសំ បដិភាគំ ន ហោតិ, អថ ខោ អសទិសំ អប្បដិភាគមេវ។ អប្បតិរូបត្តា ឯវ ច អស្សាមណកំ, សមណានំ អកប្បិយំ។ យញ្ហិ សមណកម្មំ ន ហោតិ, តំ តេសំ ន កប្បតិ។ អកប្បិយត្តា អករណីយំ។ ន ហិ សមណា យំ ន កប្បតិ, តំ ករោន្តិ។ តញ្ចេតំ តយា កតំ, តស្មា អននុច្ឆវិកំ តេ, មោឃបុរិស, កតំ…បេ.… អករណីយន្តិ។ កថញ្ហិ នាមាតិ កេន នាម ការណេន, កិំ នាម ការណំ បស្សន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ។ តតោ ការណាភាវំ ទស្សេន្តោ បរតោ ‘‘ននុ មយា មោឃបុរិសា’’តិអាទិមាហ។ តំ សព្ពំ វុត្តត្ថមេវ។
ឥទានិ ‘‘វរំ តេ មោឃបុរិសា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អាសុ សីឃំ ឯតស្ស វិសំ អាគច្ឆតីតិ អាសីវិសោ។ ឃោរំ ចណ្ឌមស្ស វិសន្តិ ឃោរវិសោ, តស្ស អាសីវិសស្ស ឃោរវិសស្ស។ ‘‘បក្ខិត្ត’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘វរ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ ន ត្វេវាតិ ន តុ ឯវ វរំ ន សុន្ទរមេវ ន សាធុមេវ ន សុដ្ឋុមេវ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។ កណ្ហសប្បស្សាតិ កាឡសប្បស្ស។ អង្គារកាសុយាតិ អង្គារបុណ្ណកូបេ, អង្គាររាសិម្ហិ វា។ អាទិត្តាយាតិ បទិត្តាយ គហិតអគ្គិវណ្ណាយ។ សម្បជ្ជលិតាយាតិ សមន្តតោ បជ្ជលិតាយ អច្ចិយោ មុច្ចន្តិយា។ សជោតិភូតាយាតិ សប្បភាយ។ សមន្តតោ ឧដ្ឋិតាហិ ជាលាហិ ឯកប្បភាសមុទយភូតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។
តំ កិស្ស ហេតូតិ យំ មយា វុត្តំ ‘‘វរ’’ន្តិ តំ កិស្ស ហេតុ, កតរេន ការណេនាតិ ចេ? មរណំ វា និគច្ឆេយ្យាតិ យោ តត្ថ អង្គជាតំ បក្ខិបេយ្យ, សោ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ។ ឥតោនិទានញ្ច ខោ…បេ.… ឧបបជ្ជេយ្យាតិ យំ ឥទំ មាតុគាមស្ស អង្គជាតេ អង្គជាតបក្ខិបនំ, ឥតោនិទានំ តស្ស ការកោ បុគ្គលោ និរយំ ឧបបជ្ជេយ្យ; ឯវំ កម្មស្ស មហាសាវជ្ជតំ បស្សន្តោ តំ គរហិ, ន តស្ស ទុក្ខាគមំ ឥច្ឆមានោ។ តត្ថ នាម ត្វន្តិ តស្មិំ នាម ឯវរូបេ កម្មេ ឯវំ យំ ត្វន្តិ ឯត្ថ យន្តិ ហីឡនត្ថេ និបាតោ។ ត្វន្តិ តំ-សទ្ទស្ស វេវចនំ; ទ្វីហិបិ យំ វា តំ វា ហីឡិតមវញ្ញាតន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អសទ្ធម្មន្តិ អសតំ នីចជនានំ ធម្មំ; តេហិ សេវិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ គាមធម្មន្តិ គាមានំ ធម្មំ; គាមវាសិកមនុស្សានំ ធម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ វសលធម្មន្តិ បាបធម្មេ វសន្តិ បគ្ឃរន្តីតិ វសលា, តេសំ វសលានំ ហីនបុរិសានំ ធម្មំ, វសលំ វា កិលេសបគ្ឃរណកំ ធម្មំ។ ទុដ្ឋុល្លន្តិ ទុដ្ឋុ ច កិលេសទូសិតំ ថូលញ្ច អសុខុមំ, អនិបុណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឱទកន្តិកន្តិ ឧទកកិច្ចំ អន្តិកំ អវសានំ អស្សាតិ ឱទកន្តិកោ, តំ ឱទកន្តិកំ។ រហស្សន្តិ រហោភវំ, បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេ ឧប្បជ្ជនកំ។ អយញ្ហិ ធម្មោ ជិគុច្ឆនីយត្តា ន សក្កា អាវិ អញ្ញេសំ ទស្សនវិសយេ កាតុំ, តេន វុត្តំ – ‘‘រហស្ស’’ន្តិ។ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិន្តិ ទ្វីហិ ទ្វីហិ សមាបជ្ជិតព្ពំ, ទ្វយំ ទ្វយំ សមាបត្តិន្តិបិ បាឋោ។ ទយំ ទយំ សមាបត្តិន្តិបិ បឋន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ។ សមាបជ្ជិស្សសីតិ ឯតំ ‘‘តត្ថ នាម ត្វ’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តនាមសទ្ទេន យោជេតព្ពំ ‘‘សមាបជ្ជិស្សសិ នាមា’’តិ។
ពហូនំ ខោ…បេ.… អាទិកត្តា បុព្ពង្គមោតិ សាសនំ សន្ធាយ វទតិ។ ឥមស្មិំ សាសនេ ត្វំ ពហូនំ បុគ្គលានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អាទិកត្តា, សព្ពបឋមំ
អនេកបរិយាយេនាតិ ឥមេហិ ‘‘អននុច្ឆវិក’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ, ពហូហិ ការណេហិ។ ទុព្ភរតាយ…បេ.… កោសជ្ជស្ស អវណ្ណំ ភាសិត្វាតិ ទុព្ភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស អសំវរស្ស អវណ្ណំ និន្ទំ គរហំ ភាសិត្វាតិ អត្ថោ។ យស្មា ហិ អសំវរេ ឋិតស្ស បុគ្គលស្ស អត្តា ទុព្ភរតញ្ចេវ ទុប្បោសតញ្ច អាបជ្ជតិ, តស្មា អសំវរោ ‘‘ទុព្ភរតា, ទុប្បោសតា’’តិ ច វុច្ចតិ។ យស្មា បន អសំវរេ ‘‘មហិច្ឆតា, អសន្តុដ្ឋិតា’’តិ ច វុច្ចតិ។ យស្មា ច អសំវរេ ឋិតស្ស អត្តា គណសង្គណិកាយ ចេវ កិលេសសង្គណិកាយ ច សំវត្តតិ, កោសជ្ជានុគតោ ច ហោតិ អដ្ឋកុសីតវត្ថុបារិបូរិយា សំវត្តតិ, តស្មា អសំវរោ ‘‘សង្គណិកា, ចេវ កោសជ្ជញ្ចា’’តិ វុច្ចតិ។
សុភរតាយ…បេ.… វីរិយារម្ភស្ស វណ្ណំ ភាសិត្វាតិ សុភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស សំវរស្ស វណ្ណំ ភាសិត្វាតិ អត្ថោ។ យស្មា ហិ អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា សុភរោ ហោតិ សុបោសោ, ចតូសុ ច បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆតំ និត្តណ្ហភាវំ អាបជ្ជតិ, ឯកមេកស្មិញ្ច បច្ចយេ យថាលាភ-យថាពល-យថាសារុប្បវសេន តិប្បភេទាយ សន្តុដ្ឋិយា សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘សុភរតា ចេវ សុបោសតា ច អប្បិច្ឆោ ច សន្តុដ្ឋោ ចា’’តិ វុច្ចតិ។
យស្មា បន អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា កិលេសសល្លេខនតាយ ចេវ និទ្ធុននតាយ ច សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘សល្លេខោ ច ធុតោ ចា’’តិ វុច្ចតិ។
យស្មា ច អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា កាយវាចានំ អប្បាសាទិកំ អប្បសាទនីយំ អសន្តំ អសារុប្បំ កាយវចីទុច្ចរិតំ ចិត្តស្ស អប្បាសាទិកំ
យស្មា ‘‘អបចយោ ចេវ វីរិយារម្ភោ ចា’’តិ វុច្ចតីតិ។
ភិក្ខូនំ តទនុច្ឆវិកំ តទនុលោមិកន្តិ តត្ថ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ យំ ឥទានិ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សតិ, តស្ស អនុច្ឆវិកញ្ចេវ អនុលោមិកញ្ច។ យោ វា អយំ សុភរតាទីហិ សំវរោ វុត្តោ, តស្ស អនុច្ឆវិកញ្ចេវ អនុលោមិកញ្ច សំវរប្បហានបដិសំយុត្តំ
តេន ហីតិ តេន សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារេន ការណភូតេន។ សិក្ខាបទន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា, បជ្ជតេ ឥមិនាតិ បទំ, សិក្ខាយ បទំ សិក្ខាបទំ; សិក្ខាយ អធិគមុបាយោតិ អត្ថោ។ អថ វា មូលំ និស្សយោ បតិដ្ឋាតិ វុត្តំ ហោតិ។ មេថុនវិរតិយា មេថុនសំវរស្សេតំ អធិវចនំ។ មេថុនសំវរោ ហិ តទញ្ញេសំ សិក្ខាសង្ខាតានំ សីលវិបស្សនាឈានមគ្គធម្មានំ វុត្តត្ថវសេន បទត្តា ឥធ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ អធិប្បេតោ។ អយញ្ច អត្ថោ សិក្ខាបទវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ អបិច តស្សត្ថស្ស ទីបកំ វចនម្បិ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សិក្ខាបទន្តិ យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោ និរុត្តិកាយោ ព្យញ្ជនកាយោ’’តិ។ អថ វា យថា ‘‘អនភិជ្ឈា ធម្មបទ’’ន្តិ វុត្តេ អនភិជ្ឈា ឯកោ ធម្មកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ
ទស អត្ថវសេ បដិច្ចាតិ ទស ការណវសេ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុ អធិគមនីយេ ហិតវិសេសេ បដិច្ច អាគម្ម អារព្ភ, ទសន្នំ ហិតវិសេសានំ និប្ផត្តិំ សម្បស្សមានោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥទានិ តេ ទស អត្ថវសេ ទស្សេន្តោ ‘‘សង្ឃសុដ្ឋុតាយា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សង្ឃសុដ្ឋុតា នាម សង្ឃស្ស សុដ្ឋុភាវោ, ‘‘សុដ្ឋុ ទេវា’’តិ អាគតដ្ឋានេ វិយ ‘‘សុដ្ឋុ, ភន្តេ’’តិ វចនសម្បដិច្ឆនភាវោ សង្ឃផាសុតាយាតិ សង្ឃស្ស ផាសុភាវាយ; សហជីវិតាយ សុខវិហារត្ថាយាតិ អត្ថោ។
ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ទុម្មង្កូ នាម ទុស្សីលបុគ្គលា; យេ មង្កុតំ អាបាទិយមានាបិ ទុក្ខេន អាបជ្ជន្តិ, វីតិក្កមំ ករោន្តា វា កត្វា វា ន លជ្ជន្តិ, តេសំ និគ្គហត្ថាយ; តេ ហិ សិក្ខាបទេ អសតិ ‘‘កិំ តុម្ហេហិ ទិដ្ឋំ, កិំ សុតំ – កិំ អម្ហេហិ កតំ; កតរស្មិំ វត្ថុស្មិំ កតមំ អាបត្តិំ អារោបេត្វា អម្ហេ និគ្គណ្ហថា’’តិ សង្ឃំ វិហេឋេស្សន្តិ, សិក្ខាបទេ បន សតិ តេ សង្ឃោ សិក្ខាបទំ ទស្សេត្វា ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន និគ្គហេស្សតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិ។
បេសលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារាយាតិ បេសលានំ បិយសីលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារត្ថាយ។ បិយសីលា ហិ ភិក្ខូ កត្តព្ពាកត្តព្ពំ សាវជ្ជានវជ្ជំ វេលំ មរិយាទំ អជានន្តា សិក្ខត្តយបារិបូរិយា ឃដមានា កិលមន្តិ, សន្ទិដ្ឋមានា ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ។ កត្តព្ពាកត្តព្ពំ បន សាវជ្ជានវជ្ជំ វេលំ មរិយាទំ ញត្វា សិក្ខត្តយបារិបូរិយា ឃដមានា ន កិលមន្តិ, សន្ទិដ្ឋមានា ន ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ។ តេន នេសំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនា ផាសុវិហារាយ សំវត្តតិ។ យោ វា ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហោ, ស្វេវ ឯតេសំ ផាសុវិហារោ។ ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ហិ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ
ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយាតិ ទិដ្ឋធម្មិកា អាសវា នាម អសំវរេ ឋិតេន តស្មិញ្ញេវ អត្តភាវេ បត្តព្ពា បាណិប្បហារ-ទណ្ឌប្បហារ-ហត្ថច្ឆេទ-បាទច្ឆេទ-អកិត្តិ-អយសវិប្បដិសារាទយោ ទុក្ខវិសេសា។ ឥតិ ឥមេសំ ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ បិធានាយ អាគមនមគ្គថកនាយាតិ អត្ថោ។
សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយាតិ សម្បរាយិកា អាសវា នាម អសំវរេ ឋិតេន កតបាបកម្មមូលកា សម្បរាយេ នរកាទីសុ បត្តព្ពា ទុក្ខវិសេសា, តេសំ បដិឃាតត្ថាយ
អប្បសន្នានំ បសាទាយាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហិ សតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ ញត្វា វា យថាបញ្ញត្តំ បដិបជ្ជមានេ ភិក្ខូ ទិស្វា វា យេបិ អប្បសន្នា បណ្ឌិតមនុស្សា, តេ ‘‘យានិ វត លោកេ មហាជនស្ស រជ្ជន-ទុស្សន-មុយ្ហនដ្ឋានានិ, តេហិ ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា អារកា វិរតា វិហរន្តិ, ទុក្ករំ វត ករោន្តិ, ភារិយំ វត ករោន្តី’’តិ បសាទំ អាបជ្ជន្តិ, វិនយបិដកេ បោត្ថកំ ទិស្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិក-តិវេទី ព្រាហ្មណោ វិយ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អប្បសន្នានំ បសាទាយា’’តិ។
បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយាតិ យេបិ សាសនេ បសន្នា កុលបុត្តា តេបិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ ញត្វា យថាបញ្ញត្តំ បដិបជ្ជមានេ ភិក្ខូ វា ទិស្វា ‘‘អហោ អយ្យា ទុក្ករការិនោ, យេ យាវជីវំ ឯកភត្តំ ព្រហ្មចរិយំ វិនយសំវរំ អនុបាលេន្តី’’តិ ភិយ្យោ ភិយ្យោ បសីទន្តិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយា’’តិ។
សទ្ធម្មដ្ឋិតិយាតិ តិវិធោ សទ្ធម្មោ – បរិយត្តិសទ្ធម្មោ, បដិបត្តិសទ្ធម្មោ, អធិគមសទ្ធម្មោតិ។ តត្ថ បិដកត្តយសង្គហិតំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ ‘‘បរិយត្តិសទ្ធម្មោ’’ នាម។ តេរស ធុតគុណា, ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ, ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ, សីលសមាធិវិបស្សនាតិ
វិនយានុគ្គហាយាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហិ សតិ សំវរវិនយោ ច បហានវិនយោ ច សមថវិនយោ ច បញ្ញត្តិវិនយោ ចាតិ ចតុព្ពិធោបិ វិនយោ អនុគ្គហិតោ ហោតិ ឧបត្ថម្ភិតោ សូបត្ថម្ភិតោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘វិនយានុគ្គហាយា’’តិ។
សព្ពានេវ ចេតានិ បទានិ ‘‘សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ ឥមិនា វចនេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពានិ
អបិ ចេត្ថ យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ សង្ឃផាសុ, យំ សង្ឃផាសុ តំ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ឯវំ សង្ខលិកនយំ; យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ សង្ឃផាសុ, យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ឯវញ្ច ឯកេកបទមូលិកំ ទសក្ខត្តុំ យោជនំ កត្វា យំ វុត្តំ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៤) –
‘‘អត្ថសតំ ធម្មសតំ, ទ្វេ ច និរុត្តិសតានិ;
ចត្តារិ ញាណសតានិ, អត្ថវសេ បករណេ’’តិ។
តំ សព្ពំ វេទិតព្ពំ។ តំ បនេតំ យស្មា បរិវារេយេវ អាវិ ភវិស្សតិ, តស្មា ឥធ ន វណ្ណិតន្តិ។
ឯវំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អានិសំសំ ទស្សេត្វា តស្មិំ សិក្ខាបទេ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ ទីបេន្តោ ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ អាហ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? ភិក្ខវេ, ឥមំ បន មយា ឥតិ សន្ទស្សិតានិសំសំ សិក្ខាបទំ ឯវំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឧទ្ទិសេយ្យាថ ច បរិយាបុណេយ្យាថ ច ធារេយ្យាថ ច អញ្ញេសញ្ច វាចេយ្យាថាតិ។ អតិរេកានយនត្ថោ
ឥទានិ យំ វុត្តំ ‘‘ឥមំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ អាហ។ ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា បឋមបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ មក្កដីវត្ថុ ឧទបាទិ។ តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថមេតំ វុត្តំ – ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតីតិ។ តស្សត្ថោ – ភគវតា ភិក្ខូនំ ឥទំ សិក្ខាបទំ ឯវំ បញ្ញត្តំ ហោតិ ច, ឥទញ្ច អញ្ញំ វត្ថុ ឧទបាទីតិ។
បឋមបញ្ញត្តិកថា និដ្ឋិតា។
សុទិន្នភាណវារំ និដ្ឋិតំ។
មក្កដីវត្ថុកថា
៤០. ឥទានិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – មក្កដិំ អាមិសេនាតិ មហាវនេ ភិក្ខូនំ ខន្តិមេត្តាទិគុណានុភាវេន និរាសង្កចិត្តា ពហូ មិគមោរកុក្កុដមក្កដាទយោ តិរច្ឆានា បធានាគារដ្ឋានេសុ វិចរន្តិ។ តត្រ ឯកំ មក្កដិំ អាមិសេន យាគុភត្តខជ្ជកាទិនា ឧបលាបេត្វា, សង្គណ្ហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តស្សាតិ ភុម្មវចនំ។ បដិសេវតីតិ បចុរបដិសេវនោ ហោតិ; បចុរត្ថេ ហិ វត្តមានវចនំ។ សោ ភិក្ខូតិ សោ មេថុនធម្មបដិសេវនកោ ភិក្ខុ។ សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តាតិ តេ ភិក្ខូ អាគន្តុកា ពុទ្ធទស្សនាយ អាគតា បាតោវ អាគន្តុកភត្តានិ លភិត្វា កតភត្តកិច្ចា ភិក្ខូនំ និវាសនដ្ឋានានិ បស្សិស្សាមាតិ វិចរិំសុ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តា’’តិ។ យេន តេ ភិក្ខូ តេនុបសង្កមីតិ តិរច្ឆានគតា នាម ឯកភិក្ខុនា សទ្ធិំ វិស្សាសំ កត្វា អញ្ញេសុបិ តាទិសញ្ញេវ ចិត្តំ ឧប្បាទេន្តិ។ តស្មា សា មក្កដី យេន តេ ភិក្ខូ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ច អត្តនោ វិស្សាសិកភិក្ខុស្សេវ តេសម្បិ តំ វិការំ ទស្សេសិ។
ឆេប្បន្តិ នង្គុដ្ឋំ។ ឱឌ្ឌីតិ អភិមុខំ ឋបេសិ។ និមិត្តម្បិ អកាសីតិ យេន និយាមេន យាយ កិរិយាយ មេថុនាធិប្បាយំ តេ ជានន្តិ តំ អកាសីតិ អត្ថោ សោ ភិក្ខូតិ យស្សាយំ វិហារោ។ ឯកមន្តំ និលីយិំសូតិ ឯកស្មិំ ឱកាសេ បដិច្ឆន្នា អច្ឆិំសុ។
៤១. សច្ចំ, អាវុសោតិ សហោឌ្ឍគ្គហិតោ ចោរោ វិយ បច្ចក្ខំ ទិស្វា ចោទិតត្តា ‘‘កិំ វា មយា កត’’ន្តិអាទីនិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ’’តិ អាហ។ ននុ, អាវុសោ, តថេវ តំ ហោតីតិ អាវុសោ យថា មនុស្សិត្ថិយា, ននុ តិរច្ឆានគតិត្ថិយាបិ តំ សិក្ខាបទំ តថេវ ហោតិ។ មនុស្សិត្ថិយាបិ ហិ ទស្សនម្បិ គហណម្បិ អាមសនម្បិ ផុសនម្បិ ឃដ្ដនម្បិ ទុដ្ឋុល្លមេវ។ តិរច្ឆានគតិត្ថិយាបិ តំ សព្ពំ ទុដ្ឋុល្លមេវ។ កោ ឯត្ថ វិសេសោ? អលេសដ្ឋានេ ត្វំ លេសំ ឱឌ្ឌេសីតិ។
៤២. អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបិ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោតិ តិរច្ឆានគតាយបិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកោ យេវ ហោតីតិ ទឡ្ហតរំ សិក្ខាបទមកាសិ។ ទុវិធញ្ហិ អញ្ញត្រ អធិមានា, អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិ អយំ បន វីតិក្កមាភាវា អព្ពោហារិកត្តា ច វុត្តា។ បណ្ណត្តិវជ្ជេ អកតេ វីតិក្កមេ ឧប្បជ្ជមានា សិថិលំ ករោន្តី មោចេន្តី ទ្វារំ ទទមានា អបរាបរម្បិ អនាបត្តិំ កុរុមានា ឧប្បជ្ជតិ, គណភោជនបរម្បរភោជនាទីសុ អនុបញ្ញត្តិយោ វិយ។ ‘‘អន្តមសោ តង្ខណិកាយបី’’តិ ឯវរូបា បន កតេ វីតិក្កមេ ឧប្បន្នត្តា បញ្ញត្តិគតិកាវ ហោតិ។ ឥទំ បន បឋមសិក្ខាបទំ យស្មា លោកវជ្ជំ, ន បណ្ណត្តិវជ្ជំ; តស្មា អយមនុបញ្ញត្តិ រុន្ធន្តី
ឯវំ ទ្វេបិ វត្ថូនិ សម្បិណ្ឌេត្វា មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហតរំ កត្វា បឋមបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ វជ្ជិបុត្តកវត្ថុ ឧទបាទិ។ តស្សុប្បត្តិទស្សនត្ថមេតំ វុត្តំ – ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ
មក្កដីវត្ថុកថា និដ្ឋិតា។
សន្ថតភាណវារោ
វជ្ជិបុត្តកវត្ថុវណ្ណនា
៤៣-៤៤. ឥទានិ យំ តំ អញ្ញម្បិ វត្ថុ ឧប្បន្នំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្រាបិ អយមនុត្តានបទវណ្ណនា – វេសាលិកាតិ វេសាលិវាសិនោ។ វជ្ជិបុត្តកាតិ វជ្ជិរដ្ឋេ វេសាលិយំ កុលានំ បុត្តា។ សាសនេ កិរ យោ យោ ឧបទ្ទវោ អាទីនវោ អព្ពុទមុប្បជ្ជិ, សព្ពំ តំ វជ្ជិបុត្តកេ និស្សាយ។ តថា ហិ ទេវទត្តោបិ វជ្ជិបុត្តកេ បក្ខេ លភិត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិ។ វជ្ជិបុត្តកា ឯវ ច វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេសុំ។ ឥមេបិ តេសំ យេវ ឯកច្ចេ ឯវំ បញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ
ញាតិព្យសនេនបីតិ ឯត្ថ អសនំ ព្យសនំ វិក្ខេបោ វិទ្ធំសនំ វិនាសោតិ សព្ពមេតំ ឯកត្ថំ។ ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ, តេន ញាតិព្យសនេន, រាជទណ្ឌព្យាធិមរណវិប្បវាសនិមិត្តេន រោគព្យសនំ។ សោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិក្ខិបតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ។ រោគោវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ, តេន រោគព្យសនេន។ ផុដ្ឋាតិ អធិបន្នា អភិភូតា សមន្នាគតាតិ អត្ថោ។
ន មយំ, ភន្តេ អានន្ទ, ពុទ្ធគរហិនោតិ ភន្តេ អានន្ទ, មយំ ន ពុទ្ធំ គរហាម, ន ពុទ្ធស្ស ទោសំ ទេម។ ន ធម្មគរហិនោ, ន សង្ឃគរហិនោ។ អត្តគរហិនោ មយន្តិ អត្តានមេវ មយំ គរហាម, អត្តនោ ទោសំ ទេម។ អលក្ខិកាតិ និស្សិរិកា។ អប្បបុញ្ញាតិ បរិត្តបុញ្ញា។ វិបស្សកា កុសលានំ ធម្មានន្តិ យេ អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ វិភត្តា កុសលា ធម្មា, តេសំ វិបស្សកា; តតោ តតោ អារម្មណតោ វុដ្ឋាយ តេវ ធម្មេ វិបស្សមានាតិ បុព្ពរត្តាបររត្តន្តិ រត្តិយា បុព្ពំ បុព្ពរត្តំ, រត្តិយា អបរំ អបររត្តំ, បឋមយាមញ្ច បច្ឆិមយាមញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ពោធិបក្ខិកានន្តិ ពោធិស្ស បក្ខេ ភវានំ, អរហត្តមគ្គញាណស្ស ឧបការកានន្តិ អត្ថោ។ ភាវនានុយោគន្តិ វឌ្ឍនានុយោគំ។ អនុយុត្តា វិហរេយ្យាមាតិ គិហិបលិពោធំ អាវាសបលិពោធញ្ច បហាយ វិវិត្តេសុ សេនាសនេសុ យុត្តបយុត្តា អនញ្ញកិច្ចា វិហរេយ្យាម។
ឯវមាវុសោតិ ថេរោ ឯតេសំ អាសយំ អជានន្តោ ឥទំ នេសំ មហាគជ្ជិតំ សុត្វា ‘‘សចេ ឥមេ ឦទិសា ភវិស្សន្តិ, សាធូ’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ សម្បដិច្ឆិ។ អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោតិ ឧភយម្បេតំ ការណបដិក្ខេបវចនំ។ ការណញ្ហិ យស្មា តត្ថ តទាយត្តវុត្តិភាវេន ផលំ តិដ្ឋតិ។ យស្មា ចស្ស តំ ឱកាសោ ហោតិ តទាយត្តវុត្តិភាវេន, តស្មា ‘‘ឋានញ្ច អវកាសោ ចា’’តិ វុច្ចតិ, តំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ យំ តថាគតោតិ យេន តថាគតោ វជ្ជីនំ វា…បេ.… សមូហនេយ្យ, តំ ការណំ នត្ថីតិ អត្ថោ។ យទិ ហិ ភគវា ឯតេសំ ‘‘លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ យាចន្តានំ ឧបសម្បទំ ទទេយ្យ, ឯវំ សន្តេ ‘‘បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យ។ យស្មា បនេតំ ន សមូហនតិ, តស្មា ‘‘អដ្ឋានមេត’’ន្តិអាទិមាហ។
សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ ‘‘យទិ ហិ ឯវំ អាគតោ ឧបសម្បទំ លភេយ្យ, សាសនេ អគារវោ ភវេយ្យ។ សាមណេរភូមិយំ បន ឋិតោ សគារវោ ច ភវិស្សតិ, អត្តត្ថញ្ច ករិស្សតី’’តិ ញត្វា អនុកម្បមានោ ភគវា អាហ – ‘‘សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ។ សោ អាគតោ ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ ឯវំ អាគតោ ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវិបន្នសីលតាយ សាសនេ សគារវោ
ឯវំ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា អាគតេសុ អនុបសម្បាទេតព្ពញ្ច ឧបសម្បាទេតព្ពញ្ច ទស្សេត្វា តីណិបិ វត្ថូនិ សមោធានេត្វា បរិបុណ្ណំ កត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតុកាមោ ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ វត្វា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ…បេ.… អសំវាសោ’’តិ បរិបុណ្ណំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ។
វជ្ជិបុត្តកវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
ចតុព្ពិធវិនយកថា
៤៥. ឥទានិស្ស ‘‘យោ បនាតិ, យោ យាទិសោ’’តិអាទិមាហ។ តស្មិំ បន សិក្ខាបទេ ច សិក្ខាបទវិភង្គេ ច សកលេ ច វិនយវិនិច្ឆយេ កោសល្លំ បត្ថយន្តេន ចតុព្ពិធោ វិនយោ ជានិតព្ពោ –
ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា មហិទ្ធិកា;
នីហរិត្វា បកាសេសុំ, ធម្មសង្គាហកា បុរា។
កតមំ ចតុព្ពិធំ? សុត្តំ, សុត្តានុលោមំ, អាចរិយវាទំ, អត្តនោមតិន្តិ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អាហច្ចបទេន រសេន អាចរិយវំសេន អធិប្បាយា’’តិ, ឯត្ថ ហិ អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេតំ, រសោតិ សុត្តានុលោមំ, អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ, អធិប្បាយោតិ អត្តនោមតិ។
តត្ថ សុត្តំនាម សកលេ វិនយបិដកេ បាឡិ។
សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា; យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា – ‘‘យំ, ភិក្ខវេ
អាចរិយវាទោ នាម ធម្មសង្គាហកេហិ បញ្ចហិ អរហន្តសតេហិ ឋបិតា បាឡិវិនិមុត្តា ឱក្កន្តវិនិច្ឆយប្បវត្តា អដ្ឋកថាតន្តិ។
អត្តនោមតិ នាម សុត្ត-សុត្តានុលោម-អាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា អនុមានេន អត្តនោ អនុពុទ្ធិយា នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថនំ។
អបិច សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសុ អាគតោ សព្ពោបិ ថេរវាទោ ‘‘អត្តនោមតិ’’ នាម។ តំ បន អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេន្តេន ន ទឡ្ហគ្គាហំ
អាចរិយវាទោបិ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពោ។ តត្ថ ឱតរន្តោ សមេន្តោយេវ គហេតព្ពោ, ឥតរោ ន គហេតព្ពោ។ អាចរិយវាទតោ ហិ សុត្តានុលោមំ ពលវតរំ។
សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ។ តត្ថ ឱតរន្តំ សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពំ។ សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរំ។ សុត្តញ្ហិ អប្បដិវត្តិយំ ការកសង្ឃសទិសំ ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសំ។ តស្មា យទា ទ្វេ ភិក្ខូ សាកច្ឆន្តិ, សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទី សុត្តានុលោមំ។ តេហិ អញ្ញមញ្ញំ ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វា សុត្តានុលោមំ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ។ នោ ចេ, ន គហេតព្ពំ; សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ។ អថាយំ សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អាចរិយវាទំ។ តេហិបិ អញ្ញមញ្ញំ ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វា អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពោ។ អនោតរន្តោ អសមេន្តោ ច គារយ្ហាចរិយវាទោ ន គហេតព្ពោ; សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ សុត្តំ
អថ បនាយំ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ។ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពំ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, តិស្សោ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ពំ។ នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ ន ឱតរតិ ន សមេតិ, ពាហិរកសុត្តំ វា ហោតិ សិលោកោ វា អញ្ញំ វា គារយ្ហសុត្តំ គុឡ្ហវេស្សន្តរគុឡ្ហវិនយវេទល្លាទីនំ អញ្ញតរតោ អាគតំ, ន គហេតព្ពំ។ សុត្តានុលោមស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ
អថាយំ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អត្តនោមតិំ។ អត្តនោមតិ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពា។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពា។ នោ ចេ, ន គហេតព្ពា។ សុត្តានុលោមេយេវ ឋាតព្ពំ។
អថ បនាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ។ សុត្តំ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពំ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ។ ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ។ អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមំ។ សុត្តានុលោមំ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពំ។ ឱតរន្តំ សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពំ។ អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អត្តនោមតិំ។ អត្តនោមតិ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពា។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពា។ នោ ចេ, ន គហេតព្ពា។ អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ។
អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ។ សុត្តំ អត្តនោមតិយំ ឱតារេតព្ពំ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ។ ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ។ អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ
អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អាចរិយវាទំ។ អាចរិយវាទោ អត្តនោមតិយំ ឱតារេតព្ពោ។ សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពោ; ឥតរោ គារយ្ហាចរិយវាទោ ន គហេតព្ពោ។ អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ពំ។ អត្តនោ គហណមេវ
អថ
អថាយំ តស្ស កប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ, បរោ ការណំ ន វិន្ទតិ។ កប្បិយេវ ឋាតព្ពំ។ អថ បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ, អនេន អត្តនោ គហណន្តិ កត្វា ទឡ្ហំ អាទាយ ន ឋាតព្ពំ។ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេវ ឋាតព្ពំ។ អថ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, បដិក្ខិត្តភាវោយេវ សាធុ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ។ វិនយញ្ហិ បត្វា កប្បិយាកប្បិយវិចារណមាគម្ម រុន្ធិតព្ពំ, គាឡ្ហំ កត្តព្ពំ, សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពំ, គរុកភាវេយេវ ឋាតព្ពំ។
អថ បនាយំ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហេត្វា កថេតិ, បរោ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ។ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ។ សចេ កប្បិយំ ហោតិ, កប្បិយេ ឋាតព្ពំ។ សចេ អកប្បិយំ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ។
អថាយំ ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហិ អកប្បិយភាវំ ទស្សេតិ, បរោ ការណំ ន វិន្ទតិ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ។ អថ បរោ ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហិ កប្បិយភាវំ ទស្សេតិ, អយំ ការណំ ន វិន្ទតិ, កប្បិយេ ឋាតព្ពំ។ អថ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, អត្តនោ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពំ។ យថា ចាយំ កប្បិយាកប្បិយេ អកប្បិយកប្បិយេ ច វិនិច្ឆយោ វុត្តោ; ឯវំ អនាបត្តិអាបត្តិវាទេ អាបត្តានាបត្តិវាទេ ច, លហុកគរុកាបត្តិវាទេ គរុកលហុកាបត្តិវាទេ ចាបិ
ឯវំ កប្បិយាកប្បិយាទិវិនិច្ឆយេ ឧប្បន្នេ យោ សុត្ត-សុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតីសុ អតិរេកការណំ លភតិ, តស្ស វាទេ ឋាតព្ពំ។ សព្ពសោ បន ការណំ វិនិច្ឆយំ អលភន្តេន សុត្តំ ន ជហិតព្ពំ, សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពន្តិ។ ឯវំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ ច សិក្ខាបទវិភង្គេ ច សកលេ ច វិនយវិនិច្ឆយេ កោសល្លំ បត្ថយន្តេន អយំ ចតុព្ពិធោ វិនយោ ជានិតព្ពោ។
ឥមញ្ច តីណិ ហិ វិនយធរស្ស លក្ខណានិ ឥច្ឆិតព្ពានិ។ កតមានិ តីណិ? ‘‘សុត្តញ្ចស្ស ស្វាគតំ ហោតិ សុប្បវត្តិ សុវិនិច្ឆិតំ សុត្តតោ អនុព្យញ្ជនតោ’’តិ ឥទមេកំ លក្ខណំ។ ‘‘វិនយេ ខោ បន ឋិតោ ហោតិ អសំហីរោ’’តិ ឥទំ ទុតិយំ។ ‘‘អាចរិយបរម្បរា ខោ បនស្ស សុគ្គហិតា ហោតិ សុមនសិកតា សូបធារិតា’’តិ ឥទំ តតិយំ។
តត្ថ សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដកំ។ តញ្ចស្ស ស្វាគតំ ហោតីតិ សុដ្ឋុ អាគតំ។ សុប្បវត្តីតិ សុដ្ឋុ បវត្តំ បគុណំ វាចុគ្គតំ សុវិនិច្ឆិតំ។ សុត្តតោ អនុព្យញ្ជនតោតិ បាឡិតោ ច បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច សុវិនិច្ឆិតំ ហោតិ, កង្ខច្ឆេទំ កត្វា ឧគ្គហិតំ។
វិនយេ ខោ បន ឋិតោ ហោតីតិ វិនយេ លជ្ជីភាវេន បតិដ្ឋិតោ ហោតិ។ អលជ្ជី ហិ ពហុស្សុតោបិ សមានោ លាភគរុតាយ តន្តិំ វិសំវាទេត្វា ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេត្វា សាសនេ មហន្តំ ឧបទ្ទវំ ករោតិ។ សង្ឃភេទម្បិ សង្ឃរាជិម្បិ ឧប្បាទេតិ។ លជ្ជី បន កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ជីវិតហេតុបិ តន្តិំ អវិសំវាទេត្វា ធម្មមេវ វិនយមេវ ច ទីបេតិ, សត្ថុសាសនំ គរុំ កត្វា ឋបេតិ។ តថា ហិ បុព្ពេ មហាថេរា តិក្ខត្តុំ វាចំ និច្ឆារេសុំ – ‘‘អនាគតេ លជ្ជី រក្ខិស្សតិ, លជ្ជី រក្ខិស្សតិ, លជ្ជី រក្ខិស្សតី’’តិ។ ឯវំ យោ លជ្ជី, សោ វិនយំ អវិជហន្តោ អវោក្កមន្តោ លជ្ជីភាវេន វិនយេ ឋិតោ ហោតិ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ។ អសំហីរោតិ សំហីរោ នាម យោ បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយំ វា ហេដ្ឋតោ វា ឧបរិតោ វា បទបដិបាដិយា វា បុច្ឆិយមានោ វិត្ថុនតិ វិប្ផន្ទតិ សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតិ; យំ យំ បរេន វុច្ចតិ តំ តំ អនុជានាតិ; សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា បរវាទំ គណ្ហាតិ។ យោ បន បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយ វា ហេដ្ឋុបរិយេន វា បទបដិបាដិយា
អាចរិយបរម្បរា ខោ បនស្ស សុគ្គហិតា ហោតីតិ ថេរបរម្បរា វំសបរម្បរា ចស្ស សុឧ គហិតា ហោតិ។ សុមនសិកតាតិ សុដ្ឋុ មនសិកតា; អាវជ្ជិតមត្តេ ឧជ្ជលិតបទីបោ វិយ ហោតិ។ សូបធារិតាតិ សុដ្ឋុ
ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតេន វិនយធរេន វត្ថុវិនិច្ឆយត្ថំ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេ សហសា អវិនិច្ឆិនិត្វាវ ឆ ឋានានិ ឱលោកេតព្ពានិ។ កតមានិ ឆ? វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ, មាតិកា ឱលោកេតព្ពា, បទភាជនីយំ ឱលោកេតព្ពំ, តិកបរិច្ឆេទោ ឱលោកេតព្ពោ, អន្តរាបត្តិ ឱលោកេតព្ពា, អនាបត្តិ ឱលោកេតព្ពាតិ។
វត្ថុំ ឱលោកេន្តោបិ
មាតិកំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិនា (បាចិ. ២) នយេន
បទភាជនីយំ
តិកបរិច្ឆេទំ ឱលោកេន្តោបិ តិកសង្ឃាទិសេសំ វា តិកបាចិត្តិយំ វា តិកទុក្កដំ វា អញ្ញតរំ វា អាបត្តិំ តិកបរិច្ឆេទេ បស្សតិ, សោ តតោ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ។
អន្តរាបត្តិំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘បដិលាតំ ឧក្ខិបតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៥៥) ឯវំ យា សិក្ខាបទន្តរេសុ អន្តរាបត្តិ ហោតិ តំ បស្សតិ, សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ។
អនាបត្តិំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អសាទិយន្តស្ស, អថេយ្យចិត្តស្ស, ន មរណាធិប្បាយស្ស, អនុល្លបនាធិប្បាយស្ស, ន មោចនាធិប្បាយស្ស, អសញ្ចិច្ច, អស្សតិយា, អជានន្តស្សា’’តិ (បារា. ៧២ អាទយោ) ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ និទ្ទិដ្ឋំ អនាបត្តិំ បស្សតិ, សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ។
យោ ហិ ភិក្ខុ ចតុព្ពិធវិនយកោវិទោ តិលក្ខណសម្បន្នោ ឥមានិ ឆ ឋានានិ ឱលោកេត្វា អធិករណំ វូបសមេស្សតិ, តស្ស វិនិច្ឆយោ អប្បដិវត្តិយោ, ពុទ្ធេន សយំ និសីទិត្វា វិនិច្ឆិតសទិសោ ហោតិ។ តំ ចេវំ វិនិច្ឆយកុសលំ ភិក្ខុំ កោចិ កតសិក្ខាបទវីតិក្កមោ ភិក្ខុ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆេយ្យ; តេន សាធុកំ សល្លក្ខេត្វា សចេ អនាបត្តិ ហោតិ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ វត្តព្ពំ។ សចេ បន អាបត្តិ ហោតិ, ‘‘អាបត្តី’’តិ វត្តព្ពំ។ សា ទេសនាគាមិនី ចេ, ‘‘ទេសនាគាមិនី’’តិ វត្តព្ពំ។ វុដ្ឋានគាមិនី ចេ, ‘‘វុដ្ឋានគាមិនី’’តិ វត្តព្ពំ។ អថស្ស បារាជិកច្ឆាយា
យស្ស បន សីលំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតិ, បតោទាភិតុន្នំ វិយ ចិត្តំ វិកម្បតិ, វិប្បដិសារគ្គិនា ឌយ្ហតិ, តត្តបាសាណេ និសិន្នោ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វុដ្ឋាតិ។ សោ
និដ្ឋិតា ចតុព្ពិធវិនយកថា
វិនយធរស្ស ច លក្ខណាទិកថា។
ភិក្ខុបទភាជនីយវណ្ណនា
ឥទានិ យោ បនាតិ យោ យាទិសោតិអាទិ។ ឯត្ថ យោ បនាតិ វិភជិតព្ពបទំ; យោ យាទិសោតិអាទីនិ តស្ស វិភជនបទានិ។ ឯត្ថ ច យស្មា បនាតិ និបាតមត្តំ; យោតិ អត្ថបទំ; តញ្ច អនិយមេន បុគ្គលំ ទីបេតិ, តស្មា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អនិយមេន បុគ្គលទីបកំ យោ សទ្ទមេវ អាហ។ តស្មា ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យោ បនាតិ យោ យោកោចីតិ វុត្តំ ហោតិ។ យស្មា បន យោ យោកោចិ នាម, សោ អវស្សំ លិង្គ-យុត្ត-ជាតិ-នាម-គោត្ត-សីល-វិហារ-គោចរវយេសុ ឯកេនាការេន បញ្ញាយតិ, តស្មា តំ តថា ញាបេតុំ តំ បភេទំ បកាសេន្តោ ‘‘យាទិសោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យាទិសោតិ លិង្គវសេន យាទិសោ វា តាទិសោ វា ហោតុ; ទីឃោ វា រស្សោ វា កាឡោ វា ឱទាតោ វា មង្គុរច្ឆវិ វា កិសោ វា ថូលោ វាតិ អត្ថោ។ យថាយុត្តោតិ យោគវសេន យេន វា តេន វា យុត្តោ ហោតុ; នវកម្មយុត្តោ វា ឧទ្ទេសយុត្តោ វា វាសធុរយុត្តោ វាតិ អត្ថោ។ យថាជច្ចោតិ ជាតិវសេន យំជច្ចោ វា តំជច្ចោ វា ហោតុ; ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វាតិ អត្ថោ។ យថានាមោតិ នាមវសេន យថានាមោ វា តថានាមោ វា ហោតុ; ពុទ្ធរក្ខិតោ វា ធម្មរក្ខិតោ វា សង្ឃរក្ខិតោ វាតិ អត្ថោ។ យថាគោត្តោតិ គោត្តវសេន យថាគោត្តោ វា តថាគោត្តោ វា យេន វា តេន វា គោត្តេន ហោតុ; កច្ចាយនោ វា វាសិដ្ឋោ វា កោសិយោ វាតិ អត្ថោ។ យថាសីលោតិ សីលេសុ យថាសីលោ វា តថាសីលោ វា ហោតុ; នវកម្មសីលោ វា ឧទ្ទេសសីលោ វា វាសធុរសីលោ វាតិ អត្ថោ។ យថាវិហារីតិ វិហារេសុបិ យថាវិហារី វា តថាវិហារី វា ហោតុ; នវកម្មវិហារី វា ឧទ្ទេសវិហារី វា វាសធុរវិហារី វាតិ អត្ថោ។ យថាគោចរោតិ គោចរេសុបិ យថាគោចរោ វា តថាគោចរោ វា ហោតុ; នវកម្មគោចរោ ថេរោ វាតិ អាទីសុ វយោវុឌ្ឍាទីសុ យោ វា សោ វា ហោតុ; បរិបុណ្ណទសវស្សតាយ ថេរោ វា ឩនបញ្ចវស្សតាយ នវោ វា អតិរេកបញ្ចវស្សតាយ
ភិក្ខុនិទ្ទេសេ ភិក្ខតីតិ ភិក្ខកោ; លភន្តោ វា អលភន្តោ វា អរិយាយ យាចនាយ យាចតីតិ អត្ថោ។ ពុទ្ធាទីហិ អជ្ឈុបគតំ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតត្តា ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោ នាម។ យោ ហិ កោចិ អប្បំ វា មហន្តំ វា ភោគក្ខន្ធំ បហាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ, សោ កសិគោរក្ខាទីហិ ជីវិកកប្បនំ ហិត្វា លិង្គសម្បដិច្ឆនេនេវ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ។ បរបដិពទ្ធជីវិកត្តា វា វិហារមជ្ឈេ កាជភត្តំ ភុញ្ជមានោបិ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ; បិណ្ឌិយាលោបភោជនំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាយ ឧស្សាហជាតត្តា វា ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ។ អគ្ឃផស្សវណ្ណភេទេន ភិន្នំ បដំ ធារេតីតិ ភិន្នបដធរោ។ តត្ថ សត្ថកច្ឆេទនេន អគ្ឃភេទោ វេទិតព្ពោ។ សហស្សគ្ឃនកោបិ ហិ បដោ សត្ថកេន ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្នោ ភិន្នគ្ឃោ ហោតិ។ បុរិមគ្ឃតោ ឧបឌ្ឍម្បិ ន អគ្ឃតិ។ សុត្តសំសិព្ពនេន ផស្សភេទោ វេទិតព្ពោ។ សុខសម្ផស្សោបិ ហិ បដោ សុត្តេហិ សំសិព្ពិតោ ភិន្នផស្សោ ហោតិ។ ខរសម្ផស្សតំ បាបុណាតិ។ សូចិមលាទីហិ វណ្ណភេទោ វេទិតព្ពោ។ សុបរិសុទ្ធោបិ ហិ បដោ សូចិកម្មតោ បដ្ឋាយ សូចិមលេន, ហត្ថសេទមលជល្លិកាហិ, អវសានេ រជនកប្បករណេហិ ច ភិន្នវណ្ណោ ហោតិ; បកតិវណ្ណំ វិជហតិ។ ឯវំ តីហាការេហិ ភិន្នបដធារណតោ ភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខុ។ គិហិវត្ថវិសភាគានំ វា កាសាវានំ ធារណមត្តេនេវ ភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខុ។
សមញ្ញាយាតិ បញ្ញត្តិយា វោហារេនាតិ អត្ថោ។ សមញ្ញាយ ឯវ ហិ ឯកច្ចោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បញ្ញាយតិ។ តថា ហិ និមន្តនាទិម្ហិ ភិក្ខូសុ គណិយមានេសុ សាមណេរេបិ គហេត្វា ‘‘សតំ ភិក្ខូ សហស្សំ ភិក្ខូ’’តិ វទន្តិ។ បដិញ្ញាយាតិ អត្តនោ បដិជាននេន បដិញ្ញាយបិ ហិ ឯកច្ចោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បញ្ញាយតិ។ តស្ស ‘‘កោ ឯត្ថាតិ? អហំ, អាវុសោ, ភិក្ខូ’’តិ (អ. និ. ១០.៩៦) ឯវមាទីសុ សម្ភវោ ទដ្ឋព្ពោ
ឯហិ
‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសិ សូចិ ច ពន្ធនំ;
បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ។
ឯវំ អដ្ឋកថាយំ –
‘‘តីណិ សតំ សហស្សញ្ច, ចត្តាលីសំ បុនាបរេ;
ឯកោ ច ថេរោ សប្បញ្ញោ, សព្ពេ តេ ឯហិភិក្ខុកា’’តិ។
ន កេវលញ្ច ឯតេ ឯវ, អញ្ញេបិ ពហូ សន្តិ។ សេយ្យថិទំ – តិសតបរិវារោ សេលោ ព្រាហ្មណោ, សហស្សបរិវារោ មហាកប្បិនោ, ទសសហស្សា
‘‘សត្តវីស សហស្សានិ, តីណិយេវ សតានិ ច;
ឯតេបិ សព្ពេ សង្ខាតា, សព្ពេ តេ ឯហិភិក្ខុកា’’តិ។
តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នោតិ ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិអាទិនា នយេន តិក្ខត្តុំ វាចំ ភិន្ទិត្វា វុត្តេហិ តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នោ។ អយញ្ហិ ឧបសម្បទា នាម អដ្ឋវិធា – ឯហិភិក្ខូបសម្បទា, សរណគមនូបសម្បទា, ឱវាទបដិគ្គហណូបសម្បទា, បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា, គរុធម្មបដិគ្គហណូបសម្បទា, ទូតេនូបសម្បទា, អដ្ឋវាចិកូបសម្បទា, ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទាតិ។ តត្ថ ឯហិភិក្ខូបសម្បទា, សរណគមនូបសម្បទា ច វុត្តា ឯវ។
ឱវាទបដិគ្គហណូបសម្បទា នាម ‘‘តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ – ‘តិព្ពំ មេ ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតិ ថេរេសុ នវេសុ មជ្ឈិមេសុ ចា’តិ។ ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពំ។ តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ – ‘យំ កិញ្ចិ ធម្មំ សោស្សាមិ កុសលូបសំហិតំ, សព្ពំ តំ អដ្ឋិំ កត្វា មនសិ កត្វា សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វា ឱហិតសោតោ ធម្មំ សោស្សាមី’តិ។ ឯវំ ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពំ។ តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ
បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា នាម សោបាកស្ស អនុញ្ញាតឧបសម្បទា។ ភគវា កិរ បុព្ពារាមេ អនុចង្កមន្តំ សោបាកសាមណេរំ ‘‘‘ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា’តិ វា, សោបាក, ‘រូបសញ្ញា’តិ វា ឥមេ ធម្មា នានត្ថា នានាព្យញ្ជនា
គរុធម្មបដិគ្គហណូបសម្បទា នាម មហាបជាបតិយា អដ្ឋគរុធម្មស្ស បដិគ្គហណេន អនុញ្ញាតឧបសម្បទា។
ទូតេនូបសម្បទា នាម អឌ្ឍកាសិយា គណិកាយ អនុញ្ញាតឧបសម្បទា។
អដ្ឋវាចិកូបសម្បទា នាម ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុនិសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេន ភិក្ខុសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេនាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ កម្មេហិ ឧបសម្បទា។
ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទា
ភទ្រោតិ អបាបកោ។ កល្យាណបុថុជ្ជនាទយោ ហិ យាវ អរហា, តាវ ភទ្រេន សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន ច សមន្នាគតត្តា ‘‘ភទ្រោ ភិក្ខូ’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ។ សារោតិ តេហិយេវ សីលសារាទីហិ សមន្នាគតត្តា នីលសមន្នាគមេន នីលោ បដោ វិយ ‘‘សារោ ភិក្ខូ’’តិ វេទិតព្ពោ។ វិគតកិលេសផេគ្គុភាវតោ វា ខីណាសវោវ ‘‘សារោ’’តិ វេទិតព្ពោ។ សេខោតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកេន សទ្ធិំ សត្ត អសេខោ។ សេក្ខធម្មេ អតិក្កម្ម អគ្គផលេ ឋិតោ, តតោ ឧត្តរិ សិក្ខិតព្ពាភាវតោ ខីណាសវោ ‘‘អសេខោ’’តិ វុច្ចតិ។ សមគ្គេន សង្ឃេនាតិ សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន បញ្ចវគ្គករណីយេ កម្មេ យាវតិកា ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, តេសំ អាគតត្តា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទស្ស អាហដត្តា, សម្មុខីភូតានញ្ច អប្បដិក្កោសនតោ ឯកស្មិំ កម្មេ សមគ្គភាវំ ឧបគតេន។ ញត្តិចតុត្ថេនាតិ កម្មេនាតិ ធម្មិកេន វិនយកម្មេន។ អកុប្បេនាតិ វត្ថុ-ញត្តិ-អនុស្សាវន-សីមា-បរិសសម្បត្តិសម្បន្នត្តា អកោបេតព្ពតំ អប្បដិក្កោសិតព្ពតញ្ច ឧបគតេន។ ឋានារហេនាតិ ការណារហេន សត្ថុសាសនារហេន។ ឧបសម្បន្នោ នាម ឧបរិភាវំ សមាបន្នោ, បត្តោតិ អត្ថោ។ ភិក្ខុភាវោ ហិ ឧបរិភាវោ, តញ្ចេស យថាវុត្តេន កម្មេន សមាបន្នត្តា ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ វុច្ចតិ។ ឯត្ថ ច ញត្តិចតុត្ថកម្មំ ឯកមេវ អាគតំ។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ នីហរិត្វា វិត្ថារតោ កថេតព្ពានីតិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ។ តានិ ច ‘‘អបលោកនកម្មំ ញត្តិកម្មំ ញត្តិទុតិយកម្មំ ញត្តិចតុត្ថកម្ម’’ន្តិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា វិត្ថារេន ខន្ធកតោ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គតោ ច បាឡិំ អាហរិត្វា កថិតានិ។ តានិ មយំ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គេយេវ វណ្ណយិស្សាម។ ឯវញ្ហិ សតិ បឋមបារាជិកវណ្ណនា ច
តត្រាតិ តេសុ ‘‘ភិក្ខកោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេសុ ភិក្ខូសុ។ យ្វាយំ ភិក្ខូតិ យោ អយំ ភិក្ខុ។ សមគ្គេន សង្ឃេន…បេ.… ឧបសម្បន្នោតិ អដ្ឋសុ ឧបសម្បទាសុ ញត្តិចតុត្ថេនេវ កម្មេន ឧបសម្បន្នោ។ អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ អយំ ឥមស្មិំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកោ ហោតី’’តិ អត្ថេ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អធិប្បេតោ។ ឥតរេ បន ‘‘ភិក្ខកោ’’តិ អាទយោ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តា។ តេសុ ច ‘‘ភិក្ខកោ’’តិ អាទយោ និរុត្តិវសេន វុត្តា, ‘‘សមញ្ញាយ ភិក្ខុ, បដិញ្ញាយ ភិក្ខូ’’តិ ឥមេ ទ្វេ អភិលាបវសេន វុត្តា, ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ ពុទ្ធេន ឧបជ្ឈាយេន បដិលទ្ធឧបសម្បទាវសេន វុត្តោ។ សរណគមនភិក្ខុ អនុប្បន្នាយ កម្មវាចាយ ឧបសម្បទាវសេន វុត្តោ, ‘‘ភទ្រោ’’តិអាទយោ គុណវសេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។
ភិក្ខុបទភាជនីយំ និដ្ឋិតំ។
សិក្ខាសាជីវបទភាជនីយវណ្ណនា
ឥទានិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥទំ បទំ វិសេសត្ថាភាវតោ អវិភជិត្វាវ យំ សិក្ខញ្ច សាជីវញ្ច សមាបន្នត្តា ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ សិក្ខាតិអាទិមាហ។ តត្ថ សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា។ តិស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ អធិសីលសិក្ខាតិ អធិកំ ឧត្តមំ សីលន្តិ អធិសីលំ; អធិសីលញ្ច តំ សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខា ចាតិ អធិសីលសិក្ខា។ ឯស នយោ អធិចិត្ត-អធិបញ្ញាសិក្ខាសុ។
កតមំ បនេត្ថ សីលំ, កតមំ អធិសីលំ, កតមំ ចិត្តំ, កតមំ អធិចិត្តំ, កតមា បញ្ញា, កតមា អធិបញ្ញាតិ? វុច្ចតេ – បញ្ចង្គទសង្គសីលំ តាវ សីលមេវ។ តញ្ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ អនុប្បន្នេបិ លោកេ បវត្តតិ។ ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្មិំ សីលេ ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ មហាជនំ សមាទបេន្តិ។ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធា ច កម្មវាទិនោ ច ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ចក្កវត្តី ច មហារាជានោ មហាពោធិសត្តា ច សមាទបេន្តិ។ សាមម្បិ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា សមាទិយន្តិ។ តេ តំ កុសលំ ធម្មំ បរិបូរេត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភោន្តិ។ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ បន ‘‘អធិសីល’’ន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ហិ សូរិយោ វិយ បជ្ជោតានំ សិនេរុ វិយ បព្ពតានំ សព្ពលោកិយសីលានំ
កាមាវចរានិ បន អដ្ឋ កុសលចិត្តានិ, លោកិយអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តានិ ច ឯកជ្ឈំ កត្វា ចិត្តមេវាតិ វេទិតព្ពានិ។ ពុទ្ធុប្បាទានុប្បាទេ ចស្ស បវត្តិ, សមាទបនំ សមាទានញ្ច សីលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ វិបស្សនាបាទកំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ បន ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ។ តញ្ហិ អធិសីលំ វិយ សីលានំ សព្ពលោកិយចិត្តានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច ហោតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា។ តតោបិ ច មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ, តំ បន ឥធ អនធិប្បេតំ។ ន ហិ តំ សមាបន្នោ ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ។
‘‘អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣៧១; វិភ. ៧៩៣; ម. និ. ៣.៩២) -អាទិនយប្បវត្តំ បន កម្មស្សកតញាណំ បញ្ញា, សា ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ
តត្រាតិ តាសុ តីសុ សិក្ខាសុ។ យាយំ អធិសីលសិក្ខាតិ យា អយំ បាតិមោក្ខសីលសង្ខាតា អធិសីលសិក្ខា។ ឯតំ សាជីវំ នាមាតិ ឯតំ សព្ពម្បិ តស្មិំ សិក្ខតីតិ តំ សិក្ខាបទំ ចិត្តស្ស អធិករណំ កត្វា ‘‘យថាសិក្ខាបទំ នុ ខោ សិក្ខាមិ ន សិក្ខាមី’’តិ ចិត្តេន ឱលោកេន្តោ សិក្ខតិ។ ន កេវលញ្ចាយមេតស្មិំ សាជីវសង្ខាតេ សិក្ខាបទេយេវ សិក្ខតិ, សិក្ខាយបិ សិក្ខតិ, ‘‘ឯតំ សាជីវំ នាមា’’តិ ឥមស្ស បន អនន្តរស្ស បទស្ស វសេន ‘‘តស្មិំ សិក្ខតី’’តិ វុត្តំ។ កិញ្ចាបិ តំ ឯវំ វុត្តំ, អថ ខោ អយមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – តស្សា ច សិក្ខាយ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សិក្ខតិ, តស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ អវីតិក្កមន្តោ សិក្ខតីតិ។ តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោតិ ឥទម្បិ អនន្តរស្ស សាជីវបទស្សេវ វសេន វុត្តំ។ យស្មា បន សោ សិក្ខម្បិ សមាបន្នោ, តស្មា សិក្ខាសមាបន្នោតិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពោ។ ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯតស្ស បទស្ស បទភាជនម្បិ បរិបុណ្ណំ
សិក្ខាសាជីវបទភាជនីយំ និដ្ឋិតំ។
សិក្ខាបច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា
សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ សិក្ខញ្ច អប្បដិក្ខិបិត្វា ទុព្ពលភាវញ្ច អប្បកាសេត្វា។ យស្មា ច ទុព្ពល្យេ អាវិកតេបិ សិក្ខា អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ, សិក្ខាយ បន បច្ចក្ខាតាយ ទុព្ពល្យំ អាវិកតមេវ ហោតិ។ តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ ឥមិនា បទេន ន កោចិ វិសេសត្ថោ លព្ភតិ។ យថា បន ‘‘ទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេយ្យា’’តិ វុត្តេ ទិរត្តវចនេន ន កោចិ វិសេសត្ថោ លព្ភតិ, កេវលំ លោកវោហារវសេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ មុខារូឡ្ហតាយ ឯតំ វុត្តំ។ ឯវមិទម្បិ វោហារវសេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ មុខារូឡ្ហតាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
យស្មា វា ភគវា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ ធម្មំ ទេសេតិ, តស្មា ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ ឥមិនា អត្ថំ សម្បាទេត្វា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ ឥមិនា ព្យញ្ជនំ សម្បាទេតិ។ បរិវារកបទវិរហិតញ្ហិ ឯកមេវ អត្ថបទំ វុច្ចមានំ បរិវារវិរហិតោ រាជា វិយ, វត្ថាលង្ការវិរហិតោ វិយ ច បុរិសោ ន សោភតិ; បរិវារកេន បន អត្ថានុលោមេន សហាយបទេន សទ្ធិំ តំ សោភតីតិ។
យស្មា
តត្ថ សិយា យស្មា ន សព្ពំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ បឋមំ វត្វា តស្ស អត្ថនិយមនត្ថំ ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ វត្តព្ពន្តិ, តញ្ច ន; កស្មា? អត្ថានុក្កមាភាវតោ។ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ហិ វុត្តត្តា យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អប្បច្ចក្ខាយាតិ វុច្ចមានោ អនុក្កមេនេវ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ, ន អញ្ញថា។ តស្មា ឥទមេវ បឋមំ វុត្តន្តិ។
អបិច អនុបដិបាដិយាបិ ឯត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ កថំ? ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ តំ អប្បច្ចក្ខាយ យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ។
ឥទានិ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អត្ថិ ភិក្ខវេតិអាទីនិ ទ្វេ មាតិកាបទានិ; តានិ វិភជន្តោ ‘‘កថញ្ច ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – កថន្តិ កេន អាការេន។ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចាតិ ទុព្ពល្យស្ស អាវិកម្មញ្ច។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ។ ឧក្កណ្ឋិតោតិ អនភិរតិយា ឥមស្មិំ សាសនេ កិច្ឆជីវិកប្បត្តោ។ អថ វា អជ្ជ យាមិ, ស្វេ យាមិ, ឥតោ យាមិ, ឯត្ថ យាមីតិ ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា វិហរមានោ, វិក្ខិត្តោ អនេកគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អនភិរតោតិ សាសនេ អភិរតិវិរហិតោ។
សាមញ្ញា ចវិតុកាមោតិ សមណភាវតោ អបគន្តុកាមោ។ ភិក្ខុភាវន្តិ ភិក្ខុភាវេន។ ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ។ ‘‘កណ្ឋេ អាសត្តេន អដ្ដីយេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ១៦២) បន យថាលក្ខណំ ករណវចនេនេវ វុត្តំ។ អដ្ដីយមានោតិ អដ្ដំ បីឡិតំ ទុក្ខិតំ វិយ អត្តានំ អាចរមានោ; តេន វា ភិក្ខុភាវេន អដ្ដោ ករិយមានោ បីឡិយមានោតិ អត្ថោ។ ហរាយមានោតិ លជ្ជមានោ។ ជិគុច្ឆមានោតិ អសុចិំ វិយ តំ ជិគុច្ឆន្តោ។ គិហិភាវំ បត្ថយមានោតិអាទីនិ ឧត្តានត្ថានិយេវ។ យំនូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យន្តិ ឯត្ថ យំនូនាតិ បរិវិតក្កទស្សនេ និបាតោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សចាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, សាធុ វត មេ សិយា’’តិ។ វទតិ វិញ្ញាបេតីតិ ឯវម្បីតិ ឧបរិមត្ថសម្បិណ្ឌនត្តោ បិការោ។ ឯវម្បិ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចេវ ហោតិ សិក្ខា ច អប្បច្ចក្ខាតា, អញ្ញថាបិ។
ឥទានិ តំ អញ្ញថាបិ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាយ ច អប្បច្ចក្ខានំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា បនា’’តិអាទិមាហ។ តំ សព្ពំ អត្ថតោ ឧត្តានមេវ។ បទតោ បនេត្ថ អាទិតោ បដ្ឋាយ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, ធម្មំ, សង្ឃំ, សិក្ខំ, វិនយំ, បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទេសំ, ឧបជ្ឈាយំ, អាចរិយំ, សទ្ធិវិហារិកំ, អន្តេវាសិកំ, សមានុបជ្ឈាយកំ, សមានាចរិយកំ, សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស បទានិ
គិហី អស្សន្តិអាទីនិ ‘‘គិហី, ឧបាសកោ, អារាមិកោ, សាមណេរោ, តិត្ថិយោ, តិត្ថិយសាវកោ, អស្សមណោ, អសក្យបុត្តិយោ អស្ស’’ន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ ‘‘អស្ស’’ន្តិ ឥមិនា ភាវវិកប្បាការេន វុត្តានិ។ ឯវំ ‘‘យំនូនាហ’’ន្តិ ឥមិនា បដិសំយុត្តានិ ទ្វាវីសតិ បទានិ។
៤៦. យថា
៤៧. តតោ បរំ សរិតព្ពវត្ថុទស្សននយេន បវត្តានិ ‘‘មាតរំ សរាមី’’តិអាទីនិ សត្តរស បទានិ។ តត្ថ ខេត្តន្តិ សាលិខេត្តាទិំ។ វត្ថុន្តិ តិណបណ្ណសាកផលាផលសមុដ្ឋានដ្ឋានំ។ សិប្បន្តិ កុម្ភការបេសការសិប្បាទិកំ។
៤៨. តតោ បរំ សកិញ្ចនសបលិពោធភាវទស្សនវសេន បវត្តានិ ‘‘មាតា មេ អត្ថិ, សា មយា បោសេតព្ពា’’តិអាទីនិ នវ បទានិ។
៤៩. តតោ បរំ សនិស្សយសប្បតិដ្ឋភាវទស្សនវសេន បវត្តានិ ‘‘មាតា មេ អត្ថិ, សា មំ បោសេស្សតី’’តិអាទីនិ សោឡស បទានិ។
៥០. តតោ បរំ ឯកភត្តឯកសេយ្យព្រហ្មចរិយានំ ទុក្ករភាវទស្សនវសេន បវត្តានិ ‘‘ទុក្ករ’’ន្តិអាទីនិ អដ្ឋ បទានិ។
តត្ថ ទុក្ករន្តិ ឯកភត្តាទីនំ ករណេ ទុក្ករតំ ទស្សេតិ។ ន សុករន្តិ សុករភាវំ បដិក្ខិបតិ។ ឯវំ ទុច្ចរំ ន សុចរន្តិ ឯត្ថ។ ន ឧស្សហាមីតិ តត្ថ ឧស្សាហាភាវំ អសក្កុណេយ្យតំ ទស្សេតិ។ ន វិសហាមីតិ អសយ្ហតំ ទស្សេតិ។ ន រមាមីតិ រតិយា អភាវំ ទស្សេតិ។ នាភិរមាមីតិ អភិរតិយា អភាវំ ទស្សេតិ។ ឯវំ ឥមានិ ច បញ្ញាស, បុរិមានិ ច ទសុត្តរសតន្តិ សដ្ឋិសតំ បទានិ ទុព្ពល្យាវិកម្មវារេ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ។
៥១. សិក្ខាបច្ចក្ខានវារេបិ ‘‘កថញ្ច ភិក្ខវេ’’តិ អាទិ សព្ពំ អត្ថតោ ឧត្តានមេវ។ បទតោ បនេត្ថាបិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមិ, ធម្មំ, សង្ឃំ, សិក្ខំ, វិនយំ, បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទេសំ, ឧបជ្ឈាយំ, អាចរិយំ, សទ្ធិវិហារិកំ, អន្តេវាសិកំ, សមានុបជ្ឈាយកំ, សមានាចរិយកំ, សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឥមានិ ចុទ្ទស បទានិ សិក្ខាបច្ចក្ខានវចនសម្ពន្ធេន បវត្តានិ។ សព្ពបទេសុ ច ‘‘វទតិ វិញ្ញាបេតី’’តិ វចនស្ស អយមត្ថោ – វចីភេទំ កត្វា វទតិ, យស្ស ច វទតិ តំ តេនេវ វចីភេទេន ‘‘អយំ សាសនំ ជហិតុកាមោ សាសនតោ
សចេ
សចេ បន ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខិ’’ន្តិ វា, ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខិស្សាមី’’តិ វា, ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ វាតិ អតីតានាគតបរិកប្បវចនេហិ វទតិ, ទូតំ វា បហិណាតិ, សាសនំ វា បេសេតិ, អក្ខរំ វា ឆិន្ទតិ, ហត្ថមុទ្ទាយ វា តមត្ថំ អារោចេតិ, អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា។ ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ បន ហត្ថមុទ្ទាយបិ សីសំ ឯតិ។ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ មនុស្សជាតិកសត្តស្ស សន្តិកេ ចិត្តសម្បយុត្តំ វចីភេទំ
សចេ បន អនភិរតិយា បីឡិតោ សភាគេ ភិក្ខូ បរិសង្កមានោ ‘‘យោ កោចិ ជានាតូ’’តិ ឧច្ចសទ្ទំ ករោន្តោ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វទតិ, តញ្ច អវិទូរេ ឋិតោ នវកម្មិកោ វា អញ្ញោ វា សមយញ្ញូ បុរិសោ សុត្វា ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោ អយំ សមណោ គិហិភាវំ
យស្មា ច យទា សិក្ខា បច្ចក្ខាតា ហោតិ, តទា ‘‘យំនូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិអាទីនិ អវទតាបិ ទុព្ពល្យំ អាវិកតមេវ ហោតិ; តស្មា សព្ពេសំ បទានំ អវសានេ វុត្តំ – ‘‘ឯវម្បិ, ភិក្ខវេ, ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចេវ ហោតិ សិក្ខា ច បច្ចក្ខាតា’’តិ។
តតោ បរំ គិហីតិ មំ ធារេហីតិ ឯត្ថ សចេបិ ‘‘គិហី ភវិស្សាមី’’តិ វា ‘‘គិហី ហោមី’’តិ វា ‘‘គិហី ជាតោម្ហី’’តិ វា ‘‘គិហិម្ហី’’តិ វា វទតិ, អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា។ សចេ បន ‘‘អជ្ជ បដ្ឋាយ គិហីតិ មំ ធារេហី’’តិ វា ‘‘ជានាហី’’តិ វា ‘‘សញ្ជានាហី’’តិ វា ‘‘មនសិ ករោហី’’តិ វា វទតិ, អរិយកេន វា វទតិ មិលក្ខកេន វា; ឯវមេតស្មិំ អត្ថេ វុត្តេ
៥២. ឥតោ បរំ បុរិមានេវ ចុទ្ទស បទានិ ‘‘អលំ មេ, កិន្នុ មេ, ន មមត្ថោ, សុមុត្តាហ’’ន្តិ ឥមេហិ ចតូហិ យោជេត្វា វុត្តានិ ឆប្បញ្ញាស ហោន្តិ។ តត្ថ អលន្តិ ហោតុ, បរិយត្តន្តិ អត្ថោ។ កិំនុ មេតិ កិំ មយ្ហំ កិច្ចំ, កិំ ករណីយំ, កិំ សាធេតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ន មមត្ថោតិ នត្ថិ មម អត្ថោ។ សុមុត្តាហន្តិ សុមុត្តោ អហំ។ សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ។ ឯវំ ឥមានិ ច ឆប្បញ្ញាស បុរិមានិ ច ទ្វាវីសតីតិ អដ្ឋសត្តតិ បទានិ សរូបេនេវ
៥៣. យស្មា បន តេសំ វេវចនេហិបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យានិ វា បនញ្ញានិបីតិ បាឡិយំ ‘‘ពុទ្ធ’’ន្តិអាទីនិ អាគតបទានិ ឋបេត្វា យានិ អញ្ញានិ អត្ថិ។ ពុទ្ធវេវចនានិ វាតិ ពុទ្ធស្ស វា បរិយាយនាមានិ…បេ.… អសក្យបុត្តិយស្ស វា។ តត្ថ វណ្ណបដ្ឋានេ អាគតំ នាមសហស្សំ ឧបាលិគាថាសុ (ម. និ. ២.៧៦) នាមសតំ អញ្ញានិ ច គុណតោ លព្ភមានានិ នាមានិ ‘‘ពុទ្ធវេវចនានី’’តិ វេទិតព្ពានិ។ សព្ពានិបិ ធម្មស្ស នាមានិ ធម្មវេវចនានីតិ វេទិតព្ពានិ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
អយំ បនេត្ថ យោជនា – ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវវចនេន បច្ចក្ខានំ យថារុតមេវ។ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធំ
ធម្មំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ, យថារុតមេវ។ ‘‘ស្វាក្ខាតំ ធម្មំ បច្ចក្ខាមិ, សន្ទិដ្ឋិកំ, អកាលិកំ, ឯហិបស្សិកំ, ឱបនេយ្យិកំ, បច្ចត្តំ វេទិតព្ពំ វិញ្ញូហិ ធម្មំ បច្ចក្ខាមិ។ អសង្ខតំ ធម្មំ បច្ចក្ខាមិ; វិរាគំ, និរោធំ, អមតំ ធម្មំ បច្ចក្ខាមិ, ទីឃនិកាយំ បច្ចក្ខាមិ, ព្រហ្មជាលំ មជ្ឈិមនិកាយំ, មូលបរិយាយំ, សំយុត្តនិកាយំ, ឱឃតរណំ, អង្គុត្តរនិកាយំ, ចិត្តបរិយាទានំ, ខុទ្ទកនិកាយំ, ជាតកំ, អភិធម្មំ, កុសលំ ធម្មំ, អកុសលំ ធម្មំ, អព្យាកតំ ធម្មំ, សតិបដ្ឋានំ, សម្មប្បធានំ, ឥទ្ធិបាទំ, ឥន្ទ្រិយំ, ពលំ, ពោជ្ឈង្គំ, មគ្គំ, ផលំ, និព្ពានំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ ឯកធម្មក្ខន្ធស្សបិ
សង្ឃំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘សុប្បដិបន្នំ សង្ឃំ បច្ចក្ខាមិ, ឧជុប្បដិបន្នំ, ញាយប្បដិបន្នំ, សាមីចិប្បដិបន្នំ សង្ឃំ, ចតុបុរិសយុគំ សង្ឃំ, អដ្ឋបុរិសបុគ្គលំ សង្ឃំ, អាហុនេយ្យំ សង្ឃំ, បាហុនេយ្យំ, ទក្ខិណេយ្យំ, អញ្ជលិករណីយំ, អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ សង្ឃំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សង្ឃវេវចនេន
សិក្ខំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ភិក្ខុសិក្ខំ បច្ចក្ខាមិ, ភិក្ខុនីសិក្ខំ, អធិសីលសិក្ខំ, អធិចិត្តសិក្ខំ, អធិបញ្ញាសិក្ខំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សិក្ខាវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
វិនយំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ភិក្ខុវិនយំ បច្ចក្ខាមិ, ភិក្ខុនីវិនយំ, បឋមំ បារាជិកំ, ទុតិយំ តតិយំ ចតុត្ថំ បារាជិកំ, សង្ឃាទិសេសំ, ថុល្លច្ចយំ, បាចិត្តិយំ, បាដិទេសនីយំ, ទុក្កដំ, ទុព្ភាសិតំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវមាទិវិនយវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
បាតិមោក្ខំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ភិក្ខុបាតិមោក្ខំ ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ បាតិមោក្ខវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
ឧទ្ទេសំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ភិក្ខុបាតិមោក្ខុទ្ទេសំ, ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខុទ្ទេសំ
ឧបជ្ឈាយំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘យោ មំ បព្ពាជេសិ, យោ មំ ឧបសម្បាទេសិ, យស្ស មូលេនាហំ បព្ពជិតោ, យស្ស មូលេនាហំ ឧបសម្បន្នោ, យស្សមូលិកា មយ្ហំ បព្ពជ្ជា, យស្សមូលិកា មយ្ហំ ឧបសម្បទា តាហំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ ឧបជ្ឈាយវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
អាចរិយំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘យោ មំ បព្ពាជេសិ, យោ មំ អនុស្សាវេសិ, យាហំ និស្សាយ វសាមិ, យាហំ ឧទ្ទិសាបេមិ, យាហំ
សទ្ធិវិហារិកំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘យាហំ បព្ពាជេសិំ, យាហំ ឧបសម្បាទេសិំ, មយ្ហំ មូលេន យោ បព្ពជិតោ, មយ្ហំ មូលេន យោ ឧបសម្បន្នោ, មយ្ហំមូលិកា យស្ស បព្ពជ្ជា, មយ្ហំ មូលិកា យស្ស ឧបសម្បទា តាហំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សទ្ធិវិហារិកវេវចនេន
អន្តេវាសិកំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘យាហំ បព្ពាជេសិំ, យាហំ អនុស្សាវេសិំ, យោ មំ និស្សាយ វសតិ, យោ មំ ឧទ្ទិសាបេតិ, យោ មំ បរិបុច្ឆតិ, យស្សាហំ ឧទ្ទិសាមិ, យាហំ បរិបុច្ឆាបេមិ តំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ អន្តេវាសិកវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
សមានុបជ្ឈាយកំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘មយ្ហំ ឧបជ្ឈាយោ យំ បព្ពាជេសិ, យំ ឧបសម្បាទេសិ, យោ តស្ស មូលេន បព្ពជិតោ, យោ តស្ស មូលេន ឧបសម្បន្នោ, យស្ស តម្មូលិកា បព្ពជ្ជា, យស្ស តម្មូលិកា ឧបសម្បទា តំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សមានុបជ្ឈាយកវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
សមានាចរិយកំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘មយ្ហំ អាចរិយោ យំ បព្ពាជេសិ, យំ អនុស្សាវេសិ, យោ តំ និស្សាយ វសតិ, យោ តំ ឧទ្ទិសាបេតិ បរិបុច្ឆតិ, យស្ស មេ អាចរិយោ ឧទ្ទិសតិ, យំ បរិបុច្ឆាបេតិ តំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សមានាចរិយកវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខាមីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘យេនាហំ សទ្ធិំ អធិសីលំ សិក្ខាមិ, អធិចិត្តំ អធិបញ្ញំ សិក្ខាមិ តំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ សព្រហ្មចារិវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
គិហីតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘អាគារិកោតិ មំ ធារេហិ, កស្សកោ, វាណិជោ, គោរក្ខោ, ឱកល្លកោ, មោឡិពទ្ធោ, កាមគុណិកោតិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ គិហិវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
ឧបាសកោតិ
អារាមិកោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘កប្បិយការកោតិ មំ ធារេហិ, វេយ្យាវច្ចករោ, អប្បហរិតការកោ, យាគុភាជកោ, ផលភាជកោ, ខជ្ជកភាជកោតិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ អារាមិកវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
សាមណេរោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘កុមារកោតិ មំ ធារេហិ, ចេល្លកោ, ចេដកោ, មោឡិគល្លោ, សមណុទ្ទេសោ’តិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ សាមណេរវេចនេន
តិត្ថិយោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘និគណ្ឋោតិ មំ ធារេហិ, អាជីវកោ, តាបសោ, បរិព្ពាជកោ, បណ្ឌរង្គោតិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ តិត្ថិយវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
តិត្ថិយសាវកោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘និគណ្ឋសាវកោតិ មំ ធារេហិ’’ អាជីវក តាបស បរិព្ពាជក បណ្ឌរង្គសាវកោតិ មំ ធារេហីតិ ឯវំ តិត្ថិយសាវកវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
អស្សមណោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ទុស្សីលោតិ មំ ធារេហិ, បាបធម្មោ, អសុចិសង្កស្សរសមាចារោ, បដិច្ឆន្នកម្មន្តោ, អស្សមណោ សមណបដិញ្ញោ, អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ, អន្តោបូតិ, អវស្សុតោ, កសម្ពុជាតោ, កោណ្ឋោ’តិ មំ ធារេហី’’តិ ឯវំ អស្សមណវេវចនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ។
អសក្យបុត្តិយោតិ មំ ធារេហីតិ ន វេវចនេន បច្ចក្ខានំ។ ‘‘ន សម្មាសម្ពុទ្ធបុត្តោតិ មំ ធារេហិ, ន អនន្តពុទ្ធិបុត្តោ, ន អនោមពុទ្ធិបុត្តោ, ន ពោធិបញ្ញាណបុត្តោ, ន ធីរបុត្តោ, ន វិគតមោហបុត្តោ, ន បភិន្នខីលបុត្តោ
តេហិ អាការេហិ តេហិ លិង្គេហិ តេហិ និមិត្តេហីតិ តេហិ ‘‘ពុទ្ធវេវចនានិ វា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ ពុទ្ធាទីនំ វេវចនេហិ។ វេវចនានិ ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស ការណត្តា អាការានិ, ពុទ្ធាទីនំ សណ្ឋានទីបនត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខានសណ្ឋានត្តា ឯវ វា លិង្គានិ, សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស សញ្ជាននហេតុតោ មនុស្សានំ តិលកាទីនិ វិយ និមិត្តានីតិ វុច្ចន្តិ។ ឯវំ ខោ ភិក្ខវេតិ ឥតោ បរំ អញ្ញស្ស សិក្ខាបច្ចក្ខានការណស្ស អភាវតោ និយមេន្តោ អាហ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ, ឯវមេវ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចេវ ហោតិ សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ច, ន ឥតោ បរំ ការណមត្ថីតិ។
៥៤. ឯវំ សិក្ខាបច្ចក្ខានលក្ខណំ ទស្សេត្វា អប្បច្ចក្ខានេ អសម្មោហត្ថំ តស្សេវ ច សិក្ខាបច្ចក្ខានលក្ខណស្ស បុគ្គលាទិវសេន វិបត្តិទស្សនត្ថំ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អប្បច្ចក្ខាតា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យេហិ អាការេហីតិអាទិ វុត្តនយមេវ។ ឧម្មត្តកោតិ យក្ខុម្មត្តកោ វា បិត្តុម្មត្តកោ វា យោ កោចិ វិបរីតសញ្ញោ, សោ សចេ បច្ចក្ខាតិ, អប្បច្ចក្ខាតា ឧម្មត្តកស្សាតិ តាទិសស្សេវ ឧម្មត្តកស្ស; តាទិសស្ស ហិ សន្តិកេ សចេ បកតត្តោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ, ឧម្មត្តកោ ន ជានាតិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា។ ខិត្តចិត្តោតិ យក្ខុម្មត្តកោ វុច្ចតិ។ បុរិមបទេ បន ឧម្មត្តកសាមញ្ញេន វុត្តំ ‘‘យក្ខុម្មត្តកោ វា បិត្តុម្មត្តកោ វា’’តិ។ ឧភិន្នម្បិ វិសេសោ អនាបត្តិវារេ អាវិ ភវិស្សតិ
វេទនាដ្ដោតិ ពលវតិយា ទុក្ខវេទនាយ ផុដ្ឋោ មុច្ឆាបរេតោ; តេន វិលបន្តេន បច្ចក្ខាតាបិ អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ។ តស្ស សន្តិកេ បច្ចក្ខាតាបិ តម្ហិ អជានន្តេ អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ។
ទេវតាយ សន្តិកេតិ ភុម្មទេវតំ អាទិំ កត្វា យាវ អកនិដ្ឋទេវតាយ សន្តិកេ បច្ចក្ខាតាបិ អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ។ តិរច្ឆានគតស្សាតិ នាគមាណវកស្ស វា សុបណ្ណមាណវកស្ស វា កិន្នរ-ហត្ថិ-មក្កដាទីនំ វា យស្ស កស្សចិ សន្តិកេ បច្ចក្ខាតាបិ អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ
មនុស្សេសុ បន និយមោ នត្ថិ។ យស្ស កស្សចិ សភាគស្ស វា វិសភាគស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា វិញ្ញុស្ស សន្តិកេ បច្ចក្ខាតា បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ។ សចេ បន សោ ន ជានាតិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតីតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អរិយកេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អរិយកំ នាម អរិយវោហារោ, មាគធភាសា។ មិលក្ខកំ នាម យោ កោចិ អនរិយកោ អន្ធទមិឡាទិ។ សោ ច ន បដិវិជានាតីតិ ភាសន្តរេ វា អនភិញ្ញតាយ, ពុទ្ធសមយេ វា អកោវិទតាយ ‘‘ឥទំ នាម អត្ថំ ឯស ភណតី’’តិ នប្បដិវិជានាតិ។ ទវាយាតិ សហសា អញ្ញំ ភណិតុកាមោ សហសា ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ភណតិ។ រវាយាតិ រវាភញ្ញេន, ‘‘អញ្ញំ ភណិស្សាមី’’តិ អញ្ញំ ភណន្តោ។ បុរិមេន
អសាវេតុកាមោ សាវេតីតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បាឡិំ វាចេតិ បរិបុច្ឆតិ ឧគ្គណ្ហាតិ សជ្ឈាយំ ករោតិ វណ្ណេតិ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘អសាវេតុកាមោ សាវេតី’’តិ។ សាវេតុកាមោ ន សាវេតីតិ ទុព្ពលភាវំ អាវិកត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តោ វចីភេទំ ន ករោតិ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘សាវេតុកាមោ អវិញ្ញុស្ស សាវេតីតិ មហល្លកស្ស វា បោត្ថករូបសទិសស្ស, គរុមេធស្ស វា សមយេ អកោវិទស្ស, គាមទារកានំ វា អវិញ្ញុតំ បត្តានំ សាវេតិ។ វិញ្ញុស្ស ន សាវេតីតិ បណ្ឌិតស្ស ញាតុំ សមត្ថស្ស ន សាវេតិ។ សព្ពសោ វា បនាតិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទីសុ យេន យេន បរិយាយេន សិក្ខា បច្ចក្ខាតា ហោតិ, តតោ ឯកម្បិ វចីភេទំ កត្វា ន សាវេតិ។ ឯវំ ខោតិ អប្បច្ចក្ខានលក្ខណំ និយមេតិ។ អយំ ហេត្ថ អត្ថោ – ‘‘ឯវមេវ សិក្ខា អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ, ន អញ្ញេន ការណេនា’’តិ។
សិក្ខាបច្ចក្ខានវិភង្គំ និដ្ឋិតំ។
មូលបញ្ញត្តិវណ្ណនា
៥៥. ឥទានិ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិអាទីនំ អត្ថទស្សនត្ថំ ‘‘មេថុនធម្មោ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ មេថុនធម្មោ នាមាតិ ឥទំ និទ្ទិសិតព្ពស្ស មេថុនធម្មស្ស ឧទ្ទេសបទំ។ អសទ្ធម្មោតិ អសតំ នីចជនានំ ធម្មោ។ គាមធម្មោតិ គាមវាសីនំ សេវនធម្មោ។ វសលធម្មោតិ វសលានំ ធម្មោ; កិលេសវស្សនតោ វា សយមេវ វសលោ ធម្មោតិ វសលធម្មោ។ ទុដ្ឋុល្លន្តិ ទុដ្ឋុញ្ច កិលេសេហិ ទុដ្ឋត្តា, ថូលញ្ច អនិបុណភាវតោតិ ទុដ្ឋុល្លំ។ ឥតោ បដ្ឋាយ ច តីសុ បទេសុ ‘‘យោ សោ’’តិ ឥទំ បរិវត្តេត្វា ‘‘យំ ត’’ន្តិ កត្វា យោជេតព្ពំ – ‘‘យំ តំ ទុដ្ឋុល្លំ, យំ តំ ឱទកន្តិកំ, យំ តំ រហស្ស’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច យស្មា តស្ស កម្មស្ស បរិវារភូតំ ទស្សនម្បិ គហណម្បិ អាមសនម្បិ ផុសនម្បិ ឃដ្ដនម្បិ ទុដ្ឋុល្លំ, តស្មាបិ តំ កម្មំ ទុដ្ឋុល្លំ។ យំ តំ ទុដ្ឋុល្លំ សោ មេថុនធម្មោ។ ឧទកំ អស្ស អន្តេ សុទ្ធត្ថំ អាទីយតីតិ ឧទកន្តំ, ឧទកន្តមេវ ឱទកន្តិកំ; យំ តំ ឱទកន្តិកំ
ទ្វយេន ទ្វយេន សមាបជ្ជិតព្ពតោ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិ។ តត្ថ យោជនា – ‘‘យា សា ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិ សោ មេថុនធម្មោ នាមា’’តិ។ ឥធ បន តំ សព្ពំ ឯកជ្ឈំ និគមេន្តោ អាហ ‘‘ឯសោ មេថុនធម្មោ នាមា’’តិ។ កិំ ការណា វុច្ចតិ មេថុនធម្មោតិ? ឧភិន្នំ រត្តានំ សារត្តានំ អវស្សុតានំ បរិយុដ្ឋិតានំ ឧភិន្នំ សទិសានំ ធម្មោតិ, តំ ការណា វុច្ចតិ មេថុនធម្មោតិ។
បដិសេវតិ នាមាតិ ឥទំ ‘‘បដិសេវេយ្យា’’តិ ឯត្ថ យេនាការេន បដិសេវេយ្យាតិ វុច្ចតិ, តស្សាការស្ស ទស្សនត្ថំ មាតិកាបទំ។ យោ និត្តេន និមិត្តន្តិអាទីសុ យោ ភិក្ខុ ឥត្ថិយា និមិត្តេន
ឯត្ថ ច ឥត្ថិនិមិត្តេ ចត្តារិ បស្សានិ, វេមជ្ឈញ្ចាតិ បញ្ច ឋានានិ លព្ភន្តិ។ បុរិសនិមិត្តេ ចត្តារិ បស្សានិ, មជ្ឈំ, ឧបរិចាតិ ឆ។ តស្មា ឥត្ថិនិមិត្តេ ហេដ្ឋា បវេសេន្តោបិ បារាជិកោ ហោតិ។ ឧបរិតោ បវេសេន្តោបិ, ឧភោហិ បស្សេហិ
និមិត្តេ ជាតំ អនដ្ឋកាយប្បសាទំ ចម្មខីលំ វា បិឡកំ វា បវេសេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។ នដ្ឋកាយប្បសាទំ មតចម្មំ វា សុក្ខបិឡកំ វា បវេសេតិ, អាបត្តិ
អបិច យទិ ភគវា សព្ពាការេន ឦទិសំ កថំ ន កថេយ្យ, កោ ជានេយ្យ ‘‘ឯត្តកេសុ
ឋានេសុ បារាជិកំ, ឯត្តកេសុ ថុល្លច្ចយំ, ឯត្តកេសុ ទុក្កដ’’ន្តិ។ តស្មា សុណន្តេនបិ កថេន្តេនបិ ពីជកេន មុខំ អបិធាយ ទន្តវិទំសកំ ហសមានេន ន និសីទិតព្ពំ។ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធេនាបិ ឦទិសំ កថិត’’ន្តិ បច្ចវេក្ខិត្វា គព្ភិតេន ហិរោត្តប្បសម្បន្នេន សត្ថុបដិភាគេន ហុត្វា កថេតព្ពន្តិ។
មូលបញ្ញត្តំ និដ្ឋិតំ។
អនុបញ្ញត្តិវារេ អន្តមសោតិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន។ តិរច្ឆានគតាយបីតិ បដិសន្ធិវសេន តិរច្ឆានេសុ គតាយបិ។ បគេវ មនុស្សិត្ថិយាតិ បឋមតរំ មនុស្សជាតិកាយ ឥត្ថិយា។ បារាជិកវត្ថុភូតា ឯវ ចេត្ថ តិរច្ឆានគតិត្ថី តិរច្ឆានគតាតិ គហេតព្ពា, ន សព្ពា។ តត្រាយំ បរិច្ឆេទោ –
អបទានំ អហិ មច្ឆា, ទ្វិបទានញ្ច កុក្កុដី;
ចតុប្បទានំ មជ្ជារី, វត្ថុ បារាជិកស្សិមាតិ។
តត្ថ
បារាជិកោតិ បរាជិតោ, បរាជយំ អាបន្នោ។ អយញ្ហិ បារាជិកសទ្ទោ សិក្ខាបទាបត្តិបុគ្គលេសុ វត្តតិ។ តត្ថ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ យំ តថាគតោ វជ្ជីនំ វា វជ្ជិបុត្តកានំ វា ការណា សាវកានំ បារាជិកំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យា’’តិ (បារា. ៤៣) ឯវំ សិក្ខាបទេ វត្តមានោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘អាបត្តិំ ត្វំ, ភិក្ខុ, អាបន្នោ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. ៦៧) ឯវំ អាបត្តិយំ។ ‘‘ន មយំ បារាជិកា, យោ អវហដោ សោ បារាជិកោ’’តិ (បារា. ១៥៥) ឯវំ បុគ្គលេ វត្តមានោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘បារាជិកេន ធម្មេន អនុទ្ធំសេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៨៤) បន ធម្មេ វត្តតីតិ វទន្តិ។ យស្មា បន តត្ថ ធម្មោតិ កត្ថចិ អាបត្តិ បរិវារេបិ –
‘‘បារាជិកន្តិ យំ វុត្តំ, តំ សុណោហិ យថាតថំ;
ចុតោ បរទ្ធោ ភដ្ឋោ ច, សទ្ធម្មា ហិ និរង្កតោ;
សំវាសោបិ តហិំ នត្ថិ, តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ។ (បរិ. ៣៣៩);
អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ‘‘តំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តោ អាបត្តិញ្ច អាបន្នោ បុគ្គលោ ចុតោ ហោតីតិ សព្ពំ យោជេតព្ពំ។ តេន វុច្ចតីតិ យេន ការណេន អស្សមណោ ហោតិ អសក្យបុត្តិយោ បរិភដ្ឋោ ឆិន្នោ បរាជិតោ សាសនតោ, តេន វុច្ចតិ។ កិន្តិ? ‘‘បារាជិកោ ហោតី’’តិ។
សហ វសន្តិ ឯត្ថាតិ សំវាសោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សំវាសោ នាមា’’តិ វត្វា ‘‘ឯកកម្ម’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្រាយំ សទ្ធិំ យោជនាយ វណ្ណនា – ចតុព្ពិធម្បិ សង្ឃកម្មំ សីមាបរិច្ឆិន្នេហិ បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ កត្តព្ពត្តា ឯកកម្មំ នាម។ តថា បញ្ចវិធោបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឯកតោ ឧទ្ទិសិតព្ពត្តា ឯកុទ្ទេសោ នាម។ បញ្ញត្តំ បន សិក្ខាបទំ សព្ពេហិបិ លជ្ជីបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខតា នាម។ ឯត្ថ យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ វសន្តិ, ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតិ, តស្មា តានិ សព្ពានិបិ គហេត្វា ‘‘ឯសោ សំវាសោ នាមា’’តិ អាហ។ សោ ច វុត្តប្បការោ សំវាសោ តេន បុគ្គលេន សទ្ធិំ នត្ថិ, តេន ការណេន សោ បារាជិកោ បុគ្គលោ អសំវាសោតិ វុច្ចតីតិ។
៥៦. ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ យំ តំ ‘‘បដិសេវេយ្យា’’តិ ឯត្ថ យេនាការេន បដិសេវេយ្យាតិ វុច្ចតិ, តស្សាការស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘បដិសេវតិ នាមា’’តិ ឥទំ មាតិកាបទំ ឋបេត្វា ‘‘និមិត្តេន និមិត្តំ អង្គជាតេន អង្គជាត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ យស្មា ន កេវលំ ឥត្ថិយា
តត្ថ តិស្សោ ឥត្ថិយោ, តយោ ឧភតោព្យញ្ជនកា, តយោ បណ្ឌកា, តយោ បុរិសាតិ បារាជិកវត្ថូនំ បព្ពជ្ជាខន្ធកវណ្ណនាយំ បាកដោ ភវិស្សតិ។
មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្សាតិ ឯត្ថ ច មនុស្សិត្ថិយា តីសុ មគ្គេសូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ សព្ពត្ថ។ សព្ពេ ឯវ ចេតេ មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គា, អមនុស្សិត្ថិយា តយោ, តិរច្ឆានគតិត្ថិយា តយោតិ នវ; មនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកាទីនំ នវ; មនុស្សបណ្ឌកាទីនំ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ; តថា មនុស្សបុរិសាទីនន្តិ សមតិំស មគ្គា ហោន្តិ។ ឯតេសុ និមិត្តសង្ខាតេសុ យត្ថ កត្ថចិ អត្តនោ អង្គជាតំ តិលផលមត្តម្បិ បវេសេត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ។
បឋមចតុក្កកថាវណ្ណនា
៥៧. អាបជ្ជន្តោ បន យស្មា សេវនចិត្តេនេវ អាបជ្ជតិ, ន វិនា តេន; តស្មា តំ លក្ខណំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘ភិក្ខុស្ស សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋិតេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ភិក្ខុស្សាតិ មេថុនសេវនកស្ស ភិក្ខុស្ស។ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋិតេតិ ភុម្មត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, សេវនចិត្តេ បច្ចុបដ្ឋិតេតិ អត្ថោ។ វច្ចមគ្គំ អង្គជាតំ បវេសេន្តស្សាតិ យេន មគ្គេន វច្ចំ និក្ខមតិ តំ មគ្គំ អត្តនោ អង្គជាតំ បុរិសនិមិត្តំ តិលផលមត្តម្បិ បវេសេន្តស្ស។ អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ អាបត្តិ បារាជិកា អស្ស ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា អាបត្តីតិ អាបជ្ជនំ ហោតិ។ បារាជិកស្សាតិ បារាជិកធម្មស្ស។ ឯស នយោ សព្ពត្ថ។
៥៨. ឯវំ សេវនចិត្តេនេវ បវេសេន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា តំ បវេសនំ នាម ន កេវលំ អត្តូបក្កមេនេវ, បរូបក្កមេនាបិ ហោតិ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិ’’ន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ បដិបក្ខំ អត្ថយន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ បច្ចត្ថិកា, ភិក្ខូ ឯវ បច្ចត្ថិកា ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា; វិសភាគានំ វេរិភិក្ខូនមេតំ អធិវចនំ។ មនុស្សិត្ថិំ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ អានេត្វាតិ ឥស្សាបកតា តំ ភិក្ខុំ នាសេតុកាមា អាមិសេន វា ឧបលាបេត្វា មិត្តសន្ថវវសេន វា ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ កិច្ចំ ករោហី’’តិ វត្វា កញ្ចិ មនុស្សិត្ថិំ វច្ចមគ្គេន អង្គជាតំ អភិនិសីទេន្តីតិ តំ ភិក្ខុំ ហត្ថបាទសីសាទីសុ សុគ្គហិតំ និប្បរិប្ផន្ទំ គហេត្វា ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គេន តស្ស ភិក្ខុនោ អង្គជាតំ អភិនិសីទេន្តិ; សម្បយោជេន្តីតិ អត្ថោ។
សោ ចេតិអាទីសុ សោ ចេ ភិក្ខុ វច្ចមគ្គព្ភន្តរំ អត្តនោ អង្គជាតស្ស បវេសនំ សាទិយតិ អធិវាសេតិ តស្មិំ ខណេ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតិ។ បវិដ្ឋំ សាទិយតិ អធិវាសេតិ, បវិដ្ឋកាលេ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតិ។ ឋិតំ សាទិយតិ អធិវាសេតិ, ឋានប្បត្តកាលេ សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតិ។ ឧទ្ធរណំ សាទិយតិ អធិវាសេតិ, នីហរណកាលេ បដិសេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតិ។ ឯវំ ចតូសុ ឋានេសុ សាទិយន្តោ ‘‘មម វេរិសមណេហិ ឥទំ កត’’ន្តិ វត្តុំ ន លភតិ, បារាជិកាបត្តិមេវ អាបជ្ជតិ។ យថា ច ឥមានិ ចត្តារិ សាទិយន្តោ អាបជ្ជតិ; ឯវំ បុរិមំ ឯកំ អសាទិយិត្វា តីណិ សាទិយន្តោបិ, ទ្វេ អសាទិយិត្វា ទ្វេ សាទិយន្តោបិ, តីណិ អសាទិយិត្វា ឯកំ សាទិយន្តោបិ អាបជ្ជតិយេវ។ សព្ពសោ បន អសាទិយន្តោ អាសីវិសមុខំ វិយ អង្គារកាសុំ វិយ ច បវិដ្ឋំ អង្គជាតំ មញ្ញមានោ នាបជ្ជតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បវេសនំ ន សាទិយតិ…បេ.… ឧទ្ធរណំ ន សាទិយតិ, អនាបត្តី’’តិ។ ឥមញ្ហិ ឯវរូបំ អារទ្ធវិបស្សកំ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខំ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ សម្បជ្ជលិតានិ ច សព្ពាយតនានិ ឧក្ខិត្តាសិកេ វិយ ច វធកេ បញ្ច កាមគុណេ បស្សន្តំ បុគ្គលំ រក្ខន្តោ ភគវា បច្ចត្ថិកានញ្ចស្ស មនោរថវិឃាតំ
បឋមចតុក្កកថា និដ្ឋិតា។
ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថា
៥៩-៦០. ឯវំ បឋមចតុក្កំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា ឥត្ថិំ អានេត្វា ន កេវលំ វច្ចមគ្គេនេវ អភិនិសីទេន្តិ, អថ ខោ បស្សាវមគ្គេនបិ មុខេនបិ។ ឥត្ថិំ អានេត្វាបិ ច កេចិ ជាគរន្តិំ អានេន្តិ, កេចិ សុត្តំ, កេចិ មត្តំ, កេចិ ឧម្មត្តំ, កេចិ បមត្តំ អញ្ញវិហិតំ វិក្ខិត្តចិត្តន្តិ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិំ ជាគរន្តិ’’ន្តិអាទិមាហ។
តត្ថ បាឡិយា អសម្មោហត្ថំ វុត្តចតុក្កានិ ឯវំ សង្ខ្យាតោ វេទិតព្ពានិ – មនុស្សិត្ថិយា តិណ្ណំ មគ្គានំ វសេន តីណិ សុទ្ធិកចតុក្កានិ, តីណិ ជាគរន្តីចតុក្កានិ, តីណិ សុត្តចតុក្កានិ, តីណិ មត្តចតុក្កានិ, តីណិ ឧម្មត្តចតុក្កានិ, តីណិ បមត្តចតុក្កានិ, តីណិ មតអក្ខាយិតចតុក្កានិ, តីណិ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតចតុក្កានិ, តីណិ យេភុយ្យេន ខាយិតចតុក្កានីតិ សត្តវីសតិ ចតុក្កានិ។ តថា អមនុស្សិត្ថិយា; តថា តិរច្ឆានគតិត្ថិយាតិ ឥត្ថិវារេ ឯកាសីតិ ចតុក្កានិ។ យថា ច ឥត្ថិវារេ ឯវំ ឧភតោព្យញ្ជនកវារេ។ បណ្ឌកបុរិសវារេសុ បន ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វសេន ចតុបណ្ណាស ចតុបណ្ណាស ហោន្តិ។ ឯវំ សព្ពានិបិ ទ្វេសតានិ, សត្តតិ ច ចតុក្កានិ ហោន្តិ, តានិ ឧត្តានត្ថានិយេវ។
សព្ពវារេសុ ‘‘មតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតំ ខាយិត’’ន្តិ ឯតស្មិំ ឋានេ អយំ វិនិច្ឆយោ – តម្ពបណ្ណិទីបេ កិរ ទ្វេ វិនយធរា សមានាចរិយកា ថេរា អហេសុំ – ឧបតិស្សត្ថេរោ ច, ផុស្សទេវត្ថេរោ ច។ តេ មហាភយេ ឧប្បន្នេ វិនយបិដកំ បរិហរន្តា រក្ខិំសុ។ តេសុ ឧបតិស្សត្ថេរោ ព្យត្តតរោ។ តស្សាបិ ទ្វេ អន្តេវាសិកា អហេសុំ – មហាបទុមត្ថេរោ ច មហាសុមត្ថេរោ ច។ តេសុ មហាសុមត្ថេរោ នក្ខត្តុំ វិនយបិដកំ អស្សោសិ, មហាបទុមត្ថេរោ តេន សទ្ធិំ នវក្ខត្តុំ, វិសុញ្ច ឯកកោវ នវក្ខត្តុន្តិ អដ្ឋារសក្ខត្តុំ អស្សោសិ; អយមេវ តេសុ ព្យត្តតរោ
ឯវំ វិនយគរុកានំ ភិក្ខូនំ កាលេ ឯកទិវសំ ឧបតិស្សត្ថេរោ មហាបទុមត្ថេរប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ អន្តេវាសិកសតានំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ ឥមំ បទេសំ វណ្ណេន្តោ និសិន្នោ ហោតិ។ តំ អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, យេភុយ្យេន អក្ខាយិតេ បារាជិកំ, យេភុយ្យេន ខាយិតេ ថុល្លច្ចយំ, ឧបឌ្ឍក្ខាយិតេ កេន ភវិតព្ព’’ន្តិ? ថេរោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ពុទ្ធា នាម បារាជិកំ
អបិច មតសរីរេ បារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ភគវា យេភុយ្យេន អក្ខាយិតេ ឋបេសិ ‘‘តតោ បរំ បារាជិកំ នត្ថី’’តិ ទស្សេតុំ។ ថុល្លច្ចយំ បញ្ញបេន្តោ យេភុយ្យេន ខាយិតេ ឋបេសិ ‘‘តតោ បរំ ថុល្លច្ចយំ នត្ថី’’តិ ទស្សេតុន្តិបិ វេទិតព្ពំ។ ខាយិតាខាយិតញ្ច នាមេតំ មតសរីរស្មិំយេវ វេទិតព្ពំ, ន ជីវមានេ។ ជីវមានេ ហិ នខបិដ្ឋិប្បមាណេបិ ឆវិមំសេ វា ន្ហារុម្ហិ
មនុស្សានំ ជីវមានកសរីរេ អក្ខិនាសកណ្ណច្ឆិទ្ទវត្ថិកោសេសុ សត្ថកាទីហិ កតវណេ វា មេថុនរាគេន តិលផលមត្តម្បិ អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស ថុល្លច្ចយមេវ។ អវសេសសរីរេ ឧបកច្ឆកាទីសុ ទុក្កដំ។ មតេ អល្លសរីរេ បារាជិកក្ខេត្តេ បារាជិកំ, ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ថុល្លច្ចយំ, ទុក្កដក្ខេត្តេ ទុក្កដំ។ យទា បន សរីរំ ឧទ្ធុមាតកំ ហោតិ កុថិតំ នីលមក្ខិកសមាកិណ្ណំ កិមិកុលសមាកុលំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្គឡិតបុព្ពកុណបភាវេន ឧបគន្តុម្បិ អសក្កុណេយ្យំ, តទា បារាជិកវត្ថុញ្ច ថុល្លច្ចយវត្ថុញ្ច វិជហតិ; តាទិសេ សរីរេ យត្ថ កត្ថចិ ឧបក្កមតោ ទុក្កដមេវ។ តិរច្ឆានគតានំ ហត្ថិ-អស្ស-គោណ-គទ្រភ-ឱដ្ឋមហិំសាទីនំ នាសាយ ថុល្លច្ចយំ។ វត្ថិកោសេ ថុល្លច្ចយមេវ។ សព្ពេសម្បិ តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ, អវសេសសរីរេបិ ទុក្កដមេវ។ មតានំ អល្លសរីរេ បារាជិកក្ខេត្តេ បារាជិកំ, ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ថុល្លច្ចយំ, ទុក្កដក្ខេត្តេ ទុក្កដំ។
កុថិតកុណបេ បន បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សព្ពត្ថ ទុក្កដំ។ កាយសំសគ្គរាគេន វា មេថុនរាគេន វា ជីវមានកបុរិសស្ស វត្ថិកោសំ អប្បវេសេន្តោ និមិត្តេន និមិត្តំ ឆុបតិ, ទុក្កដំ។ មេថុនរាគេន
ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថា និដ្ឋិតា។
សន្ថតចតុក្កភេទកថា
៦១-៦២. ឯវំ ភគវា បដិបន្នកស្ស ភិក្ខុនោ រក្ខណត្ថំ សត្តតិទ្វិសតចតុក្កានិ នីហរិត្វា ‘‘ឥទានិ យេ អនាគតេ បាបភិក្ខូ ‘សន្ថតំ ឥមំ ន កិញ្ចិ ឧបាទិន្នកំ ឧបាទិន្នកេន ផុសតិ, កោ ឯត្ថ ទោសោ’តិ សញ្ចិច្ច លេសំ ឱឌ្ឌេស្សន្តិ, តេសំ សាសនេ បតិដ្ឋា ឯវ ន ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា តេសុ សត្តតិទ្វិសតចតុក្កេសុ ឯកមេកំ ចតុក្កំ ចតូហិ សន្ថតាទិភេទេហិ ភិន្ទិត្វា ទស្សេន្តោ ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិំ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ អានេត្វា វច្ចមគ្គេន បស្សាវមគ្គេន មុខេន អង្គជាតំ អភិនិសីទេន្តិ សន្ថតាយ អសន្ថតស្សាតិអាទិមាហ។
តត្ថ សន្ថតាយ អសន្ថតស្សាតិអាទីសុ សន្ថតាយ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គេន បស្សាវមគ្គេន មុខេន សន្ថតា នាម យស្សា តីសុ សន្ថតោ នាម យស្ស អង្គជាតំ តេសំយេវ វត្ថាទីនំ យេន កេនចិ បដិច្ឆន្នំ។ តត្ថ ឧបាទិន្នកេន វា អនុបាទិន្នកំ ឃដ្ដិយតុ, អនុបាទិន្នកេន វា ឧបាទិន្នកំ, អនុបាទិន្នកេន វា អនុបាទិន្នកំ, ឧបាទិន្នកេន វា ឧបាទិន្នកំ, សចេ យត្តកេ បវិដ្ឋេ បារាជិកំ ហោតីតិ វុត្តំ, តត្តកំ បវិសតិ, សព្ពត្ថ សាទិយន្តស្ស បារាជិកក្ខេត្តេ បារាជិកំ; ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ថុល្លច្ចយំ, ទុក្កដក្ខេត្តេ ទុក្កដមេវ ហោតិ។ សចេ ឥត្ថិនិមិត្តំ ខាណុំ កត្វា សន្ថតំ, ខាណុំ ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដំ។ សចេ បុរិសនិមិត្តំ ខាណុំ កត្វា សន្ថតំ, ខាណុំ បវេសេន្តស្ស ទុក្កដំ។ សចេ ឧភយំ ខាណុំ កត្វា សន្ថតំ, ខាណុនា ខាណុំ ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដំ។ សចេ ឥត្ថិនិមិត្តេ វេឡុនឡបព្ពាទីនំ កិញ្ចិ បក្ខិត្តំ, តស្ស ហេដ្ឋាភាគំ ចេបិ ផុសន្តោ តិលផលមត្តំ បវេសេតិ, បារាជិកំ។ ឧបរិភាគំ ចេបិ ឧភោសុ បស្សេសុ ឯកបស្សំ ចេបិ ផុសន្តោ បវេសេតិ, បារាជិកំ។ ចត្តារិបិ បស្សានិ អផុសន្តោ បវេសេត្វា តស្ស តលំ ចេបិ ផុសតិ, បារាជិកំ។ យទិ បន បស្សេសុ វា តលេ វា អផុសន្តោ អាកាសគតមេវ កត្វា បវេសេត្វា នីហរតិ, ទុក្កដំ។ ពហិទ្ធា ខាណុកេ ផុសតិ ទុក្កដមេវ។ យថា ច ឥត្ថិនិមិត្តេ វុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថ លក្ខណំ វេទិតព្ពន្តិ។
សន្ថតចតុក្កភេទកថា និដ្ឋិតា។
ភិក្ខុបច្ចត្ថិកចតុក្កភេទវណ្ណនា
៦៣-៦៤. ឯវំ សន្ថតចតុក្កភេទំ វត្វា ឥទានិ យស្មា ន កេវលំ មនុស្សិត្ថិអាទិកេ ភិក្ខុស្ស ឯវ សន្តិកេ អានេន្តិ។ អថ ខោ ភិក្ខុម្បិ តាសំ សន្តិកេ អានេន្តិ, តស្មា តប្បភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា ភិក្ខុំ មនុស្សិត្ថិយា សន្តិកេ’’តិ អាទិនា នយេន សព្ពានិ តានិ ចតុក្កានិ បុនបិ នីហរិត្វា ទស្សេសិ។ តេសុ វិនិច្ឆយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ។
ភិក្ខុបច្ចត្ថិកវសេន ចតុក្កភេទវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
រាជបច្ចត្ថិកាទិចតុក្កភេទកថា
៦៥. យស្មា ‘‘រាជបច្ចត្ថិកា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ រាជានោ ឯវ បច្ចត្ថិកា រាជបច្ចត្ថិកា។ តេ ច សយំ អានេន្តាបិ អញ្ញេហិ អាណាបេន្តាបិ អានេន្តិយេវាតិ វេទិតព្ពា។ ចោរា ឯវ បច្ចត្ថិកា ចោរបច្ចត្ថិកា។ ធុត្តាតិ មេថុនុបសំហិតខិឌ្ឌាបសុតា នាគរិកកេរាដិយបុរិសា, ឥត្ថិធុត្តសុរាធុត្តាទយោ វា; ធុត្តា ឯវ បច្ចត្ថិកា ធុត្តបច្ចត្ថិកា។ គន្ធន្តិ ហទយំ វុច្ចតិ, តំ ឧប្បាដេន្តីតិ ឧប្បលគន្ធា, ឧប្បលគន្ធា ឯវ បច្ចត្ថិកា ឧប្បលគន្ធបច្ចត្ថិកា។ ឯតេ កិរ ន កសិវណិជ្ជាទីហិ ជីវន្តិ, បន្ថឃាតគាមឃាតាទីនិ កត្វា បុត្តទារំ បោសេន្តិ។ តេ កម្មសិទ្ធិំ បត្ថយមានា ទេវតានំ អាយាចេត្វា តាសំ ពលិកម្មត្ថំ មនុស្សានំ ហទយំ ឧប្បាដេន្តិ។ សព្ពកាលេ ច មនុស្សា ទុល្លភា។ ភិក្ខូ បន អរញ្ញេ វិហរន្តា សុលភា ហោន្តិ។ តេ សីលវន្តំ ភិក្ខុំ គហេត្វា ‘‘សីលវតោ វធោ នាម ភារិយោ ហោតី’’តិ មញ្ញមានា តស្ស សីលវិនាសនត្ថំ មនុស្សិត្ថិអាទិកេ វា អានេន្តិ; តំ វា តត្ថ នេន្តិ។ អយមេត្ថ វិសេសោ។ សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ភិក្ខុបច្ចត្ថិកវារេ វុត្តនយេនេវ ច ឥមេសុ ចតូសុបិ វារេសុ ចតុក្កានិ វេទិតព្ពានិ។ បាឡិយំ បន សំខិត្តេន វុត្តានិ។
សព្ពាការេន ចតុក្កភេទកថា និដ្ឋិតា។
អាបត្តានាបត្តិវារវណ្ណនា
៦៦. ឥទានិ យំ វុត្តំ ‘‘មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្សា’’តិអាទិ, ឯត្ថ អសម្មោហត្ថំ ‘‘មគ្គេន មគ្គ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ មគ្គេន មគ្គន្តិ ឥត្ថិយា តីសុ មគ្គេសុ អញ្ញតរេន មគ្គេន អត្តនោ អង្គជាតំ បវេសេតិ អថ វា សម្ភិន្នេសុ ទ្វីសុ មគ្គេសុ បស្សាវមគ្គេន វច្ចមគ្គំ វច្ចមគ្គេន វា បស្សាវមគ្គំ បវេសេតិ។ មគ្គេន អមគ្គន្តិ បស្សាវាទិមគ្គេន បវេសេត្វា តស្ស សាមន្តា វណេន នីហរតិ។ អមគ្គេន មគ្គន្តិ មគ្គសាមន្តេន វណេន អមគ្គេន អមគ្គន្តិ ទ្វីសុ សម្ភិន្នវណេសុ ឯកេន វណេន បវេសេត្វា ទុតិយេន នីហរតិ។ ឥមស្ស
ឥទានិ យំ បរតោ វក្ខតិ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អសាទិយន្តស្សា’’តិ, តត្ថ អសម្មោហត្ថំ ‘‘ភិក្ខុ សុត្តភិក្ខុម្ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យោ បដិពុទ្ធោ សាទិយតិ សោ ‘‘សុត្តម្ហិ មយិ ឯសោ វិប្បដិបជ្ជិ, នាហំ ជានាមី’’តិ ន មុច្ចតិ។ ឧភោ នាសេតព្ពាតិ ចេត្ថ ទ្វេបិ លិង្គនាសនេន នាសេតព្ពា។ តត្រ ទូសកស្ស បដិញ្ញាករណំ នត្ថិ, ទូសិតោ បុច្ឆិត្វា បដិញ្ញាយ នាសេតព្ពោ។ សចេ ន សាទិយតិ, ន នាសេតព្ពោ។ ឯស នយោ សាមណេរវារេបិ។
ឯវំ តត្ថ តត្ថ តំ តំ អាបត្តិញ្ច អនាបត្តិញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អជានន្តោ នាម យោ មហានិទ្ទំ ឱក្កន្តោ បរេន កតំ ឧបក្កមម្បិ ន ជានាតិ វេសាលិយំ មហាវនេ ទិវាវិហារគតោ ភិក្ខុ វិយ។ ឯវរូបស្ស អនាបត្តិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘‘នាហំ ភគវា ជានាមី’តិ; ‘អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, អជានន្តស្សា’’’តិ (បារា. ៧៥)។ អសាទិយន្តោ នាម យោ ជានិត្វាបិ ន សាទិយតិ, តត្ថេវ សហសា វុដ្ឋិតភិក្ខុ វិយ។ វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘‘នាហំ ភគវា សាទិយិ’ន្តិ។ ‘អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, អសាទិយន្តស្សា’’តិ។
ឧម្មត្តកោ នាម បិត្តុម្មត្តកោ។ ទុវិធញ្ហិ បិត្តំ – ពទ្ធបិត្តំ, អពទ្ធបិត្តញ្ចាតិ។ តត្ថ អពទ្ធបិត្តំ លោហិតំ វិយ សព្ពង្គគតំ, តម្ហិ កុបិតេ សត្តានំ កណ្ឌុកច្ឆុសរីរកម្បាទីនិ ហោន្តិ។ តានិ ភេសជ្ជកិរិយាយ វូបសមន្តិ។ ពទ្ធបិត្តំ បន បិត្តកោសកេ ឋិតំ។ តម្ហិ កុបិតេ សត្តា ឧម្មត្តកា ហោន្តិ វិបល្លត្ថសញ្ញា ហិរោត្តប្បំ ឆឌ្ឌេត្វា អសារុប្បាចារំ ចរន្តិ។ លហុកគរុកានិ សិក្ខាបទានិ មទ្ទន្តាបិ ន ជានន្តិ។ ភេសជ្ជកិរិយាយបិ អតេកិច្ឆា ហោន្តិ។ ឯវរូបស្ស ឧម្មត្តកស្ស អនាបត្តិ។
ខិត្តចិត្តោ នាម វិស្សដ្ឋចិត្តោ យក្ខុម្មត្តកោ វុច្ចតិ។ យក្ខា កិរ ភេរវានិ វា អារម្មណានិ ទស្សេត្វា មុខេន ហត្ថំ បវេសេត្វា
វេទនាដ្ដោ
អាទិកម្មិកោ នាម យោ តស្មិំ តស្មិំ កម្មេ អាទិភូតោ។ ឥធ បន សុទិន្នត្ថេរោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ។ អវសេសានំ មក្កដីសមណវជ្ជិបុត្តកាទីនំ អាបត្តិយេវាតិ។
បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បកិណ្ណកកថា
ឥមស្មិំ បន សិក្ខាបទេ កោសល្លត្ថំ ឥទំ បកិណ្ណកំវេទិតព្ពំ –
‘‘សមុដ្ឋានញ្ច កិរិយា, អថោ សញ្ញា សចិត្តកំ;
លោកវជ្ជញ្ច កម្មញ្ច, កុសលំ វេទនាយ ចា’’តិ។
តត្ថ ‘‘សមុដ្ឋាន’’ន្តិ សព្ពសង្គាហកវសេន ឆ សិក្ខាបទសមុដ្ឋានានិ។ តានិ បរិវារេ អាវិ ភវិស្សន្តិ។ សមាសតោ បន សិក្ខាបទំ នាម – អត្ថិ ឆសមុដ្ឋានំ, អត្ថិ ចតុសមុដ្ឋានំ, អត្ថិ តិសមុដ្ឋានំ, អត្ថិ កថិនសមុដ្ឋានំ, អត្ថិ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ, អត្ថិ ធុរនិក្ខេបាទិសមុដ្ឋានន្តិ។
តត្រាបិ កិញ្ចិ កិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ, កិញ្ចិ អកិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ, កិញ្ចិ កិរិយាកិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ, កិញ្ចិ សិយា កិរិយតោ, សិយា អកិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ, កិញ្ចិ សិយា កិរិយតោ សិយា កិរិយាកិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ។
តត្រាបិ អត្ថិ សញ្ញាវិមោក្ខំ, អត្ថិ នោសញ្ញាវិមោក្ខំ។ តត្ថ យំ ចិត្តង្គំ លភតិយេវ, តំ សញ្ញាវិមោក្ខំ; ឥតរំ នោសញ្ញាវិមោក្ខំ។
បុន
កម្មកុសលវេទនាវសេនាបិ
‘‘សមុដ្ឋានញ្ច កិរិយា, អថោ សញ្ញា សចិត្តកំ;
លោកវជ្ជញ្ច កម្មញ្ច, កុសលំ វេទនាយ ចា’’តិ។
ឥមំ បកិណ្ណកំ វិទិត្វា តេសុ សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានតោ ឯកសមុដ្ឋានំ។ អង្គវសេន ទុកសមុដ្ឋានំ, កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ។ កិរិយសមុដ្ឋានញ្ច ករោន្តោយេវ ហិ ឯតំ អាបជ្ជតិ។ មេថុនបដិសំយុត្តាយ កាមសញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ។ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អសាទិយន្តស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ។ មេថុនចិត្តេនេវ នំ អាបជ្ជតិ, ន វិនា ចិត្តេនាតិ សចិត្តកំ។ រាគវសេនេវ អាបជ្ជិតព្ពតោ លោកវជ្ជំ។ កាយទ្វារេនេវ សមុដ្ឋានតោ កាយកម្មំ។ ចិត្តំ បនេត្ថ អង្គមត្តំ ហោតិ, ន តស្ស វសេន កម្មភាវោ លព្ភតិ។ លោភចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពតោ អកុសលចិត្តំ។ សុខសមង្គី វា ឧបេក្ខាសមង្គី វា តំ អាបជ្ជតីតិ ទ្វិវេទនន្តិ វេទិតព្ពំ។ សព្ពញ្ចេតំ អាបត្តិយំ យុជ្ជតិ។ សិក្ខាបទសីសេន បន សព្ពអដ្ឋកថាសុទេសនា អារូឡ្ហា, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។
បកិណ្ណកកថា និដ្ឋិតា។
វិនីតវត្ថុវណ្ណនា
មក្កដី វជ្ជិបុត្តា ច…បេ.… វុឌ្ឍបព្ពជិតោ មិគោតិ ឥទំ កិំ? ឥមា វិនីតវត្ថូនំ ភគវតា សយំ វិនិច្ឆិតានំ តេសំ តេសំ វត្ថូនំ ឧទ្ទានគាថា នាម។ តានិ វត្ថូនិ ‘‘សុខំ វិនយធរា
៦៧. តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ វត្ថូនិ អនុបញ្ញត្តិយំយេវ វុត្តត្ថានិ។ តតិយេ វត្ថុម្ហិ គិហិលិង្គេនាតិ គិហិវេសេន ឱទាតវត្ថោ ហុត្វា។ ចតុត្ថេ នត្ថិ កិញ្ចិ វត្តព្ពំ។ តតោ បរេសុ សត្តសុ វត្ថូសុ កុសចីរន្តិ កុសេ គន្ថេត្វា កតចីរំ។ វាកចីរំ នាម តាបសានំ វក្កលំ។ ផលកចីរំ នាម ផលកសណ្ឋានានិ ផលកានិ សិព្ពិត្វា កតចីរំ។ កេសកម្ពលោតិ កេសេហិ តន្តេ វាយិត្វា កតកម្ពលោ។ វាលកម្ពលោតិ ចមរវាលេហិ វាយិត្វា កតកម្ពលោ។ ឧលូកបក្ខិកន្តិ ឧលូកសកុណស្ស បក្ខេហិ កតនិវាសនំ។ អជិនក្ខិបន្តិ សលោមំ សខុរំ អជិនមិគចម្មំ។ ទ្វាទសមេ វត្ថុម្ហិ សារត្តោតិ កាយសំសគ្គរាគេន សារត្តោ; តំ រាគំ ញត្វា ភគវា ‘‘អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ អាហ។
៦៨. តេរសមេ វត្ថុម្ហិ ឧប្បលវណ្ណាតិ សា ថេរី សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិធីតា សតសហស្សកប្បេ អភិនីហារសម្បន្នា។ តស្សា បកតិយាបិ អតិទស្សនីយា នីលុប្បលវណ្ណា កាយច្ឆវិ, អព្ភន្តរេ បន បដិពទ្ធចិត្តោតិ គិហិកាលតោ បដ្ឋាយ រត្តចិត្តោ; សោ កិរ តស្សា ញាតិទារកោ ហោតិ។ អថ ខោតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ; មញ្ចកេ និសិន្នានន្តរមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ទិវា ពាហិរតោ អាគន្ត្វា ទ្វារំ បិធាយ និសិន្នានញ្ហិ បឋមំ អន្ធការំ ហោតិ។ សោ យាវស្សា តំ អន្ធការំ ន នស្សតិ, តាវទេវ ទូសេសីតិ បធំសេសិ។ ថេរី បន អនវជ្ជា អត្តនោ សមណសញ្ញំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា អសាទិយន្តី និសីទិ អសទ្ធម្មាធិប្បាយេន បរាមដ្ឋា អគ្គិក្ខន្ធ-សិលាថម្ភ-ខទិរសារខាណុកា វិយ។ សោបិ អត្តនោ មនោរថំ បូរេត្វា គតោ។ តស្សា ថេរិយា ទស្សនបថំ វិជហន្តស្សេវ អយំ មហាបថវី សិនេរុបព្ពតំ ធារេតុំ សមត្ថាបិ តំ បាបបុរិសំ ព្យាមមត្តកឡេវរំ ធារេតុំ អសក្កោន្តី វិយ ភិជ្ជិត្វា វិវរមទាសិ។ សោ តង្ខណញ្ញេវ អវីចិជាលានំ ឥន្ធនភាវំ អគមាសិ។ ភគវា តំ សុត្វា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, អសាទិយន្តិយា’’តិ វត្វា ថេរិំ សន្ធាយ ធម្មបទេ ឥមំ គាថំ អភាសិ –
‘‘វារិ
យោ ន លិម្បតិ កាមេសុ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៤០១);
៦៩. ចុទ្ទសមេ វត្ថុម្ហិ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភូតន្តិ រត្តិភាគេ និទ្ទំ ឱក្កន្តស្ស បុរិសសណ្ឋានំ មស្សុទាឋិកាទិ សព្ពំ អន្តរហិតំ ឥត្ថិសណ្ឋានំ ឧប្បន្នំ។ តមេវ ឧបជ្ឈំ តមេវ ឧបសម្បទន្តិ បុព្ពេ គហិតឧបជ្ឈាយមេវ បុព្ពេ កតឧបសម្បទមេវ អនុជានាមិ។ បុន ឧបជ្ឈា ន គហេតព្ពា; ឧបសម្បទា ន កាតព្ពាតិ អត្ថោ។ តានិយេវ វស្សានីតិ ភិក្ខុឧបសម្បទតោ បភុតិ យាវ វស្សគណនា, តំយេវ វស្សគណនំ អនុជានាមិ។ ន ឥតោ បដ្ឋាយ វស្សគណនា កាតព្ពាតិ អត្ថោ។ ភិក្ខុនីហិ សង្គមិតុន្តិ ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ សង្គមិតុំ សង្គន្តុំ សមង្គី ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អប្បតិរូបំ ទានិស្សា ភិក្ខូនំ មជ្ឈេ វសិតុំ, ភិក្ខុនុបស្សយំ គន្ត្វា ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ វសតូតិ។ យា អាបត្តិយោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាតិ យា ទេសនាគាមិនិយោ វា វុដ្ឋានគាមិនិយោ វា អាបត្តិយោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ សាធារណា។ តា អាបត្តិយោ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ វុដ្ឋាតុន្តិ តា សព្ពាបិ ភិក្ខុនីហិ កាតព្ពំ វិនយកម្មំ កត្វា ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ វុដ្ឋាតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ។ តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តីតិ យា បន ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ អសាធារណា សុក្កវិស្សដ្ឋិ-អាទិកា អាបត្តិយោ, តាហិ អនាបត្តិ។ លិង្គបរិវត្តនេន តា អាបត្តិយោ វុដ្ឋិតាវ ហោន្តិ។ បុន បកតិលិង្គេ ឧប្បន្នេបិ តាហិ អាបត្តីហិ តស្ស អនាបត្តិយេវាតិ អយំ តាវេត្ថ បាឡិវិនិច្ឆយោ។
អយំ បាឡិមុត្តោ ឱក្កន្តិកវិនិច្ឆយោ – ឥមេសុ តាវ ទ្វីសុ លិង្គេសុ បុរិសលិង្គំ ឧត្តមំ, ឥត្ថិលិង្គំ ហីនំ; តស្មា បុរិសលិង្គំ ពលវអកុសលេន អន្តរធាយតិ។ ឥត្ថិលិង្គំ ទុព្ពលកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឥត្ថិលិង្គំ បន អន្តរធាយន្តំ ទុព្ពលអកុសលេន អន្តរធាយតិ។ បុរិសលិង្គំ ពលវកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឯវំ ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បដិលព្ភតិ។
តត្ថ សចេ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ ឯកតោ សជ្ឈាយំ វា ធម្មសាកច្ឆំ វា កត្វា ឯកាគារេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កន្តានំ ឯកស្ស ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតិ, ឧភិន្នម្បិ សហសេយ្យាបត្តិ ហោតិ។ សោ ចេ បដិពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ទុក្ខី ទុម្មនោ រត្តិភាគេយេវ ឥតរស្ស អារោចេយ្យ, តេន សមស្សាសេតព្ពោ – ‘‘ហោតុ, មា ចិន្តយិត្ថ។ វដ្ដស្សេវេសោ ទោសោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ទ្វារំ ទិន្នំ, ភិក្ខុ វា ហោតុ ភិក្ខុនី វា, អនាវដោ ធម្មោ
យំ បនស្ស ភិក្ខុភាវេ អធិដ្ឋិតំ តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, តំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ។ សង្កច្ចិកា ច ឧទកសាដិកា ច គហេតព្ពា។ យំ អតិរេកចីវរំ វា អតិរេកបត្តោ វា វិនយកម្មំ កត្វា ឋបិតោ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ វិនយកម្មំ វិជហតិ, បុន កាតព្ពំ។ បដិគ្គហិតតេលមធុផាណិតាទីនិបិ បដិគ្គហណំ វិជហន្តិ។ សចេ បដិគ្គហណតោ សត្តមេ ទិវសេ លិង្គំ បរិវត្តតិ, បុន បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ វដ្ដតិ។ យំ បន ភិក្ខុកាលេ អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ សន្តកំ បដិគ្គហិតំ, តំ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ។ យំ ឧភិន្នំ សាធារណំ អវិភជិត្វា ឋបិតំ, តំ បកតត្តោ រក្ខតិ។ យំ បន វិភត្តំ ឯតស្សេវ សន្តកំ, តំ បដិគ្គហណំ វិជហតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ បរិវារេ –
‘‘តេលំ
សាមំ គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យ;
អវីតិវត្តេ សត្តាហេ;
សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ;
បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ។ (បរិ. ៤៨០);
ឥទញ្ហិ លិង្គបរិវត្តនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ បដិគ្គហណំ នាម លិង្គបរិវត្តនេន, កាលំកិរិយាយ, សិក្ខាបច្ចក្ខានេន, ហីនាយាវត្តនេន, អនុបសម្បន្នស្ស ទានេន, អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន, អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន ច វិជហតិ។ តស្មា សចេបិ ហរីតកខណ្ឌម្បិ បដិគ្គហេត្វា ឋបិតមត្ថិ, សព្ពមស្ស បដិគ្គហណំ វិជហតិ។ ភិក្ខុវិហារេ បន យំកិញ្ចិស្សា សន្តកំ បដិគ្គហេត្វា វា អប្បដិគ្គហេត្វា
អនន្តរេ ភិក្ខុនិយា លិង្គបរិវត្តនវត្ថុម្ហិ ឥធ វុត្តនយេនេវ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ អយំ បន វិសេសោ – សចេបិ ភិក្ខុនិកាលេ អាបន្នា សញ្ចរិត្តាបត្តិ បដិច្ឆន្នា ហោតិ, បរិវាសទានំ នត្ថិ, ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ។ សចេ បក្ខមានត្តំ ចរន្តិយា លិង្គំ បរិវត្តតិ, ន តេនត្ថោ, ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ។ សចេ ចិណ្ណមានត្តាយ បរិវត្តតិ, បុន មានត្តំ អទត្វា ភិក្ខូហិ អព្ភេតព្ពោ។ អថ ភិក្ខូហិ មានត្តេ អទិន្នេ បុន លិង្គំ បរិវត្តតិ, ភិក្ខុនីហិ បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពំ។ អថ ឆារត្តំ មានត្តំ ចរន្តស្ស បុន បរិវត្តតិ, បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពំ។ ចិណ្ណមានត្តស្ស បន លិង្គបរិវត្តេ ជាតេ ភិក្ខុនីហិ អព្ភានកម្មំ កាតព្ពំ
៧០. ឥតោ បរានិ ‘‘មាតុយា មេថុនំ ធម្ម’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ វត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានិយេវ។
៧១. មុទុបិដ្ឋិកវត្ថុម្ហិ សោ កិរ ភិក្ខុ នដបុព្ពកោ។ តស្ស សិប្បកោសល្លត្ថំ បរិកម្មកតា
លម្ពីវត្ថុម្ហិ
ឥតោ បរានិ ទ្វេ វណវត្ថូនិ ឧត្តានានេវ។ លេបចិត្តវត្ថុម្ហិ លេបចិត្តំ នាម ចិត្តកម្មរូបំ។
ទារុធីតលិកវត្ថុម្ហិ ទារុធីតលិកា នាម កដ្ឋរូបំ។ យថា ច ឥមេសុ ទ្វីសុ ឯវំ អញ្ញេសុបិ ទន្តរូប-បោត្ថករូប-លោហរូបាទីសុ អនុបាទិន្នកេសុ ឥត្ថិរូបេសុ និមិត្តេ មេថុនរាគេន ឧបក្កមន្តស្ស អសុចិ មុច្ចតុ វា មា វា, ទុក្កដមេវ។ កាយសំសគ្គរាគេន ឧបក្កមន្តស្សាបិ តថេវ ទុក្កដំ។ មោចនរាគេន បន ឧបក្កមន្តស្ស មុត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, អមុត្តេ ថុល្លច្ចយន្តិ។
៧២. សុន្ទរវត្ថុម្ហិ អយំ សុន្ទរោ នាម រាជគហេ កុលទារកោ សទ្ធាយ បព្ពជិតោ; អត្តភាវស្ស អភិរូបតាយ ‘‘សុន្ទរោ’’តិ នាមំ លភិ។ តំ រថិកាយ គច្ឆន្តំ ទិស្វា សមុប្បន្នឆន្ទរាគា សា ឥត្ថី ឥមំ វិប្បការំ អកាសិ។ ថេរោ បន អនាគាមី។ តស្មា សោ ន សាទិយិ។ អញ្ញេសំ បន អវិសយោ ឯសោ។
ឥតោ បរេសុ ចតូសុ វត្ថូសុ តេ ភិក្ខូ ជឡា ទុម្មេធា មាតុគាមស្ស វចនំ គហេត្វា តថា កត្វា បច្ឆា កុក្កុច្ចាយិំសុ។
៧៣. អក្ខាយិតាទីនិ តីណិ វត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ។ ទ្វីសុ ឆិន្នសីសវត្ថូសុ អយំ វិនិច្ឆយោ – វដ្ដកតេ មុខេ វិវដេ អង្គជាតំ បវេសេន្តោ សចេ ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា ឧភយបស្សេហិ វា ឆុបន្តំ បវេសេតិ, បារាជិកំ។ ចតូហិបិ បស្សេហិ អឆុបន្តំ បវេសេត្វា អព្ភន្តរេ តាលុកំ ឆុបតិ, បារាជិកមេវ។ ចត្តារិ បស្សានិ តាលុកញ្ច អឆុបន្តោ អាកាសគតមេវ
អដ្ឋិកវត្ថុម្ហិ សុសានំ គច្ឆន្តស្សាបិ ទុក្កដំ។ អដ្ឋិកានិ សង្កឌ្ឍន្តស្សាបិ, និមិត្តេ មេថុនរាគេន ឧបក្កមន្តស្សាបិ, កាយសំសគ្គរាគេន ឧបក្កមន្តស្សាបិ, មុច្ចតុ វា មា វា, ទុក្កដមេវ។ មោចនរាគេន បន ឧបក្កមន្តស្ស មុច្ចន្តេ សង្ឃាទិសេសោ, អមុច្ចន្តេ ថុល្លច្ចយមេវ។
នាគីវត្ថុម្ហិ នាគមាណវិកា វា ហោតុ កិន្នរីអាទីនំ វា អញ្ញតរា, សព្ពត្ថ បារាជិកំ។
យក្ខីវត្ថុម្ហិ សព្ពាបិ ទេវតា យក្ខីយេវ។
បេតីវត្ថុម្ហិ និជ្ឈាមតណ្ហិកាទិបេតិយោ អល្លីយិតុម្បិ ន សក្កា។ វិមានបេតិយោ បន អត្ថិ; យាសំ កាឡបក្ខេ អកុសលំ វិបច្ចតិ, ជុណ្ហបក្ខេ ទេវតា វិយ សម្បត្តិំ អនុភោន្តិ។ ឯវរូបាយ បេតិយា វា យក្ខិយា វា សចេ ទស្សន-គហណ-អាមសន-ផុសន-ឃដ្ដនានិ បញ្ញាយន្តិ, បារាជិកំ។ អថាបិ ទស្សនំ នត្ថិ, ឥតរានិ បញ្ញាយន្តិ, បារាជិកមេវ។ អថ ទស្សនគហណានិ ន បញ្ញាយន្តិ, អាមសនផុសនឃដ្ដនេហិ បញ្ញាយមានេហិ តំ បុគ្គលំ វិសញ្ញំ កត្វា អត្តនោ មនោរថំ បូរេត្វា គច្ឆតិ, អយំ អវិសយោ នាម។ តស្មា ឯត្ថ អវិសយត្តា អនាបត្តិ។ បណ្ឌកវត្ថុ បាកដមេវ។
ឧបហតិន្ទ្រិយវត្ថុម្ហិ ឧបហតិន្ទ្រិយោតិ ឧបហតកាយប្បសាទោ ខាណុកណ្ដកមិវ សុខំ វា ទុក្ខំ វា ន វេទយតិ។ អវេទយន្តស្សាបិ សេវនចិត្តវសេន អាបត្តិ។
ឆុបិតមត្តវត្ថុស្មិំ
៧៤. ភទ្ទិយវត្ថុស្មិំ ភទ្ទិយំ នាម តំ នគរំ។ ជាតិយាវនំ នាម ជាតិបុប្ផគុម្ពានំ ឧស្សន្នតាយ ឯវំ លទ្ធនាមំ; តំ តស្ស នគរស្ស ឧបចារេ វនំ ហោតិ។ សោ តត្ថ និបន្នោ តេន វាតុបត្ថម្ភេន មហានិទ្ទំ ឱក្កមិ។ ឯករសំ ភវង្គមេវ វត្តតិ។ កិលិន្នំ បស្សិត្វាតិ អសុចិកិលិដ្ឋំ បស្សិត្វា។
៧៥. ឥតោ បរានិ សាទិយនបដិសំយុត្តានិ ចត្តារិ វត្ថូនិ, អជាននវត្ថុ ចាតិ បញ្ច ឧត្តានត្ថានេវ។
៧៦. ទ្វីសុ អសាទិយនវត្ថូសុ សហសា វុដ្ឋាសីតិ អាសីវិសេន ទដ្ឋោ វិយ អគ្គិនា ទឌ្ឍោ វិយ ច តុរិតំ វុដ្ឋាសិ។ អក្កមិត្វា បវត្តេសីតិ អប្បមត្តោ ភិក្ខុ អារទ្ធវិបស្សកោ ឧបដ្ឋិតស្សតិ ខិប្បំ វុដ្ឋហន្តោវ អក្កមិត្វា ភូមិយំ វដ្ដេន្តោ បរិវដ្ដេន្តោ វិហេឋេន្តោ បាតេសិ។ បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ ចិត្តំ រក្ខិតព្ពំ។ អយញ្ច តេសំ អញ្ញតរោ សង្គាមសីសយោធោ ភិក្ខុ។
៧៧. ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នវត្ថុម្ហិ ទិវា បដិសល្លីយន្តេនាតិ ទិវា និបជ្ជន្តេន។ ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុន្តិ ទ្វារំ បិទហិត្វា និបជ្ជិតុំ។ ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘‘អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ន វុត្តា។ វិវរិត្វា និបន្នទោសេន បន ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ វុត្តត្តា អសំវរិត្វា បដិសល្លីយន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ។ ភគវតោ ហិ អធិប្បាយំ ញត្វា ឧបាលិត្ថេរាទីហិ អដ្ឋកថា ឋបិតា។ ‘‘អត្ថាបត្តិ ទិវា អាបជ្ជតិ នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) ឥមិនាបិ ចេតំ សិទ្ធំ។
កីទិសំ
បរិវត្តកទ្វារំ បន កិត្តកេន សំវុតំ ហោតិ? សូចិឃដិកាទីសុ ទិន្នាសុ សំវុតមេវ ហោតិ។ អបិច ខោ សូចិមត្តេបិ ទិន្នេ វដ្ដតិ។ ឃដិកមត្តេបិ ទិន្នេ វដ្ដតិ។ ទ្វារពាហំ ផុសិត្វា បិហិតមត្តេបិ វដ្ដតិ។ ឦសកំ អផុសិតេបិ វដ្ដតិ។ សព្ពន្តិមេន វិធិនា យាវតា សីសំ នប្បវិសតិ តាវតា អផុសិតេបិ វដ្ដតីតិ។ សចេ ពហូនំ វឡញ្ជនដ្ឋានំ ហោតិ, ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា ‘‘ទ្វារំ, អាវុសោ, ជគ្គាហី’’តិ វត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ។ អថ ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ករោន្តា និសិន្នា ហោន្តិ, ‘‘ឯតេ ទ្វារំ ជគ្គិស្សន្តី’’តិ អាភោគំ កត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ។ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឧបាសកម្បិ អាបុច្ឆិត្វា វា, ‘ឯស ជគ្គិស្សតី’តិ អាភោគំ កត្វា វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ។ កេវលំ ភិក្ខុនិំ វា មាតុគាមំ វា អាបុច្ឆិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ។ អថ ទ្វារស្ស
តិភូមកេបិ បាសាទេ ទ្វារំ ជគ្គិតព្ពមេវ។ សចេ ភិក្ខាចារា បដិក្កម្ម លោហបាសាទសទិសំ បាសាទំ ពហូ ភិក្ខូ ទិវាវិហារត្ថំ បវិសន្តិ, សង្ឃត្ថេរេន ទ្វារបាលស្ស ‘‘ទ្វារំ ជគ្គាហី’’តិ វត្វា វា ‘‘ទ្វារជគ្គនំ ឯតស្ស ភារោ’’តិ អាភោគំ កត្វា វា បវិសិត្វា និបជ្ជិតព្ពំ
អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – ឥទំ ទិវាបដិសល្លីយនំ យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេ សទ្វារពន្ធេ ឋានេ កថិតំ។ តស្មា អព្ភោកាសេ វា រុក្ខមូលេ វា មណ្ឌបេ វា យត្ថ កត្ថចិ សទ្វារពន្ធេ និបជ្ជន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វាវ និបជ្ជិតព្ពំ។ សចេ មហាបរិវេណំ ហោតិ, មហាពោធិយង្គណលោហបាសាទង្គណសទិសំ ពហូនំ ឱសរណដ្ឋានំ, យត្ថ ទ្វារំ សំវុតម្បិ សំវុតដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ទ្វារំ អលភន្តា បាការំ អារុហិត្វាបិ វិចរន្តិ, តត្ថ សំវរណកិច្ចំ នត្ថិ។ រត្តិំ ទ្វារំ មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឯវំ និបជ្ជន្តោ អនាទរិយទុក្កដាបិ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ។
យោ បន ពហុទេវ រត្តិំ ជគ្គិត្វា អទ្ធានំ វា គន្ត្វា ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តិ។ សចេ ឱក្កន្តនិទ្ទោ អជានន្តោបិ បាទេ មញ្ចកំ អារោបេតិ, អាបត្តិយេវ។ និសីទិត្វា អបស្សាយ សុបន្តស្ស អនាបត្តិ។ យោបិ ច ‘‘និទ្ទំ វិនោទេស្សាមី’’តិ ចង្កមន្តោ បតិត្វា សហសាវ វុដ្ឋាតិ, តស្សាបិ អនាបត្តិ។ យោ បន បតិត្វា តត្ថេវ សយតិ, ន វុដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិ។
កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតីតិ? មហាបច្ចរិយំ តាវ ‘‘ឯកភង្គេន និបន្នកោយេវ មុច្ចតិ។ បាទេ បន ភូមិតោ មោចេត្វា និបន្នោ យក្ខគហិតកោបិ វិសញ្ញីភូតោបិ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ។ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោវ មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យោ ចង្កមន្តោ មុច្ចិត្វា បតិតោ តត្ថេវ សុបតិ, តស្សាបិ អវិសយត្តា អាបត្តិ ន ទិស្សតិ។ អាចរិយា បន ឯវំ ន កថយន្តិ។ តស្មា អាបត្តិយេវាតិ មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តំ។ ទ្វេ បន ជនា អាបត្តិតោ មុច្ចន្តិយេវ, យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ។
៧៨. ភារុកច្ឆកវត្ថុម្ហិ អនាបត្តិ សុបិនន្តេនាតិ យស្មា សុបិនន្តេ អវិសយត្តា ឯវំ ហោតិ, តស្មា ឧបាលិត្ថេរោ ភគវតា អវិនិច្ឆិតបុព្ពម្បិ ឥមំ វត្ថុំ នយគ្គាហេន វិនិច្ឆិនិ។ ភគវាបិ ច សុត្វា ‘‘សុកថិតំ, ភិក្ខវេ, ឧបាលិនា; អបទេ បទំ ករោន្តោ វិយ, អាកាសេ បទំ ទស្សេន្តោ វិយ ឧបាលិ ឥមំ បញ្ហំ កថេសី’’តិ វត្វា ថេរំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ ឧបាលី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨)។ ឥតោ បរានិ
៨០. ភិក្ខុនីសម្បយោជនាទីសុ តេ លិច្ឆវិកុមារកា ខិឌ្ឌាបសុតា អត្តនោ អនាចារេន ឯវំ អកំសុ។ តតោ បដ្ឋាយ ច លិច្ឆវីនំ វិនាសោ ឯវ ឧទបាទិ។
៨២. វុឌ្ឍបព្ពជិតវត្ថុម្ហិ ទស្សនំ អគមាសីតិ អនុកម្បាយ ‘‘តំ ទក្ខិស្សាមី’’តិ គេហំ អគមាសិ។ អថស្ស សា អត្តនោ ច ទារកានញ្ច នានប្បការេហិ អនាថភាវំ សំវណ្ណេសិ។ អនបេក្ខញ្ច នំ ញត្វា កុបិតា ‘‘ឯហិ វិព្ភមាហី’’តិ ពលក្ការេន អគ្គហេសិ។ សោ អត្តានំ មោចេតុំ បដិក្កមន្តោ ជរាទុព្ពលតាយ ឧត្តានោ បរិបតិ។ តតោ សា អត្តនោ មនំ អកាសិ។ សោ បន ភិក្ខុ អនាគាមី សមុច្ឆិន្នកាមរាគោ តស្មា ន សាទិយីតិ។
៨៣. មិគបោតកវត្ថុ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
វិនីតវត្ថុ និដ្ឋិតំ។
សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ
បឋមបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តត្រិទំ សមន្តបាសាទិកាយ សមន្តបាសាទិកត្តស្មិំ –
អាចរិយបរម្បរតោ, និទានវត្ថុប្បភេទទីបនតោ;
បរសមយវិវជ្ជនតោ, សកសមយវិសុទ្ធិតោ ចេវ។
ព្យញ្ជនបរិសោធនតោ, បទត្ថតោ បាឡិយោជនក្កមតោ;
សិក្ខាបទនិច្ឆយតោ, វិភង្គនយភេទទស្សនតោ។
សម្បស្សតំ
វិញ្ញូនមយំ តស្មា, សមន្តបាសាទិកាត្វេវ។
សំវណ្ណនា បវត្តា, វិនយស្ស វិនេយ្យទមនកុសលេន;
វុត្តស្ស លោកនាថេន, លោកមនុកម្បមានេនាតិ។
បឋមបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
២. ទុតិយបារាជិកំ
ទុតិយំ
បារាជិកំ តស្ស ទានិ, បត្តោ សំវណ្ណនាក្កមោ។
យស្មា តស្មា សុវិញ្ញេយ្យំ, យំ បុព្ពេ ច បកាសិតំ;
តំ សព្ពំ វជ្ជយិត្វាន, ហោតិ សំវណ្ណនា អយំ។
ធនិយវត្ថុវណ្ណនា
៨៤. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេតិ តត្ថ រាជគហេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ, តញ្ហិ មន្ធាតុ-មហាគោវិន្ទាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘រាជគហ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អញ្ញេបេត្ថ បការេ វណ្ណយន្តិ។ កិំ តេហិ! នាមមេតំ តស្ស នគរស្ស។ តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ ច ចក្កវត្តិកាលេ ច នគរំ ហោតិ។ សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតិ យក្ខបរិគ្គហិតំ, តេសំ វសន្តវនំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ។ ឯវំ គោចរគាមំ ទស្សេត្វា និវាសនដ្ឋានមាហ – គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេតិ។ សោ ច គិជ្ឈា តស្ស កូដេសុ វសិំសុ, គិជ្ឈសទិសានិ វា តស្ស កូដានិ; តស្មា គិជ្ឈកូដោតិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ។
សម្ពហុលាតិ វិនយបរិយាយេន តយោ ជនា សម្ពហុលាតិ វុច្ចន្តិ, តតោ បរំ សង្ឃោ។ សុត្តន្តបរិយាយេន តយោ តយោ ឯវ, តតោ បដ្ឋាយ សម្ពហុលា។ ឥធ បន តេ សុត្តន្តបរិយាយេន សម្ពហុលាតិ សន្ទិដ្ឋាតិ នាតិវិស្សាសិកា ន ទឡ្ហមិត្តា; តត្ថ តត្ថ សង្គម្ម ទិដ្ឋត្តា ហិ តេ សន្ទិដ្ឋាតិ វុច្ចន្តិ។ សម្ភត្តាតិ អតិវិស្សាសិកា ទឡ្ហមិត្តា; តេ ឥសិគិលិបស្សេតិ ឥសិគិលិ នាម បព្ពតោ, តស្ស បស្សេ។ បុព្ពេ កិរ បញ្ចសតមត្តា បច្ចេកពុទ្ធា កាសិកោសលាទីសុ ជនបទេសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ តស្មិំ បព្ពតេ សន្និបតិត្វា សមាបត្តិយា វីតិនាមេន្តិ។ មនុស្សា តេ បវិសន្តេវ បស្សន្តិ ន និក្ខមន្តេ។ តតោ អាហំសុ – ‘‘អយំ បព្ពតោ ឥមេ ឥសយោ គិលតី’’តិ។ តទុបាទាយ តស្ស ‘‘ឥសិគិលិ’’ត្វេវ សមញ្ញា ឧទបាទិ, តស្ស បស្សេ បព្ពតបាទេ។
តិណកុដិយោ ករិត្វាតិ តិណច្ឆទនា សទ្វារពន្ធា កុដិយោ កត្វា។ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តេន ហិ នាលកបដិបទំ បដិបន្នេនាបិ បញ្ចន្នំ ឆទនានំ អញ្ញតរេន ឆន្នេយេវ សទ្វារពន្ធេ សេនាសនេ ឧបគន្តព្ពំ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ពំ។ យោ ឧបគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២០៤)។ តស្មា វស្សកាលេ សចេ សេនាសនំ លភតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ; នោ ចេ លភតិ, ហត្ថកម្មំ បរិយេសិត្វាបិ កាតព្ពំ។ ហត្ថកម្មំ អលភន្តេន សាមម្បិ កាតព្ពំ។ ន ត្វេវ អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ពំ។ អយមនុធម្មតា។ តស្មា តេ ភិក្ខូ តិណកុដិយោ ករិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានាទីនិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតិកវត្តានិ ច ខន្ធកវត្តានិ ច អធិដ្ឋាយ តីសុ សិក្ខាសុ សិក្ខមានា វស្សំ ឧបគច្ឆិំសុ។
អាយស្មាបិ ធនិយោតិ ន កេវលំ តេ ថេរាវ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អាទិកម្មិកោ អាយស្មា ធនិយោបិ។ កុម្ភការបុត្តោតិ កុម្ភការស្ស បុត្តោ; តស្ស ហិ នាមំ ធនិយោ, បិតា កុម្ភការោ, តេន វុត្តំ – ‘‘ធនិយោ កុម្ភការបុត្តោ’’តិ។ វស្សំ ឧបគច្ឆីតិ តេហិ ថេរេហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេយេវ តិណកុដិកំ ករិត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆិ។ វស្សំវុត្ថាតិ បុរិមិកាយ ឧបគតា មហាបវារណាយ បវារិតា បាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ ‘‘វុត្ថវស្សា’’តិ វុច្ចន្តិ។ ឯវំ
តិណកុដិយោ ភិន្ទិត្វាតិ ន ទណ្ឌមុគ្គរាទីហិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កត្វា, វត្តសីសេន បន តិណញ្ច ទារុវល្លិ-អាទីនិ ច ឱរោបេត្វាតិ អត្ថោ។ យេន ហិ វិហារបច្ចន្តេ កុដិ កតា ហោតិ, តេន សចេ អាវាសិកា ភិក្ខូ ហោន្តិ, តេ អាបុច្ឆិតព្ពា។ ‘‘សចេ ឥមំ កុដិំ បដិជគ្គិត្វា កោចិ វសិតុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បក្កមិតព្ពំ។ យេន អរញ្ញេ វា កតា ហោតិ
ជនបទចារិកំ បក្កមិំសូតិ អត្តនោ អត្តនោ ចិត្តានុកូលំ ជនបទំ អគមំសុ។ អាយស្មា បន ធនិយោ កុម្ភការបុត្តោ តត្ថេវ វស្សំ វសីតិអាទិ ឧត្តានត្ថមេវ។ យាវតតិយកន្តិ យាវតតិយវារំ។ អនវយោតិ អនុអវយោ, សន្ធិវសេន ឧការលោបោ។ អនុ អនុ អវយោ, យំ យំ កុម្ភការេហិ កត្តព្ពំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ អនូនោ បរិបុណ្ណសិប្បោតិ អត្ថោ។ សកេតិ អត្តនោ សន្តកេ។ អាចរិយកេតិ អាចរិយកម្មេ។ កុម្ភការកម្មេតិ កុម្ភការានំ កម្មេ; កុម្ភការេហិ កត្តព្ពកម្មេតិ អត្ថោ។ ឯតេន សកំ អាចរិយកំ សរូបតោ ទស្សិតំ ហោតិ។ បរិយោទាតសិប្បោតិ បរិសុទ្ធសិប្បោ។ អនវយត្តេបិ សតិ អញ្ញេហិ អសទិសសិប្បោតិ វុត្តំ ហោតិ។
សព្ពមត្តិកាមយន្តិ បិដ្ឋសង្ឃាដកកវាដសូចិឃដិកវាតបានកវាដមត្តំ ឋបេត្វា អវសេសំ ភិត្តិឆទនិដ្ឋកថម្ភាទិភេទំ សព្ពំ គេហសម្ភារំ មត្តិកាមយមេវ កត្វាតិ អត្ថោ។ តិណញ្ច កដ្ឋញ្ច គោមយញ្ច សង្កឌ្ឍិត្វា តំ កុដិកំ បចីតិ តំ សព្ពមត្តិកាមយំ កត្វា បាណិកាយ ឃំសិត្វា សុក្ខាបេត្វា តេលតម្ពមត្តិកាយ បរិមជ្ជិត្វា អន្តោ ច ពហិ ច តិណាទីហិ បូរេត្វា យថា បក្កា សុបក្កា ហោតិ, ឯវំ បចិ។ ឯវំ បក្កា ច បន សា អហោសិ កុដិកា អភិរូបាតិ សុរូបា។ បាសាទិកាតិ បសាទជនិកា។ លោហិតិកាតិ លោហិតវណ្ណា។ កិង្កណិកសទ្ទោតិ កិង្កណិកជាលស្ស សទ្ទោ។ យថា កិរ នានារតនេហិ កតស្ស កិង្កណិកជាលស្ស សទ្ទោ ហោតិ, ឯវំ តស្សា កុដិកាយ វាតបានន្តរិកាទីហិ បវិដ្ឋេន វាតេន សមាហតាយ សទ្ទោ អហោសិ។ ឯតេនស្សា អន្តោ ច ពហិ ច សុបក្កភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កិង្កណិកា’’តិ កំសភាជនំ, តស្មា យថា អភិហតស្ស កំសភាជនស្ស សទ្ទោ, ឯវមស្សា វាតប្បហតាយ សទ្ទោ អហោសី’’តិ វុត្តំ។
៨៥. កិំ ឯតំ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ ជានន្តោវ ភគវា កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ បុច្ឆិ។ ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិ សព្ពមត្តិកាមយាយ កុដិកាយ ករណភាវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ភគវតោ អារោចេសុំ។ កថញ្ហិ នាម សោ, ភិក្ខវេ…បេ.… កុដិកំ ករិស្សតីតិ ឥទំ អតីតត្ថេ អនាគតវចនំ; អកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តស្ស លក្ខណំ សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពំ។ ន ហិ នាម, ភិក្ខវេ, តស្ស មោឃបុរិសស្ស បាណេសុ អនុទ្ទយា អនុកម្បា អវិហេសា ភវិស្សតីតិ ឯត្ថ អនុទ្ទយាតិ អនុរក្ខណា; ឯតេន មេត្តាបុព្ពភាគំ ទស្សេតិ។ អនុកម្បាតិ បរទុក្ខេន ចិត្តកម្បនា។ អវិហេសាតិ អវិហិំសនា; ឯតេហិ ករុណាបុព្ពភាគំ ទស្សេតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ភិក្ខវេ មា បច្ឆិមា ជនតា បាណេសុ បាតព្យតំ អាបជ្ជីតិ បច្ឆិមោ ជនសមូហោ បាណេសុ បាតព្យភាវំ មា អាបជ្ជិ។ ‘‘ពុទ្ធកាលេបិ ភិក្ខូហិ ឯវំ កតំ, ឦទិសេសុ ឋានេសុ បាណាតិបាតំ ករោន្តានំ នត្ថិ ទោសោ’’តិ មញ្ញិត្វា ឥមស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា បច្ឆិមា ជនតា មា បាណេសុ បាតព្យេ ឃំសិតព្ពេ ឯវំ មញ្ញីតិ វុត្តំ ហោតិ។
ឯវំ ន ច, ភិក្ខវេ, សព្ពមត្តិកាមយា កុដិកា កាតព្ពាតិ អាយតិំ តាទិសាយ កុដិកាយ ករណំ បដិក្ខិបិ; បដិក្ខិបិត្វា ច ‘‘យោ ករេយ្យ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ សព្ពមត្តិកាមយកុដិកាករណេ អាបត្តិំ ឋបេសិ។ តស្មា យោបិ បថវីខណនាទិនា បាណេសុ បាតព្យតំ អនាបជ្ជន្តោ តាទិសំ កុដិកំ ករោតិ, សោបិ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ។ បថវីខណនាទីហិ បន បាណេសុ បាតព្យតំ អាបជ្ជន្តោ យំ យំ វត្ថុំ វីតិក្កមតិ, តត្ថ តត្ថ វុត្តមេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ។ ធនិយត្ថេរស្ស អាទិកម្មិកត្តា អនាបត្តិ។ សេសានំ សិក្ខាបទំ អតិក្កមិត្វា ករោន្តានម្បិ កតំ លភិត្វា តត្ថ វសន្តានម្បិ ទុក្កដមេវ។ ទព្ពសម្ភារមិស្សកា បន យថា វា តថា វា មិស្សា ហោតុ, វដ្ដតិ។ សុទ្ធមត្តិកាមយាវ ន វដ្ដតិ។ សាបិ ឥដ្ឋកាហិ គិញ្ជកាវសថសង្ខេបេន កតា វដ្ដតិ។ ឯវំ ភន្តេតិ ខោ…បេ.… តំ កុដិំ ភិន្ទិំសូតិ ភគវតោ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា កដ្ឋេហិ ច បាសាណេហិ ច តំ កុដិកំ វិកិរន្តា ភិន្ទិំសុ។
អថ ខោ អាយស្មា ធនិយោតិអាទិម្ហិ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ធនិយោ ឯកបស្សេ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ តេន សទ្ទេន អាគន្ត្វា តេ ភិក្ខូ ‘‘កិស្ស មេ តុម្ហេ, អាវុសោ, កុដិំ ភិន្ទថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ភគវា ភេទាបេតី’’តិ សុត្វា សុព្ពចតាយ សម្បដិច្ឆិ។
កស្មា បន ភគវា ឥមិនា អតិមហន្តេន ឧស្សាហេន អត្តនោ វសនត្ថំ កតំ កុដិកំ ភេទាបេសិ, ននុ ឯតស្សេត្ថ វយកម្មម្បិ អត្ថីតិ? កិញ្ចាបិ អត្ថិ, អថ ខោ នំ ភគវា អកប្បិយាតិ ភិន្ទាបេសិ, តិត្ថិយធជោតិ ភិន្ទាបេសិ។ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ។ អដ្ឋកថាយំ បន អញ្ញានិបិ ការណានិ វុត្តានិ – សត្តានុទ្ទយាយ, បត្តចីវរគុត្តត្ថាយ, សេនាសនពាហុល្លបអសេធនាយាតិអាទីនិ។ តស្មា ឥទានិបិ យោ ភិក្ខុ ពហុស្សុតោ វិនយញ្ញូ អញ្ញំ ភិក្ខុំ អកប្បិយំ បរិក្ខារំ គហេត្វា វិចរន្តំ ទិស្វា តំ ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា អនុបវជ្ជោ
បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ
តត្រាយំ កប្បិយាកប្បិយបរិក្ខារវិនិច្ឆយោ – កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តំ អន្តោ វា ពហិ វា បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពន្តា វណ្ណមដ្ឋំ ករោន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ។ ឯកវណ្ណេន បន នីលេន វា បីតកេន វា យេន កេនចិ សុត្តេន អន្តោ វា ពហិ វា សិព្ពិតុំ ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ សលាកបញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ។ តញ្ច ខោ ថិរករណត្ថំ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ។ ឆត្តបណ្ណកេសុ មករទន្តកំ វា អឌ្ឍចន្ទកំ វា ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ។ ឆត្តទណ្ឌេ គេហថម្ភេសុ វិយ ឃដកោ វា វាឡរូបកំ វា ន វដ្ដតិ។ សចេបិ សព្ពត្ថ អារគ្គេន លេខា ទិន្នា ហោតិ, សាបិ ន វដ្ដតិ។ ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ភិន្ទិត្វា ធារេតព្ពំ។ លេខាបិ ឃំសិត្វា វា អបនេតព្ពា, សុត្តកេន វា ទណ្ឌោ វេឋេតព្ពោ។ ទណ្ឌពុន្ទេ បន អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានំ វដ្ដតិ។ វាតប្បហារេន អចលនត្ថំ ឆត្តមណ្ឌលិកំ រជ្ជុកេហិ គាហេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វា លេខំ ឋបេន្តិ, សា វដ្ដតិ។
ចីវរមណ្ឌនត្ថាយ នានាសុត្តកេហិ សតបទីសទិសំ សិព្ពន្តា អាគន្តុកបដ្ដំ ឋបេន្តិ, អញ្ញម្បិ យំកិញ្ចិ សូចិកម្មវិការំ ករោន្តិ, បដ្ដមុខេ វា បរិយន្តេ
ចីវរំ រជិត្វា សង្ខេន វា មណិនា វា យេន កេនចិ ន ឃដ្ដេតព្ពំ។ ភូមិយំ ជាណុកានិ និហន្ត្វា ហត្ថេហិ គហេត្វា ទោណិយម្បិ ន ឃំសិតព្ពំ។ ទោណិយំ វា ផលកេ វា ឋបេត្វា អន្តេ គាហាបេត្វា ហត្ថេហិ បហរិតុំ បន វដ្ដតិ; តម្បិ មុដ្ឋិនា ន កាតព្ពំ។ បោរាណកត្ថេរា បន ទោណិយម្បិ ន ឋបេសុំ។ ឯកោ គហេត្វា តិដ្ឋតិ; អបរោ ហត្ថេ កត្វា ហត្ថេន បហរតិ។ ចីវរស្ស កណ្ណសុត្តកំ ន វដ្ដតិ, រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ពំ។ យំ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណសុត្តក’’ន្តិ
បត្តេ វា ថាលកេ វា អារគ្គេន លេខំ ករោន្តិ, អន្តោ វា ពហិ វា ន វដ្ដតិ។ បត្តំ ភមំ អារោបេត្វា មជ្ជិត្វា បចន្តិ – ‘‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាមា’’តិ, ន វដ្ដតិ; តេលវណ្ណោ បន វដ្ដតិ។ បត្តមណ្ឌលេ ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតិ, មករទន្តកំ បន វដ្ដតិ។
ធមករណឆត្តកស្ស ឧបរិ វា ហេដ្ឋា វា ធមករណកុច្ឆិយំ វា លេខា ន វដ្ដតិ, ឆត្តមុខវដ្ដិយំ បនស្ស លេខា វដ្ដតិ។
កាយពន្ធនស្ស សោភនត្ថំ តហិំ តហិំ ទិគុណំ សុត្តំ កោដ្ដេន្តិ, កក្កដច្ឆីនិ ឧដ្ឋបេន្តិ, ន វដ្ដតិ។ ឧភោសុ បន អន្តេសុ ទសាមុខស្ស ថិរភាវាយ ទិគុណំ កោដ្ដេតុំ វដ្ដតិ។ ទសាមុខេ បន ឃដកំ វា មករមុខំ វា ទេឌ្ឌុភសីសំ វា យំកិញ្ចិ វិការរូបំ កាតុំ ន វដ្ដតិ។ តត្ថ តត្ថ អច្ឆីនិ ទស្សេត្វា មាលាកម្មលតាកម្មាទីនិ វា កត្វា កោដ្ដិតកាយពន្ធនម្បិ ន វដ្ដតិ។ ឧជុកមេវ បន មច្ឆកណ្ដកំ វា ខជ្ជុរិបត្តកំ វា មដ្ឋបដ្ដិកំ វា កត្វា កោដ្ដិតុំ
កាយពន្ធនវិធេ អដ្ឋមង្គលាទិកំ យំកិញ្ចិ វិការរូបំ ន វដ្ដតិ, បរិច្ឆេទលេខាមត្តំ វដ្ដតិ។ វិធកស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ថិរករណត្ថាយ ឃដកំ ករោន្តិ, អយម្បិ វដ្ដតិ។
អញ្ជនិយំ ឥត្ថិបុរិសចតុប្បទសកុណរូបំ វា មាលាកម្ម-លតាកម្មមករទន្តក-គោមុត្តកអឌ្ឍចន្ទកាទិភេទំ វា វិការរូបំ ន វដ្ដតិ។ ឃំសិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា យថា វា ន បញ្ញាយតិ, តថា សុត្តេន វេឋេត្វា វឡញ្ជេតព្ពា។ ឧជុកមេវ បន ចតុរំសា វា អដ្ឋំសា វា សោឡសំសា វា អញ្ជនី វដ្ដតិ។ ហេដ្ឋតោ បិស្សា ទ្វេ វា តិស្សោ វា វដ្ដលេខាយោ វដ្ដន្តិ។ គីវាយម្បិស្សា បិធានកពន្ធនត្ថំ ឯកា វដ្ដលេខា វដ្ដតិ។
អញ្ជនិសលាកាយបិ
អារកណ្ដកេបិ វដ្ដមណិកំ វា អញ្ញំ វា វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ។ គីវាយំ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតិ។ បិប្ផលិកេបិ មណិកំ វា បិឡកំ វា យំកិញ្ចិ ឧដ្ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ។ ទណ្ឌកេ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតិ។ នខច្ឆេទនំ វលិតកំយេវ ករោន្តិ, តស្មា តំ វដ្ដតិ។ ឧត្តរារណិយំ វា អធរារណិយំ វា អរណិធនុកេ វា
ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសិយម្បិ យំកិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, ឧជុកមេវ កប្បិយលោហេន ឧភោសុ វា បស្សេសុ ចតុរំសំ វា អដ្ឋំសំ វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ។ កត្តរទណ្ឌេបិ យំកិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា ឯកា វា ទ្វេ វា វដ្ដលេខា ឧបរិ អហិច្ឆត្តកមកុឡមត្តញ្ច វដ្ដតិ។
តេលភាជនេសុ
មញ្ចបីឋេ ភិសិពិម្ពោហនេ ភូមត្ថរណេ បាទបុញ្ឆនេ ចង្កមនភិសិយា សម្មុញ្ជនិយំ កចវរឆឌ្ឌនកេ រជនទោណិកាយ បានីយឧឡុង្កេ បានីយឃដេ បាទកថលិកាយ ផលកបីឋកេ វលយាធារកេ ទណ្ឌាធារកេបត្តបិធានេ តាលវណ្ដេ វីជនេតិ – ឯតេសុ សព្ពំ មាលាកម្មាទិវណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ។ សេនាសនេ បន ទ្វារកវាដវាតបានកវាដាទីសុ សព្ពរតនមយម្បិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ។
សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថិ, អញ្ញត្រ វិរុទ្ធសេនាសនា។ វិរុទ្ធសេនាសនំ នាម អញ្ញេសំ សីមាយ រាជវល្លភេហិ កតសេនាសនំ វុច្ចតិ, តស្មា យេ តាទិសំ សេនាសនំ ករោន្តិ, តេ វត្តព្ពា – ‘‘មា អម្ហាកំ សីមាយ សេនាសនំ ករោថា’’តិ។ អនាទិយិត្វា ករោន្តិយេវ, បុនបិ វត្តព្ពា – ‘‘មា ឯវំ អកត្ថ, មា អម្ហាកំ ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយមកត្ថ, មា សាមគ្គិំ
បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ និដ្ឋិតោ។
៨៦. ឯវំ ភិន្នាយ បន កុដិកាយ ធនិយស្ស បរិវិតក្កញ្ច បុន កុដិករណត្ថាយ ឧស្សាហញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ទារុគហេ គណកោតិ រញ្ញោ ទារុភណ្ឌាគារេ ទារុគោបកោ។ ទេវគហទារូនីតិ ទេវេន គហិតទារូនិ។ រាជបដិគ្គហិតភូតានិ ទារូនីតិ អត្ថោ។ នគរបដិសង្ខារិកានីតិ នគរស្ស បដិសង្ខារូបករណានិ។ អាបទត្ថាយ និក្ខិត្តានីតិ អគ្គិទាហេន វា បុរាណភាវេន វា បដិរាជូបរុន្ធនាទិនា វា គោបុរដ្ដាលករាជន្តេបុរហត្ថិសាលាទីនំ វិបត្តិ អាបទាតិ វុច្ចតិ។ តទត្ថំ និក្ខិត្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆេទាបេត្វាតិ អត្តនោ កុដិយា បមាណំ សល្លក្ខេត្វា កិញ្ចិ អគ្គេ កិញ្ចិ មជ្ឈេ កិញ្ចិ មូលេ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ករោន្តោ ឆេទាបេសិ។
៨៧. វស្សការោតិ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស នាមំ។ មគធមហាមត្តោតិ មគធរដ្ឋេ មហាមត្តោ, មហតិយា ឥស្សរិយមត្តាយ សមន្នាគតោ, មគធរញ្ញោ វា មហាមត្តោ; មហាអមច្ចោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អនុសញ្ញាយមានោតិ តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា បច្ចវេក្ខមានោ។ ភណេតិ ឥស្សរានំ នីចដ្ឋានិកបុរិសាលបនំ។ ពន្ធំ អាណាបេសីតិ ព្រាហ្មណោ បកតិយាបិ អទ្ទស ខោ អាយស្មា ធនិយោតិ កថំ អទ្ទស? សោ កិរ អត្តនា លេសេន ទារូនំ ហដភាវំ ញត្វា ‘‘និស្សំសយំ ឯស ទារូនំ ការណា រាជកុលតោ វធំ វា ពន្ធំ វា បាបុណិស្សតិ, តទា នំ អហមេវ មោចេស្សាមី’’តិ ទារូនំ កិច្ចាតិ ទារូនំ ការណា។ បុរាហំ ហញ្ញាមីតិ អហំ បុរា ហញ្ញាមិ; យាវ អហំ ន ហញ្ញាមិ, តាវ ត្វំ ឯយ្យាសីតិ អត្ថោ។
៨៨. ឥង្ឃ, ភន្តេ, សរាបេហីតិ ឯត្ថ ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ។ បឋមាភិសិត្តោតិ អភិសិត្តោ ហុត្វា បឋមំ។ ឯវរូបិំ វាចំ ភាសិតាតិ ‘‘ទិន្នញ្ញេវ សមណព្រាហ្មណានំ តិណកដ្ឋោទកំ បរិភុញ្ជន្តូ’’តិ ឥមំ ឯវរូបិំ វាចំ អភិសិត្តោ ហុត្វា បឋមមេវ យំ ត្វំ អភាសិ, តំ សយមេវ ភាសិត្វា ឥទានិ សរសិ, ន សរសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ រាជានោ កិរ អភិសិត្តមត្តាយេវ ធម្មភេរិំ ចរាបេន្តិ – ‘‘ទិន្នញ្ញេវ សមណព្រាហ្មណានំ តិណកដ្ឋោទកំ បរិភុញ្ជន្តូ’’តិ តំ សន្ធាយ ឯស វទតិ។ តេសំ មយា សន្ធាយ ភាសិតន្តិ តញ្ច ខោ អរញ្ញេ អបរិគ្គហិតន្តិ តញ្ច តិណកដ្ឋោទកំ យំ អរញ្ញេ អបរិគ្គហិតំ ហោតិ; ឯតំ សន្ធាយ មយា ភាសិតន្តិ ទីបេតិ។
លោមេន ត្វំ មុត្តោសីតិ ឯត្ថ លោមមិវ លោមំ, កិំ បន តំ? បព្ពជ្ជាលិង្គំ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា នាម ធុត្តា ‘‘មំសំ ខាទិស្សាមា’’តិ មហគ្ឃលោមំ ឯឡកំ គណ្ហេយ្យុំ។ តមេនំ អញ្ញោ វិញ្ញុបុរិសោ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ឯឡកស្ស មំសំ កហាបណមត្តំ
មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តីតិ រញ្ញោ បរិសតិ ភាសមានស្ស សម្មុខា ច បរម្មុខា ច សុត្វា តត្ថ តត្ថ មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ, អវជ្ឈាយន្តិ, អវជានន្តា តំ ឈាយន្តិ ឱលោកេន្តិ លាមកតោ វា ចិន្តេន្តីតិ អត្ថោ។ ខិយ្យន្តីតិ តស្ស អវណ្ណំ កថេន្តិ បកាសេន្តិ។ វិបាចេន្តីតិ វិត្ថារិកំ ករោន្តិ, សព្ពត្ថ បត្ថរន្តិ; អយញ្ច អត្ថោ សទ្ទសត្ថានុសារេន វេទិតព្ពោ។ អយំ បនេត្ថ យោជនា – ‘‘អលជ្ជិនោ ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា’’តិអាទីនិ ចិន្តេន្តា ឧជ្ឈាយន្តិ។ ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ សាមញ្ញ’’ន្តិអាទីនិ ភណន្តា ខិយ្យន្តិ។ ‘‘អបគតា ឥមេ សាមញ្ញា’’តិអាទីនិ តត្ថ តត្ថ វិត្ថារេន្តា វិបាចេន្តីតិ។ ឯតេន នយេន ឥមេសំ បទានំ ឥតោ ព្រហ្មចារិនោតិ សេដ្ឋចារិនោ។ សាមញ្ញន្តិ សមណភាវោ។ ព្រហ្មញ្ញន្តិ សេដ្ឋភាវោ។ សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ។
រញ្ញោ ទារូនីតិអាទិម្ហិ ‘‘អទិន្នំ អាទិយិស្សតី’’តិ អយំ ឧជ្ឈាយនត្ថោ។ យំ បនេតំ អទិន្នំ អាទិយិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘រញ្ញោ ទារូនី’’តិ វុត្តំ។ ឥតិ វចនភេទេ អសម្មុយ្ហន្តេហិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បុរាណវោហារិកោ មហាមត្តោតិ ភិក្ខុភាវតោ បុរាណេ គិហិកាលេ វិនិច្ឆយវោហារេ និយុត្តត្តា ‘‘វោហារិកោ’’តិ សង្ខំ គតោ មហាអមច្ចោ។
អថ ខោ ភគវា តំ ភិក្ខុំ ឯតទវោចាតិ ភគវា សាមំយេវ លោកវោហារម្បិ ជានាតិ, អតីតពុទ្ធានំ បញ្ញត្តិម្បិ ជានាតិ – ‘‘បុព្ពេបិ ពុទ្ធា ឯត្តកេន បារាជិកំ បញ្ញបេន្តិ, ឯត្តកេន ថុល្លច្ចយំ, ឯត្តកេន ទុក្កដ’’ន្តិ។ ឯវំ សន្តេបិ សចេ អញ្ញេហិ លោកវោហារវិញ្ញូហិ អថ ខោ ភគវា អវិទូរេ និសិន្នំ ទិស្វា តំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច ‘‘កិត្តកេន ខោ ភិក្ខុ រាជា មាគធោ សេនិយោ ពិម្ពិសារោ ចោរំ គហេត្វា ហនតិ វា ពន្ធតិ វា បព្ពាជេតិ វា’’តិ។
តត្ថ មាគធោតិ មគធានំ ឥស្សរោ។ សេនិយោតិ សេនាយ សម្បន្នោ។ ពិម្ពិសារោតិ តស្ស នាមំ។ បព្ពាជេតិ វាតិ រដ្ឋតោ និក្ខាមេតិ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ។ បញ្ចមាសកោ បាទោតិ តទា រាជគហេ វីសតិមាសកោ កហាបណោ ហោតិ, តស្មា បញ្ចមាសកោ បាទោ។ ឯតេន លក្ខណេន សព្ពជនបទេសុ កហាបណស្ស ចតុត្ថោ ភាគោ ‘‘បាទោ’’តិ វេទិតព្ពោ។ សោ ច ខោ បោរាណស្ស នីលកហាបណស្ស វសេន, ន ឥតរេសំ រុទ្រទាមកាទីនំ។ តេន ហិ បាទេន អតីតពុទ្ធាបិ បារាជិកំ បញ្ញបេសុំ, អនាគតាបិ បញ្ញបេស្សន្តិ។ សព្ពពុទ្ធានញ្ហិ បារាជិកវត្ថុម្ហិ វា បារាជិកេ វា នានត្តំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាត’’ន្តិអាទិមាហ។
ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា ទុតិយបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ រជកភណ្ឌិកវត្ថុ ឧទបាទិ, តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថមេតំ វុត្តំ – ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ។ តស្សត្ថោ ច អនុបញ្ញត្តិសម្ពន្ធោ ច បឋមបារាជិកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ យថា ច ឥធ, ឯវំ ឥតោ បរេសុ សព្ពសិក្ខាបទេសុ។ យំ យំ បុព្ពេ វុត្តំ, តំ តំ សព្ពំ វជ្ជេត្វា ឧបរូបរិ អបុព្ពមេវ វណ្ណយិស្សាម។ យទិ ហិ យំ យំ វុត្តនយំ, តំ តំ បុនបិ វណ្ណយិស្សាម, កទា វណ្ណនាយ អន្តំ គមិស្សាម! តស្មា យំ យំ បុព្ពេ វុត្តំ, តំ តំ សព្ពំ សាធុកំ ឧបសល្លក្ខេត្វា តត្ថ តត្ថ អត្ថោ ច យោជនា ច វេទិតព្ពា។ អបុព្ពំ បន យំកិញ្ចិ អនុត្តានត្ថំ, តំ សព្ពំ មយមេវ វណ្ណយិស្សាម។
ធនិយវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៩០. រជកត្ថរណំ គន្ត្វាតិ រជកតិត្ថំ គន្ត្វា; តញ្ហិ យស្មា តត្ថ រជកា វត្ថានិ អត្ថរន្តិ, តស្មា រជកត្ថរណន្តិ វុច្ចតិ។ រជកភណ្ឌិកន្តិ រជកានំ ភណ្ឌិកំ; រជកា សាយន្ហសមយេ នគរំ បវិសន្តា ពហូនិ វត្ថានិ ឯកេកំ ភណ្ឌិកំ ពន្ធន្តិ។ តតោ ឯកំ ភណ្ឌិកំ តេសំ បមាទេន អបស្សន្តានំ អវហរិត្វា ថេនេត្វាតិ អត្ថោ។
បទភាជនីយវណ្ណនា
៩២. គាមោ នាមាតិ ឯវមាទិ ‘‘គាមា វា អរញ្ញា វា’’តិ ឯត្ថ វុត្តស្ស គាមស្ស ច អរញ្ញស្ស ច បភេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តត្ថ យស្មិំ គាមេ ឯកា ឯវ កុដិ, ឯកំ គេហំ សេយ្យថាបិ មលយជនបទេ; អយំ ឯកកុដិកោ គាមោ នាម។ ឯតេន នយេន អបរេបិ វេទិតព្ពា។ អមនុស្សោ នាម យោ សព្ពសោ វា មនុស្សានំ អភាវេន យក្ខបរិគ្គហភូតោ; យតោ វា មនុស្សា កេនចិ ការណេន បុនបិ អាគន្តុកាមា ឯវ អបក្កន្តា។ បរិក្ខិត្តោ នាម ឥដ្ឋកបាការំ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ កណ្ដកសាខាហិបិ បរិក្ខិត្តោ។ គោនិសាទិនិវិដ្ឋោ នាម វីថិសន្និវេសាទិវសេន អនិវិសិត្វា យថា គាវោ តត្ថ តត្ថ ទ្វេ តយោ និសីទន្តិ, ឯវំ សត្ថោតិ ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថាទីសុ យោ កោចិ។ ឥមស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ និគមោបិ នគរម្បិ គាមគ្គហណេនេវ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ។
គាមូបចារោតិអាទិ អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ ឥន្ទខីលេ ឋិតស្សាតិ យស្ស គាមស្ស អនុរាធបុរស្សេវ ទ្វេ ឥន្ទខីលា, តស្ស អព្ភន្តរិមេ ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស; តស្ស ហិ ពាហិរោ ឥន្ទខីលោ អាភិធម្មិកនយេន អរញ្ញសង្ខេបំ គច្ឆតិ។ យស្ស បន ឯកោ, តស្ស គាមទ្វារពាហានំ វេមជ្ឈេ ឋិតស្ស។ យត្រាបិ ហិ ឥន្ទខីលោ នត្ថិ, តត្រ គាមទ្វារពាហានំ វេមជ្ឈមេវ ‘‘ឥន្ទខីលោ’’តិ វុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘គាមទ្វារពាហានំ វេមជ្ឈេ ឋិតស្សា’’តិ។ មជ្ឈិមស្សាតិ ថាមមជ្ឈិមស្ស, នោ បមាណមជ្ឈិមស្ស, នេវ អប្បថាមស្ស, ន មហាថាមស្ស; មជ្ឈិមថាមស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ លេឌ្ឌុបាតោតិ យថា មាតុគាមោ កាកេ ឧឌ្ឌាបេន្តោ ឧជុកមេវ ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា លេឌ្ឌុំ ខិបតិ, យថា ច ឧទកុក្ខេបេ ឧទកំ ខិបន្តិ, ឯវំ អខិបិត្វា យថា តរុណមនុស្សា អត្តនោ ពលំ ទស្សេន្តា ពាហំ បសារេត្វា លេឌ្ឌុំ ខិបន្តិ, ឯវំ ខិត្តស្ស លេឌ្ឌុស្ស បតនដ្ឋានំ។ បតិតោ បន លុឋិត្វា យត្ថ គច្ឆតិ, តំ ន គហេតព្ពំ។
អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោតិ ឯត្ថ បន និព្ពកោសស្ស ឧទកបាតដ្ឋានេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សុប្បបាតោ វា មុសលបាតោ វា ឃរូបចារោ នាម។ តស្មិំ ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោតិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ មហាបច្ចរិយម្បិ តាទិសមេវ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឃរំ នាម, ឃរូបចារោ នាម, គាមោ នាម, គាមូបចារោ នាមា’’តិ មាតិកំ ឋបេត្វា និព្ពកោសស្ស ឧទកបាតដ្ឋានព្ភន្តរំ ឃរំ នាម។ យំ បន ទ្វារេ ឋិតោ មាតុគាមោ ភាជនធោវនឧទកំ ឆឌ្ឌេតិ, តស្ស បតនដ្ឋានញ្ច មាតុគាមេនេវ អន្តោគេហេ ឋិតេន បកតិយា ពហិ ខិត្តស្ស សុប្បស្ស ឃរូបចារោ នាម។ តស្មិំ ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ គាមោ នាម។ តតោ អញ្ញស្ស លេឌ្ឌុបាតស្ស អព្ភន្តរំ គាមូបចារោ
យញ្ចេតំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តំ បាឡិយា វិរុទ្ធមិវ ទិស្សតិ។ បាឡិយញ្ហិ – ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ។ អដ្ឋកថាយំ បន តំ លេឌ្ឌុបាតំ គាមសង្ខេបំ កត្វា តតោ បរំ គាមូបចារោ វុត្តោតិ? វុច្ចតេ – សច្ចមេវ បាឡិយំ វុត្តំ
តត្រាយំ នយោ – ឥធ គាមោ នាម ទុវិធោ ហោតិ – បរិក្ខិត្តោ ច អបរិក្ខិត្តោ ច។ តត្រ បរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោយេវ បរិច្ឆេទោ។ តស្មា តស្ស វិសុំ បរិច្ឆេទំ អវត្វា ‘‘គាមូបចារោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ។ អបរិក្ខិត្តស្ស បន គាមស្ស គាមបរិច្ឆេទោ វត្តព្ពោ។ តស្មា តស្ស គាមបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ វុត្តំ។ គាមបរិច្ឆេទេ ច ទស្សិតេ គាមូបចារលក្ខណំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សក្កា ញាតុន្តិ បុន ‘‘តត្ថ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ន វុត្តំ។ យោ បន ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតំយេវ ‘‘គាមូបចារោ’’តិ វទតិ, តស្ស ឃរូបចារោ គាមោតិ អាបជ្ជតិ។ តតោ ឃរំ, ឃរូបចារោ, គាមោ
អរញ្ញំ នាម ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចាតិ ឥមំ យថាវុត្តលក្ខណំ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា ឥមស្មិំ អទិន្នាទានសិក្ខាបទេ អវសេសំ ‘‘អរញ្ញំ’’
ឥទានិ ‘‘អទិន្នំ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អទិន្នន្តិ ទន្តបោនសិក្ខាបទេ អត្តនោ សន្តកម្បិ អប្បដិគ្គហិតកំ កប្បិយំ អជ្ឈោហរណីយំ វុច្ចតិ។ ឥធ បន យំកិញ្ចិ បរបរិគ្គហិតំ សស្សាមិកំ ភណ្ឌំ, តទេតំ តេហិ សាមិកេហិ កាយេន វា វាចាយ វា ន ទិន្នន្តិ អទិន្នំ។ អត្តនោ ហត្ថតោ វា យថាឋិតដ្ឋានតោ វា ន និស្សដ្ឋន្តិ អនិស្សដ្ឋំ។ យថាឋានេ ឋិតម្បិ អនបេក្ខតាយ ន បរិច្ចត្តន្តិ អបរិច្ចត្តំ។ អារក្ខសំវិធានេន រក្ខិតត្តា រក្ខិតំ។ មញ្ជូសាទីសុ បក្ខិបិត្វា គោបិតត្តា គោបិតំ។ ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ តណ្ហាមមត្តេន មមាយិតត្តា មមាយិតំ។ តាហិ អបរិច្ចាគរក្ខណគោបនាហិ បរបរិគ្គហិតំ។ ឯតំ អទិន្នំ នាម។
ថេយ្យសង្ខាតន្តិ ឯត្ថ ថេនោតិ ចោរោ, ថេនស្ស ភាវោ ថេយ្យំ; អវហរណចិត្តស្សេតំ អធិវចនំ។ ‘‘សង្ខា, សង្ខាត’’ន្តិ អត្ថតោ ឯកំ; កោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចនំ, ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៨០) វិយ។ ថេយ្យញ្ច តំ សង្ខាតញ្ចាតិ ថេយ្យសង្ខាតំ, ថេយ្យចិត្តសង្ខាតោ ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ។ ករណត្ថេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ, តស្មា ថេយ្យសង្ខាតេនាតិ អត្ថតោ ទដ្ឋព្ពំ។ យោ ច ថេយ្យសង្ខាតេន អាទិយតិ, សោ យស្មា ថេយ្យចិត្តោ ហោតិ, តស្មា ព្យញ្ជនំ អនាទិយិត្វា អត្ថមេវ ទស្សេតុំ ថេយ្យចិត្តោ អវហរណចិត្តោតិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
អាទិយេយ្យ , ហរេយ្យ, អវហរេយ្យ, ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យ, ឋានា ចាវេយ្យ, សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យាតិ ឯត្ថ បន បឋមបទំ អភិយោគវសេន វុត្តំ, ទុតិយបទំ អញ្ញេសំ ភណ្ឌំ ហរន្តស្ស គច្ឆតោ វសេន, តតិយបទំ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន, ចតុត្ថំ សវិញ្ញាណកវសេន, បញ្ចមំ ថលេ និក្ខិត្តាទិវសេន, ឆដ្ឋំ បរិកប្បវសេន វា សុង្កឃាតវសេន វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ យោជនា បនេត្ថ ឯកភណ្ឌវសេនបិ នានាភណ្ឌវសេនបិ ហោតិ។ ឯកភណ្ឌវសេន ច សវិញ្ញាណកេនេវ លព្ភតិ, នានាភណ្ឌវសេន សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកមិស្សកេន។
តត្ថ នានាភណ្ឌវសេន តាវ ឯវំ វេទិតព្ពំ – អាទិយេយ្យាតិ អារាមំ អភិយុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស។ សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។
ហរេយ្យាតិ
អវហរេយ្យាតិ ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស។ សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស
ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យាតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ សង្កាមេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ ទុតិយំ បាទំ សង្កាមេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។
ឋានា ចាវេយ្យាតិ ថលដ្ឋំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស។ ផន្ទាបេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។
សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យាតិ បរិកប្បិតដ្ឋានំ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស។ អថ វា បឋមំ បាទំ សុង្កឃាតំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស។ ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ – អយមេត្ថ នានាភណ្ឌវសេន យោជនា។
ឯកភណ្ឌវសេន
បញ្ចវីសតិអវហារកថា
អបិច ឥមានិ ឆ បទានិ វណ្ណេន្តេន បញ្ច បញ្ចកេ សមោធានេត្វា បញ្ចវីសតិ អវហារា ទស្សេតព្ពា។ ឯវំ វណ្ណយតា ហិ ឥទំ អទិន្នាទានបារាជិកំ សុវណ្ណិតំ ហោតិ។ ឥមស្មិញ្ច ឋានេ សព្ពអដ្ឋកថា អាកុលា លុឡិតា ទុវិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយា។ តថា ហិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ យានិ តានិ បាឡិយំ ‘‘បញ្ចហាការេហិ អទិន្នំ អាទិយន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្ស, បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតី’’តិអាទិនា នយេន អវហារង្គានិ វុត្តានិ, តានិបិ គហេត្វា កត្ថចិ ឯកំ បញ្ចកំ ទស្សិតំ, កត្ថចិ ‘‘ឆហាការេហី’’តិ អាគតេហិ សទ្ធិំ ទ្វេ បញ្ចកានិ បញ្ច បញ្ចកេសមោធានេត្វា ទស្សិយមានា ឥមេ បញ្ចវីសតិ អវហារា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពា។
បញ្ច បញ្ចកានិ នាម – នានាភណ្ឌបញ្ចកំ, ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ, សាហត្ថិកបញ្ចកំ, បុព្ពបយោគបញ្ចកំ
កតមំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ? បញ្ច អវហារា – សាហត្ថិកោ, អាណត្តិកោ, និស្សគ្គិយោ, អត្ថសាធកោ, ធុរនិក្ខេបោតិ។ តត្ថ សាហត្ថិកោ នាម បរស្ស ភណ្ឌំ សហត្ថា អវហរតិ។ អាណត្តិកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ។ និស្សគ្គិយោ នាម អន្តោសុង្កឃាតេ ឋិតោ ពហិសុង្កឃាតំ បាតេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ, ឥមិនា ច សទ្ធិំ ‘‘សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យា’’តិ ឥទំ បទយោជនំ លភតិ។ អត្ថសាធកោ នាម ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ យទា សក្កោសិ, តទា អវហរា’’តិ អាណាបេតិ។ តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកោ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកោ ហោតិ, អវហារកោ បន អវហដកាលេ។ អយំ អត្ថសាធកោ។ ធុរនិក្ខេបោ បន ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោ។ ឥទំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ។
កតមំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ? អបរេបិ បញ្ច អវហារា – បុព្ពបយោគោ, សហបយោគោ, សំវិទាវហារោ, សង្កេតកម្មំ, និមិត្តកម្មន្តិ។ តត្ថ អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ។ ឋានា ចាវនវសេន សហបយោគោ។ ឥតរេ បន តយោ បាឡិយំ (បារា. ១១៨-១២០) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ។ ឥទំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ។
កតមំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកំ? អបរេបិ បញ្ច អវហារា – ថេយ្យាវហារោ, បសយ្ហាវហារោ, បរិកប្បាវហារោ
ឥមេសុ ច បន បញ្ចសុ បញ្ចកេសុ កុសលេន វិនយធរេន ឱតិណ្ណំ វត្ថុំ សហសា អវិនិច្ឆិនិត្វាវ បញ្ច ឋានានិ ឱលោកេតព្ពានិ។ យានិ សន្ធាយ បោរាណា អាហុ –
‘‘វត្ថុំ កាលញ្ច ទេសញ្ច, អគ្ឃំ បរិភោគបញ្ចមំ;
តុលយិត្វា បញ្ច ឋានានិ, ធារេយ្យត្ថំ វិចក្ខណោ’’តិ។
តត្ថ វត្ថុន្តិ ភណ្ឌំ; អវហារកេន ហិ ‘‘មយា ឥទំ នាម អវហដ’’ន្តិ វុត្តេបិ អាបត្តិំ អនារោបេត្វាវ តំ ភណ្ឌំ សស្សាមិកំ វា អស្សាមិកំ វាតិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ។ សស្សាមិកេបិ សាមិកានំ សាលយភាវោ វា និរាលយភាវោ វា ឧបបរិក្ខិតព្ពោ។ សចេ តេសំ សាលយកាលេ អវហដំ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា អាបត្តិ កាតព្ពា។ សចេ និរាលយកាលេ
ឥមស្ស បនត្ថស្ស ទីបនត្ថមិទំ វត្ថុ – ភាតិយរាជកាលេ កិរ មហាចេតិយបូជាយ ទក្ខិណទិសតោ ឯកោ ភិក្ខុ សត្តហត្ថំ បណ្ឌុកាសាវំ អំសេ ករិត្វា ចេតិយង្គណំ បាវិសិ; តង្ខណមេវ ច រាជាបិ ចេតិយវន្ទនត្ថំ អាគតោ។ តត្ថ ឧស្សារណាយ វត្តមានាយ មហាជនសម្មទ្ទោ អហោសិ។ អថ សោ ភិក្ខុ ជនសម្មទ្ទបីឡិតោ អំសតោ បតន្តំ កាសាវំ អទិស្វាវ និក្ខន្តោ; និក្ខមិត្វា ច កាសាវំ អបស្សន្តោ ‘‘កោ ឦទិសេ ជនសម្មទ្ទេ កាសាវំ លច្ឆតិ, ន ទានិ តំ មយ្ហ’’ន្តិ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា គតោ។ អថញ្ញោ ភិក្ខុ បច្ឆា អាគច្ឆន្តោ តំ កាសាវំ ទិស្វា ថេយ្យចិត្តេន គហេត្វា បុន វិប្បដិសារី ហុត្វា ‘‘អស្សមណោ ទានិម្ហិ, វិព្ភមិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេបិ ‘‘វិនយធរេ បុច្ឆិត្វា ញស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។
តេន ច សមយេន ចូឡសុមនត្ថេរោ នាម សព្ពបរិយត្តិធរោ វិនយាចរិយបាមោក្ខោ មហាវិហារេ បដិវសតិ។ សោ ភិក្ខុ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឱកាសំ ការេត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិ។ ថេរោ តេន ភដ្ឋេ
កាលោតិ អវហារកាលោ។ តទេវ ហិ ភណ្ឌំ កទាចិ សមគ្ឃំ ហោតិ, កទាចិ មហគ្ឃំ។ តស្មា តំ ភណ្ឌំ យស្មិំ កាលេ អវហដំ, តស្មិំយេវ កាលេ យោ តស្ស អគ្ឃោ ហោតិ, តេន អគ្ឃេន អាបត្តិ ការេតព្ពា។ ឯវំ កាលោ ឱលោកេតព្ពោ។
ទេសោតិ អវហារទេសោ។ តញ្ហិ ភណ្ឌំ យស្មិំ ទេសេ អវហដំ, តស្មិំយេវ ទេសេ យោ តស្ស អគ្ឃោ ហោតិ, តេន អគ្ឃេន អាបត្តិ ការេតព្ពា។ ភណ្ឌុដ្ឋានទេសេ ហិ ភណ្ឌំ សមគ្ឃំ ហោតិ, អញ្ញត្ថ មហគ្ឃំ។
ឥមស្សាបិ ច អត្ថស្ស ទីបនត្ថមិទំ វត្ថុ – អន្តរសមុទ្ទេ កិរ ឯកោ ភិក្ខុ សុសណ្ឋានំ នាឡិកេរំ លភិត្វា ភមំ អារោបេត្វា សង្ខថាលកសទិសំ មនោរមំ បានីយថាលកំ កត្វា តត្ថេវ ឋបេត្វា ចេតិយគិរិំ អគមាសិ។ អថញ្ញោ ភិក្ខុ អន្តរសមុទ្ទំ គន្ត្វា តស្មិំ វិហារេ បដិវសន្តោ តំ ថាលកំ ទិស្វា ថេយ្យចិត្តេន គហេត្វា ចេតិយគិរិមេវ អាគតោ។ តស្ស តត្ថ យាគុំ បិវន្តស្ស តំ
តស្មិញ្ច
អគ្ឃោតិ ភណ្ឌគ្ឃោ។ នវភណ្ឌស្ស ហិ យោ អគ្ឃោ ហោតិ, សោ បច្ឆា បរិហាយតិ; យថា នវធោតោ បត្តោ អដ្ឋ វា ទស វា អគ្ឃតិ, សោ បច្ឆា ភិន្នោ វា ឆិទ្ទោ វា អាណិគណ្ឋិកាហតោ វា អប្បគ្ឃោ ហោតិ តស្មា ន សព្ពទា ភណ្ឌំ បកតិអគ្ឃេនេវ កាតព្ពន្តិ។ ឯវំ អគ្ឃោ ឱលោកេតព្ពោ។
បរិភោគោតិ ភណ្ឌបរិភោគោ។ បរិភោគេនាបិ ហិ វាសិអាទិភណ្ឌស្ស អគ្ឃោ បរិហាយតិ។ តស្មា ឯវំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, សចេ កោចិ កស្សចិ បាទគ្ឃនកំ វាសិំ ហរតិ, តត្រ វាសិសាមិកោ បុច្ឆិតព្ពោ
និដ្ឋិតោ ‘‘អាទិយេយ្យ…បេ.… សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យា’’តិ។
ឥមេសំ បទានំ វិនិច្ឆយោ។
ឥទានិ ‘‘យថារូបំ នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យថារូបន្តិ យថាជាតិកំ។ តំ បន យស្មា បាទតោ បដ្ឋាយ ហោតិ, តស្មា ‘‘បាទំ វា បាទារហំ វា អតិរេកបាទំ វា’’តិ អាហ។ តត្ថ បាទេន កហាបណស្ស ចតុត្ថភាគំ អកប្បិយភណ្ឌមេវ ទស្សេតិ។ បាទារហេន
បថព្យា រាជាតិ សកលបថវិយា រាជា ទីបចក្កវត្តី អសោកសទិសោ, យោ វា បនញ្ញោបិ ឯកទីបេ រាជា, សីហឡរាជសទិសោ។ បទេសរាជាតិ ឯកទីបស្ស បទេសិស្សរោ, ពិម្ពិសារ-បសេនទិ-អាទយោ វិយ។ មណ្ឌលិកា នាម យេ ទីបបទេសេបិ ឯកមេកំ មណ្ឌលំ ភុញ្ជន្តិ។ អន្តរភោគិកា នាម ទ្វិន្នំ រាជូនំ អន្តរា កតិបយគាមសាមិកា។ អក្ខទស្សាតិ ធម្មវិនិច្ឆនកា, តេ ធម្មសភាយំ និសីទិត្វា អបរាធានុរូបំ ចោរានំ ហត្ថបាទច្ឆេជ្ជាទិំ អនុសាសន្តិ។ យេ បន ឋានន្តរប្បត្តា អមច្ចា វា រាជកុមារា វា កតាបរាធា ហោន្តិ, តេ រញ្ញោ អារោចេន្តិ, គរុកំ ឋានំ សយំ ន វិនិច្ឆិនន្តិ។ មហាមត្តាតិ ឋានន្តរប្បត្តា មហាអមច្ចា; តេបិ តត្ថ តត្ថ គាមេ វា និគមេ វា និសីទិត្វា រាជកិច្ចំ ករោន្តិ។ យេ វា បនាតិ អញ្ញេបិ យេ រាជកុលនិស្សិតា វា សកិស្សរិយនិស្សិតា វា ហុត្វា ឆេជ្ជភេជ្ជំ អនុសាសន្តិ, សព្ពេបិ តេ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘រាជានោ’’តិ ទស្សេតិ។
ហនេយ្យុន្តិ បោថេយ្យុញ្ចេវ ឆិន្ទេយ្យុញ្ច។ បព្ពាជេយ្យុន្តិ នីហរេយ្យុំ។ ចោរោសីតិ ឯវមាទីនិ ច វត្វា បរិភាសេយ្យុំ; តេនេវាហ – ‘‘បរិភាសោ ឯសោ’’តិ។ បុរិមំ ឧបាទាយាតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកំ អាបត្តិំ អាបន្នំ បុគ្គលំ ឧបាទាយ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានបទត្ថត្តា ច បាកដមេវាតិ។
៩៣. ឯវំ ‘‘ភូមដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ ភូមិយំ និក្ខិត្តំ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន តស្ស វិភង្គំ អាហ។
បញ្ចវីសតិអវហារកថា និដ្ឋិតា។
ភូមដ្ឋកថា
៩៤. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនាយ សទ្ធិំ វិនិច្ឆយកថា។ និខាតន្តិ ភូមិយំ ខណិត្វា ឋបិតំ។ បដិច្ឆន្នន្តិ បំសុឥដ្ឋកាទីហិ បដិច្ឆន្នំ។ ភូមដ្ឋំ ភណ្ឌំ…បេ.… គច្ឆតិ វា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ តំ ឯវំ និខណិត្វា វា បដិច្ឆាទេត្វា វា ឋបិតត្តា ភូមិយំ ឋិតំ ភណ្ឌំ យោ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ឧបាយេន ញត្វា ‘‘អាហរិស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តោ ហុត្វា រត្តិភាគេ ឧដ្ឋាយ គច្ឆតិ, សោ ភណ្ឌដ្ឋានំ អប្បត្វាបិ សព្ពកាយវចីវិការេសុ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ។ កថំ? សោ ហិ តស្ស អាហរណត្ថាយ ឧដ្ឋហន្តោ យំ យំ អង្គបច្ចង្គំ ផន្ទាបេតិ, សព្ពត្ថ ទុក្កដមេវ។ និវាសនបារុបនំ សណ្ឋបេតិ, ហត្ថវារេ ហត្ថវារេ ទុក្កដំ។ ‘‘មហន្តំ និធានំ ន សក្កា ឯកេន អាហរិតុំ, ទុតិយំ បរិយេសិស្សាមី’’តិ កស្សចិ សហាយស្ស សន្តិកំ គន្តុកាមោ ទ្វារំ វិវរតិ, បទវារេ ច ហត្ថវារេ ច ទុក្កដំ។ ទ្វារបិទហនេ បន អញ្ញស្មិំ វា គមនស្ស អនុបការេ អនាបត្តិ។ តស្ស និបន្នោកាសំ គន្ត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមា’’តិ បក្កោសតិ, តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘ឯហិ គច្ឆាមា’’តិ វទតិ, វាចាយ វាចាយ ទុក្កដំ។ សោ តស្ស វចនេន ឧដ្ឋហតិ, តស្សាបិ ទុក្កដំ។ ឧដ្ឋហិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្តុកាមោ និវាសនបារុបនំ សណ្ឋបេតិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា តស្ស សមីបំ គច្ឆតិ, ហត្ថវារបទវារេសុ សព្ពត្ថ ទុក្កដំ។ សោ តំ បុច្ឆតិ ‘‘អសុកោ ច អសុកោ ច កុហិំ, អសុកញ្ច អសុកញ្ច បក្កោសាហី’’តិ, វាចាយ វាចាយ ទុក្កដំ។ សព្ពេ សមាគតេ ទិស្វា ‘‘មយា អសុកស្មិំ នាម ឋានេ ឯវរូបោ និធិ ឧបលទ្ធោ, គច្ឆាម តំ គហេត្វា បុញ្ញានិ ច ករិស្សាម, សុខញ្ច ជីវិស្សាមា’’តិ វទតិ, វាចាយ វាចាយ ទុក្កដមេវ។
ឯវំ លទ្ធសហាយោ កុទាលំ បរិយេសតិ។ សចេ បនស្ស អត្តនោ កុទាលោ អត្ថិ, ‘‘តំ អាហរិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តោ ច គណ្ហន្តោ ច អាហរន្តោ ច សព្ពត្ថ ហត្ថវារបទវារេសុ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ មហាអដ្ឋកថាយំ បន សច្ចេបិ អលិកេបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ, តំ បមាទលិខិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ន ហិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដំ នាម អត្ថិ។ សចេ បន កុទាលស្ស ទណ្ឌោ នត្ថិ, ‘‘ទណ្ឌំ ករិស្សាមី’’តិ វាសិំ វា ផរសុំ វា និសេតិ, តទត្ថាយ គច្ឆតិ, គន្ត្វា សុក្ខកដ្ឋំ ឆិន្ទតិ តច្ឆតិ អាកោដេតិ, សព្ពត្ថ ហត្ថវារបទវារេសុ ទុក្កដំ។ អល្លរុក្ខំ ឆិន្ទតិ, បាចិត្តិយំ។ តតោ បរំ សព្ពបយោគេសុ ទុក្កដំ។ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន មហាបច្ចរិយញ្ច តត្ថ ជាតកកដ្ឋលតាឆេទនត្ថំ វាសិផរសុំ បរិយេសន្តានម្បិ ទុក្កដំ វុត្តំ។ សចេ បន តេសំ ឯវំ ហោតិ ‘‘វាសិផរសុកុទាលេ យាចន្តា អាសង្កិតា ភវិស្សាម, លោហំ សមុដ្ឋាបេត្វា ករោមា’’តិ។ តតោ អរញ្ញំ គន្ត្វា លោហពីជត្ថំ បថវិំ ខណន្តិ, អកប្បិយបថវិំ ខណន្តានំ ទុក្កដេហិ សទ្ធិំ បាចិត្តិយានីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ។ យថា ច ឥធ, ឯវំ សព្ពត្ថ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដា ន មុច្ចតិ។ កប្បិយបថវិំ ខណន្តានំ ទុក្កដានិយេវ។ ពីជំ បន គហេត្វា តតោ បរំ សព្ពកិរិយាសុ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។
បិដកបរិយេសនេបិ ហត្ថវារបទវារេសុ វុត្តនយេនេវ ទុក្កដំ។ មុសាវាទេ បាចិត្តិយំ។ បិដកំ កាតុកាមតាយ វល្លិច្ឆេទនេ បាចិត្តិយន្តិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ គច្ឆតិ វា អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បរិយិដ្ឋសហាយកុទាលបិដកោ និធិដ្ឋានំ គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ។ សចេ បន គច្ឆន្តោ ‘‘ឥមំ និធិំ លទ្ធា ពុទ្ធបូជំ វា ធម្មបូជំ វា សង្ឃភត្តំ វា ករិស្សាមី’’តិ កុសលំ ឧប្បាទេតិ, កុសលចិត្តេន គមនេ អនាបត្តិ។ កស្មា? ‘‘ថេយ្យចិត្តោ ទុតិយំ
តត្ថជាតកន្តិ ចិរនិហិតាយ កុម្ភិយា ឧបរិ ជាតកំ។ កដ្ឋំ វា លតំ វាតិ ន កេវលំ កដ្ឋលតមេវ, យំកិញ្ចិ អល្លំ វា សុក្ខំ វា តិណរុក្ខលតាទិំ ឆិន្ទន្តស្ស សហបយោគត្តា ទុក្កដមេវ ហោតិ។
អដ្ឋវិធំ ទុក្កដំ នាម ឥមស្មិំ ឋានេ សមោធានេត្វា ថេរេហិ ទស្សិតំ – បុព្ពបយោគទុក្កដំ បុព្ពបយោគទុក្កដំ នាម។ ឯត្ថ ហិ ទុក្កដដ្ឋានេ ទុក្កដំ, បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយមេវ ហោតិ។ ‘‘តត្ថជាតកំ កដ្ឋំ វា លតំ វា ឆិន្ទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥទំ សហបយោគទុក្កដំ នាម។ ឯត្ថ បន បាចិត្តិយវត្ថុ ច ទុក្កដវត្ថុ ច ទុក្កដដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ។ កស្មា? អវហារស្ស សហបយោគត្តាតិ។ យំ បន ទសវិធំ រតនំ, សត្តវិធំ ធញ្ញំ, សព្ពញ្ច អាវុធភណ្ឌាទិំ អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ, ឥទំ អនាមាសទុក្កដំ នាម។ យំ កទលិនាឡិកេរាទីនំ តត្ថជាតកផលានិ អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ, ឥទំ ទុរុបចិណ្ណទុក្កដំ នាម។ យំ បន បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស បត្តេ រជេ បតិតេ បត្តំ អប្បដិគ្គហេត្វា អធោវិត្វា វា តត្ថ ភិក្ខំ គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ, ឥទំ វិនយទុក្កដំ នាម។ ‘‘សុត្វា ន វទន្តិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៤១៩) ឥទំ ញាតទុក្កដំ នាម។ យំ ឯកាទសសុ សមនុភាសនាសុ ‘‘ញត្តិយា ទុក្កដ’’ន្តិ (បារា. ៤១៤) វុត្តំ, ឥទំ ញត្តិទុក្កដំ នាម។ ‘‘តស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បុរិមិកា ច ន បញ្ញាយតិ, បដិស្សវេ ច អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២០៧) ឥទំ បដិស្សវទុក្កដំ នាម។ ឥទំ បន សហបយោគទុក្កដំ។ តេន វុត្តំ – ‘‘យំកិញ្ចិ អល្លំ វា សុក្ខំ វា តិណរុក្ខលតាទិំ ឆិន្ទន្តស្ស សហបយោគត្តា ទុក្កដមេវ ហោតី’’តិ។
សចេ បនស្ស តត្ថជាតកេ តិណរុក្ខលតាទិម្ហិ ឆិន្នេបិ
ព្យូហតិ វាតិ អថ បន សឧស្សាហោវ បំសុំ វិយូហតិ, ឯកបស្សេ រាសិំ ករោតិ, ខណនទុក្កដំ បដិប្បស្សម្ភតិ, វិយូហនទុក្កដេ បតិដ្ឋាតិ។ តញ្ច បំសុំ តត្ថ តត្ថ បុញ្ជំ ករោន្តោ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ។ សចេ បន រាសិំ កត្វាបិ ធុរនិក្ខេបំ ករោតិ, លជ្ជិធម្មំ អាបជ្ជតិ ឧទ្ធរតិ វាតិ អថ បន សឧស្សាហោវ បំសុំ ឧទ្ធរិត្វា ពហិ បាតេតិ, វិយូហនទុក្កដំ បដិប្បស្សម្ភតិ, ឧទ្ធរណទុក្កដេ បតិដ្ឋាតិ។ បំសុំ បន កុទាលេន វា ហត្ថេហិ វា បច្ឆិយា វា តហិំ តហិំ បាតេន្តោ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ។ សចេ បន សព្ពំ បំសុំ នីហរិត្វា កុម្ភិំ ថលដ្ឋំ កត្វាបិ លជ្ជិធម្មំ
តត្រាយំ ទុក្កដថុល្លច្ចយានំ ទ្វិន្នម្បិ វចនត្ថោ – បឋមំ តាវេត្ថ ទុដ្ឋុ កតំ សត្ថារា វុត្តកិច្ចំ វិរាធេត្វា កតន្តិ ទុក្កដំ។ អថ វា ទុដ្ឋំ កតំ, វិរូបា សា កិរិយា ភិក្ខុកិរិយានំ មជ្ឈេ ន សោភតីតិ ឯវម្បិ ទុក្កដំ។ វុត្តញ្ចេតំ –
‘‘ទុក្កដំ ឥតិ យំ វុត្តំ, តំ សុណោហិ យថាតថំ;
អបរទ្ធំ វិរទ្ធញ្ច, ខលិតំ យញ្ច ទុក្កដំ។
‘‘យំ មនុស្សោ ករេ បាបំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ;
ទុក្កដន្តិ បវេទេន្តិ, តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ។ (បរិ. ៣៣៩);
ឥតរំ
‘‘ថុល្លច្ចយន្តិ យំ វុត្តំ, តំ សុណោហិ យថាតថំ;
ឯកស្ស មូលេ យោ ទេសេតិ, យោ ច តំ បដិគ្គណ្ហតិ;
អច្ចយោ តេន សមោ នត្ថិ, តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ។ (បរិ. ៣៣៩);
ផន្ទាបេន្តស្ស កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ បុរិមាបត្តិបដិប្បស្សទ្ធិ ច នាមេសា ‘‘ញត្តិយា ទុក្កដំ, ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ (បារា. ៤១៤) ឯវំ អនុសាវនាសុត្តេសុយេវ អាគតា។ ឥធ បន ទុតិយបារាជិកេ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន គហេតព្ពាតិ។
ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ យោ បន ផន្ទាបេត្វាបិ លជ្ជិធម្មំ អនោក្កមិត្វាវ តំ កុម្ភិំ ឋានតោ អន្តមសោ កេសគ្គមត្តម្បិ ចាវេតិ, បារាជិកមេវ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឋានា ចាវនញ្ចេត្ថ ឆហិ អាការេហិ វេទិតព្ពំ។ កថំ? កុម្ភិំ មុខវដ្ដិយំ គហេត្វា អត្តនោ អភិមុខំ អាកឌ្ឍន្តោ ឥមិនា អន្តេន ផុដ្ឋោកាសំ កេសគ្គមត្តម្បិ
តត្ថ
សចេ ខាណុ នត្ថិ, សង្ខលិកាយ អគ្គេ វលយំ កត្វា តត្ថជាតកេ មូលេ បវេសិតំ ហោតិ, បឋមំ កុម្ភិំ ឧទ្ធរិត្វា បច្ឆា មូលំ ឆេត្វា វលយំ នីហរតិ, បារាជិកំ។ អថ មូលំ អច្ឆេត្វា វលយំ
កេចិ
អត្តនោ ភាជនន្តិ សចេ បន កុម្ភិំ ឧទ្ធរិតុំ អសក្កោន្តោ កុម្ភិគតភណ្ឌគ្គហណត្ថំ អត្តនោ ភាជនំ បវេសេត្វា អន្តោកុម្ភិយំ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស។ បរិច្ឆេទោ ចេត្ថ បារាជិកនិយមនត្ថំ វុត្តោ។ ថេយ្យចិត្តេន បន ឩនបញ្ចមាសកម្បិ អាមសន្តោ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិយេវ។
ផន្ទាបេតីតិ
មុដ្ឋិំ វា ឆិន្ទតីតិ ឯត្ថ យថា អង្គុលន្តរេហិ និក្ខន្តកហាបណា កុម្ភិគតេ កហាបណេ ន សម្ផុសន្តិ, ឯវំ មុដ្ឋិំ ករោន្តោ មុដ្ឋិំ ឆិន្ទតិ នាម; សោបិ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ។
សុត្តារូឡ្ហន្តិ សុត្តេ អារូឡ្ហំ; សុត្តេន អាវុតស្សាបិ សុត្តមយស្សាបិ ឯតំ អធិវចនំ វេឋនន្តិ សីសវេឋនបដោ វុច្ចតិ។ ឯតេសុ យំកិញ្ចិ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ។ ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ។ បាមង្គាទីនិ កោដិយំ គហេត្វា អាកាសដ្ឋំ អករោន្តោ ឧច្ចារេតិ, ថុល្លច្ចយំ។
ឃំសន្តោ នីហរតីតិ ឯត្ថ បន បរិបុណ្ណាយ កុម្ភិយា ឧបរិ សមតិត្តិកំ កុម្ភិំ កត្វា ឋបិតំ វា ឯកំ កោដិំ ពុន្ទេ ឯកំ កោដិំ មុខវដ្ដិយំ កត្វា ឋបិតំ វា ឃំសន្តស្ស នីហរតោ ថុល្លច្ចយំ។ កុម្ភិមុខា មោចេន្តស្ស បារាជិកំ។ យំ បន ឧបឌ្ឍកុម្ភិយំ វា រិត្តកុម្ភិយំ វា ឋបិតំ, តស្ស អត្តនោ ផុដ្ឋោកាសោវ ឋានំ, ន សកលា កុម្ភី, តស្មា តំ ឃំសន្តស្សាបិ នីហរតោ បតិដ្ឋិតោកាសតោ កេសគ្គមត្តេ មុត្តេ បារាជិកមេវ។ កុម្ភិយា បន បរិបុណ្ណាយ វា ឩនាយ វា ឧជុកមេវ ឧទ្ធរន្តស្ស ហេដ្ឋិមកោដិយា បតិដ្ឋិតោកាសា មុត្តមត្តេវ បារាជិកំ។ អន្តោកុម្ភិយំ ឋបិតំ យំកិញ្ចិ បារាជិកប្បហោនកំ ភណ្ឌំ សកលកុម្ភិយំ ចារេន្តស្ស, បាមង្គាទិញ្ច ឃំសិត្វា នីហរន្តស្ស យាវ មុខវដ្ដិំ នាតិក្កមតិ, តាវ ថុល្លច្ចយមេវ។ តស្ស ហិ សព្ពាបិ កុម្ភី ឋានន្តិ សង្ខេបមហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តំ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឋបិតដ្ឋានមេវ ឋានំ, ន សកលា កុម្ភី។ តស្មា យថាឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ មោចេន្តស្ស បារាជិកមេវា’’តិ វុត្តំ, តំ បមាណំ។ ឥតរំ បន អាកាសគតំ អករោន្តស្ស ចីវរវំសេ ឋបិតចីវរវេឋនកនយេន វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ។ វិនយវិនិច្ឆយេ ហិ អាគតេ គរុកេ ឋាតព្ពំ, ឯសា វិនយធម្មតា។ អបិច ‘‘អត្តនោ ភាជនគតំ
សប្បិអាទីសុ យំកិញ្ចិ បិវតោ ឯកបយោគេន បីតមត្តេ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ មហាបច្ចរិយាទីសុ បន អយំ វិភាគោ ទស្សិតោ – ‘‘មុខំ អនបនេត្វា អាកឌ្ឍន្តស្ស បិវតោ សចេ បរគលគតំ បាទំ ន អគ្ឃតិ, មុខគតេន សទ្ធិំ អគ្ឃតិ, រក្ខតិ តាវ។ កណ្ឋេន បន បរិច្ឆិន្នកាលេយេវ បារាជិកំ ហោតិ។ សចេបិ ឱដ្ឋេហិ បរិច្ឆិន្ទន្តោ ឱដ្ឋេ បិទហតិ, បារាជិកមេវ។ ឧប្បលទណ្ឌវេឡុនាឡិនឡនាឡិអាទីហិ បិវន្តស្សាបិ សចេ បរគលគតមេវ បាទំ អគ្ឃតិ, បារាជិកំ។ សចេ សហ មុខគតេន អគ្ឃតិ, ន តាវ បារាជិកំ ហោតិ។ ឧប្បលទណ្ឌាទិគតេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធភាវំ កោបេត្វា ឱដ្ឋេហិ បរិច្ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ។ សចេ ឧប្បលទណ្ឌាទិគតេន សទ្ធិំ អគ្ឃតិ, ឧប្បលទណ្ឌាទីនំ ពុន្ទេ អង្គុលិយាបិ បិហិតមត្តេ បារាជិកំ។ បាទគ្ឃនកេ បរគលំ អប្បវិដ្ឋេ ឧប្បលទណ្ឌាទីសុ ច មុខេ ច អតិរេកបាទារហម្បិ ឯកាពទ្ធំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, រក្ខតិយេវា’’តិ។ តំ សព្ពម្បិ យស្មា ‘‘អត្តនោ ភាជនគតំ វា ករោតិ
សចេ បន ហត្ថេន វា បត្តេន វា ថាលកាទិនា វា កេនចិ ភាជនេន គហេត្វា បិវតិ, យម្ហិ បយោគេ បាទគ្ឃនកំ បូរេតិ, តម្ហិ គតេ បារាជិកំ។ អថ មហគ្ឃំ ហោតិ, សិប្បិកាយបិ ឯកបយោគេនេវ បាទគ្ឃនកំ គហេតុំ សក្កា ហោតិ, ឯកុទ្ធារេយេវ បារាជិកំ។ ភាជនំ បន និមុជ្ជាបេត្វា គណ្ហន្តស្ស យាវ ឯកាពទ្ធំ ហោតិ, តាវ រក្ខតិ។ មុខវដ្ដិបរិច្ឆេទេន វា ឧទ្ធារេន វា បារាជិកំ។ យទា បន សប្បិំ វា តេលំ វា អច្ឆំ តេលសទិសមេវ មធុផាណិតំ វា កុម្ភិំ អាវិញ្ឆេត្វា អត្តនោ ភាជនេ បវេសេតិ, តទា តេសំ អច្ឆតាយ ឯកាពទ្ធតា នត្ថីតិ បាទគ្ឃនកេ មុខវដ្ដិតោ គឡិតមត្តេ បារាជិកំ។
បចិត្វា ឋបិតំ បន មធុផាណិតំ សិលេសោ វិយ ចិក្កនំ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនយោគ្គំ ហោតិ, ឧប្បន្នេ កុក្កុច្ចេ ឯកាពទ្ធមេវ ហុត្វា បដិនីហរិតុំ
រិត្តកុម្ភិយា ‘‘ឥទានិ តេលំ អាកិរិស្សន្តី’’តិ ញត្វា យំកិញ្ចិ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ បក្ខិបតិ, តំ ចេ តត្ថ តេលេ អាកិណ្ណេ បញ្ចមាសកអគ្ឃនកំ បិវតិ, បីតមត្តេ បារាជិកន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ តំ បន តត្ថេវ សុក្ខតឡាកេ សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណវិនិច្ឆយេន វិរុជ្ឈតិ, អវហារលក្ខណញ្ចេត្ថ ន បញ្ញាយតិ, តស្មា ន គហេតព្ពំ។ មហាបច្ចរិយាទីសុ បន តស្ស ឧទ្ធារេ បារាជិកំ វុត្តំ, តំ យុត្តំ។
បរស្ស រិត្តកុម្ភិយា សង្គោបនត្ថាយ ភណ្ឌំ ឋបេត្វា តត្ថ តេលេ អាកិណ្ណេ ‘‘សចេ អយំ ជានិស្សតិ, មំ បលិពុជ្ឈិស្សតី’’តិ ភីតោ បាទគ្ឃនកំ តេលំ បីតំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តេន ឧទ្ធរតិ, បារាជិកំ។ សុទ្ធចិត្តេន ឧទ្ធរតិ, បរេ អាហរាបេន្តេ ភណ្ឌទេយ្យំ។ ភណ្ឌទេយ្យំ នាម យំ បរស្ស នដ្ឋំ, តស្ស មូលំ វា តទេវ វា ភណ្ឌំ ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ។ នោ ចេ ទេតិ, សាមិកស្ស ធុរនិក្ខេបេ បារាជិកំ។ សចេ បរស្ស កុម្ភិយា អញ្ញោ សប្បិំ វា តេលំ វា អាកិរតិ, តត្រ ចាយំ ថេយ្យចិត្តេន តេលបិវនកំ ភណ្ឌំ បក្ខិបតិ, វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ។ អត្តនោ រិត្តកុម្ភិយា មហាបច្ចរិយំ បន អនាបត្តិមត្តមេវ វុត្តំ។ ‘‘‘កិស្ស មម កុម្ភិយំ តេលំ អាកិរសី’តិ កុបិតោ អត្តនោ ភណ្ឌំ ឧទ្ធរិត្វា ឆឌ្ឌេតិ, នោ ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ។ ថេយ្យចិត្តេន មុខវដ្ដិយំ គហេត្វា កុម្ភិំ អាវិញ្ឆតិ ឱមដ្ឋំ នាម អធោមុខឆិទ្ទំ; ឧម្មដ្ឋំ នាម ឧទ្ធំមុខឆិទ្ទំ; វេមដ្ឋំ នាម ឧឡុង្កស្សេវ ឧជុគតឆិទ្ទំ។ តត្រ ឱមដ្ឋស្ស ពហិ បដ្ឋាយ កតស្ស អព្ភន្តរន្តតោ បាទគ្ឃនកេ តេលេ គឡិតេ ពហិ អនិក្ខន្តេបិ បារាជិកំ។ កស្មា? យស្មា តតោ គឡិតមត្តមេវ ពហិគតំ នាម អដ្ឋកថាសុ បន កត្ថចិ បារាជិកន្តិបិ លិខិតំ, តំ បមាទលិខិតំ។
បរិបុណ្ណាយ កុម្ភិយា ឧបរិ កថលំ វា បាសាណំ វា ‘‘បតិត្វា ភិន្ទិស្សតិ, តតោ តេលំ បគ្ឃរិស្សតី’’តិ ថេយ្យចិត្តេន ទុព្ពន្ធំ វា ករោតិ, ទុដ្ឋបិតំ វា ឋបេតិ, អវស្សបតនកំ តថា ករោន្តស្ស កតមត្តេ បារាជិកំ។ រិត្តកុម្ភិយា ឧបរិ ករោតិ, តំ បច្ឆា បុណ្ណកាលេ បតិត្វា ភិន្ទតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ ឦទិសេសុ ហិ ឋានេសុ ភណ្ឌស្ស នត្ថិកាលេ
ថេយ្យចិត្តេន មាតិកំ ឧជុកំ ករោតិ ‘‘វដ្ដិត្វា វា គមិស្សតិ, វេលំ វា ឧត្តរាបេស្សតី’’តិ
តត្ថេវ ភិន្ទតិ វាតិអាទីសុ អដ្ឋកថាយំ តាវ វុត្តំ – ‘‘ភិន្ទតិ វាតិ មុគ្គរេន បោថេត្វា ភិន្ទតិ។ ឆឌ្ឌេតិ វាតិ ឧទកំ វា វាលិកំ វា អាកិរិត្វា ឧត្តរាបេតិ។ ឈាបេតិ វាតិ ទារូនិ អាហរិត្វា ឈាបេតិ។ អបរិភោគំ វា ករោតីតិ អខាទិតព្ពំ វា អបាតព្ពំ វា ករោតិ; ឧច្ចារំ វា បស្សាវំ វា វិសំ វា ឧច្ឆិដ្ឋំ វា កុណបំ វា បាតេសិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដំ, ពុទ្ធវិសយោ នាមេសោ។ កិញ្ចាបិ ទុក្កដំ, អាហរាបេន្តេ បន ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ។ តត្ថ បុរិមទ្វយំ ន សមេតិ។ តញ្ហិ កុម្ភិជជ្ជរករណេន ច មាតិកាឧជុករណេន ច សទ្ធិំ ឯកលក្ខណំ។ បច្ឆិមំ បន ទ្វយំ ឋានា អចាវេន្តេនាបិ សក្កា កាតុំ។ តស្មា ឯត្ថ ឯវំ វិនិច្ឆយំ វទន្តិ – ‘‘អដ្ឋកថាយំ កិរ ‘ឋានា ចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’ន្តិ ឥទំ បច្ឆិមទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឋានា ចាវនំ អករោន្តោយេវ ហិ ថេយ្យចិត្តេន វា វិនាសេតុកាមតាយ វា ឈាបេយ្យបិ, អបរិភោគម្បិ ករេយ្យ។ បុរិមទ្វយេ បន វុត្តនយេន ភិន្ទន្តស្ស វា ឆឌ្ឌេន្តស្ស វា ឋានា ចាវនំ អត្ថិ, តស្មា តថា ករោន្តស្ស វិនាសេតុកាមតាយ ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន បារាជិក’’ន្តិ។ បាឡិយំ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តត្តា អយុត្តន្តិ ចេ? ន; អញ្ញថា គហេតព្ពត្ថតោ។ បាឡិយញ្ហិ ថេយ្យចិត្តបក្ខេ ‘‘ភិន្ទតិ វាតិ ឆឌ្ឌេតិ វាតិ តត្ថ វមតិ វា បស្សាវំ វា ឆឌ្ឌេតី’’តិ ឯវមេកេ វទន្តិ។
អយំ បនេត្ថ សារោ – វិនីតវត្ថុម្ហិ តិណជ្ឈាបកោ វិយ ឋានា អចាវេតុកាមោវ កេវលំ ភិន្ទតិ, ភិន្នត្តា បន តេលាទីនិ និក្ខមន្តិ, យំ វា បនេត្ថ បត្ថិន្នំ, តំ ឯកាពទ្ធមេវ តិដ្ឋតិ។ អឆឌ្ឌេតុកាមោយេវ ច កេវលំ តត្ថ ឧទកវាលិកាទីនិ អាកិរតិ, អាកិណ្ណត្តា បន តេលំ ឆឌ្ឌីយតិ។ តស្មា វោហារវសេន ‘‘ភិន្ទតិ វា ឆឌ្ឌេតិ វា’’តិ វុច្ចតីតិ។ ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថោ គហេតព្ពោ។ នាសេតុកាមតាបក្ខេ បន ឥតរថាបិ យុជ្ជតិ។ ឯវញ្ហិ កថិយមានេ បាឡិ ច អដ្ឋកថា ច បុព្ពាបរេន សំសន្ទិត្វា កថិតា ហោន្តិ។ ឯត្តាវតាបិ ច សន្តោសំ អកត្វា អាចរិយេ បយិរុបាសិត្វា វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ។
ភូមដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
ថលដ្ឋកថា
៩៥. ថលដ្ឋេ ថលេ និក្ខិត្តន្តិ ភូមិតលេ វា បាសាណតលបព្ពតតលាទីសុ វា យត្ថ កត្ថចិ បដិច្ឆន្នេ វា អប្បដិច្ឆន្នេ វា ឋបិតំ ថលដ្ឋន្តិ
ថលដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
អាកាសដ្ឋកថា
៩៦. អាកាសដ្ឋេ
អាកាសេន គច្ឆន្តោ មោរោ សីសាទីសុ យស្មិំ អង្គេ និលីយតិ, តំ តស្ស ឋានំ។ តស្មា តំ ហត្ថេ និលីនំ ឥតោ ចិតោ ច ករោន្តោបិ ផន្ទាបេតិយេវ, យទិ បន ឥតរេន ហត្ថេន គហេត្វា ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ
ភូមិយំ ឋិតមោរោ ទ្វិន្នំ វា បាទានំ កលាបស្ស ច វសេន តីណិ ឋានានិ លភតិ។ តំ ឧក្ខិបន្តស្ស យាវ ឯកម្បិ ឋានំ បថវិំ ផុសតិ, តាវ ថុល្លច្ចយំ។ កេសគ្គមត្តម្បិ បថវិយា មោចិតមត្តេ បារាជិកំ។ បញ្ជរេ ឋិតំ សហ បញ្ជរេន ឧទ្ធរតិ, បារាជិកំ។ យទិ បន បាទំ ន អគ្ឃតិ, សព្ពត្ថ អគ្ឃវសេន កាតព្ពំ។ អន្តោវត្ថុម្ហិ ចរន្តំ មោរំ ថេយ្យចិត្តេន បទសា ពហិវត្ថុំ នីហរន្តោ ទ្វារបរិច្ឆេទំ អតិក្កាមេតិ, បារាជិកំ។ វជេ ឋិតពលីពទ្ទស្ស ហិ វជោ វិយ អន្តោវត្ថុ តស្ស ឋានំ។ ហត្ថេន បន គហេត្វា អន្តោវត្ថុស្មិម្បិ អាកាសគតំ ករោន្តស្ស បារាជិកមេវ។ អន្តោគាមេ ចរន្តម្បិ គាមបរិក្ខេបំ អតិក្កាមេន្តស្ស បារាជិកំ កបិញ្ជរាទីសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ។
សាដកំ វាតិ វាតវេគុក្ខិត្តំ បថវិតលេ បត្ថរិត្វា ឋបិតមិវ អាកាសេន គច្ឆន្តំ ខលិពទ្ធំ សាដកំ អភិមុខាគតំ ហត្ថេន ឯកស្មិំ អន្តេ គណ្ហាតិ, ឥតោ ចិតោ ច ឋានំ អវិកោបេន្តោយេវ គមនុបច្ឆេទេ ទុក្កដំ។ ឋានាចាវនំ អករោន្តោ ចាលេតិ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយំ។ ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ។ ឋានបរិច្ឆេទោ ចស្ស មោរស្សេវ ឆហិ អាការេហិ វេទិតព្ពោ។
អពទ្ធសាដកោ បន ឯកស្មិំ អន្តេ គហិតមត្តេវ ទុតិយេនន្តេន បតិត្វា ភូមិយំ បតិដ្ឋាតិ, តស្ស ទ្វេ ឋានានិ ហោន្តិ – ហត្ថោ ចេវ ភូមិ ច។ តំ យថាគហិតមេវ បឋមំ គហិតោកាសប្បទេសតោ ចាលេតិ, ថុល្លច្ចយំ។ បច្ឆា ភូមិតោ ទុតិយហត្ថេន វា បាទេន វា ឧក្ខិបតិ, បារាជិកំ។ បឋមំ វេឋនេបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ។
ហិរញ្ញំ វា សុវណ្ណំ វា ឆិជ្ជមានន្តិ មនុស្សានំ អលង្ករោន្តានំ គីវេយ្យកាទិបិឡន្ធនំ វា សុវណ្ណសលាកំ ឆិន្ទន្តានំ សុវណ្ណការានំ សុវណ្ណខណ្ឌំ វា ឆិជ្ជមានំ បតតិ, តញ្ចេ ភិក្ខុ អាកាសេន អាគច្ឆន្តំ ថេយ្យចិត្តោ ហត្ថេន គណ្ហាតិ, គហណមេវ ឋានំ។ គហិតប្បទេសតោ
អាកាសដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
វេហាសដ្ឋកថា
៩៧. វេហាសដ្ឋេ មញ្ចបីឋាទីសុ ឋបិតំ ភណ្ឌំ អាមាសំ វា ហោតុ អនាមាសំ វា, ថេយ្យចិត្តេន អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ។ មញ្ចបីឋេសុ ឋបិតភណ្ឌេសុ បនេត្ថ ថលដ្ឋេ វុត្តនយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ អយំ បន វិសេសោ – សចេ ខលិយា ពទ្ធសាដកោ មញ្ចេ វា បីឋេ វា បត្ថដោ មជ្ឈេន មញ្ចតលំ ន ផុសតិ, មញ្ចបាទេវ ផុសតិ, តេសំ វសេន ឋានំ វេទិតព្ពំ។ បាទានំ ឧបរិ ផុដ្ឋោកាសមេវ ហិ អតិក្កមិតមត្តេន តត្ថ បារាជិកំ ហោតិ។ សហ មញ្ចបីឋេហិ ហរន្តស្ស បន មញ្ចបីឋបាទានំ បតិដ្ឋិតោកាសវសេន ឋានំ វេទិតព្ពំ។
ចីវរវំសេ វាតិ ចីវរឋបនត្ថាយ ពន្ធិត្វា ឋបិតេ វំសេ វា កដ្ឋទណ្ឌកេ វា។ តត្ថ សំហរិត្វា បារតោ អន្តំ ឱរតោ ភោគំ កត្វា ឋបិតចីវរស្ស បតិដ្ឋិតោកាសេន ផុដ្ឋោកាសោវ ឋានំ, ន សព្ពោ ចីវរវំសោ។ តស្មា ថេយ្យចិត្តេន តំ ភោគេ គហេត្វា អាកឌ្ឍន្តស្ស បារតោ វំសេ បតិដ្ឋិតោកាសំ ឱរតោ ចីវរេន វំសស្ស ផុដ្ឋប្បទេសំ អតិក្កាមេន្តស្ស
អង្កុសកេ លគ្គេត្វា ឋបិតភណ្ឌំ បន ភេសជ្ជឃដោ វា ភេសជ្ជត្ថវិកា វា សចេ ភិត្តិំ វា ភូមិំ វា អផុសិត្វា ឋបិតំ លគ្គនកំ ឃំសន្តស្ស នីហរតោ អង្កុសកោដិតោ និក្ខន្តមត្តេ បារាជិកំ។ លគ្គនកំ ពទ្ធំ ហោតិ, ពុន្ទេន ឧក្ខិបិត្វា អាកាសគតំ ករោន្តស្ស អង្កុសកោដិតោ អនិក្ខន្តេបិ បារាជិកំ។ ភិត្តិនិស្សិតំ ហោតិ, បឋមំ អង្កុសកោដិតោ នីហរតិ, ថុល្លច្ចយំ។ បច្ឆា ភិត្តិំ មោចេតិ, បារាជិកំ។ បឋមំ ភិត្តិំ មោចេត្វា បច្ឆា អង្កុសតោ នីហរន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ សចេ បន ភារិយំ ភណ្ឌំ នីហរិតុំ អសក្កោន្តោ សយំ ភិត្តិនិស្សិតំ កត្វា អង្កុសតោ នីហរតិ, បុន ភិត្តិំ អមោចេត្វាបិ អង្កុសតោ នីហដមត្តេយេវ បារាជិកំ។ អត្តនា កតដ្ឋានញ្ហិ ឋានំ ន ហោតិ។ ភូមិំ ផុសិត្វា ឋិតស្ស បន ទ្វេ ឯវ ឋានានិ។ តត្ថ វុត្តោយេវ វិនិច្ឆយោ
ភិត្តិខីលោតិ ឧជុកំ កត្វា ភិត្តិយំ អាកោដិតោ វា តត្ថជាតកោ ឯវ វា; នាគទន្តោ បន វង្កោ អាកោដិតោ ឯវ។ តេសុ លគ្គេត្វា ឋបិតំ អង្កុសកេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆិនិតព្ពំ។ ទ្វីសុ តីសុ បន បដិបាដិយា ឋិតេសុ អារោបេត្វា ឋបិតំ កុន្តំ វា ភិន្ទិវាលំ វា អគ្គេ វា ពុន្ទេ វា គហេត្វា អាកឌ្ឍតិ, ឯកមេកស្ស ផុដ្ឋោកាសមត្តេ អតិក្កន្តេ បារាជិកំ។ ផុដ្ឋោកាសមត្តមេវ ហិ តេសំ ឋានំ ហោតិ, ន សព្ពេ ខីលា វា នាគទន្តា វា។ ភិត្តិអភិមុខោ ឋត្វា មជ្ឈេ គហេត្វា អាកឌ្ឍតិ, ឱរិមន្តេន ផុដ្ឋោកាសំ បារិមន្តេន អតិក្កន្តមត្តេ បារាជិកំ។ បរតោ បេល្លេន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ ហត្ថេន គហេត្វា ឧជុកំ ឧក្ខិបន្តោ កេសគ្គមត្តម្បិ អាកាសគតំ ករោតិ, បារាជិកំ។ ភិត្តិំ និស្សាយ ឋបិតំ ភិត្តិំ ឃំសន្តោ អាកឌ្ឍតិ, អគ្គេន ផុដ្ឋោកាសំ ពុន្ទំ, ពុន្ទេន វា ផុដ្ឋោកាសំ អគ្គំ អតិក្កាមេន្តស្ស បារាជិកំ
រុក្ខេ វា លគ្គិតន្តិ តាលរុក្ខាទីសុ អារោបេត្វា លគ្គិតេ អង្កុសកាទីសុ វុត្តនយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថជាតកំ បន តាលបិណ្ឌិំ ចាលេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ។ យស្មិំ ផលេ បារាជិកវត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ ពន្ធនា មុត្តមត្តេ បារាជិកំ។ បិណ្ឌិំ ឆិន្ទតិ, បារាជិកំ។ អគ្គេន បណ្ណន្តរំ អារោបេត្វា ឋបិតា ទ្វេ ឋានានិ លភតិ – ឋបិតដ្ឋានញ្ច វណ្ដដ្ឋានញ្ច; តត្ថ វុត្តនយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។ យោ បន ‘‘ឆិន្នមត្តា បតមានា សទ្ទំ ករេយ្យា’’តិ ភយេន សយំ អគ្គេន បណ្ណន្តរំ អារោបេត្វា ឆិន្ទតិ, ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ
បត្តាធារកេបីតិ ឯត្ថ រុក្ខាធារកោ វា ហោតុ វលយាធារកោ វា ទណ្ឌាធារកោ វា យំកិញ្ចិ បត្តដ្ឋបនកំ បច្ឆិកាបិ ហោតុ បត្តាធារកោ ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ តត្ថ ឋបិតបត្តស្ស បត្តេន ផុដ្ឋោកាសោ ឯវ
វេហាសដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
ឧទកដ្ឋកថា
៩៨. ឧទកដ្ឋេ – ឧទកេ និក្ខិត្តំ ហោតីតិ រាជភយាទិភីតេហិ ឧទកេន អវិនស្សនធម្មេសុ តម្ពលោហភាជនាទីសុ សុប្បដិច្ឆន្នំ កត្វា បោក្ខរណីអាទីសុ អសន្ទនកេ ឧទកេ និក្ខិត្តំ។ តស្ស បតិដ្ឋិតោកាសោយេវ ឋានំ, ន សព្ពំ ឧទកំ។ គច្ឆតិ វា អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ អគម្ភីរេ ឧទកេ បទសា គច្ឆន្តស្ស បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ។ គម្ភីរេ ហត្ថេហិ វា បាទេហិ វា បយោគំ ករោន្តស្ស ហត្ថវារេហិ វា បទវារេហិ វា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ ឯសេវ នយោ កុម្ភិគហណត្ថំ និមុជ្ជនុម្មុជ្ជនេសុ។ សចេ បន អន្តរា កិញ្ចិ ឧទកសប្បំ វា វាឡមច្ឆំ វា ទិស្វា ភីតោ បលាយតិ, អនាបត្តិ។ អាមសនាទីសុ ភូមិគតាយ កុម្ភិយា វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ
ឧប្បលាទីសុ យស្មិំ បុប្ផេ វត្ថុំ បូរេតិ, តស្មិំ ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ។ ឧប្បលជាតិកានញ្ចេត្ថ យាវ ឯកស្មិម្បិ បស្សេ វាកោ ន ឆិជ្ជតិ, តាវ រក្ខតិ។ បទុមជាតិកានំ បន ទណ្ឌេ ឆិន្នេ អព្ភន្តរេ សុត្តំ អច្ឆិន្នម្បិ ន រក្ខតិ។ សាមិកេហិ ឆិន្ទិត្វា ឋបិតានិ ឧប្បលាទីនិ ហោន្តិ, យំ វត្ថុំ បូរេតិ, តស្មិំ ឧទ្ធដេ
យោបិ ឧទកបិដ្ឋិយំ ឋបិតបុប្ផកលាបំ ឧទកំ ចាលេត្វា វីចិំ ឧដ្ឋាបេត្វា កេសគ្គមត្តម្បិ យថាឋិតដ្ឋានតោ ចាវេតិ, បារាជិកំ។ អថ បន បរិកប្បេតិ ‘‘ឯត្ថ គតំ គហេស្សាមី’’តិ, រក្ខតិ តាវ; គតដ្ឋានេ បន ឧទ្ធរតោ បារាជិកំ។ ឧទកតោ អច្ចុគ្គតស្ស បុប្ផស្ស សកលមុទកំ ឋានំ, តំ ឧប្បាដេត្វា ឧជុកំ ឧទ្ធរន្តស្ស នាឡន្តេ កេសគ្គមត្តំ ឧទកតោ អតិក្កន្តេ បារាជិកំ។ បុប្ផេ គហេត្វា អបនាមេត្វា អាកឌ្ឍន្តោ ឧប្បាដេតិ, ន ឧទកំ ឋានំ, ឧប្បាដិតមត្តេ បារាជិកំ។ កលាបពទ្ធានិ បុប្ផានិ ឧទកដ្ឋានេ វា រុក្ខេ វា គច្ឆេ វា ពន្ធិត្វា ឋបេន្តិ, ពន្ធនំ អមោចេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ករោន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ, ពន្ធនេ មុត្តមត្តេ បារាជិកំ។ បឋមំ ពន្ធនំ មោចេត្វា បច្ឆា ហរតិ, ឯត្ថ ឆហាការេហិ ឋានបរិច្ឆេទោតិ ឥទំ ឧភយំ មហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តំ។ បទុមិនិយំ បុប្ផានិ សហ បទុមិនិំយា គណ្ហិតុកាមស្ស បុប្ផនាឡេហិ ច បត្តនាឡេហិ ច ផុដ្ឋឧទកវសេន ឧទ្ធញ្ចេវ តិរិយញ្ច ឋានបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ។ តំ បនស្ស បទុមិនិំ អនុប្បាដេត្វា បុប្ផានិ វា បត្តានិ វា អត្តនោ អភិមុខំ អាកឌ្ឍន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ។ ឧប្បាដិតមត្តេ បារាជិកំ។
បុប្ផបត្តនាឡេ ឋានតោ អចាវេត្វាបិ បឋមំ បទុមិនិំ ឧប្បាដេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ។ បច្ឆា បុប្ផបត្តនាឡេសុ ឋានា ចាវិតេសុ បារាជិកំ។ ឧប្បាដិតាយ បទុមិនិយា បុប្ផំ គណ្ហន្តោ បន ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា មហាអដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ។ ភិសគណ្ឋិម្ហិ បន កណ្ដកោ ហោតិ យោព្ពនប្បត្តានំ មុខបិឡកា វិយ, អយំ អទីឃត្តា ន រក្ខតិ។ សេសំ ឧប្បលាទីសុ វុត្តនយមេវ។
មច្ឆកច្ឆបានំ
តេសុ តេសុ បន ជនបទេសុ សព្ពសាធារណស្ស មហាតឡាកស្ស និទ្ធមនតុម្ពំ និស្សាយ សព្ពសាធារណមេវ កុន្នទីសទិសំ ឧទកវាហកំ ខណន្តិ។ តតោ ខុទ្ទកមាតិកាយោ នីហរិត្វា មាតិកាកោដិយំ អត្តនោ អត្តនោ វឡញ្ជនត្ថាយ អាវាដេ ខណន្តិ។ តេសំ បន យទា ឧទកេន អត្ថោ ហោតិ, តទា អាវាដេ ខុទ្ទកមាតិកាយោ ឧទកវាហកញ្ច សោធេត្វា និទ្ធមនតុម្ពំ ឧគ្ឃាដេន្តិ។ តតោ ឧទកេន សទ្ធិំ មច្ឆា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន អាវាដេ បត្វា វសន្តិ។ តត្ថ តឡាកេ ច ឧទកវាហកេសុ ច មច្ឆេ គណ្ហន្តេ ន វារេន្តិ។ ខុទ្ទកាសុ បន អត្តនោ អត្តនោ មាតិកាសុ
សចេ បន មច្ឆោ គយ្ហមានោ អាវាដតោ ខុទ្ទកមាតិកំ អារុហតិ, តត្ថ នំ គណ្ហតោបិ អវហារោយេវ។ ខុទ្ទកមាតិកាតោ បន ឧទកវាហកំ, តតោ ច តឡាកំ អារូឡ្ហំ គណ្ហតោ អវហារោ នត្ថិ។ យោ អាវាដតោ ភត្តសិត្ថេហិ បលោភេត្វា មាតិកំ អារោបេត្វា គណ្ហាតិ, អវហារោវ។ តតោ បន បលោភេត្វា ឧទកវាហកំ អារោបេត្វា គណ្ហន្តស្ស អវហារោ នត្ថិ។ កេចិ បន
និទាឃកាលេ បន នទិយា សោតេ បច្ឆិន្នេ កត្ថចិ និន្នដ្ឋានេ ឧទកំ តិដ្ឋតិ, តត្ថ មនុស្សា មច្ឆានំ វិនាសាយ មទនផលវសាទីនិ បក្ខិបិត្វា គច្ឆន្តិ, មច្ឆា តានិ ខាទន្តា មរិត្វា ឧត្តានា ឧទកេ ប្លវន្តា តិដ្ឋន្តិ។ យោ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘យាវ សាមិកា នាគច្ឆន្តិ, តាវិមេ មច្ឆេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គណ្ហាតិ, អគ្ឃវសេន ការេតព្ពោ។ បំសុកូលសញ្ញាយ គណ្ហតោ អវហារោ នត្ថិ, អាហរាបេន្តេ បន ភណ្ឌទេយ្យំ។ មច្ឆវិសំ បក្ខិបិត្វា គតមនុស្សា ភាជនានិ អាហរិត្វា បូរេត្វា គច្ឆន្តិ, យាវ ‘‘បុនបិ អាគច្ឆិស្សាមា’’តិ សាលយា ហោន្តិ, តាវ តេ សស្សាមិកមច្ឆាវ។ យទា បន តេ ‘‘អលំ អម្ហាក’’ន្តិ និរាលយា បក្កមន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ។ បំសុកូលសញ្ញិស្ស អនាបត្តិ។ យថា ច មច្ឆកច្ឆបេសុ, ឯវំ សព្ពាយបិ
ឧទកដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
នាវដ្ឋកថា
៩៩. នាវដ្ឋេ – បឋមំ តាវ នាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘នាវា នាម យាយ តរតី’’តិ អាហ។ តស្មា ឥធ អន្តមសោ រជនទោណិកាបិ វេណុកលាបកោបិ ‘‘នាវា’’ត្វេវ វេទិតព្ពោ។ សីមាសម្មន្ននេ បន ធុវនាវា អន្តោ ខណិត្វា វា ផលកេហិ ពន្ធិត្វា វា កតា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន តិណ្ណំ វាហនិកា ឯវ វដ្ដតិ។ ឥធ បន ឯកស្សបិ វាហនិកា ‘‘នាវា’’ ត្វេវ វុច្ចតិ។ នាវាយ និក្ខិត្តន្តិ យំកិញ្ចិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ វា; តស្ស អវហារលក្ខណំ ថលដ្ឋេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ នាវំ អវហរិស្សាមីតិអាទិម្ហិ ច ទុតិយបរិយេសនគមនអាមសនផន្ទាបនានិ វុត្តនយានេវ។ ពន្ធនំ មោចេតីតិ ឯត្ថ បន យា ពន្ធនេ មុត្តមត្តេ ឋានា ន ចវតិ, តស្សា ពន្ធនំ យាវ
អយំ បនេត្ថ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ – ចណ្ឌសោតេ ពន្ធិត្វា ឋបិតនាវាយ ឯកំ ឋានំ ពន្ធនមេវ
និក្កុជ្ជិត្វា ឋបិតនាវាយ បន មុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋោកាសោវ ឋានំ, តស្សាបិ បញ្ចហាការេហិ ឋានបរិច្ឆេទំ ញត្វា យតោ កុតោចិ ផុដ្ឋោកាសំ ឧទ្ធញ្ច កេសគ្គមត្តំ អតិក្កន្តមត្តេ បារាជិកំ វេទិតព្ពំ។ ថលេ បន ឧស្សាទេត្វា ទ្វិន្នំ ទារុឃដិកានំ ឧបរិ ឋបិតនាវាយ ទារុឃដិកានំ ផុដ្ឋោកាសោយេវ ឋានំ, តស្មា តត្ថ មញ្ចបាទមត្ថកេសុយេវ បត្ថដពទ្ធសាដកេ នាគទន្តេសុ ឋបិតភិន្ទិវាលេ ច វុត្តនយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។
យោត្តពទ្ធាយ បន នាវាយ សដ្ឋិសត្តតិព្យាមប្បមាណំ យោត្តំ អមោចេត្វាវ អាកឌ្ឍិត្វា
បថវិលគ្គំ កត្វា សហ យោត្តេន ថលេ ឋបិតាយ នាវាយ
នាវដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
យានដ្ឋកថា
១០០. យានដ្ឋេ – យានំ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘យានំ នាម វយ្ហ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧបរិ មណ្ឌបសទិសំ បទរច្ឆន្នំ សព្ពបលិគុណ្ឋិមំ វា ឆាទេត្វា កតំ វយ្ហំ។ ឧភោសុ បស្សេសុ សុវណ្ណរជតាទិមយា គោបានសិយោ ទត្វា គរុឡបក្ខកនយេន កតា សន្ទមានិកា។ រថោ ច សកដញ្ច បាកដមេវ។ តេសុ យត្ថ កត្ថចិ សវិញ្ញាណកំ វា អវិញ្ញាណកំ វា រាសិអាទិវសេន ឋបិតំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តេន ឋានា ចាវេន្តស្ស នាវដ្ឋេ ច ថលដ្ឋេ ច វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ វេទិតព្ពំ។
អយំ បន វិសេសោ – យានដ្ឋំ តណ្ឌុលាទិភណ្ឌំ បិដកេន គណ្ហតោ បិដកេ អនុក្ខិត្តេបិ បិដកំ អបហរិត្វា តណ្ឌុលាទីនំ ឯកាពទ្ធភាវេ វិកោបិតេ បារាជិកំ។ ថលដ្ឋាទីសុបិ អយំ នយោ លព្ភតិ។ យានំ អវហរិស្សាមីតិអាទិម្ហិ ទុតិយបរិយេសនាទីនិ វុត្តនយានេវ។ ឋានា ចាវេតីតិ ឯត្ថ បន ទុកយុត្តស្ស យានស្ស ទ្វិន្នំ គោណានំ អដ្ឋ បាទា, ទ្វេ ច ចក្កានីតិ ទស ឋានានិ។ តំ ថេយ្យចិត្តស្ស ធុរេ និសីទិត្វា បាជយតោ គោណានំ បាទុទ្ធារេ ថុល្លច្ចយំ។ ចក្កានំ បន បថវិយំ បតិដ្ឋិតប្បទេសតោ កេសគ្គមត្តេ អតិក្កន្តេ បារាជិកំ។ សចេ បន គោណា ‘‘នាយំ អម្ហាកំ សាមិកោ’’តិ ញត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេត្វា អាកឌ្ឍន្តា តិដ្ឋន្តិ វា ផន្ទន្តិ វា, រក្ខតិ តាវ។ គោណេ បុន ឧជុកំ បដិបាទេត្វា ធុរំ អារោបេត្វា ទឡ្ហំ យោជេត្វា បាចនេន វិជ្ឈិត្វា បាជេន្តស្ស វុត្តនយេនេវ តេសំ បាទុទ្ធារេ ថុល្លច្ចយំ។ ចក្កាតិក្កមេ បារាជិកំ។
សចេបិ សកទ្ទមេ មគ្គេ ឯកំ ចក្កំ កទ្ទមេ លគ្គំ ហោតិ, ទុតិយំ ចក្កំ គោណា បរិវត្តេន្តា បវត្តេន្តិ, ឯកស្ស ឋិតត្តា ន តាវ អវហារោ ហោតិ
យំ បន អយុត្តកំ ធុរេ ឯកាយ បច្ឆតោ ច ទ្វីហិ ឧបត្ថម្ភិនីហិ ឧបត្ថម្ភេត្វា ឋបិតំ, តស្ស តិណ្ណំ ឧបត្ថម្ភិនីនំ ចក្កានញ្ច វសេន បញ្ច ឋានានិ។ សចេ ធុរេ ឧបត្ថម្ភិនី ហេដ្ឋាភាគេ
ភិត្តិំ និស្សាយ ឋបិតចក្កស្សាបិ ទ្វេ ឋានានិ។ តត្ថ បឋមំ ភិត្តិតោ មោចេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ។ បច្ឆា បថវិតោ កេសគ្គមត្តុទ្ធារេ បារាជិកំ។ បឋមំ ភូមិតោ មោចេន្តស្ស បន សចេ ភិត្តិយំ បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ន កុប្បតិ, ឯសេវ នយោ។ អថ អរេសុ គហេត្វា ហេដ្ឋា កឌ្ឍន្តស្ស ភិត្តិំ ផុសិត្វា ឋិតោកាសស្ស ឧបរិមោ អន្តោ ហេដ្ឋិមំ អតិក្កមតិ, បារាជិកំ។ មគ្គប្បដិបន្នេ យានេ យានសាមិកោ កេនចិទេវ ករណីយេន ឱរោហិត្វា មគ្គា ឱក្កន្តោ ហោតិ, អថញ្ញោ ភិក្ខុ បដិបថំ អាគច្ឆន្តោ អារក្ខសុញ្ញំ បស្សិត្វា, ‘‘យានំ អវហរិស្សាមី’’តិ អារោហតិ, តស្ស បយោគំ វិនាយេវ គោណា គហេត្វា បក្កន្តា, អវហារោ នត្ថិ។ សេសំ នាវាយំ វុត្តសទិសន្តិ។
យានដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
ភារដ្ឋកថា
១០១. ឥតោ ភារដ្ឋំ។ សោ សីសភារាទិវសេន ចតុធា ទស្សិតោ។ តត្ថ សីសភារាទីសុ អសម្មោហត្ថំ សីសាទីនំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ សីសស្ស តាវ បុរិមគលេ គលវាដកោ, បិដ្ឋិគលេ កេសញ្ចិ កេសន្តេ អាវដ្ដោ ហោតិ, គលស្សេវ ឧភោសុ បស្សេសុ កេសញ្ចិ កេសា ឱរុយ្ហ ជាយន្តិ, យេ កណ្ណចូឡិកាតិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អធោភាគោ ចាតិ អយំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទោ, តតោ ឧបរិ សីសំ។ ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារោ សីសភារោ នាម។
ឧភោសុ ខន្ធភារោ នាម។
បិដ្ឋិវេមជ្ឈាវត្តតោ បន ហទយអាវាដតោ ច បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា យាវ បាទនខសិខា, អយំ កដិបរិច្ឆេទោ។ ឯត្ថន្តរេ សមន្តតោ សរីរេ ឋិតភារោ កដិភារោ នាម។
កប្បរតោ បដ្ឋាយ បន ហេដ្ឋា យាវ ហត្ថនខសិខា, អយំ ឱលម្ពកបរិច្ឆេទោ។ ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារោ ឱលម្ពកោ នាម។
ឥទានិ សីសេ ភារន្តិអាទីសុ អយំ អបុព្ពវិនិច្ឆយោ
ហត្ថេ ភារន្តិ ឯត្ថ បន ហត្ថេន គហិតត្តា ឱលម្ពកោ ‘‘ហត្ថេ ភារោ’’តិ វុត្តោ។
សោ បឋមំយេវ ភូមិតោ វា គហិតោ ហោតុ, សុទ្ធចិត្តេន សីសាទីហិ វា, ‘‘ហត្ថេ ភារោ’’ ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ ភូមិតោ គណ្ហាតីតិ ឯត្ថ បន តេសំ ភារានំ យំកិញ្ចិ បាតរាសាទិការណា សុទ្ធចិត្តេន ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា បុន ថេយ្យចិត្តេន កេសគ្គមត្តំ ឧទ្ធរន្តស្ស បារាជិកន្តិ។
ភារដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
អារាមដ្ឋកថា
១០២. អារាមដ្ឋេបិ ‘‘អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ ផលារាមោ’’តិ អាហ។ តេសុ វស្សិកាទីនំ បុប្ផនកោ បុប្ផារាមោ។ អម្ពផលាទីនំ ផលនកោ ផលារាមោ។ អារាមេ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តស្ស វិនិច្ឆយោ ភូមដ្ឋាទីសុ វុត្តនយោ ឯវ។
តត្ថជាតកេ បន មូលន្តិ ឧសីរហិរិវេរាទិកំ យំកិញ្ចិ មូលំ, តំ ឧប្បាដេត្វា វា ឧប្បាដិតំ វា គណ្ហន្តស្ស យេន មូលេន វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ គហិតេ តចន្តិ ភេសជ្ជត្ថាយ វា រជនត្ថាយ វា ឧបយោគគមនូបគំ យំកិញ្ចិ រុក្ខត្តចំ; តំ ឧប្បាដេត្វា វា ឧប្បាដិតំ វា គណ្ហន្តស្ស មូលេ វុត្តនយេន បារាជិកំ។ បុប្ផន្តិ វស្សិកមល្លិកាទិកំ យំកិញ្ចិ បុប្ផំ, តំ ឱចិនិត្វា វា ឱចិនិតំ វា គណ្ហន្តស្ស ឧប្បលបទុមេសុ វុត្តនយេន បារាជិកំ។ បុប្ផានម្បិ ហិ វណ្ដំ វា ពន្ធនំ វា អច្ឆិន្នំ រក្ខតិ។ វណ្ដព្ភន្តរេ បន កេសញ្ចិ សូចិកា ហោតិ, សា ន រក្ខតិ។ ផលន្តិ អម្ពផលតាលផលាទិកំ យំកិញ្ចិ, តំ រុក្ខតោ គណ្ហន្តស្ស វិនិច្ឆយោ រុក្ខេ លគ្គិតកថាយំ វុត្តោ។ អបនេត្វា ឋបិតំ ភូមដ្ឋាទិសង្គហិតមេវ។
អារាមំ អភិយុញ្ជតីតិ បរសន្តកំ ‘‘មម សន្តកោ អយ’’ន្តិ មុសា ភណិត្វា អភិយុញ្ជតិ, អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តា ទុក្កដំ។ សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតីតិ វិនិច្ឆយកុសលតាយ ពលវនិស្សិតាទិភាវេន វា អារាមសាមិកស្ស សំសយំ ជនេតិ។ កថំ? តញ្ហិ តថា វិនិច្ឆយប្បសុតំ ទិស្វា សាមិកោ ចិន្តេតិ – ‘‘សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ អហំ ឥមំ អារាមំ អត្តនោ កាតុំ, ន សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ’’តិ។ ឯវំ តស្ស វិមតិ ឧប្បជ្ជមានា តេន ឧប្បាទិតា ហោតិ, តស្មា ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ។
ធុរំ និក្ខិបតីតិ យទា បន សាមិកោ ‘‘អយំ ថទ្ធោ កក្ខឡោ ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយម្បិ មេ ករេយ្យ, អលំ ទានិ មយ្ហំ ឥមិនា អារាមេនា’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អភិយុញ្ជកោ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ។ សចេ សយម្បិ កតធុរនិក្ខេបោ ហោតិ, អថ ច បន សាមិកេន ធុរេ និក្ខិត្តេបិ អភិយុញ្ជកោ ធុរំ អនិក្ខិបិត្វាវ ‘‘ឥមំ សុដ្ឋុ បីឡេត្វា មម អាណាបវត្តិំ ទស្សេត្វា កិង្ការប្បដិស្សាវិភាវេ
ធម្មំ ចរន្តោតិ ភិក្ខុសង្ឃេ វា រាជកុលេ វា វិនិច្ឆយំ ករោន្តោ។ សាមិកំ បរាជេតីតិ វិនិច្ឆយិកានំ ឧក្កោចំ ទត្វា កូដសក្ខិំ ឱតារេត្វា អារាមសាមិកំ ជិនាតីតិ អត្ថោ។ អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ ន កេវលំ តស្សេវ, សញ្ចិច្ច តស្ស អត្ថសាធនេ បវត្តានំ កូដវិនិច្ឆយិកានម្បិ កូដសក្ខីនម្បិ សព្ពេសំ បារាជិកំ។ ឯត្ថ ច សាមិកស្ស ធុរនិក្ខេបវសេនេវ បរាជយោ វេទិតព្ពោ។ អនិក្ខិត្តធុរោ ហិ អបរាជិតោវ ហោតិ។ ធម្មំ ចរន្តោ បរជ្ជតីតិ សចេបិ ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន វិនិច្ឆយស្ស បវត្តត្តា សយំ បរាជយំ បាបុណាតិ; ឯវម្បិ មុសាវាទេន សាមិកានំ បីឡាករណបច្ចយា ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតីតិ។
អារាមដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
វិហារដ្ឋកថា
១០៣. វិហារដ្ឋេបិ – ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ វុត្តនយមេវ។ អភិយោគេបិ ចេត្ថ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ។ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ។ កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ។ ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ
វិហារដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
ខេត្តដ្ឋកថា
១០៤. ខេត្តដ្ឋេបិ ‘‘ខេត្តំ នាម យត្ថ បុព្ពណ្ណំ វា អបរណ្ណំ វា ជាយតី’’តិ អាហ។ តត្ថ បុព្ពណ្ណន្តិ សាលិអាទីនិ សត្ត ធញ្ញានិ; អបរណ្ណន្តិ មុគ្គមាសាទីនិ; ឧច្ឆុខេត្តាទិកម្បិ ឯត្ថេវ សង្គហិតំ។ ឥធាបិ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ វុត្តនយមេវ។ តត្ថជាតកេ បន សាលិសីសាទីនិ និរុម្ភិត្វា វា ឯកមេកំ ហត្ថេនេវ ឆិន្ទិត្វា វា អសិតេន លាយិត្វា វា ពហូនិ ឯកតោ ឧប្បាដេត្វា វា គណ្ហន្តស្ស យស្មិំ ពីជេ វា សីសេ វា មុដ្ឋិយំ វា មុគ្គមាសាទិផលេ វា វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ ពន្ធនា មោចិតមត្តេ បារាជិកំ។ អច្ឆិជ្ជមានោ បន ទណ្ឌកោ វា វាកោ វា តចោ វា អប្បមត្តកោបិ រក្ខតិ។
វីហិនាឡំ ទីឃម្បិ ហោតិ, យាវ អន្តោនាឡតោ វីហិសីសទណ្ឌកោ ន និក្ខមតិ, តាវ រក្ខតិ។ កេសគ្គមត្តម្បិ នាឡតោ ទណ្ឌកស្ស ហេដ្ឋិមតលេ និក្ខន្តេ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ អសិតេន លាយិត្វា គណ្ហតោ បន មុដ្ឋិគតេសុ ហេដ្ឋា ឆិន្នេសុបិ សចេ សីសានិ ជដិតានិ, រក្ខន្តិ តាវ។ វិជដេត្វា បន កេសគ្គមត្តម្បិ ឧក្ខិបតោ សចេ វត្ថុ បូរតិ, បារាជិកំ។ សាមិកេហិ បន លាយិត្វា ឋបិតំ សភុសំ វា អភុសំ វា កត្វា គណ្ហតោ យេន វត្ថុ បូរតិ, តស្មិំ គហិតេ បារាជិកំ។ សចេ បរិកប្បេតិ ‘‘ឥទំ មទ្ទិត្វា បប្ផោដេត្វា សារមេវ គណ្ហិស្សាមី’’តិ រក្ខតិ តាវ។ មទ្ទនបប្ផោដនេសុ ឋានា ចាវេន្តស្សាបិ បារាជិកំ នត្ថិ, បច្ឆា ភាជនគតេ កតមត្តេ បារាជិកំ។ អភិយោគោ បនេត្ថ វុត្តនយោ ឯវ។
ខីលសង្កមនាទីសុ បថវី នាម អនគ្ឃា។ តស្មា សចេ ឯកេនេវ ខីលេន ឥតោ កេសគ្គមត្តម្បិ បថវិប្បទេសំ សាមិកានំ បស្សន្តានំ វា អបស្សន្តានំ វា អត្តនោ សន្តកំ ករោតិ, តស្មិំ ខីលេ នាមំ ឆិន្ទិត្វា វា អច្ឆិន្ទិត្វា វា សង្កាមិតមត្តេ តស្ស ច, យេ ចស្ស ឯកច្ឆន្ទា, សព្ពេសំ បារាជិកំ។ សចេ បន
រជ្ជុំ វាតិ ‘‘មម សន្តកំ ឥទ’’ន្តិ ញាបេតុកាមោ រជ្ជុំ វា បសារេតិ, យដ្ឋិំ វា បាតេតិ, ទុក្កដំ។ ‘‘ឥទានិ ទ្វីហិ បយោគេហិ អត្តនោ សន្តកំ ករិស្សាមី’’តិ តេសំ បឋមេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេ បារាជិកំ។
វតិំ វាតិ បរស្ស ខេត្តំ បរិក្ខេបវសេន អត្តនោ កាតុកាមោ ទារូនិ និខណតិ, បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ ឯកស្មិំ អនាគតេ ថុល្លច្ចយំ, តស្មិំ អាគតេ បារាជិកំ។ សចេ តត្តកេន អសក្កោន្តោ សាខាបរិវារេនេវ អត្តនោ កាតុំ សក្កោតិ, សាខាបាតនេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ យេន យេន បរិក្ខិបិត្វា អត្តនោ កាតុំ សក្កោតិ, តត្ថ តត្ថ បឋមបយោគេហិ ទុក្កដំ។ អវសានេ ទ្វិន្នំ ឯកេន ថុល្លច្ចយំ, ឥតរេន បារាជិកំ វេទិតព្ពំ។
មរិយាទំ វាតិ បរស្ស ខេត្តំ ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ ញាបេតុកាមោ អត្តនោ ខេត្តមរិយាទំ
កេទារបាឡិំ យថា បរស្ស ខេត្តំ អតិក្កមតិ, ឯវំ សង្កាមេតិ, បំសុមត្តិកាទីហិ វា វឌ្ឍេត្វា វិត្ថតំ ករោតិ, អកតំ វា បន បតិដ្ឋាបេតិ, បុរិមបយោគេហិ ទុក្កដំ។ ទ្វិន្នំ បច្ឆិមានំ ឯកេន ថុល្លច្ចយំ, ឥតរេន បារាជិកន្តិ។
ខេត្តដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
វត្ថុដ្ឋកថា
១០៥. វត្ថុដ្ឋេបិ – វត្ថុំ តាវ ទស្សេន្តោ វត្ថុ នាម ‘‘អារាមវត្ថុ វិហារវត្ថូ’’តិ អាហ។ តត្ថ ពីជំ វា ឧបរោបកេ វា អរោបេត្វាវ កេវលំ ភូមិំ សោធេត្វា តិណ្ណំ បាការានំ យេន កេនចិ បរិក្ខិបិត្វា វា អបរិក្ខិបិត្វា វា បុប្ផារាមាទីនំ អត្ថាយ ឋបិតោ ភូមិភាគោ អារាមវត្ថុ នាម។ ឯតេនេវ នយេន ឯកវិហារបរិវេណអាវាសានំ អត្ថាយ ឋបិតោ ភូមិភាគោ វិហារវត្ថុ នាម។ យោបិ បុព្ពេ អារាមោ
វត្ថុដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
១០៦. គាមដ្ឋេ
អរញ្ញដ្ឋកថា
១០៧. អរញ្ញដ្ឋេ ‘‘អរញ្ញំ នាម យំ មនុស្សានំ បរិគ្គហិតំ ហោតិ, តំ អរញ្ញ’’ន្តិ អាហ។ តត្ថ យស្មា អរញ្ញំ នាម មនុស្សានំ បរិគ្គហិតម្បិ អត្ថិ, អបរិគ្គហិតម្បិ; ឥធ បន យំ បរិគ្គហិតំ សារក្ខំ, យតោ ន វិនា មូលេន កដ្ឋលតាទីនិ គហេតុំ លព្ភន្តិ, តំ អធិប្បេតំ។ តស្មា ‘‘យំ មនុស្សានំ បរិគ្គហិតំ ហោតី’’តិ វត្វា បុន ‘‘អរញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ។ តេន ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ – ‘‘ន បរិគ្គហិតភាវោ អរញ្ញស្ស លក្ខណំ។ យំ បន អត្តនោ អរញ្ញលក្ខណេន អរញ្ញំ មនុស្សានញ្ច បរិគ្គហិតំ, តំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អរញ្ញ’’ន្តិ។ តត្ថ វិនិច្ឆយោ អារាមដ្ឋាទីសុ វុត្តសទិសោ។
តត្ថជាតកេសុ បនេត្ថ ឯកស្មិម្បិ មហគ្ឃរុក្ខេ ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ។ លតំ វាតិ ឯត្ថ ច វេត្តោបិ លតាបិ លតា ឯវ; តត្ថ យោ វេត្តោ វា លតា វា ទីឃា ហោតិ, មហារុក្ខេ ច គច្ឆេ ច វិនិវិជ្ឈិត្វា វា វេឋេត្វា វា គតា, សា មូលេ ឆិន្នាបិ អវហារំ ន ជនេតិ អគ្គេ ឆិន្នាបិ, យទា បន អគ្គេបិ មូលេបិ ឆិន្នា ហោតិ, តទា អវហារំ ជនេតិ។ សចេ បន វេឋេត្វា ឋិតា ហោតិ, វេឋេត្វា ឋិតា បន រុក្ខតោ មោចិតមត្តា អវហារំ ជនេតិ។
តិណំ វាតិ ឯត្ថ តិណំ វា ហោតុ បណ្ណំ វា, សព្ពំ តិណគ្គហណេនេវ គហិតំ; តំ គេហច្ឆទនាទីនមត្ថាយ បរេហិ ឆិន្នំ វា អត្តនា ឆិន្ទិត្វា វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ ន កេវលញ្ច តិណបណ្ណមេវ, អញ្ញម្បិ យំកិញ្ចិ វាកឆល្លិ អាទិ, យត្ថ សាមិកា សាលយា, តំ គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ តច្ឆេត្វា ឋបិតោ អទ្ធគតោបិ រុក្ខោ ន គហេតព្ពោ។ យោ បន អគ្គេ ច មូលេ ច ឆិន្នោ ហោតិ, សាខាបិស្ស បូតិកា
យោបិ
យោ បន អរញ្ញបាលេសុ និទ្ទាយន្តេសុ វា កីឡាបសុតេសុ វា កត្ថចិ បក្កន្តេសុ វា អាគន្ត្វា ‘‘កុហិំ អរញ្ញបាលា’’តិ បក្កោសិត្វាបិ អទិស្វា គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ យោបិ អារក្ខដ្ឋានំ បត្វា កម្មដ្ឋានាទីនិ មនសិករោន្តោ វា អញ្ញវិហិតោ វា អស្សតិយា អតិក្កមតិ, ភណ្ឌទេយ្យមេវ។ យស្សាបិ តំ ឋានំ បត្តស្ស ចោរោ វា ហត្ថី វា វាឡមិគោ វា មហាមេឃោ វា វុដ្ឋហតិ, សោ ច តម្ហា ឧបទ្ទវា មុច្ចិតុកម្យតាយ សហសា តំ ឋានំ អតិក្កមតិ, រក្ខតិ តាវ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតិ។ ឥទំ បន អរញ្ញេ អារក្ខដ្ឋានំ នាម សុង្កឃាតតោបិ គរុកតរំ។ សុង្កឃាតស្ស ហិ បរិច្ឆេទំ អនោក្កមិត្វា ទូរតោវ បរិហរន្តោ ទុក្កដមេវ អាបជ្ជតិ។ ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្ស អាកាសេន គច្ឆតោបិ បារាជិកមេវ។ តស្មា ឯត្ថ អប្បមត្តេន ភវិតព្ពន្តិ។
អរញ្ញដ្ឋកថា និដ្ឋិតា។
ឧទកកថា
១០៨. ឧទកេ ភាជនគតន្តិ ឧទកទុល្លភកាលេ ឧទកមណិកាទីសុ ភាជនេសុ សង្គោបេត្វា ឋបិតំ; តំ យស្មិំ ភាជនេ ឋបិតំ ហោតិ, តំ ភាជនំ អាវិញ្ឆិត្វា វា ឆិទ្ទំ កត្វា វា តត្ថ បោក្ខរណីតឡាកេសុ ច អត្តនោ ភាជនំ បវេសេត្វា
មរិយាទច្ឆេទនេ បន តត្ថ ជាតកភូតគាមេន សទ្ធិម្បិ មរិយាទំ ឆិន្ទន្តស្ស អទិន្នាទានបយោគត្តា ទុក្កដំ។ តញ្ច បន បហារេ បហារេ ហោតិ។ អន្តោឋត្វា ពហិមុខោ ឆិន្ទន្តោ ពហិ អន្តេន ការេតព្ពោ។ ពហិ ឋត្វា អន្តោមុខោ ឆិន្ទន្តោ
និទ្ធមនបនាឡិំ ឧគ្ឃាដេត្វា នីហរន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ សចេ បន តេន មរិយាទាយ ទុព្ពលាយ កតាយ អត្តនោ ធម្មតាយ អាគន្ត្វា វា អនាណត្តេហិ គាមទារកេហិ អារោបិតា វា គាវិយោ ខុរេហិ មរិយាទំ ភិន្ទន្តិ, អត្តនោយេវ ធម្មតាយ អនាណត្តេហិ វា គាមទារកេហិ ឧទកេ បវេសិតា វីចិយោ ឧដ្ឋាបេន្តិ, គាមទារកា វា សយមេវ បវិសិត្វា កីឡន្តា ឧដ្ឋាបេន្តិ អន្តោឧទកេ វា រុក្ខោ អញ្ញេន ឆិជ្ជមានោ
យោ បន និទាឃេ សុក្ខវាបិយា មរិយាទំ យាវ តលំ បាបេត្វា ឆិន្ទតិ, បច្ឆា ទេវេ វុដ្ឋេ អាគតាគតំ ឧទកំ បលាយតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ យត្តកំ តប្បច្ចយា សស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ បាទមត្តគ្ឃនកម្បិ អទេន្តោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេន អស្សមណោ ហោតិ។
យំ បន សព្ពសាធារណំ តឡាកំ ហោតិ; តឡាកេ ឧទកស្ស សព្ពេបិ មនុស្សា ឥស្សរា។ ហេដ្ឋតោ បនស្ស សស្សានិ ករោន្តិ, សស្សបាលនត្ថំ តឡាកតោ មហាមាតិកា និក្ខមិត្វា ខេត្តមជ្ឈេន យាតិ, សាបិ សទា សន្ទនកាលេ សព្ពសាធារណា។ តតោ បន ខុទ្ទកមាតិកា នីហរិត្វា
យោបិ ‘‘ចិរេន មេ ឧទកវារោ ភវិស្សតិ, ឥទញ្ច សស្សំ មិលាយតី’’តិ បរេសំ កេទារេ
បវិសន្តស្ស ឧទកស្ស បវិសនមគ្គំ បិទហិត្វា អត្តនោ កេទារំ បវេសេតិ, អវហារោ ឯវ។ សចេ បន តឡាកតោ អនិគ្គតេ បរេសំ មាតិកាមុខំ អសម្បត្តេវ ឧទកេ សុក្ខមាតិកំយេវ យថា អាគច្ឆន្តំ ឧទកំ អញ្ញេសំ កេទារេ អប្បវិសិត្វា អត្តនោយេវ កេទារំ បវិសតិ, ឯវំ តត្ថ តត្ថ ពន្ធតិ។ អនិក្ខន្តេ ពទ្ធា សុពទ្ធា, និក្ខន្តេ ពទ្ធា, ភណ្ឌទេយ្យំ។ តឡាកំ គន្ត្វា សយមេវ និទ្ធមនបនាឡិំ ឧគ្ឃាដេត្វា អត្តនោ កេទារំ បវេសេន្តស្សាបិ នត្ថិ កុរុន្ទិយាទីសុ បន ‘‘អវហារោ’’តិ វុត្តំ។ តំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ យុត្តន្តិ។
ឧទកកថា និដ្ឋិតា។
ទន្តបោនកថា
១០៩. ទន្តបោណំ អារាមដ្ឋកវិនិច្ឆយេន វិនិច្ឆិនិតព្ពំ។ អយំ បន វិសេសោ – យោ សង្ឃស្ស វេតនភតោ ហុត្វា ទេវសិកំ វា បក្ខមាសវារេន វា ទន្តកដ្ឋំ អាហរតិ, សោ តំ អាហរិត្វា ឆិន្ទិត្វាបិ យាវ ភិក្ខុសង្ឃំ ន សម្បដិច្ឆាបេតិ, តាវ តស្សេវ ហោតិ។ តស្មា តំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ តត្ថជាតកំ បន គរុភណ្ឌំ, តម្បិ ភិក្ខុសង្ឃេន រក្ខិតគោបិតំ គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ ឯសេវ នយោ គណបុគ្គលគិហិមនុស្សសន្តកេបិ ឆិន្នកេ អច្ឆិន្នកេ ច។ តេសំ អារាមុយ្យានភូមីសុ ជាតំ សាមណេរា វារេន ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទន្តកដ្ឋំ អាហរន្តា អាចរិយុបជ្ឈាយានម្បិ អាហរន្តិ, តំ យាវ ឆិន្ទិត្វា សង្ឃំ ន បដិច្ឆាបេន្តិ, តាវ សព្ពំ តេសំយេវ ហោតិ។ តស្មា តម្បិ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ យទា បន តេ ឆិន្ទិត្វា សង្ឃស្ស បដិច្ឆាបេត្វា ទន្តកដ្ឋមាឡកេ និក្ខិបន្តិ, ‘‘យថាសុខំ ភិក្ខុសង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’’តិ; តតោ បដ្ឋាយ អវហារោ នត្ថិ, វត្តំ បន ជានិតព្ពំ។ យោ ហិ ទេវសិកំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱសរតិ, តេន ទិវសេ ទិវសេ ឯកមេវ ទន្តកដ្ឋំ គហេតព្ពំ។ យោ បន
ទន្តបោនកថា និដ្ឋិតា។
វនប្បតិកថា
១១០. វនស្ស វនប្បតិ; វនជេដ្ឋករុក្ខស្សេតំ អធិវចនំ។ ឥធ បន សព្ពោបិ មនុស្សេហិ បរិគ្គហិតរុក្ខោ អធិប្បេតោ អម្ពលពុជបនសាទិកោ។ យត្ថ វា បន មរិចវល្លិអាទីនិ អារោបេន្តិ, សោ ឆិជ្ជមានោ សចេ ឯកាយបិ ឆល្លិយា វា វាកេន វា សកលិកាយ វា ផេគ្គុនា វា សម្ពទ្ធោវ ហុត្វា ភូមិយំ បតតិ, រក្ខតិ តាវ។
យោ បន ឆិន្នោបិ វល្លីហិ វា សាមន្តរុក្ខសាខាហិ វា សម្ពទ្ធោ សន្ធារិតត្តា ឧជុកមេវ តិដ្ឋតិ, បតន្តោ វា ភូមិំ ន បាបុណាតិ, នត្ថិ តត្ថ បរិហារោ, អវហារោ ឯវ ហោតិ។ យោបិ កកចេន ឆិន្នោ អច្ឆិន្នោ វិយ ហុត្វា តថេវ តិដ្ឋតិ, តស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ។
យោ បន រុក្ខំ ទុព្ពលំ កត្វា បច្ឆា ចាលេត្វា បាតេតិ, អញ្ញេន វា ចាលាបេតិ; អញ្ញំ វាស្ស សន្តិកេ រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា អជ្ឈោត្ថរតិ, បរេន វា អជ្ឈោត្ថរាបេតិ; មក្កដេ វា បរិបាតេត្វា តត្ថ អារោបេតិ, អញ្ញេន វា អារោបាបេតិ; វគ្គុលិយោ វា តត្ថ អារោបេតិ, បរេន វា អារោបាបេតិ; តា តំ រុក្ខំ បាតេន្តិ, តស្សេវ អវហារោ។
សចេ បន តេន រុក្ខេ ទុព្ពលេ កតេ អញ្ញោ អនាណត្តោ ឯវ តំ ចាលេត្វា បាតេតិ,
រុក្ខេន វា អជ្ឈោត្ថរតិ, អត្តនោ ធម្មតាយ មក្កដា វា វគ្គុលិយោ វា អារោហន្តិ, បរោ វា អនាណត្តោ អារោបេតិ, សយំ វា ឯស វាតមុខំ សោធេតិ, ពលវវាតោ អាគន្ត្វា រុក្ខំ បាតេតិ; សព្ពត្ថ ភណ្ឌទេយ្យំ។ វាតមុខសោធនំ បនេត្ថ អសម្បត្តេ វាតេ សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណាទីហិ
វនប្បតិកថា និដ្ឋិតា។
ហរណកកថា
១១១. ហរណកេ អញ្ញស្ស ហរណកំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតីតិ បរំ សីសភារាទីហិ ភណ្ឌំ អាទាយ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ ហរិស្សាមី’’តិ វេគេន គន្ត្វា អាមសតិ, ឯត្តាវតា អស្ស ទុក្កដំ។ ផន្ទាបេតីតិ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនំ ករោតិ, សាមិកោ ន មុញ្ចតិ, តេនស្ស ថុល្លច្ចយំ។ ឋានា ចាវេតីតិ អាកឌ្ឍិត្វា សាមិកស្ស ហត្ថតោ មោចេតិ, តេនស្ស បារាជិកំ។ សចេ បន តំ ភណ្ឌសាមិកោ ឧដ្ឋហិត្វា បោថេត្វា បុន តំ ភណ្ឌំ មោចាបេត្វា គណ្ហេយ្យ, ភិក្ខុ បឋមគ្គហណេនេវ បារាជិកោ។ សីសតោ វា កណ្ណតោ វា គីវតោ វា ហត្ថតោ វា អលង្ការំ ឆិន្ទិត្វា វា មោចេត្វា វា គណ្ហន្តស្ស សីសាទីហិ មោចិតមត្តេ បារាជិកំ។ ហត្ថេ បន វលយំ វា កដកំ វា អនីហរិត្វា អគ្គពាហំ ឃំសន្តោវ អបរាបរំ វា សារេតិ, អាកាសគតំ វា ករោតិ, រក្ខតិ តាវ។ រុក្ខមូលចីវរវំសេសុ វលយមិវ ន បារាជិកំ ជនេតិ។ កស្មា? សវិញ្ញាណកត្តា។ សវិញ្ញាណកកោដ្ឋាសគតញ្ហិ យាវ តតោ ន នីហដំ, តាវ តត្ថេវ ហោតិ។ ឯសេវ នយោ អង្គុលិមុទ្ទិកបាទកដកកដូបគបិឡន្ធនេសុ។
យោ បន បរស្ស និវត្ថសាដកំ អច្ឆិន្ទតិ, បរោ ច សលជ្ជិតាយ សហសា ន មុញ្ចតិ, ឯកេនន្តេន ចោរោ កឌ្ឍតិ, ឯកេនន្តេន បរោ, រក្ខតិ តាវ។ បរស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកំ។ អថាបិ តំ កឌ្ឍន្តស្ស ឆិជ្ជិត្វា ឯកទេសោ ហត្ថគតោ ហោតិ, សោ ច បាទំ អគ្ឃតិ បារាជិកមេវ។ សហភណ្ឌហារកន្តិ ‘‘សភណ្ឌហារកំ ភណ្ឌំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឥតោ យាហី’’តិ ភណ្ឌហារកំ តជ្ជេតិ, សោ ភីតោ ចោរេន អធិប្បេតទិសាភិមុខោ ហុត្វា ឯកំ បាទំ សង្កាមេតិ, ចោរស្ស ថុល្លច្ចយំ; ទុតិយេ បារាជិកំ។ បាតាបេតីតិ អថាបិ ចោរោ ភណ្ឌហារកស្ស ហត្ថេ អាវុធំ ទិស្វា សាសង្កោ ហុត្វា បាតាបេត្វា គហេតុកាមោ ឯកមន្តំ បដិក្កម្ម សន្តជ្ជេត្វា បាតាបេតិ, បរស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកំ។
បាតាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិអាទិ បន បរិកប្បវសេន
យោ បន ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋា’’តិ វទតិ, ‘‘បាតេហី’’តិ ន វទតិ; ឥតរោ ច តំ ឱលោកេត្វា ‘‘សចេ ឯស មំ បាបុណេយ្យ, ឃាតេយ្យាបិ ម’’ ន្តិ សាលយោវ ហុត្វា តំ ភណ្ឌំ គហនដ្ឋានេ បក្ខិបិត្វា ‘‘បុន និវត្តិត្វា គហេស្សាមី’’តិ បក្កមតិ, បាតនបច្ចយា បារាជិកំ នត្ថិ។ អាគន្ត្វា បន ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ ឧទ្ធារេ បារាជិកំ។ អថ បនស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘មយា បាតាបេន្តេនេវ ឥទំ មម សន្តកំ កត’’ន្តិ តតោ នំ សកសញ្ញាយ គណ្ហាតិ; គហណេ រក្ខតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតិ។ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ អទេន្តស្ស សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេ បារាជិកំ។ ‘‘សោ ឥមំ ឆឌ្ឌេត្វា គតោ, អនជ្ឈាវុត្ថកំ ទានិ ឥទ’’ន្តិ បំសុកូលសញ្ញាយ គណ្ហតោបិ ឯសេវ នយោ។ អថ បន សាមិកោ ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋា’’តិ វុត្តមត្តេនេវ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ន ទានិ ឥទំ មយ្ហ’’ន្តិ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា និរាលយោ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយតិ, តំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ ឧទ្ធារេ ទុក្កដំ។ អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពំ, អទេន្តស្ស បារាជិកំ។ កស្មា? តស្ស បយោគេន ឆឌ្ឌិតត្តាតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ អញ្ញេសុ បន វិចារណា ឯវ នត្ថិ។ បុរិមនយេនេវ សកសញ្ញាយ វា បំសុកូលសញ្ញាយ វា គណ្ហន្តេបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ។
ហរណកកថា និដ្ឋិតា។
ឧបនិធិកថា
១១២. ឧបនិធិម្ហិ – នាហំ គណ្ហាមីតិ សម្បជានមុសាវាទេបិ អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តា ទុក្កដំ។ ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ? នេវិទំ មយ្ហំ អនុរូបំ, ន តុម្ហាក’’ន្តិអាទីនិ វទន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវ។ ‘‘រហោ មយា ឯតស្ស ហត្ថេ ឋបិតំ, ន ធម្មំ ចរន្តោតិអាទិ វុត្តនយមេវ។ អយំ តាវ បាឡិវណ្ណនា។
បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ បនេត្ថ បត្តចតុក្កាទិវសេន ឯវំ វុត្តោ – ឯកោ កិរ ភិក្ខុ បរស្ស មហគ្ឃេ បត្តេ លោភំ ឧប្បាទេត្វា តំ ហរិតុកាមោ ឋបិតដ្ឋានមស្ស សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វា អត្តនោបិ បត្តំ តស្សេវ សន្តិកេ ឋបេសិ។ សោ បច្ចូសសមយេ អាគន្ត្វា ធម្មំ វាចាបេត្វា និទ្ទាយមានំ មហាថេរមាហ – ‘‘វន្ទាមិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាគន្តុកភិក្ខុ, កាលស្សេវម្ហិ គន្តុកាមោ, អសុកស្មិញ្ច មេ ឋានេ ឦទិសេន នាម អំសពទ្ធកេន ឦទិសាយ បត្តត្ថវិកាយ បត្តោ ឋបិតោ។ សាធាហំ, ភន្តេ, តំ លភេយ្យ’’ន្តិ ថេរោ បវិសិត្វា តំ គណ្ហិ។ ឧទ្ធារេយេវ ចោរស្ស បារាជិកំ។ សចេ អាគន្ត្វា ‘‘កោសិ ត្វំ អវេលាយ អាគតោ’’តិ កុរុន្ទិយំ បន ‘‘បទវារេន ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តំ អតាទិសមេវ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតិ។
តំ មញ្ញមានោ អត្តនោ បត្តំ គណ្ហិត្វា អទាសិ, ចោរស្ស សាមិកេន ទិន្នត្តា បារាជិកំ នត្ថិ, អសុទ្ធចិត្តេន បន គហិតត្តា ទុក្កដំ។ តំ មញ្ញមានោ ចោរស្សេវ បត្តំ គណ្ហិត្វា អទាសិ, ឥធាបិ ចោរស្ស អត្តនោ សន្តកត្តា បារាជិកំ នត្ថិ, អសុទ្ធចិត្តេន បន គហិតត្តា ទុក្កដមេវ។ សព្ពត្ថ ថេរស្ស អនាបត្តិ។
អបរោ
ឯកោ មហាថេរោ ឧបដ្ឋាកំ ទហរភិក្ខុំ ‘‘បត្តចីវរំ គណ្ហ, អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ អាហ។ ទហរោ គហេត្វា ថេរស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ គច្ឆន្តោ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សចេ សីសេ ភារំ ខន្ធេ ករោតិ, បារាជិកំ នត្ថិ។ កស្មា? អាណត្តិយា គហិតត្តា។ សចេ បន មគ្គតោ ឱក្កម្ម អដវិំ បវិសតិ, បទវារេន ការេតព្ពោ។ អថ និវត្តិត្វា វិហារាភិមុខោ បលាយិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា គច្ឆតិ, ឧបចារាតិក្កមេ បារាជិកំ។ អថាបិ មហាថេរស្ស និវាសនបរិវត្តនដ្ឋានតោ គាមាភិមុខោ បលាយតិ, គាមូបចារាតិក្កមេ បារាជិកំ។ យទិ បន ឧភោបិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជិត្វា វា
យោ បន ‘‘អសុកំ នាម វិហារំ គន្ត្វា ចីវរំ ធោវិត្វា រជិត្វា វា ឯហី’’តិ វុត្តោ ‘‘សាធូ’’តិ គហេត្វា គច្ឆតិ, តស្សបិ អន្តរាមគ្គេ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សីសេ ភារំ ខន្ធេ ករណាទីសុ បារាជិកំ នត្ថិ។ មគ្គា ឱក្កមនេ បទវារេន ការេតព្ពោ។ តំ វិហារំ គន្ត្វា តត្ថេវ វសន្តោ
យោ បន អនាណត្តោ ថេរេន និមិត្តេ វា កតេ សយមេវ វា កិលិដ្ឋំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ទេថ, ភន្តេ, ចីវរំ; អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វា រជិត្វា អាហរិស្សាមី’’តិ គហេត្វា គច្ឆតិ; តស្ស អន្តរាមគ្គេ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សីសេ ភារំ ខន្ធេ ករណាទីសុ បារាជិកំ។ កស្មា? អនាណត្តិយា គហិតត្តា។ មគ្គា ឱក្កមតោបិ បដិនិវត្តិត្វា តមេវ វិហារំ អាគន្ត្វា វិហារសីមំ អតិក្កមតោបិ វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ។ តត្ថ គន្ត្វា រជិត្វា បច្ចាគច្ឆតោបិ ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ ឯសេវ នយោ។ សចេ បន យត្ថ គតោ, តត្ថ វា អន្តរាមគ្គេ វិហារេ វា តមេវ វិហារំ បច្ចាគន្ត្វា តស្ស ឯកបស្សេ វា ឧបចារសីមំ អនតិក្កមិត្វា វសន្តោ ថេយ្យចិត្តេន
យោ បន ថេរេន និមិត្តេ កយិរមានេ ‘‘ទេថ, ភន្តេ, អហំ រជិត្វា
អបរោ ភិក្ខុំ បហិណិតុកាមោ និមិត្តំ ករោតិ – ‘‘កោ នុ ខោ គហេត្វា គមិស្សតី’’តិ, តត្រ ចេ ឯកោ – ‘‘ទេថ, ភន្តេ, អហំ គហេត្វា គមិស្សាមី’’តិ គហេត្វា គច្ឆតិ, តស្ស ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ សព្ពដ្ឋានេសុ ‘‘ទេថ, ភន្តេ, ចីវរំ, អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វា រជិត្វា អាហរិស្សាមី’’តិ ឯត្ថ វុត្តសទិសោ វិនិច្ឆយោ។ ថេរេន ចីវរត្ថាយ វត្ថំ លភិត្វា ឧបដ្ឋាកកុលេ ឋបិតំ ហោតិ។ អថស្ស អន្តេវាសិកោ វត្ថំ ហរិតុកាមោ តត្រ គន្ត្វា ‘‘តំ កិរ វត្ថំ ទេថា’’តិ ថេរេន បេសិតោ វិយ វទតិ; តស្ស វចនំ សទ្ទហិត្វា ឧបាសកេន ឋបិតំ ឧបាសិកា វា, ឧបាសិកាយ ឋបិតំ
ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស វត្វា គាមំ គច្ឆតិ, ‘‘ឥត្ថន្នាមោ មម វស្សាវាសិកំ ទស្សតិ, តំ គហេត្វា ឋបេយ្យាសី’’តិ។ ‘‘សាធូ’’តិ សោ ភិក្ខុ តេន ទិន្នំ មហគ្ឃសាដកំ អត្តនា លទ្ធេន អប្បគ្ឃសាដកេន សទ្ធិំ ឋបេត្វា តេន អាគតេន អត្តនោ មហគ្ឃសាដកស្ស លទ្ធភាវំ ញត្វា វា អញត្វា វា ‘‘ទេហិ មេ វស្សាវាសិក’’ន្តិ វុត្តោ ‘‘តវ ថូលសាដកោ លទ្ធោ, មយ្ហំ បន សាដកោ មហគ្ឃោ, ទ្វេបិ អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ ឋបិតា, បវិសិត្វា
យោ
សចេបិ កោចិ ភណ្ឌាគារិកស្ស អនារោចេត្វាវ ភណ្ឌាគារេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ឋបេតិ, តស្មិម្បិ នដ្ឋេ ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ។ សចេ បន ភណ្ឌាគារិកោ តំ ទិស្វា ‘‘អដ្ឋានេ ឋបិត’’ន្តិ គហេត្វា ឋបេតិ, នដ្ឋេ តស្ស គីវា។ សចេបិ ឋបិតភិក្ខុនា ‘‘មយា, ភន្តេ, ឦទិសោ នាម បរិក្ខារោ ឋបិតោ, ឧបធារេយ្យាថា’’តិ វុត្តោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, ទុន្និក្ខិត្តំ វា មញ្ញមានោ អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបេតិ, តស្សេវ គីវា។ ‘‘នាហំ ជានាមី’’តិ បដិក្ខិបន្តស្ស បន នត្ថិ គីវា។ យោបិ តស្ស បស្សន្តស្សេវ ឋបេតិ, ភណ្ឌាគារិកញ្ច ន សម្បដិច្ឆាបេតិ
យោ បន អន្តោ ឧណ្ហបីឡិតោ ទ្វារំ សុគុត្តំ កត្វា ពហិ និក្ខមតិ, ចោរា ច នំ គហេត្វា ‘‘ទ្វារំ វិវរា’’តិ វទន្តិ, យាវ តតិយំ ន វិវរិតព្ពំ។ យទិ បន តេ ចោរា ‘‘សចេ ន វិវរសិ, តញ្ច មារេស្សាម, ទ្វារញ្ច ភិន្ទិត្វា បរិក្ខារំ
យទិ ភណ្ឌាគារិកោ ‘‘តុម្ហេ ពហិ ឋត្វាវ តុម្ហាកំ បរិក្ខារំ គណ្ហថ, មា បវិសិត្ថា’’តិ វទតិ, តេសញ្ច ឯកោ លោលមហាថេរោ សាមណេរេហិ ចេវ ឧបដ្ឋាកេហិ ច សទ្ធិំ ភណ្ឌាគារំ
យេ
សចេ វិហារោ មហា ហោតិ, អញ្ញំ បទេសំ រក្ខិតុំ គច្ឆន្តស្ស អញ្ញស្មិំ បទេសេ និក្ខិត្តំ ហរន្តិ, អវិសយត្តា គីវា ន ហោតិ។ ឦទិសេ បន វិហារេ វេមជ្ឈេ សព្ពេសំ ឱសរណដ្ឋានេ បរិក្ខារេ ឋបេត្វា និសីទិតព្ពំ។ វិហារវារិកា វា ទ្វេ តយោ ឋបេតព្ពា។ សចេ តេសំ អប្បមត្តានំ ឥតោ ចិតោ ច រក្ខតំយេវ កិញ្ចិ នស្សតិ, គីវា ន ហោតិ។ វិហារវារិកេ ពន្ធិត្វា ហរិតភណ្ឌម្បិ ចោរានំ បដិបថំ គតេសុ អញ្ញេន មគ្គេន ហរិតភណ្ឌម្បិ ន តេសំ គីវា។ សចេ វិហារវារិកានំ វិហារេ ទាតព្ពំ យាគុភត្តំ វា និវាបោ វា ន ហោតិ, តេហិ បត្តព្ពលាភតោ អតិរេកា ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា, តេសំ បហោនកភត្តសលាកា ច ឋបេតុំ វដ្ដតិ។ និពទ្ធំ កត្វា បន ន ឋបេតព្ពា, មនុស្សា ហិ វិប្បដិសារិនោ ហោន្តិ, ‘‘វិហារវារិកាយេវ អម្ហាកំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តី’’តិ។ តស្មា បរិវត្តេត្វា ឋបេតព្ពា។ សចេ តេសំ សភាគា សលាកភត្តានិ អាហរិត្វា ទេន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ; នោ ចេ ទេន្តិ, វារំ គាហាបេត្វា នីហរាបេតព្ពានិ។ សចេ វិហារវារិកោ ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា, ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោវ ភិក្ខាចារំ គច្ឆតិ, ភណ្ឌាគារិកស្ស វិយ សព្ពំ នដ្ឋំ គីវា ហោតិ។ សចេ សង្ឃស្ស វិហារបាលានំ ទាតព្ពំ ភត្តំ វា និវាបោ វា នត្ថិ, ភិក្ខូ វិហារវារំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ និស្សិតកេ ជគ្គេន្តិ, សម្បត្តវារំ អគ្គហេតុំ ន លភន្តិ, យថា អញ្ញេ ភិក្ខូ ករោន្តិ, តថេវ កាតព្ពំ។ ភិក្ខូហិ បន អសហាយកស្ស វា អត្តទុតិយស្ស វា យស្ស សភាគោ ភិក្ខុ ភត្តំ អានេត្វា ទាតា នត្ថិ, ឯវរូបស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោ។
យម្បិ
ឯកោ នវកោ ហោតិ, ពហុស្សុតោ បន ពហូនំ ធម្មំ វាចេតិ, បរិបុច្ឆំ ទេតិ, បាឡិំ វណ្ណេតិ, ធម្មកថំ កថេតិ, សង្ឃស្ស ភារំ និត្ថរតិ, អយំ លាភំ បរិភុញ្ជន្តោបិ អាវាសេ វសន្តោបិ វារំ ន គាហេតព្ពោ។ ‘‘បុរិសវិសេសោ នាម ញាតព្ពោ’’តិ វទន្តិ។
ឧបោសថាគារបដិមាឃរជគ្គកស្ស បន ទិគុណំ យាគុភត្តំ ទេវសិកំ តណ្ឌុលនាឡិ សំវច្ឆរេ តិចីវរំ, ទសវីសគ្ឃនកំ កប្បិយភណ្ឌញ្ច ទាតព្ពំ។ សចេ បន តស្ស តំ លភមានស្សេវ បមាទេន តត្ថ កិញ្ចិ នស្សតិ, សព្ពំ គីវា។ ពន្ធិត្វា ពលក្ការេន អច្ឆិន្នំ បន ន គីវា។ តត្ថ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា សន្តកេន ចេតិយស្ស សន្តកំ រក្ខាបេតុំ វដ្ដតិ។ ចេតិយស្ស សន្តកេន សង្ឃស្ស សន្តកំ រក្ខាបេតុំ ន វដ្ដតិ។ យំ បន ចេតិយស្ស សន្តកេន សទ្ធិំ សង្ឃស្ស សន្តកំ ឋបិតំ ហោតិ, តំ ចេតិយសន្តកេ រក្ខាបិតេ រក្ខិតមេវ ហោតីតិ ឯវំ វដ្ដតិ។ បក្ខវារេន ឧបោសថាគារាទីនិ រក្ខតោបិ បមាទវសេន នដ្ឋំ គីវាយេវាតិ។
ឧបនិធិកថា និដ្ឋិតា។
សុង្កឃាតកថា
១១៣. សុង្កំ តតោ ហនន្តីតិ សុង្កឃាតំ; សុង្កដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ។ តញ្ហិ យស្មា តតោ សុង្ការហំ ភណ្ឌំ សុង្កំ អទត្វា នីហរន្តា រញ្ញោ សុង្កំ ហនន្តិ វិនាសេន្តិ, តស្មា សុង្កឃាតន្តិ វុត្តំ។ តត្រ បវិសិត្វាតិ តត្រ បព្ពតខណ្ឌាទីសុ រញ្ញា បរិច្ឆេទំ កត្វា ឋបិតេ សុង្កដ្ឋានេ បវិសិត្វា។ រាជគ្គំ ភណ្ឌន្តិ រាជារហំ ភណ្ឌំ; យតោ រញ្ញោ បញ្ចមាសកំ ថេយ្យចិត្តោតិ ‘‘ឥតោ រញ្ញោ សុង្កំ ន ទស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា តំ ភណ្ឌំ អាមសតិ, ទុក្កដំ។ ឋបិតដ្ឋានតោ គហេត្វា ថវិកាយ វា បក្ខិបតិ, បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ វា
ពហិសុង្កឃាតំ បាតេតីតិ រាជបុរិសានំ អញ្ញវិហិតភាវំ បស្សិត្វា អន្តោ ឋិតោវ ពហិ បតនត្ថាយ ខិបតិ។ តញ្ចេ អវស្សំ បតនកំ, ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកំ។ តញ្ចេ រុក្ខេ វា ខាណុម្ហិ វា បដិហតំ ពលវវាតវេគុក្ខិត្តំ វា ហុត្វា បុន អន្តោយេវ បតតិ, រក្ខតិ។ បុន គណ្ហិត្វា ខិបតិ, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ។ ភូមិយំ បតិត្វា វដ្ដន្តំ បុន អន្តោ បវិសតិ, បារាជិកមេវ។ កុរុន្ទីសង្ខេបដ្ឋកថាសុ បន ‘‘សចេ ពហិ បតិតំ ឋត្វា វដ្ដន្តំ បវិសតិ, បារាជិកំ។ សចេ អតិដ្ឋមានំយេវ វដ្ដិត្វា បវិសតិ រក្ខតី’’តិ វុត្តំ។
អន្តោ ឋត្វា ហត្ថេន វា បាទេន វា យដ្ឋិយា វា វដ្ដេតិ, អញ្ញេន វា វដ្ដាបេតិ, សចេ អដ្ឋត្វា វដ្ដមានំ គតំ, បារាជិកំ។ អន្តោ ឋត្វា ពហិ គច្ឆន្តំ រក្ខតិ, ‘‘វដ្ដិត្វា គមិស្សតី’’តិ វា ‘‘អញ្ញោ នំ វដ្ដេស្សតី’’តិ វា អន្តោ ឋបិតំ បច្ឆា សយំ វា វដ្ដមានំ អញ្ញេន វា វដ្ដិតំ ពហិ គច្ឆតិ, រក្ខតិយេវ។ សុទ្ធចិត្តេន ឋបិតេ បន តថា គច្ឆន្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ ទ្វេ បុដកេ ឯកាពទ្ធេ កត្វា សុង្កដ្ឋានសីមន្តរេ ឋបេតិ, កិញ្ចាបិ ពហិបុដកេ សុង្កំ បាទំ អគ្ឃតិ, តេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធតាយ បន អន្តោ បុដកោ រក្ខតិ។ សចេ បន បរិវត្តេត្វា អព្ភន្តរិមំ ពហិ ឋបេតិ, បារាជិកំ។ កាជេបិ ឯកពទ្ធំ កត្វា ឋបិតេ ឯសេវ នយោ។ សចេ បន អពន្ធិត្វា កាជកោដិយំ ឋបិតមត្តមេវ ហោតិ, បារាជិកំ។
គច្ឆន្តេ យានេ វា អស្សបិដ្ឋិអាទីសុ វា ឋបេតិ ‘‘ពហិ នីហរិស្សតី’’តិ នីហដេបិ អវហារោ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ។ កស្មា? ‘‘អត្រ បវិដ្ឋស្ស
ឋិតយានាទីសុ ឋបិតេ វិនា តស្ស បយោគំ គតេសុ ថេយ្យចិត្តេបិ សតិ នេវត្ថិ អវហារោ។ យទិ បន ឋបេត្វា យានាទីនិ បាជេន្តោ អតិក្កាមេតិ
សុង្កដ្ឋានេ
សុង្កំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា កិញ្ចាបិ បរិហរតិ, អវហារោយេវាតិ
កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ មហាអដ្ឋកថាយំបន ‘‘‘បរិហរន្តំ រាជបុរិសា វិហេឋេន្តី’តិ កេវលំ អាទីនវំ ទស្សេត្វា ឧបចារំ
សុង្កឃាតកថា និដ្ឋិតា។
បាណកថា
១១៤. ឥតោ បរស្មិំ ឯកំសេន អវហារប្បហោនកបាណំ ទស្សេន្តោ ‘‘មនុស្សបាណោ’’តិ អាហ។ តម្បិ ភុជិស្សំ ហរន្តស្ស អវហារោ នត្ថិ។ យោបិ
បទសា នេស្សាមីតិ តជ្ជេន្តោ វា បហរន្តោ វា ‘‘ឥតោ គច្ឆាហី’’តិ វទតិ, តេន វុត្តទិសាភាគំ គច្ឆន្តស្ស ទុតិយបទវារេន បារាជិកំ។ យេបិ តេន សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្ទា ហោន្តិ, សព្ពេសំ ឯកក្ខណេ បារាជិកំ។ ភិក្ខុ ទាសំ ទិស្វា សុខទុក្ខំ បុច្ឆិត្វា វា អបុច្ឆិត្វា វា ‘‘គច្ឆ, បលាយិត្វា សុខំ ជីវា’’តិ វទតិ, សោ ចេ បលាយតិ, ទុតិយបទវារេ បារាជិកំ។ តំ អត្តនោ សមីបំ អាគតំ អញ្ញោ ‘‘បលាយា’’តិ វទតិ, សចេ ភិក្ខុសតំ បដិបាដិយា អត្តនោ សមីបមាគតំ វទតិ, សព្ពេសំ បារាជិកំ។ យោ បន វេគសា បលាយន្តំយេវ ‘‘បលាយ, យាវ តំ
អទិន្នាទានំ នាម បរិយាយេន មុច្ចតិ។ យោ ហិ ឯវំ វទតិ – ‘‘ត្វំ ឥធ កិំ ករោសិ,
កិំ តេ បលាយិតុំ ន វដ្ដតីតិ វា, កិំ កត្ថចិ គន្ត្វា សុខំ ជីវិតុំ ន វដ្ដតីតិ វា, ទាសទាសិយោ បលាយិត្វា អមុកំ នាម បទេសំ គន្ត្វា សុខំ ជីវន្តី’’តិ វា, សោ ច តស្ស វចនំ សុត្វា បលាយតិ, អវហារោ នត្ថិ។ យោបិ ‘‘មយំ អមុកំ នាម បទេសំ គច្ឆាម, តត្រាគតា សុខំ ជីវន្តិ, អម្ហេហិ ច សទ្ធិំ គច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេបិ បាថេយ្យាទីហិ កិលមថោ នត្ថី’’តិ វត្វា សុខំ អត្តនា សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តំ គហេត្វា គច្ឆតិ
បាណកថា និដ្ឋិតា។
អបទកថា
អបទេសុ អហិ នាម សស្សាមិកោ អហិតុណ្ឌិកាទីហិ គហិតសប្បោ; យំ កីឡាបេន្តា
អឌ្ឍម្បិ បាទម្បិ កហាបណម្បិ លភន្តិ, មុញ្ចន្តាបិ ហិរញ្ញំ វា សុវណ្ណំ វា គហេត្វាវ មុញ្ចន្តិ។ តេ កស្សចិ ភិក្ខុនោ និសិន្នោកាសំ គន្ត្វា សប្បករណ្ឌំ ឋបេត្វា និទ្ទាយន្តិ វា, កត្ថចិ វា គច្ឆន្តិ, តត្រ ចេ សោ ភិក្ខុ ថេយ្យចិត្តេន តំ ករណ្ឌំ អាមសតិ, ទុក្កដំ។ ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ។ ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ។ សចេ បន ករណ្ឌកំ ឧគ្ឃាដេត្វា សប្បំ គីវាយ គណ្ហាតិ, ទុក្កដំ។ ឧទ្ធរតិ, ថុល្លច្ចយំ។ ឧជុកំ កត្វា ឧទ្ធរន្តស្ស ករណ្ឌតលតោ សប្បស្ស នង្គុដ្ឋេ កេសគ្គមត្តេ មុត្តេ បារាជិកំ។ ឃំសិត្វា កឌ្ឍន្តស្ស នង្គុដ្ឋេ មុខវដ្ដិតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកំ
អបទកថា និដ្ឋិតា។
ទ្វិបទកថា
១១៥. ទ្វិបទេសុ ‘‘មនុស្សា បក្ខជាតា’’តិ អាហ។ ទេវតា បន អវហរិតុំ ន សក្កា។ បក្ខា ជាតា ឯតេសន្តិ បក្ខជាតា។ តេ លោមបក្ខា ចម្មបក្ខា អដ្ឋិបក្ខាតិ តិវិធា។ តត្ថ មោរកុក្កុដាទយោ លោមបក្ខា, វគ្គុលិអាទយោ ចម្មបក្ខា, ភមរាទយោ អដ្ឋិបក្ខាតិ វេទិតព្ពា។ តេ សព្ពេបិ មនុស្សា ច បក្ខជាតា ច កេវលំ ឥធ ទ្វិបទគ្គហណេន អាគតា។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ អាកាសដ្ឋេ ច បាណេ ច វុត្តនយមេវាតិ។
ទ្វិបទកថា និដ្ឋិតា។
ចតុប្បទកថា
១១៦. ចតុប្បទេសុ – បសុកាតិ បាឡិយំ អាគតាវសេសា សព្ពា ចតុប្បទជាតីតិ វេទិតព្ពា។ ហត្ថិអាទយោ បាកដាយេវ។ តត្ថ ថេយ្យចិត្តេន ហត្ថិំ អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ, ផន្ទាបេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ។ យោ បន មហាពលោ ពលមទេន តរុណំ ភិង្កច្ឆាបំ នាភិមូលេ សីសេន ឧច្ចារេត្វា គណ្ហន្តោ ចត្តារោ បាទេ, សោណ្ឌំ ច ភូមិតោ កេសគ្គមត្តម្បិ មោចេតិ, បារាជិកំ។ ហត្ថី បន កោចិ ហត្ថិសាលាយំ ពន្ធិត្វា ឋបិតោ
គោណោបិ
យោ បន និបន្នំ អនុដ្ឋាបេត្វា តត្ថេវ ឃាតេតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ សុបរិក្ខិត្តេ បន ទ្វារយុត្តេ គាមេ ឋិតគោណស្ស សកលគាមោ ឋានំ។ អបរិក្ខិត្តេ ឋិតស្ស វា ចរន្តស្ស វា បាទេហិ អក្កន្តដ្ឋានមេវ ឋានំ គទ្រភបសុកាសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ។
ចតុប្បទកថា និដ្ឋិតា។
ពហុប្បទកថា
១១៧. ពហុប្បទេសុ
ពហុប្បទកថា និដ្ឋិតា។
ឱចរកកថា
១១៨. ឱចរតីតិ ឱចរកោ, តត្ថ តត្ថ អន្តោ អនុបវិសតីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឱចរិត្វាតិ សល្លក្ខេត្វា, ឧបធារេត្វាតិ អត្ថោ។ អាចិក្ខតីតិ បរកុលេសុ វា វិហារាទីសុ វា ទុដ្ឋបិតំ អសំវិហិតារក្ខំ ភណ្ឌំ អញ្ញស្ស ចោរកម្មំ កាតុំ បដិពលស្ស អារោចេតិ។ អាបត្តិ ឧភិន្នំ បារាជិកស្សាតិ អវស្សំ ហារិយេ ភណ្ឌេ ឱចរកស្ស អាណត្តិក្ខណេ ឥតរស្ស ឋានាចាវនេតិ ឯវំ អាបត្តិ ឧភិន្នំ បារាជិកស្ស។ យោ បន ‘‘បុរិសោ គេហេ នត្ថិ, ភណ្ឌំ អសុកស្មិំ នាម បទេសេ ឋបិតំ អសំវិហិតារក្ខំ, ទ្វារំ អសំវុតំ, គតមត្តេនេវ សក្កា ហរិតុំ, នត្ថិ នាម កោចិ បុរិសការូបជីវី, យោ តំ គន្ត្វា ហរេយ្យា’’តិអាទិនា នយេន បរិយាយកថំ ករោតិ, តញ្ច សុត្វា អញ្ញោ ‘‘អហំ ទានិ ហរិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ហរតិ, តស្ស ឋានាចាវនេ បារាជិកំ, ឥតរស្ស បន អនាបត្តិ។ បរិយាយេន ហិ អទិន្នាទានតោ មុច្ចតីតិ។
ឱចរកកថា និដ្ឋិតា។
ឱណិរក្ខកថា
ឱណិំ រក្ខតីតិ ឱណិរក្ខោ។ យោ បរេន អត្តនោ វសនដ្ឋានេ អាភតំ ភណ្ឌំ ‘‘ឥទំ
តាវ, ភន្តេ, មុហុត្តំ ឱលោកេថ, យាវ អហំ ឥទំ នាម កិច្ចំ កត្វា អាគច្ឆាមី’’តិ វុត្តោ ‘‘ឱណិរក្ខោ នាម អាហដំ ភណ្ឌំ គោបេន្តោ’’តិ។ តត្ថ ឱណិរក្ខោ យេភុយ្យេន ពន្ធិត្វា លគ្គេត្វា ឋបិតភណ្ឌំ អមោចេត្វាវ ហេដ្ឋា បសិព្ពកំ វា បុដកំ វា ឆិន្ទិត្វា កិញ្ចិមត្តំ គហេត្វា សិព្ពនាទិំ បុន បាកតិកំ ករោតិ, ‘‘ឯវំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាមសនាទីនិ ករោន្តស្ស អនុរុបា អាបត្តិយោ វេទិតព្ពាតិ។
ឱណិរក្ខកថា និដ្ឋិតា។
សំវិទាវហារកថា
សំវិធាយ សំវិទាវហារោ; អញ្ញមញ្ញសញ្ញត្តិយា កតាវហារោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សំវិទហិត្វាតិ ឯកច្ឆន្ទតាយ ឯកជ្ឈាសយតាយ សម្មន្តយិត្វាតិ អត្ថោ។ តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – សម្ពហុលា ភិក្ខូ ‘‘អសុកំ នាម គេហំ គន្ត្វា, ឆទនំ វា ភិន្ទិត្វា, សន្ធិំ វា ឆិន្ទិត្វា ភណ្ឌំ ហរិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា គច្ឆន្តិ។ តេសុ ឯកោ ភណ្ឌំ អវហរតិ។ តស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកំ។ បរិវារេបិ ចេតំ វុត្តំ –
‘‘ចតុរោ ជនា សំវិធាយ, គរុភណ្ឌំ អវាហរុំ;
តយោ បារាជិកា, ឯកោ ន បារាជិកោ;
បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ។ (បរិ. ៤៧៩);
តស្សាយំ អត្ថោ – ចត្តារោ ជនា អាចរិយន្តេវាសិកា ឆមាសកំ គរុភណ្ឌំ អាហរិតុកាមា ជាតា។ តត្ថ អាចរិយោ ‘‘ត្វំ ឯកំ មាសកំ ហរ, ត្វំ ឯកំ, ត្វំ ឯកំ, អហំ តយោ ហរិស្សាមី’’តិ អាហ។ អន្តេវាសិកេសុ បន បឋមោ ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, តយោ ហរថ, ត្វំ ឯកំ ហរ, ត្វំ ឯកំ, អហំ ឯកំ ហរិស្សាមី’’តិ អាហ។ ឥតរេបិ ទ្វេ ឯវមេវ អាហំសុ។ តត្ថ អន្តេវាសិកេសុ ឯកមេកស្ស ឯកេកោ មាសកោ សាហត្ថិកោ ហោតិ, តេន នេសំ ទុក្កដាបត្តិយោ; បញ្ច អាណត្តិកា, តេហិ តិណ្ណម្បិ បារាជិកំ។ អាចរិយស្ស បន តយោ សាហត្ថិកា, តេហិស្ស ថុល្លច្ចយំ។ តយោ អាណត្តិកា, តេហិបិ ថុល្លច្ចយមេវ។ ឥមស្មិញ្ហិ អទិន្នាទានសិក្ខាបទេ សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស, អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្ស
អបិច សំវិទាវហារេ អសម្មោហត្ថំ ‘‘ឯកភណ្ឌំ ឯកដ្ឋានំ, ឯកភណ្ឌំ នានាឋានំ; នានាភណ្ឌំ ឯកដ្ឋានំ, នានាភណ្ឌំ នានាឋាន’’ន្តិ ឥទម្បិ ចតុក្កំ អត្ថតោ សល្លក្ខេតព្ពំ។ តត្ថ ឯកភណ្ឌំ ឯកដ្ឋានន្តិ ឯកកុលស្ស អាបណផលកេ បញ្ចមាសកំ ភណ្ឌំ ទុដ្ឋបិតំ ទិស្វា សម្ពហុលា ភិក្ខូ ឯកំ អាណាបេន្តិ ‘‘គច្ឆេតំ អាហរា’’តិ, តស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកំ។ ឯកភណ្ឌំ នានាឋានន្តិ ឯកកុលស្ស បញ្ចសុ អាបណផលកេសុ ឯកេកមាសកំ ទុដ្ឋបិតំ ទិស្វា សម្ពហុលា ឯកំ អាណាបេន្តិ ‘‘គច្ឆេតេ អាហរា’’តិ, បញ្ចមស្ស មាសកស្ស ឧទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកំ។ នានាភណ្ឌំ ឯកដ្ឋានន្តិ ពហូនំ សន្តកំ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកំ ភណ្ឌំ នានាភណ្ឌំ នានាឋានន្តិ បញ្ចន្នំ កុលានំ បញ្ចសុ អាបណផលកេសុ ឯកេកមាសកំ ទុដ្ឋបិតំ ទិស្វា សម្ពហុលា ឯកំ អាណាបេន្តិ ‘‘គច្ឆេតេ អាហរា’’តិ, បញ្ចមស្ស មាសកស្ស ឧទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកន្តិ។
សំវិទាវហារកថា និដ្ឋិតា។
សង្កេតកម្មកថា
១១៩. សង្កេតកម្មន្តិ សញ្ជាននកម្មំ; កាលបរិច្ឆេទវសេន សញ្ញាណករណន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច ‘‘បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ អជ្ជ វា បុរេភត្តំ អវហរតុ, ស្វេ វា, អនាគតេ វា សំវច្ឆរេ, នត្ថិ វិសង្កេតោ; ឧភិន្នម្បិ ឱចរកេ វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ។ សចេ បន ‘‘អជ្ជ បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ ស្វេ បុរេភត្តំ អវហរតិ, ‘‘អជ្ជា’’តិ និយាមិតំ តំ សង្កេតំ អតិក្កម្ម បច្ឆា អវហដំ ហោតិ។ សចេ ‘‘ស្វេ បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ អជ្ជ បុរេភត្តំ អវហរតិ មហាសុមត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘បុរេភត្តបយោគោវ ឯសោ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតី’’តិ។ មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘កាលបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តត្តា វិសង្កេតំ, តស្មា មូលដ្ឋោ មុច្ចតី’’តិ។
សង្កេតកម្មកថា និដ្ឋិតា។
និមិត្តកម្មកថា
១២០. និមិត្តកម្មន្តិ ‘‘អក្ខិំ វា និខណិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន តិធា វុត្តំ។ អញ្ញម្បិ បនេត្ថ ហត្ថលង្ឃន-បាណិប្បហារអង្គុលិផោដន-គីវុន្នាមន-ឧក្កាសនាទិអនេកប្បការំ
និមិត្តកម្មកថា និដ្ឋិតា។
អាណត្តិកថា
១២១. ឥទានិ ឯតេស្វេវ សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មេសុ អសម្មោហត្ថំ ‘‘ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សោ តំ មញ្ញមានោ តន្តិ សោ អវហារកោ យំ អាណាបកេន និមិត្តសញ្ញំ កត្វា វុត្តំ, តំ ឯតន្តិ មញ្ញមានោ តមេវ អវហរតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ។ សោ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ យំ អវហរាតិ វុត្តំ, តំ ឯតន្តិ មញ្ញមានោ អញ្ញំ តស្មិំយេវ ឋានេ ឋបិតំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តិ។ អញ្ញំ មញ្ញមានោ តន្តិ អាណាបកេន និមិត្តសញ្ញំ កត្វា វុត្តភណ្ឌំ អប្បគ្ឃំ, ឥទំ អញ្ញំ តស្សេវ សមីបេ ឋបិតំ សារភណ្ឌន្តិ ឯវំ អញ្ញំ មញ្ញមានោ តមេវ អវហរតិ, ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ។ អញ្ញំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ បុរិមនយេនេវ ឥទំ អញ្ញំ តស្សេវ សមីបេ ឋបិតំ សារភណ្ឌន្តិ
ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិអាទីសុ ឯកោ អាចរិយោ តយោ ពុទ្ធរក្ខិត-ធម្មរក្ខិត-សង្ឃរក្ខិតនាមកា អន្តេវាសិកា ទដ្ឋព្ពា។ តត្ថ ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតីតិ អាចរិយោ កិញ្ចិ ភណ្ឌំ កត្ថចិ សល្លក្ខេត្វា តស្ស ហរណត្ថាយ ពុទ្ធរក្ខិតំ អាណាបេតិ។ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិ គច្ឆ ត្វំ, ពុទ្ធរក្ខិត, ឯតមត្ថំ ធម្មរក្ខិតស្ស បាវទ។ ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទតូតិ ធម្មរក្ខិតោបិ សង្ឃរក្ខិតស្ស បាវទតុ។ ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរតូតិ ឯវំ តយា អាណត្តេន ធម្មរក្ខិតេន អាណត្តោ សង្ឃរក្ខិតោ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរតុ, សោ ហិ អម្ហេសុ វីរជាតិកោ បដិពលោ ឥមស្មិំ កម្មេតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ អាណាបេន្តស្ស អាចរិយស្ស តាវ ទុក្កដំ។ សចេ បន សា អាណត្តិ យថាធិប្បាយំ
សោ ឥតរស្ស អារោចេតីតិ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតស្ស, ធម្មរក្ខិតោ ច សង្ឃរក្ខិតស្ស ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវំ វទតិ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ភណ្ឌំ អវហរ, ត្វំ កិរ អម្ហេសុ ច វីរបុរិសោ’’’តិ អវហារកោ បដិគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘សាធុ ហរិស្សាមី’’តិ សង្ឃរក្ខិតោ សម្បដិច្ឆតិ។ មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន បដិគ្គហិតមត្តេ អាចរិយស្ស ថុល្លច្ចយំ, មហាជនោ ហិ តេន បាបេ និយោជិតោតិ។ សោ តំ ភណ្ឌន្តិ សោ ចេ សង្ឃរក្ខិតោ តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, សព្ពេសំ ចតុន្នម្បិ ជនានំ បារាជិកំ។ ន កេវលញ្ច ចតុន្នំ, ឯតេន ឧបាយេន វិសង្កេតំ អកត្វា បរម្បរាយ អាណាបេន្តំ សមណសតំ សមណសហស្សំ វា ហោតុ, សព្ពេសំ បារាជិកមេវ។
ទុតិយវារេ – សោ អញ្ញំ អាណាបេតីតិ សោ អាចរិយេន អាណត្តោ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតំ អទិស្វា វា អវត្តុកាមោ វា ហុត្វា សង្ឃរក្ខិតមេវ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវមាហ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ភណ្ឌំ អវហរា’’’តិ អាណាបេតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ អាណត្តិយា តាវ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ។ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន សម្បដិច្ឆិតេ មូលដ្ឋស្សេវ
ឥតោ បរេសុ ចតូសុ អាណត្តិវារេសុ បឋមេ តាវ សោ គន្ត្វា បុន បច្ចាគច្ឆតីតិ ភណ្ឌដ្ឋានំ គន្ត្វា អន្តោ ច ពហិ ច អារក្ខំ ទិស្វា អវហរិតុំ អសក្កោន្តោ អាគច្ឆតិ។ យទា សក្កោសិ, តទាតិ កិំ អជ្ជេវ អវហដំ ហោតិ? គច្ឆ យទា សក្កោសិ តទា នំ អវហរាតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បុន អាណត្តិយាបិ ទុក្កដមេវ ហោតិ។ សចេ បន តំ ភណ្ឌំ អវស្សំ ហារិយំ ហោតិ, អត្ថសាធកចេតនា នាម មគ្គានន្តរផលសទិសា, តស្មា
ទុតិយវារេ – យស្មា តំ សណិកំ វា ភណន្តោ តស្ស វា ពធិរតាយ ‘‘មា អវហរី’’តិ
ឯតំ វចនំ ន សាវេតិ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុត្តោ។ តតិយវារេ – បន សាវិតត្តា មុត្តោ។ ចតុត្ថវារេ
អាណត្តិកថា និដ្ឋិតា។
អាបត្តិភេទំ
១២២. ឥទានិ តត្ថ តត្ថ ឋានា ចាវនវសេន វុត្តស្ស អទិន្នាទានស្ស អង្គំ វត្ថុភេទេន ច អាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ចហិ អាការេហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បញ្ចហិ អាការេហីតិ បញ្ចហិ ការណេហិ; បញ្ចហិ អង្គេហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – អទិន្នំ អាទិយន្តស្ស ‘‘បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ បញ្ចហាការេហិ បារាជិកំ ហោតិ, ន តតោ ឩនេហីតិ។ តត្រិមេ បញ្ច អាការា – បរបរិគ្គហិតំ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា
១២៥. ‘‘ឆហាការេហី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តវារត្តយេ បន ន សកសញ្ញិតា, ន វិស្សាសគ្គាហិតា, ន តាវកាលិកតា, បរិក្ខារស្ស គរុកភាវោ, ថេយ្យចិត្តំ, ឋានាចាវនន្តិ ឯវំ ឆ អាការា វេទិតព្ពា។ វត្ថុភេទេន បនេត្ថាបិ បឋមវារេ បារាជិកំ។ ទុតិយតតិយេសុ ថុល្លច្ចយទុក្កដានិ វុត្តានិ។ តតោ បរេសុ បន តីសុ វារេសុ វិជ្ជមានេបិ វត្ថុភេទេ វត្ថុស្ស បរេហិ អបរិគ្គហិតត្តា ទុក្កដមេវ វុត្តំ។ តត្រ យទេតំ ‘‘ន ច បរបរិគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ វា ហោតុ ឆឌ្ឌិតំ ឆិន្នមូលកំ អស្សាមិកវត្ថុ, អត្តនោ សន្តកំ វា, ឧភយម្បិ ‘‘ន ច បរបរិគ្គហិត’’ន្ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ យស្មា បនេត្ថ បរបរិគ្គហិតសញ្ញា ច អត្ថិ, ថេយ្យចិត្តេន ច គហិតំ, តស្មា អនាបត្តិ ន វុត្តាតិ។
អាបត្តិភេទំ និដ្ឋិតំ។
អនាបត្តិភេទំ
១៣១. ឯវំ វត្ថុវសេន ច ចិត្តវសេន ច អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ សសញ្ញិស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សសញ្ញិស្សាតិ សកសញ្ញិស្ស, ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ
វិស្សាសគ្គាហេតិ វិស្សាសគ្គហណេបិ អនាបត្តិ។ វិស្សាសគ្គាហលក្ខណំ បន ឥមិនា សុត្តេន ជានិតព្ពំ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស វិស្សាសំ គហេតុំ – សន្ទិដ្ឋោ ច ហោតិ, សម្ភត្តោ ច, អាលបិតោ ច, ជីវតិ ច, គហិតេ ច អត្តមនោ’’តិ (មហាវ. ៣៥៦)។ តត្ថ សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តកមិត្តោ, សម្ភត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ, អាលបិតោតិ ‘‘មម សន្តកំ យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហេយ្យាសិ, អាបុច្ឆិត្វា គហណេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តោ។ ជីវតីតិ អនុដ្ឋានសេយ្យាយ សយិតោបិ យាវ គហិតេ ច អត្តមនោតិ គហិតេ តុដ្ឋចិត្តោ ហោតិ, ឯវរូបស្ស សន្តកំ ‘‘គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’តិ ជានន្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ។ អនវសេសបរិយាទានវសេន ចេតានិ បញ្ចង្គានិ វុត្តានិ។ វិស្សាសគ្គាហោ បន តីហិ អង្គេហិ រុហតិ – សន្ទិដ្ឋោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ; សម្ភត្តោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ; អាលបិតោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោតិ។
យោ បន ន ជីវតិ, ន ច គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ; តស្ស សន្តកំ វិស្សាសគ្គាហេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពំ។ ទទមានេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពំ។ អនត្តមនស្ស សន្តកំ តស្សេវ ទាតព្ពំ។ យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា
តាវកាលិកេតិ ‘‘បដិទស្សាមិ បដិករិស្សាមី’’តិ ឯវំ គណ្ហន្តស្ស តាវកាលិកេបិ គហណេ អនាបត្តិ។ គហិតំ បន សចេ ភណ្ឌសាមិកោ បុគ្គលោ វា គណោ វា ‘‘តុយ្ហេវេតំ ហោតូ’’តិ អនុជានាតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ។ នោ ចេ អនុជានាតិ, អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពំ។ សង្ឃសន្តកំ បន បដិទាតុមេវ វដ្ដតិ។
បេតបរិគ្គហេតិ ឯត្ថ បន បេត្តិវិសយេ ឧបបន្នាបិ កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ អត្តភាវេ និព្ពត្តាបិ
តិរច្ឆានគតបរិគ្គហេតិ តិរច្ឆានគតានម្បិ បរិគ្គហេ អនាបត្តិ។ សចេបិ ហិ នាគរាជា វា សុបណ្ណមាណវកោ វា មនុស្សរូបេន អាបណំ បសារេតិ, តតោ ចស្ស សន្តកំ កោចិ ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ គហេត្វា គច្ឆតិ, វដ្ដតិ។ សីហោ វា ព្យគ្ឃោ វា មិគមហិំសាទយោ វធិត្វា ខាទន្តោ ជិឃច្ឆាបីឡិតោ អាទិតោវ ន វារេតព្ពោ។ អនត្ថម្បិ ហិ ករេយ្យ។ យទិ បន ថោកេ ខាយិតេ វារេតុំ សក្កោតិ, វារេត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ។ សេនាទយោបិ អាមិសំ គហេត្វា គច្ឆន្តេ បាតាបេត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ។
បំសុកូលសញ្ញិស្សាតិ អស្សាមិកំ ‘‘ឥទំ បំសុកូល’’ន្តិ ឯវំសញ្ញិស្សាបិ គហណេ អនាបត្តិ។ សចេ បន តំ សស្សាមិកំ ហោតិ, អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពំ ឧម្មត្តកស្សាតិ បុព្ពេ វុត្តប្បការស្ស ឧម្មត្តកស្សាបិ អនាបត្តិ។ អាទិកម្មិកស្សាតិ ឥធ ធនិយោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ។ អវសេសានំ បន រជកភណ្ឌិកាទិចោរានំ ឆព្ពគ្គិយាទីនំ អាបត្តិយេវាតិ។
អនាបត្តិភេទំ និដ្ឋិតំ។
បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
បកិណ្ណកកថា
សមុដ្ឋានញ្ច កិរិយា, អថោ សញ្ញា សចិត្តកំ;
លោកវជ្ជញ្ច កម្មញ្ច, កុសលំ វេទនាយ ចាតិ។
ឥមស្មិំ បន បកិណ្ណកេ ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ – សាហត្ថិកំ កាយតោ ច ចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, អាណត្តិកំ វាចតោ ច ចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, សាហត្ថិកាណត្តិកំ កាយតោ ច វាចតោ ច ចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ។ កិរិយាសមុដ្ឋានញ្ច, ករោន្តោយេវ ហិ ឯតំ អាបជ្ជតិ ន អករោន្តោ។ ‘‘អទិន្នំ អាទិយាមី’’តិ សញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ
បកិណ្ណកកថា និដ្ឋិតា។
វិនីតវត្ថុវណ្ណនា
១៣២. វិនីតវត្ថុកថាសុ
ទុតិយវត្ថុម្ហិ – ចិត្តំ នាម បុថុជ្ជនានំ រាគាទិវសេន បកតិំ វិជហិត្វា ធាវតិ សន្ធាវតិ វិធាវតិ។ សចេ ភគវា កាយវចីទ្វារភេទំ វិនាបិ ចិត្តុប្បាទមត្តេន អាបត្តិំ បញ្ញបេយ្យ, កោ សក្កុណេយ្យ អនាបត្តិកំ អត្តានំ កាតុំ! តេនាហ – ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ ចិត្តុប្បាទេ’’តិ។ ចិត្តវសិកេន បន ន ភវិតព្ពំ, បដិសង្ខានពលេន ចិត្តំ និវារេតព្ពមេវាតិ។
១៣៣-៤. អាមសន-ផន្ទាបន-ឋានាចាវនវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ។ តតោ បរានិ ច ថេយ្យចិត្តោ ភូមិតោ អគ្គហេសីតិ វត្ថុបរិយោសានានិ។
១៣៥. និរុត្តិបថវត្ថុស្មិំ ១.៣២៩ អាទិយីតិ គណ្ហិ, ‘‘ចោរោសិ ត្វ’’ន្តិ បរាមសិ។ ឥតរោ បន ‘‘កេន អវហដ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មយា អវហដ’’ន្តិ បុច្ឆាសភាគេន បដិញ្ញំ អទាសិ។ យទិ ហិ ឥតរេន ‘‘កេន គហិតំ, កេន អបនីតំ, កេន ឋបិត’’ន្តិ វុត្តំ អភវិស្ស, អថ អយម្បិ ‘‘មយា គហិតំ, អបនីតំ, ឋបិត’’ន្តិ វា វទេយ្យ។ មុខំ នាម ភុញ្ជនត្ថាយ ច កថនត្ថាយ ច កតំ, ថេយ្យចិត្តំ បន វិនា អវហារោ នត្ថិ។ តេនាហ ភគវា – ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ និរុត្តិបថេ’’តិ។ វោហារវចនមត្តេ អនាបត្តីតិ អត្ថោ។ តតោ បរំ វេឋនវត្ថុ បរិយោសានំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ។
១៣៧. អភិន្នសរីរវត្ថុស្មិំ អធិវត្ថោតិ សាដកតណ្ហាយ តស្មិំយេវ សរីរេ និព្ពត្តោ។ អនាទិយន្តោតិ តស្ស វចនំ អគណ្ហន្តោ, អាទរំ វា អករោន្តោ។ តំ សរីរំ ឧដ្ឋហិត្វាតិ បេតោ អត្តនោ អានុភាវេន តំ សរីរំ ឧដ្ឋាបេសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘តំ សរីរំ ឧដ្ឋហិត្វា’’តិ។ ទ្វារំ ថកេសីតិ ភិក្ខុស្ស សុសានសមីបេយេវ វិហារោ, តស្មា ភីរុកជាតិកោ ភិក្ខុ ខិប្បមេវ តត្ថ បវិសិត្វា តត្ថេវ បរិបតីតិ ទ្វារេ ថកិតេ បេតោ សាដកេ និរាលយោ ហុត្វា តំ សរីរំ បហាយ យថាកម្មំ គតោ, តស្មា តំ សរីរំ តត្ថេវ បរិបតិ, បតិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
អភិន្នេ សរីរេតិ អព្ភុណ្ហេ អល្លសរីរេ បំសុកូលំ ន គហេតព្ពំ, គណ្ហន្តស្ស ឯវរូបា ឧបទ្ទវា ហោន្តិ, ទុក្កដញ្ច អាបជ្ជតិ។ ភិន្នេ បន
កុសសង្កាមនវត្ថុកថា
១៣៨. តទនន្តរេ កុសំ សង្កាមេត្វា ចីវរំ អគ្គហេសីតិ បុព្ពេ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិ ឥមស្ស បទស្ស អត្ថវណ្ណនាយំ នាមមត្តេន ទស្សិតេសុ ថេយ្យាវហារ-បសយ្ហាវហារ-បរិកប្បាវហារបអច្ឆន្នាវហារ-កុសាវហារេសុ កុសាវហារេន អវហរីតិ អត្ថោ។
ឥមេសំ បន អវហារានំ ឯវំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ – យោ ហិ កោចិ សស្សាមិកំ ភណ្ឌំ រត្តិភាគេ វា ទិវសភាគេ វា សន្ធិច្ឆេទាទីនិ កត្វា អទិស្សមានោ អវហរតិ, កូដមានកូដកហាបណាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គណ្ហាតិ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ‘‘ថេយ្យាវហារោ’’តិ វេទិតព្ពោ។
យោ បន បរេ បសយ្ហ ពលសា អភិភុយ្យ, អថ វា បន សន្តជ្ជេត្វា ភយំ ទស្សេត្វា តេសំ សន្តកំ គណ្ហាតិ, បន្ថឃាត-គាមឃាតាទីនិ ករោន្តា ទាមរិកចោរា វិយ កោធវសេន បរឃរវិលោបំ ករោន្តា អត្តនោ បត្តពលិតោ ច អធិកំ ពលក្ការេន គណ្ហន្តា រាជ-រាជមហាមត្តាទយោ វិយ; តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ‘‘បសយ្ហាវហារោ’’តិ វេទិតព្ពោ។
បរិកប្បេត្វា ‘‘បរិកប្បាវហារោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ ភណ្ឌបរិកប្ប-ឱកាសបរិកប្បវសេន ទុវិធោ ភណ្ឌបរិកប្បោ – ឥធេកច្ចោ សាដកត្ថិកោ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមិ; សចេ សុត្តំ, ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា អន្ធការេ បសិព្ពកំ គណ្ហាតិ, សាដកោ ចេ តត្រ ហោតិ, ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ។ សុត្តំ ចេ ហោតិ, រក្ខតិ។ ពហិ នីហរិត្វា មុញ្ចិត្វា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា បុន អាហរិត្វា យថាឋានេ ឋបេតិ, រក្ខតិយេវ។ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វាបិ ‘‘យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ព’’ន្តិ គច្ឆតិ, បទវារេន ការេតព្ពោ។ ភូមិយំ ឋបេត្វា គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ។ ‘‘ចោរោ, ចោរោ’’តិ សាមិកេហិ បរិយុដ្ឋិតោ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយតិ, រក្ខតិ។ សាមិកា តំ ទិស្វា គណ្ហន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ។ អញ្ញោ ចេ កោចិ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ អថ និវត្តេសុ សាមិកេសុ សយមេវ តំ ទិស្វា ‘‘បគេវេតំ មយា នីហដំ, មម ទានិ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហាតិ, រក្ខតិ; ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតិ។ ‘‘សចេ សុត្តំ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមិ; សចេ សាដកោ, ន គណ្ហិស្សាមិ។ សចេ
មហាបច្ចរិយាទីសុ បន ‘‘សាដកត្ថិកោបិ សាដកបសិព្ពកមេវ គហេត្វា និក្ខន្តោ ពហិ ឋត្វា មុញ្ចិត្វា ‘សាដកោ អយ’ន្តិ ទិស្វា គច្ឆន្តោ បទុទ្ធារេនេវ ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ។ ឯត្ថ បន ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បិតត្តា បរិកប្បោ ទិស្សតិ, ទិស្វា ហដត្តា បរិកប្បាវហារោ ន ទិស្សតិ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន យំ បរិកប្បិតំ តំ អទិដ្ឋំ បរិកប្បិតភាវេ ឋិតំយេវ ឧទ្ធរន្តស្ស អវហារោ វុត្តោ, តស្មា តត្ថ បរិកប្បាវហារោ ទិស្សតិ។ ‘‘តំ មញ្ញមានោ តំ អវហរី’’តិ បាឡិយា ច សមេតីតិ។ តត្ថ យ្វាយំ ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ‘‘ភណ្ឌបរិកប្បោ’’ នាម។
ឱកាសបរិកប្បោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឥធេកច្ចោ លោលភិក្ខុ បរបរិវេណំ វា កុលឃរំ វា អរញ្ញេ កម្មន្តសាលំ វា បវិសិត្វា តត្ថ កថាសល្លាបេន និសិន្នោ កិញ្ចិ លោភនេយ្យំ បរិក្ខារំ ឱលោកេតិ, ឱលោកេន្តោ ច បន ទិស្វា ទ្វារបមុខហេដ្ឋាបាសាទបរិវេណទ្វារកោដ្ឋករុក្ខមូលាទិវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ មហាអដ្ឋកថានយោ។ មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘សចេបិ សោ អន្តោបរិច្ឆេទេ ហត្ថិំ វា អស្សំ វា អភិរុហិត្វា តំ នេវ បាជេតិ, ន បាជាបេតិ; បរិច្ឆេទេ អតិក្កន្តេបិ បារាជិកំ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យមេវា’’តិ វុត្តំ។ តត្រ យ្វាយំ ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សិស្សន្តិ, ទដ្ឋុកាមតាយ គហេត្វា
ឯវមិមេសំ ទ្វិន្នម្បិ បរិកប្បានំ វសេន បរិកប្បេត្វា គណ្ហតោ អវហារោ ‘‘បរិកប្បាវហារោ’’តិ វេទិតព្ពោ។
បដិច្ឆាទេត្វា បន អវហរណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ។ សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ មនុស្សានំ ឧយ្យានាទីសុ កីឡន្តានំ វា បវិសន្តានំ វា ឱមុញ្ចិត្វា ឋបិតំ អលង្ការភណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘សចេ ឱនមិត្វា គហេស្សាមិ, ‘កិំ សមណោ គណ្ហាតី’តិ មំ ជានិត្វា វិហេឋេយ្យុ’’ន្តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតិ – ‘‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ, តស្ស ឯត្តាវតា ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ន តាវ អវហារោ ហោតិ។ យទា បន តេ មនុស្សា អន្តោគាមំ បវិសិតុកាមា តំ ភណ្ឌកំ វិចិនន្តាបិ អបស្សិត្វា ‘‘ឥទានិ អន្ធការោ, ស្វេ ជានិស្សាមា’’តិ សាលយា ឯវ គតា ហោន្តិ។ អថស្ស តំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេ បារាជិកំ។ ‘‘បដិច្ឆន្នកាលេយេវ
កុសំ សង្កាមេត្វា បន អវហរណំ ‘‘កុសាវហារោ’’តិ វុច្ចតិ។ សោបិ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ កុសំ បាតេត្វា ចីវរេ ភាជិយមានេ អត្តនោ កោដ្ឋាសស្ស សមីបេ ឋិតំ អប្បគ្ឃតរំ វា មហគ្ឃតរំ វា សមសមំ វា អគ្ឃេន បរស្ស កោដ្ឋាសំ ហរិតុកាមោ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បតិតំ កុសទណ្ឌកំ បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមោ ឧទ្ធរតិ, រក្ខតិ តាវ។ បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតេតិ, រក្ខតេវ។ យទា បន តស្មិំ បតិតេ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ បរស្ស កុសទណ្ឌកំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដមត្តេ បារាជិកោ ហោតិ។ សចេ បឋមតរំ បរកោដ្ឋាសតោ កុសទណ្ឌកំ ឧទ្ធរតិ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ
សចេ បន ទ្វីសុបិ កោដ្ឋាសេសុ បតិតទណ្ឌកេ អទស្សនំ គមេតិ, តតោ អវសេសភិក្ខូសុ គតេសុ ឥតរោ ‘‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ទណ្ឌកោ ន បញ្ញាយតី’តិ។ ‘មយ្ហម្បិ, អាវុសោ, ន បញ្ញាយតី’តិ។ ‘កតមោ បន, ភន្តេ, មយ្ហំ ភាគោ’តិ? ‘អយំ តុយ្ហំ ភាគោ’’’តិ អត្តនោ ភាគំ ទស្សេតិ, តស្មិំ វិវទិត្វា វា អវិវទិត្វា វា តំ គណ្ហិត្វា គតេ ឥតរោ តស្ស ភាគំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ។ សចេបិ តេន ‘‘អហំ មម ភាគំ តុយ្ហំ ន ទេមិ, ត្វំ បន អត្តនោ ភាគំ ញត្វា គណ្ហា’’តិ វុត្តេ ‘‘នាយំ មមា’’តិ ជានន្តោបិ តស្សេវ ភាគំ គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ។ សចេ បន ឥតរោ ‘‘អយំ តុយ្ហំ ភាគោ, អយំ មយ្ហំ ភាគោតិ កិំ ឥមិនា វិវាទេនា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មយ្ហំ វា បត្តោ ហោតុ, តុម្ហាកំ វា, យោ វរភាគោ តំ តុម្ហេ
អដ្ឋកថាសុបន វុត្តំ – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ កុសសង្កាមនវសេន ចីវរភាជនីយមេវ ឯកំ អាគតំ, ចតុន្នម្បិ បន បច្ចយានំ ឧប្បត្តិញ្ច ភាជនីយញ្ច នីហរិត្វា ទស្សេតព្ព’’ន្តិ ឯវញ្ច វត្វា ចីវរក្ខន្ធកេ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សីវេយ្យកំ ទុស្សយុគំ; ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច គហបតិចីវរំ អនុជានាតូ’’តិ (មហាវ. ៣៣៧) ឥទំ ជីវកវត្ថុំ អាទិំ កត្វា ឧប្បន្នចីវរកថា, សេនាសនក្ខន្ធកេ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន រាជគហំ ទុព្ភិក្ខំ ហោតិ, មនុស្សា ន សក្កោន្តិ សង្ឃភត្តំ កាតុំ, ឥច្ឆន្តិ ឧទ្ទេសភត្តំ និមន្តនំ សលាកភត្តំ បក្ខិកំ ឧបោសថិកំ បាដិបទិកំ កាតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២៥) ឥទំ សុត្តមាទិំ កត្វា បិណ្ឌបាតកថា, សេនាសនក្ខន្ធកេយេវ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សត្តរសវគ្គិយា ភិក្ខូ អញ្ញតរំ បច្ចន្តិមំ មហាវិហារំ បដិសង្ខរោន្តិ – ‘ឥធ មយំ វស្សំ វសិស្សាមា’តិ។ អទ្ទសំសុ ខោ ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ សត្តរសវគ្គិយេ ភិក្ខូ វិហារំ បដិសង្ខរោន្តេ’’តិ (ចូឡវ. ៣១៦) ឥទំ ឆព្ពគ្គិយវត្ថុំ អាទិំ កត្វា អាគតសេនាសនកថា, តទវសានេ ច សប្បិអាទិភេសជ្ជកថា វិត្ថារេន
កុសសង្កាមនវត្ថុកថា និដ្ឋិតា។
១៣៩. ឥតោ
១៤០. បញ្ចសុ វិឃាសវត្ថូសុ តេ ភិក្ខូ អនុបសម្បន្នេន កប្បិយំ ការាបេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ។ វិឃាសំ បន គណ្ហន្តេន ខាទិតាវសេសំ ឆឌ្ឌិតំ គហេតព្ពំ។ យទិ សក្កោតិ ខាទន្តេ
១៤១. ឱទនខាទនីយបូវឧច្ឆុតិម្ពរូសកភាជនីយវត្ថូសុ អបរស្ស ភាគំ ទេហីតិ អសន្តំ បុគ្គលំ អាហ។ អមូលកំ អគ្គហេសីតិ សាមិកេសុ ទេន្តេសុ ឯវំ អគ្គហេសិ។ អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្សាតិ សាមិកេហិ ទិន្នំ អគ្គហេសិ; តេនស្ស អនាបត្តិ វុត្តា។ អាបត្តិ សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយស្សាតិ យោ បនានេន សម្បជានមុសាវាទោ វុត្តោ, តស្មិំ បាចិត្តិយំ អាហ; បរតោ តេកដុលយាគុវត្ថុម្ហិ វិយ។ គហណេ បន អយំ វិនិច្ឆយោ – សង្ឃស្ស សន្តកំ សម្មតេន វា អាណត្តេហិ វា អារាមិកាទីហិ ទិយ្យមានំ, គិហីនញ្ច សន្តកំ សាមិកេន វា អាណត្តេន វា ទិយ្យមានំ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា គណ្ហតោ ភណ្ឌទេយ្យំ។ អញ្ញេន ទិយ្យមានំ គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ អសម្មតេន វា អនាណត្តេន វា ទិយ្យមានេ ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហន្តោ បត្តចតុក្កេ វិយ តស្សុទ្ធារេយេវ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ ឥតរេហិ ទិយ្យមានំ ឯវំ គណ្ហតោ ភណ្ឌទេយ្យំ។ សាមិកេន បន ‘‘ឥមស្ស ទេហី’’តិ ទាបិតំ វា សយំ ទិន្នំ វា សុទិន្នន្តិ អយមេត្ថ សព្ពអដ្ឋកថាវិនិច្ឆយតោ សារោ។
១៤២-៣. ឱទនិយឃរាទិវត្ថូសុ – ឱទនិយឃរំ នាម វិក្កាយិកភត្តបចនឃរំ។ សូនឃរំ នាម វិក្កាយិកមំសបចនឃរំ។ បូវឃរំ នាម វិក្កាយិកខជ្ជកបចនឃរំ។ សេសមេត្ថ, បរិក្ខារវត្ថូសុ ច បាកដមេវ។
១៤៤. បីឋវត្ថុស្មិំ
១៤៦. វិស្សាសគ្គាហាទីសុ
១៤៨-៩. សត្តសុ អម្ពចោរកាទិវត្ថូសុ បំសុកូលសញ្ញាយ គហណេ អនាបត្តិ, អាហរាបេន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន បរិភោគេ បារាជិកំ។ តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – សាមិកាបិ សាលយា, ចោរាបិ សាលយា, បំសុកូលសញ្ញាយ ខាទន្តស្ស ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ ឧទ្ធារេយេវ អវហារោ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោ។ សាមិកា សាលយា, ចោរា និរាលយា, ឯសេវ នយោ។ សាមិកា និរាលយា, ចោរា សាលយា; ‘‘បុន គណ្ហិស្សាមា’’តិ កិស្មិញ្ចិទេវ គហនដ្ឋានេ ខិបិត្វា គតា, ឯសេវ នយោ។ ឧភោបិ និរាលយា, បំសុកូលសញ្ញាយ ខាទតោ អនាបត្តិ, ថេយ្យចិត្តេន ទុក្កដំ។
សង្ឃស្ស អម្ពាទីសុ បន សង្ឃារាមេ ជាតំ វា ហោតុ, អានេត្វា ទិន្នំ វា បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា អគ្ឃនកំ អវហរន្តស្ស បារាជិកំ។ បច្ចន្តេ ចោរុបទ្ទវេន គាមេសុ វុដ្ឋហន្តេសុ ភិក្ខូបិ វិហារេ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘បុន អាវសន្តេ ជនបទេ អាគមិស្សាមា’’តិ សឧស្សាហាវ គច្ឆន្តិ។ ភិក្ខូ តាទិសំ វិហារំ បត្វា អម្ពបក្កាទីនិ ‘‘ឆឌ្ឌិតកានី’’តិ បំសុកូលសញ្ញាយ បរិភុញ្ជន្តិ, អនាបត្តិ; ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជតោ អវហារោ ហោតិ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោ។
មហាបច្ចរិយំ សង្ខេបដ្ឋកថាយញ្ច អវិសេសេន វុត្តំ – ‘‘ឆឌ្ឌិតវិហារេ បន ផលាផលំ ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជតោ បារាជិកំ។ កស្មា? អាគតានាគតានំ សន្តកត្តា’’តិ។ គណសន្តកេ បន បុគ្គលិកេ ច សឧស្សាហមត្តមេវ បមាណំ។ សចេ បន តតោ អម្ពបក្កាទិំ កុលសង្គហណត្ថាយ ទេតិ, កុលទូសកទុក្កដំ។ ថេយ្យចិត្តេន ទេន្តោ អគ្ឃេន ការេតព្ពោ។ សង្ឃិកេបិ ឯសេវ នយោ។ សេនាសនត្ថាយ និយមិតំ កុលសង្គហណត្ថាយ
១៥០. វុត្តវាទកវត្ថុត្តយេ វុត្តោ វជ្ជេមីតិ តយា វុត្តោ ហុត្វា ‘‘តវ វចនេន វទាមី’’តិ អត្ថោ។ អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្សាតិ សាមិកេហិ ទិន្នត្តា អនាបត្តិ។ ន ច, ភិក្ខវេ, ‘‘វុត្តោ វជ្ជេមី’’តិ វត្តព្ពោតិ ‘‘អហំ តយា វុត្តោ ហុត្វា តវ វចនេន វទាមី’’តិ ឯវំ អញ្ញោ ភិក្ខុ អញ្ញេន ភិក្ខុនា ន វត្តព្ពោតិ អត្ថោ។ បរិច្ឆេទំ បន កត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមំ តវ វចនេន គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ វុត្តោ វជ្ជេហីតិ មយា វុត្តោ ហុត្វា មម វចនេន វទេហីតិ អត្ថោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។ ឥមេសុបិ ច ទ្វីសុ វត្ថូសុ បរិច្ឆេទំ កត្វា វត្តុំ វដ្ដតិ។ ឯត្តាវតា ហិ ឧបារម្ភា មុត្តោ ហោតីតិ។
១៥១-២. មណិវត្ថុត្តយស្ស មជ្ឈិមេ វត្ថុស្មិំ – នាហំ អកល្លកោតិ នាហំ គិលានោតិ អត្ថោ។ សេសំ បាកដមេវ។
១៥៣. សូករវត្ថុទ្វយេ – កិញ្ចាបិ បឋមស្ស ភិក្ខុនោ ឆាតជ្ឈត្តំ ទិស្វា ការុញ្ញេន មោចិតត្តា អនាបត្តិ។ សាមិកេសុ បន អសម្បដិច្ឆន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យំ, តាវ មហន្តោ វា មតសូករោ អាហរិត្វា ទាតព្ពោ, តទគ្ឃនកំ វា ភណ្ឌំ។ សចេ បាសសាមិកេ កុហិញ្ចិបិ ន បស្សតិ, បាសសាមន្តា តទគ្ឃនកំ សាដកំ វា កាសាវំ វា ថាលកំ វា យថា តេ អាគតា កូដបាសោ នាម យស្ស អន្តេ ធនុកំ វា អង្កុសកោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ទណ្ឌកោ ពទ្ធោ ហោតិ, យោ តត្ថ តត្ថ រុក្ខាទីសុ លគ្គិត្វា សូករស្ស គមនំ និវារេតិ។ តត្រ បាសំ កឌ្ឍិត្វា ឋិតស្ស ឯកមេវ ឋានំ បាសពន្ធនំ, សោ ហិ បាសេ មុត្តមត្តេ វា ឆិន្នមត្តេ វា បលាយតិ។ អត្តនោ ធម្មតាយ ឋិតស្ស ពន្ធនញ្ច ចត្តារោ ច បាទាតិ បញ្ច ឋានានិ។ និបន្នស្ស ពន្ធនញ្ច សយនញ្ចាតិ ទ្វេ ឋានានិ។ កូដបាសពទ្ធស្ស យត្ថ យត្ថ គច្ឆតិ, តំ តទេវ ឋានំ។ តស្មា តំ តតោ តតោ មោចេន្តា ទសបិ វីសតិបិ សតម្បិ ភិក្ខូ បារាជិកំ អាបជ្ជន្តិ។ តត្ថ តត្ថ អាគតំ ទិស្វា ឯកមេវ ទាសំ បលាបេន្តោ វិយ។
បុរិមានំ បន តិណ្ណំ ចតុប្បទកថាយំ វុត្តនយេន ផន្ទាបនឋានាចាវនានិ វេទិតព្ពានិ។ សុនខទដ្ឋំ សូករំ វិស្សជ្ជាបេន្តស្សាបិ ការុញ្ញាធិប្បាយេន ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន បារាជិកំ។ បាសដ្ឋានំ បន សុនខសមីបំ វា អសម្បត្តំ បដិបថំ គន្ត្វា បឋមមេវ បលាបេន្តស្ស អវហារោ នត្ថិ។ យោបិ ពទ្ធសូករស្ស ឃាសញ្ច បានីយញ្ច ទត្វា ពលំ គាហាបេត្វា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោតិ – ‘‘ឧត្រស្តោ
យោ បន ឃាសញ្ច បានីយញ្ច ទត្វា គច្ឆតិ, ‘‘ពលំ គហេត្វា បលាយិស្សតី’’តិ; សោ ចេ បលាយតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ បាសំ ទុព្ពលំ កត្វា គច្ឆន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ បាសសន្តិកេ សត្ថំ វា អគ្គិំ វា ឋបេតិ ‘‘ឆិន្នេ វា ទឌ្ឍេ វា បលាយិស្សតី’’តិ។ សូករោ បាសំ ចាលេន្តោ ឆិន្នេ វា ទឌ្ឍេ វា បលាយតិ, ភណ្ឌទេយ្យមេវ។ បាសំ យដ្ឋិយា សហ បាតេតិ, បច្ឆា សូករោ តំ មទ្ទន្តោ គច្ឆតិ
វិហារភូមិយំ បន បាសេ វា អទូហលំ វា ឱឌ្ឌេន្តា វារេតព្ពា – ‘‘មិគរូបានំ បដិសរណដ្ឋានមេតំ, មា ឥធ ឯវំ ករោថា’’តិ។ សចេ ‘‘ហរាបេថ, ភន្តេ’’តិ វទន្តិ, ហរាបេតុំ វដ្ដតិ។ អថ សយំ ហរន្តិ, សុន្ទរមេវ។ អថ នេវ ហរន្តិ, ន ហរិតុំ ទេន្តិ, រក្ខំ យាចិត្វា ហរាបេតុំ វដ្ដតិ។ មនុស្សា សស្សរក្ខណកាលេ ខេត្តេសុ បាសេ ច អទូហលបាសាណាទីនិ ច ករោន្តិ – ‘‘មំសំ ខាទន្តា សស្សានិ រក្ខិស្សាមា’’តិ។ វីតិវត្តេ សស្សកាលេ តេសុ អនាលយេសុ បក្កន្តេសុ តត្ថ ពទ្ធំ វា បតិតំ វា មោចេតុំ វដ្ដតីតិ។
មិគវត្ថុទ្វយេបិ សូករវត្ថូសុ វុត្តសទិសោយេវ វិនិច្ឆយោ។
មច្ឆវត្ថុទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ បន វិសេសោ – កុមីនមុខំ វិវរិត្វា វា បច្ឆាបុដកំ មុញ្ចិត្វា វា បស្សេន ឆិទ្ទំ កត្វា វា កុមីនតោ មច្ឆេ បោថេត្វា បលាបេន្តស្ស បារាជិកំ។ ភត្តសិត្ថានិ ទស្សេត្វា ឯវំ បលាបេន្តស្សាបិ បារាជិកំ។ សហ កុមីនេន ឧទ្ធរតោបិ បារាជិកំ។ កេវលំ កុមីនមុខំ វិវរតិ, បច្ឆាបុដកំ មុញ្ចតិ, ឆិទ្ទំ វា ករោតិ, មច្ឆា បន អត្តនោ ធម្មតាយ បលាយន្តិ, ភណ្ឌទេយ្យំ។ ឯវំ កត្វា ភត្តសិត្ថានិ ទស្សេតិ, មច្ឆា គោចរត្ថាយ និក្ខមិត្វា បលាយន្តិ, ភណ្ឌទេយ្យមេវ។ មុខំ អវិវរិត្វា បច្ឆាបុដកំ អមុញ្ចិត្វា
មំសបេសិវត្ថុម្ហិ
១៥៥. កុម្ភិវត្ថុស្មិំ – យោ សប្បិតេលាទីនិ អបាទគ្ឃនកានិ គហេត្វា ‘‘ន បុន ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ សំវរេ ឋត្វា ទុតិយទិវសាទីសុបិ បុន ចិត្តេ ឧប្បន្នេ ឯវមេវ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បរិភុញ្ជន្តោ សព្ពម្បិ តំ បរិភុញ្ជតិ, នេវត្ថិ បារាជិកំ។ ទុក្កដំ វា ថុល្លច្ចយំ វា អាបជ្ជតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតិ។ អយម្បិ ភិក្ខុ ឯវមេវមកាសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្សា’’តិ។ ធុរនិក្ខេបំ បន អកត្វា ‘‘ទិវសេ ទិវសេ បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ ថោកំ ថោកម្បិ បរិភុញ្ជតោ យស្មិំ ទិវសេ បាទគ្ឃនកំ បូរតិ, តស្មិំ បារាជិកំ។
សំវិទាវហារវត្ថូនិ សំវិទាវហារេ, មុដ្ឋិវត្ថូនិ ឱទនិយឃរាទិវត្ថូសុ ទ្វេ វិឃាសវត្ថូនិ អម្ពចោរកាទិវត្ថូសុ វុត្តវិនិច្ឆយនយេន វេទិតព្ពានិ។ ទ្វេ តិណវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ។
១៥៦. អម្ពភាជាបនាទិវត្ថូសុ តេ ភិក្ខូ ឯកំ គាមកាវាសំ បរិច្ឆិន្នភិក្ខុកំ អគមំសុ។ តត្ថ ភិក្ខូ ផលាផលំ បរិភុញ្ជមានាបិ តេសុ អាគតេសុ ‘‘ថេរានំ ផលានិ ទេថា’’តិ កប្បិយការកេ ន អវោចុំ។ អថ តេ ភិក្ខូ ‘‘កិំ សង្ឃិកំ អម្ហាកំ ន បាបុណាតី’’តិ ឃណ្ដិំ បហរិត្វា ភាជាបេត្វា តេសម្បិ វស្សគ្គេន ភាគំ ទត្វា អត្តនាបិ បរិភុញ្ជិំសុ។ តេន នេសំ ភគវា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, បរិភោគត្ថាយា’’តិ អាហ។ តស្មា ឥទានិបិ យត្ថ អាវាសិកា អាគន្តុកានំ ន ទេន្តិ, ផលវារេ ច សម្បត្តេ អញ្ញេសំ អត្ថិភាវំ ទិស្វា ចោរិកាយ អត្តនាវ ខាទន្តិ, តត្ថ អាគន្តុកេហិ
យត្ថ បន អាវាសិកា រុក្ខេ រក្ខិត្វា ផលវារេ សម្បត្តេ ភាជេត្វា ខាទន្តិ, ចតូសុ បច្ចយេសុ
យេ មហាបច្ចរិយំ បន វុត្តំ – ‘‘ចតុន្នំ បច្ចយានំ និយមេត្វា ទិន្នំ ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោ។ បរិភោគវសេនេវ តំ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ភណ្ឌទេយ្យំ។ យំ បនេត្ថ សេនាសនត្ថាយ និយមិតំ, តំ បរិភោគវសេនេវ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ថុល្លច្ចយញ្ច ភណ្ឌទេយ្យញ្ចា’’តិ។
ឱទិស្ស ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ ចីវរេយេវ ឧបនេតព្ពំ។ សចេ ទុព្ភិក្ខំ ហោតិ, ភិក្ខូ បិណ្ឌបាតេន កិលមន្តិ, ចីវរំ បន សុលភំ, សង្ឃសុដ្ឋុតាយ អបលោកនកម្មំ កត្វា បិណ្ឌបាតេបិ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ។ សេនាសនេន គិលានបច្ចយេន វា កិលមន្តេសុ សង្ឃសុដ្ឋុតាយ អបលោកនកម្មំ កត្វា តទត្ថាយបិ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ។ ឱទិស្ស បិណ្ឌបាតត្ថាយ គិលានបច្ចយត្ថាយ ច ទិន្នេបិ ឯសេវ នយោ។ ឱទិស្ស សេនាសនត្ថាយ ទិន្នំ បន គរុភណ្ឌំ ហោតិ, តំ រក្ខិត្វា គោបេត្វា តទត្ថមេវ ឧបនេតព្ពំ។ សចេ បន ទុព្ភិក្ខំ ហោតិ, ភិក្ខូ បិណ្ឌបាតេន ន យាបេន្តិ។ ឯត្ថ រាជរោគចោរភយាទីហិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តានំ វិហារា បលុជ្ជន្តិ, តាលនាឡិកេរាទិកេ វិនាសេន្តិ, សេនាសនបច្ចយំ បន និស្សាយ យាបេតុំ សក្កា ហោតិ។ ឯវរូបេ កាលេ សេនាសនំ វិស្សជ្ជេត្វាបិ សេនាសនជគ្គនត្ថាយ បរិភោគោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ។ តស្មា ឯកំ វា ទ្វេ វា វរសេនាសនានិ ឋបេត្វា ឥតរានិ លាមកកោដិយា បិណ្ឌបាតត្ថាយ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតិ។ មូលវត្ថុច្ឆេទំ បន កត្វា ន ឧបនេតព្ពំ
យោ បន អារាមោ ចតុប្បច្ចយត្ថាយ និយមេត្វា ទិន្នោ, តត្ថ អបលោកនកម្មំ ន កាតព្ពំ។ យេន បន បច្ចយេន ឩនំ, តទត្ថំ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ។ អារាមោ ជគ្គិតព្ពោ, វេតនំ ទត្វាបិ ជគ្គាបេតុំ វដ្ដតិ។ យេ បន វេតនំ លភិត្វា អារាមេយេវ គេហំ កត្វា វសន្តា រក្ខន្តិ, តេ ចេ អាគតានំ ភិក្ខូនំ នាឡិកេរំ វា តាលបក្កំ វា ទេន្តិ, យំ តេសំ សង្ឃេន អនុញ្ញាតំ ហោតិ – ‘‘ទិវសេ ទិវសេ ឯត្តកំ នាម ខាទថា’’តិ តទេវ តេ ទាតុំ លភន្តិ; តតោ ឧត្តរិ តេសំ ទទន្តានម្បិ គហេតុំ ន វដ្ដតិ។
យោ
អម្ពបាលកាទិវត្ថូសុ – អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, គោបកស្ស ទានេតិ ឯត្ថ កតរំ បន គោបកទានំ វដ្ដតិ, កតរំ ន វដ្ដតីតិ? មហាសុមត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘យំ គោបកស្ស បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ ហោតិ – ‘ឯត្តកំ ទិវសេ ទិវសេ គណ្ហា’តិ តទេវ វដ្ដតិ; តតោ ឧត្តរិ ន វដ្ដតី’’តិ។ មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘កិំ គោបកានំ បណ្ណំ អារោបេត្វា និមិត្តសញ្ញំ វា កត្វា ទិន្នំ អត្ថិ, ឯតេសំ ហត្ថេ វិស្សដ្ឋកស្ស ឯតេ ឥស្សរា, តស្មា យំ តេ ទេន្តិ តំ ពហុកម្បិ វដ្ដតី’’តិ។ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន វុត្តំ – ‘‘មនុស្សានំ អារាមំ វា អញ្ញំ វា ផលាផលំ ទារកា រក្ខន្តិ, តេហិ ទិន្នំ វដ្ដតិ មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘យំ គិហីនំ អារាមរក្ខកា ភិក្ខូនំ ទេន្តិ, ឯតំ វដ្ដតិ។ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បន អារាមគោបកា យំ អត្តនោ ភតិយា ខណ្ឌេត្វា ទេន្តិ, ឯតំ វដ្ដតិ។ យោបិ ឧបឌ្ឍារាមំ វា កេចិទេវ រុក្ខេ វា ភតិំ លភិត្វា រក្ខតិ, តស្សាបិ អត្តនោ បត្តរុក្ខតោយេវ ទាតុំ វដ្ដតិ។ កេណិយា គហេត្វា រក្ខន្តស្ស បន សព្ពម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ។ ឯតំ បន សព្ពំ ព្យញ្ជនតោ នានំ, អត្ថតោ ឯកមេវ; តស្មា អធិប្បាយំ ញត្វា គហេតព្ពំ។
ទារុវត្ថុម្ហិ – តាវកាលិកោ អហំ ភគវាតិ តាវកាលិកចិត្តោ អហំ ភគវាតិ វត្តុកាមេន វុត្តំ, តាវកាលិកចិត្តោតិ ‘‘បុន អាហរិត្វា ទស្សាមី’’តិ ឯវំចិត្តោ អហន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ភគវា ‘‘តាវកាលិកេ អនាបត្តី’’តិ អាហ។
អយំ បនេត្ថ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ – សចេ សង្ឃោ សង្ឃិកំ កម្មំ ការេតិ ឧបោសថាគារំ វា ភោជនសាលំ វា, តតោ អាបុច្ឆិត្វា តាវកាលិកំ ហរិតព្ពំ។ យោ បន សង្ឃិកោ ទព្ពសម្ភារោ អគុត្តោ ទេវេ វស្សន្តេ
ឧទកវត្ថុស្មិំ – យទា
សចេ អាវាសិកា កតិកវត្តំ ទឡ្ហំ ករោន្តិ, អញ្ញេសំ ភណ្ឌកំ ធោវិតុំ វា រជិតុំ វា ន ទេន្តិ, អត្តនា បន អញ្ញេសំ អបស្សន្តានំ គហេត្វា សព្ពំ ករោន្តិ, តេសំ កតិកាយ ន ឋាតព្ពំ។ យត្តកំ តេ ធោវន្តិ, តត្តកំ ធោវិតព្ពំ។ សចេ សង្ឃស្ស ទ្វេ តិស្សោ បោក្ខរណិយោ វា ឧទកសោណ្ឌិយោ វា ហោន្តិ, កតិកា ច កតា ‘‘ឯត្ថ ន្ហាយិតព្ពំ, ឥតោ បានីយំ គហេតព្ពំ, ឥធ សព្ពបរិភោគោ កាតព្ពោ’’តិ។ កតិកវត្តេនេវ សព្ពំ កាតព្ពំ។ យត្ថ កតិកា នត្ថិ, តត្ថ សព្ពបរិភោគោ វដ្ដតីតិ។
មត្តិកាវត្ថុស្មិំ – យត្ថ មត្តិកា ទុល្លភា ហោតិ, នានប្បការា វា វណ្ណមត្តិកា អាហរិត្វា ឋបិតា, តត្ថ ថោកាបិ បញ្ចមាសកំ អគ្ឃតិ, តស្មា បារាជិកំ។ សង្ឃិកេ បន កម្មេ ចេតិយកម្មេ ច និដ្ឋិតេ សង្ឃំ អាបុច្ឆិត្វា វា តាវកាលិកំ វា គហេតុំ វដ្ដតិ។ សុធាយបិ ចិត្តកម្មវណ្ណេសុបិ ឯសេវ នយោ។
តិណវត្ថូសុ
មញ្ចាទីនិ សត្ត វត្ថូនិ បាកដានេវ។ បាឡិយំ បន អនាគតម្បិ បាសាណត្ថម្ភំ វា រុក្ខត្ថម្ភំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ បាទគ្ឃនកំ ហរន្តស្ស បារាជិកមេវ។ បធានឃរាទីសុ ឆឌ្ឌិតបតិតានំ បរិវេណាទីនំ កុដ្ដម្បិ បាការម្បិ ភិន្ទិត្វា ឥដ្ឋកាទីនិ អវហរន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ កស្មា? សង្ឃិកំ នាម កទាចិ អជ្ឈាវសន្តិ, កទាចិ ន អជ្ឈាវសន្តិ។ បច្ចន្តេ ចោរភយេន ជនបទេ វុដ្ឋហន្តេ ឆឌ្ឌិតវិហារាទីសុ កិញ្ចិ បរិក្ខារំ ហរន្តស្សាបិ ឯសេវ នយោ។ យេ បន តតោ តាវកាលិកំ ហរន្តិ, បុន អាវសិតេសុ ច វិហារេសុ ភិក្ខូ អាហរាបេន្តិ, ទាតព្ពំ។ សចេបិ តតោ អាហរិត្វា សេនាសនំ កតំ ហោតិ, តំ វា តទគ្ឃនកំ វា ទាតព្ពមេវ។ ‘‘បុន អាវសិស្សាមា’’តិ អាលយំ អច្ឆិន្ទិត្វា វុដ្ឋិតេសុ ជនបទេសុ គណសន្តកំ វា បុគ្គលិកំ វា គហិតំ ហោតិ; តេ ចេ អនុជានន្តិ, បដិកម្មេន កិច្ចំ នត្ថិ។ សង្ឃិកំ បន គរុភណ្ឌំ, តស្មា បដិកម្មំ កត្តព្ពមេវ។
១៥៧. វិហារបរិភោគវត្ថុ ឧត្តានត្ថមេវ។
អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តាវកាលិកំ ហរិតុន្តិ ឯត្ថ យោ ភិក្ខុ សង្ឃិកំ មញ្ចំ វា បីឋំ វា តាវកាលិកំ ហរិត្វា អត្តនោ ផាសុកដ្ឋានេ ឯកម្បិ ទ្វេបិ មាសេ សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជតិ, អាគតាគតានំ វុឌ្ឍតរានំ ទេតិ, នប្បដិពាហតិ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។
ចម្បាវត្ថុម្ហិ – តេកដុលយាគូតិ តិលតណ្ឌុលមុគ្គេហិ វា តិលតណ្ឌុលមាសេហិ វា តិលតណ្ឌុលកុលត្ថេហិ វា តិលតណ្ឌុលេហិ សទ្ធិំ យំកិញ្ចិ ឯកំ អបរណ្ណំ បក្ខិបិត្វា តីហិ កតា, ឯតំ កិរ ឥមេហិ តីហិ ចតុភាគឧទកសម្ភិន្នេ ខីរេ សប្បិមធុសក្ករាទីហិ យោជេត្វា ករោន្តិ។
រាជគហវត្ថុម្ហិ មធុគោឡកោតិ អតិរសកបូវោ វុច្ចតិ; ‘‘មធុសីសក’’ន្តិបិ វទន្តិ។ សេសមេត្ថ វត្ថុទ្វយេបិ ឱទនភាជនីយវត្ថុស្មិំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
១៥៨. អជ្ជុកវត្ថុស្មិំ – ឯតទវោចាតិ គិលានោ ហុត្វា អវោច។ អាយស្មា ឧបាលិ អាយស្មតោ អជ្ជុកស្ស បក្ខោតិ ន អគតិគមនវសេន បក្ខោ, អបិ ច ខោ អនាបត្តិសញ្ញិតាយ លជ្ជីអនុគ្គហេន វិនយានុគ្គហេន ច ថេរោ បក្ខោតិ វេទិតព្ពោ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ។
១៥៩. ពារាណសីវត្ថុស្មិំ – ចោរេហិ ឧបទ្ទុតន្តិ ចោរេហិ វិលុត្តំ។ ឥទ្ធិយា អានេត្វា បាសាទេ ឋបេសីតិ ថេរោ កិរ តំ កុលំ សោកសល្លសមប្បិតំ អាវដ្ដន្តំ វិវដ្ដន្តំ ទិស្វា តស្ស កុលស្ស អនុកម្បាយ បសាទានុរក្ខណត្ថាយ ធម្មានុគ្គហេន អត្តនោ ឥទ្ធិយា ‘‘តេសំយេវ បាសាទំ ទារកានំ សមីបេ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ ទារកា ‘‘អម្ហាកំ បាសាទោ’’តិ សញ្ជានិត្វា អភិរុហិំសុ។ តតោ ថេរោ ឥទ្ធិំ បដិសំហរិ, បាសាទោបិ ‘‘តេ ទារកេ ឥទ្ធិយា អានេត្វា បាសាទេ ឋបេសី’’តិ។ ឥទ្ធិវិសយេតិ ឦទិសាយ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា អនាបត្តិ។ វិកុព្ពនិទ្ធិ បន ន វដ្ដតិ។
១៦០-១. អវសានេ វត្ថុទ្វយំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ
ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
តត្រាយំ
ទុតិយំ អទុតិយេន, យំ ជិនេន បកាសិតំ;
បរាជិតកិលេសេន, បារាជិកមិទំ ឥធ។
សិក្ខាបទំ សមំ តេន, អញ្ញំ កិញ្ចិ ន វិជ្ជតិ;
អនេកនយវោកិណ្ណំ, គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ។
តស្មា វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេ, ភិក្ខុនា វិនយញ្ញុនា;
វិនយានុគ្គហេនេត្ថ, ករោន្តេន វិនិច្ឆយំ។
បាឡិំ
ឱគយ្ហ អប្បមត្តេន, ករណីយោ វិនិច្ឆយោ។
អាបត្តិទស្សនុស្សាហោ, ន កត្តព្ពោ កុទាចនំ;
បស្សិស្សាមិ អនាបត្តិ-មិតិ កយិរាថ មានសំ។
បស្សិត្វាបិ ច អាបត្តិំ, អវត្វាវ បុនប្បុនំ;
វីមំសិត្វាថ វិញ្ញូហិ, សំសន្ទិត្វា ច តំ វទេ។
កប្បិយេបិ ច វត្ថុស្មិំ, ចិត្តស្ស លហុវត្តិនោ;
វសេន សាមញ្ញគុណា, ចវន្តីធ បុថុជ្ជនា។
តស្មា បរបរិក្ខារំ, អាសីវិសមិវោរគំ;
អគ្គិំ វិយ ច សម្បស្សំ, នាមសេយ្យ វិចក្ខណោតិ។
បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថាយ
បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ។
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
វិនយបិដកេ
បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថា (ទុតិយោ ភាគោ)
៣. តតិយបារាជិកំ
តតិយំ
បារាជិកំ តស្ស ទានិ, បត្តោ សំវណ្ណនាក្កមោ។
យស្មា តស្មា សុវិញ្ញេយ្យំ, យំ បុព្ពេ ច បកាសិតំ;
តំ វជ្ជយិត្វា អស្សាបិ, ហោតិ សំវណ្ណនា អយំ។
បឋមបញ្ញត្តិនិទានវណ្ណនា
១៦២. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយន្តិ ឯត្ថ វេសាលិយន្តិ ឯវំនាមកេ ឥត្ថិលិង្គវសេន បវត្តវោហារេ នគរេ។ តញ្ហិ នគរំ តិក្ខត្តុំ បាការបរិក្ខេបវឌ្ឍនេន វិសាលីភូតត្តា ‘‘វេសាលី’’តិ វុច្ចតិ។ ឥទម្បិ ច នគរំ សព្ពញ្ញុតប្បត្តេយេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេ សព្ពាការេន វេបុល្លំ បត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ គោចរគាមំ ទស្សេត្វា និវាសដ្ឋាន មាហ – ‘‘មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’’ន្តិ។ តត្ថ មហាវនំ នាម សយំជាតំ អរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ។ កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ។ ឥទំ តាទិសំ ន ហោតិ, សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនន្តិ មហាវនំ។ កូដាគារសាលា បន មហាវនំ
អនេកបរិយាយេន អសុភកថំ កថេតីតិ អនេកេហិ ការណេហិ អសុភាការសន្ទស្សនប្បវត្តំ កាយវិច្ឆន្ទនិយកថំ កថេតិ។ សេយ្យថិទំ – ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា…បេ. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៨២) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ។ ឥតិ ភគវា ឯកមេកស្មិំ កោដ្ឋាសេ បញ្ចបញ្ចប្បភេទេន អនេកបរិយាយេន អសុភកថំ កថេតិ។
អសុភាយ វណ្ណំ ភាសតីតិ ឧទ្ធុមាតកាទិវសេន អសុភមាតិកំ និក្ខិបិត្វា បទភាជនីយេន តំ វិភជន្តោ វណ្ណេន្តោ សំវណ្ណេន្តោ អសុភាយ វណ្ណំ ភាសតិ។ អសុភភាវនាយ វណ្ណំ ភាសតីតិ យា អយំ កេសាទីសុ វា ឧទ្ធុមាតកាទីសុ វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវត្ថូសុ អសុភាការំ គហេត្វា បវត្តស្ស ចិត្តស្ស ភាវនា វឌ្ឍនា ផាតិកម្មំ, តស្សា អសុភភាវនាយ អានិសំសំ ទស្សេន្តោ វណ្ណំ ភាសតិ, គុណំ បរិកិត្តេតិ។ សេយ្យថិទំ – ‘‘អសុភភាវនាភិយុត្តោ, ភិក្ខវេ
តត្រិមានិ
តត្រាយំ បាឡិ – ‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស កោ អាទិ, កិំ មជ្ឈេ, កិំ បរិយោសានំ? បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, សម្បហំសនា បរិយោសានំ។ បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, អាទិស្ស កតិ លក្ខណានិ? អាទិស្ស តីណិ លក្ខណានិ – យោ តស្ស បរិបន្ថោ តតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ។ យញ្ច បរិបន្ថតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, យញ្ច វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, យញ្ច បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ។ បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, អាទិស្ស ឥមានិ តីណិ លក្ខណានិ។ តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ អាទិកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ តិលក្ខណសម្បន្នញ្ច’។
‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, មជ្ឈស្ស កតិ លក្ខណានិ? មជ្ឈស្ស តីណិ លក្ខណានិ – វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, សមថប្បដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ។ យញ្ច វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, យញ្ច សមថប្បដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ
‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បរិយោសានស្ស កតិ លក្ខណានិ? បរិយោសានស្ស ចត្តារិ លក្ខណានិ – តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេន សម្បហំសនា, ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋេន សម្បហំសនា, តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន សម្បហំសនា, អាសេវនដ្ឋេន សម្បហំសនា។ បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បរិយោសានស្ស ឥមានិ ចត្តារិ លក្ខណានិ
អាទិស្ស អាទិស្ស អសុភសមាបត្តិយា វណ្ណំ ភាសតីតិ ‘‘ឯវម្បិ ឥត្ថម្បី’’តិ បុនប្បុនំ វវត្ថានំ កត្វា អាទិសន្តោ អសុភសមាបត្តិយា វណ្ណំ ភាសតិ, អានិសំសំ កថេតិ, គុណំ បរិកិត្តេតិ។ សេយ្យថិទំ – ‘‘អសុភសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ មេថុនធម្មសមាបត្តិយា ចិត្តំ បដិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវដ្ដតិ, ន សម្បសារីយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ។ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, កុក្កុដបត្តំ វា ន្ហារុទទ្ទុលំ វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តំ បដិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវដ្ដតិ, ន សម្បសារីយតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, អសុភសញ្ញាបរិចិតេន ភិក្ខុនោ
ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុន្តិ អហំ ភិក្ខវេ ឯកំ អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុំ និលីយិតុំ ឯកោវ ហុត្វា វិហរិតុំ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ។ នម្ហិ កេនចិ ឧបសង្កមិតព្ពោ អញ្ញត្រ ឯកេន បិណ្ឌបាតនីហារកេនាតិ យោ អត្តនា បយុត្តវាចំ អកត្វា មមត្ថាយ សទ្ធេសុ កុលេសុ បដិយត្តំ បិណ្ឌបាតំ នីហរិត្វា មយ្ហំ ឧបនាមេតិ, តំ បិណ្ឌបាតនីហារកំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឋបេត្វា នម្ហិ អញ្ញេន កេនចិ ភិក្ខុនា វា គហដ្ឋេន វា ឧបសង្កមិតព្ពោតិ។
កស្មា បន ឯវមាហាតិ? អតីតេ កិរ បញ្ចសតា មិគលុទ្ទកា មហតីហិ ទណ្ឌវាគុរាហិ អរញ្ញំ បរិក្ខិបិត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋា ឯកតោយេវ យាវជីវំ មិគបក្ខិឃាតកម្មេន ជីវិកំ កប្បេត្វា និរយេ ឧបបន្នា; តេ តត្ថ បច្ចិត្វា បុព្ពេ កតេន កេនចិទេវ កុសលកម្មេន មនុស្សេសុ ឧបបន្នា កល្យាណូបនិស្សយវសេន សព្ពេបិ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភិំសុ; តេសំ តតោ មូលាកុសលកម្មតោ អវិបក្កវិបាកា អបរាបរចេតនា តស្មិំ អទ្ធមាសព្ភន្តរេ អត្តូបក្កមេន ច បរូបក្កមេន ច ជីវតុបច្ឆេទាយ ឱកាសមកាសិ, តំ ភគវា អទ្ទស។ កម្មវិបាកោ នាម ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុំ។ តេសុ ច ភិក្ខូសុ បុថុជ្ជនាបិ អត្ថិ សោតាបន្នសកទាគាមីអនាគាមីខីណាសវាបិ។ តត្ថ ខីណាសវា អប្បដិសន្ធិកា, ឥតរេ អរិយសាវកា
តតោ តេសំ អនុគ្គហាយ អសុភកថំ កថេសិ កម្មដ្ឋានសីសេន, នោ មរណវណ្ណសំវណ្ណនាធិប្បាយេន។ កថេត្វា ច បនស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ មំ ឥមំ អទ្ធមាសំ ភិក្ខូ បស្សិស្សន្តិ, ‘អជ្ជ ឯកោ ភិក្ខុ មតោ, អជ្ជ ទ្វេ…បេ.… អជ្ជ ទសា’តិ អាគន្ត្វា អាគន្ត្វា អារោចេស្សន្តិ។ អយញ្ច កម្មវិបាកោ ន សក្កា មយា វា អញ្ញេន វា បដិពាហិតុំ។ ស្វាហំ តំ សុត្វាបិ កិំ ករិស្សាមិ? កិំ មេ អនត្ថកេន អនយព្យសនេន សុតេន? ហន្ទាហំ ភិក្ខូនំ អទស្សនំ ឧបគច្ឆាមី’’តិ។ តស្មា ឯវមាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បតិសល្លីយិតុំ; នម្ហិ កេនចិ ឧបសង្កមិតព្ពោ អញ្ញត្រ ឯកេន បិណ្ឌបាតនីហារកេនា’’តិ។
អបរេ បនាហុ – ‘‘បរូបវាទវិវជ្ជនត្ថំ ឯវំ វត្វា បដិសល្លីនោ’’តិ។ បរេ កិរ ភគវន្តំ ឧបវទិស្សន្តិ – ‘‘អយំ ‘សព្ពញ្ញូ, អហំ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តី’តិ បដិជានមានោ អត្តនោបិ សាវកេ អញ្ញមញ្ញំ ឃាតេន្តេ និវារេតុំ ន សក្កោតិ។ កិមញ្ញំ សក្ខិស្សតី’’តិ? តត្ថ បណ្ឌិតា វក្ខន្តិ – ‘‘ភគវា បដិសល្លានមនុយុត្តោ នយិមំ បវត្តិំ ជានាតិ, កោចិស្ស អារោចយិតាបិ នត្ថិ, សចេ ជានេយ្យ អទ្ធា និវារេយ្យា’’តិ។ ឥទំ បន ឥច្ឆាមត្តំ, បឋមមេវេត្ថ ការណំ។ នាស្សុធាតិ ឯត្ថ ‘‘អស្សុធា’’តិ បទបូរណមត្តេ អវធារណត្ថេ វា និបាតោ; នេវ កោចិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមតីតិ អត្ថោ។
អនេកេហិ វណ្ណសណ្ឋានាទីហិ ការណេហិ វោការោ អស្សាតិ អនេកាការវោការោ; អនេកាការវោកិណ្ណោ អនេកការណសម្មិស្សោតិ វុត្តំ ហោតិ។ កោ សោ? អសុភភាវនានុយោគោ, តំ អនេកាការវោការំ អសុភភាវនានុយោគំ អនុយុត្តា វិហរន្តីតិ យុត្តបយុត្តា វិហរន្តិ។ អដ្ដីយន្តីតិ សកេន កាយេន អដ្ដា ទុក្ខិតា ហោន្តិ ហរាយន្តីតិ លជ្ជន្តិ។ ជិគុច្ឆន្តីតិ សញ្ជាតជិគុច្ឆា ហោន្តិ។ ទហរោតិ តរុណោ។ យុវាតិ យោព្ពនេន សមន្នាគតោ។ មណ្ឌនកជាតិកោតិ មណ្ឌនកបកតិកោ។ សីសំន្ហាតោតិ ទហរោ យុវាតិ ចេត្ថ ទហរវចនេន បឋមយោព្ពនភាវំ ទស្សេតិ។ បឋមយោព្ពនេ ហិ សត្តា វិសេសេន មណ្ឌនកជាតិកា ហោន្តិ។ សីសំន្ហាតោតិ ឥមិនា មណ្ឌនានុយោគកាលំ។ យុវាបិ ហិ កិញ្ចិ កម្មំ កត្វា សំកិលិដ្ឋសរីរោ ន
មិគលណ្ឌិកម្បិ សមណកុត្តកន្តិ មិគលណ្ឌិកោតិ តស្ស នាមំ; សមណកុត្តកោតិ សមណវេសធារកោ។ សោ កិរ សិខាមត្តំ ឋបេត្វា សីសំ មុណ្ឌេត្វា ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ អំសេ កត្វា វិហារំយេវ ឧបនិស្សាយ វិឃាសាទភាវេន ជីវតិ។ តម្បិ មិគលណ្ឌិកំ សមណកុត្តកំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទន្តិ។ សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ។ នោតិ ឧបយោគពហុវចនំ, សាធុ អាវុសោ អម្ហេ ជីវិតា វោរោបេហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯត្ថ ច អរិយា នេវ បាណាតិបាតំ ករិំសុ ន សមាទបេសុំ, ន សមនុញ្ញា អហេសុំ។ បុថុជ្ជនា បន សព្ពមកំសុ។ លោហិតកន្តិ លោហិតមក្ខិតំ។ យេន វគ្គុមុទានទីតិ វគ្គុមតា លោកស្ស បុញ្ញសម្មតា នទី។ សោបិ កិរ ‘‘តំ បាបំ តត្ថ បវាហេស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ គតោ, នទិយា អានុភាវេន អប្បមត្តកម្បិ បាបំ បហីនំ នាម នត្ថិ។
១៦៣. អហុទេវ កុក្កុច្ចន្តិ តេសុ កិរ ភិក្ខូសុ កេនចិបិ កាយវិការោ វា អហុ វិប្បដិសារោតិ តស្សេវ កុក្កុច្ចស្ស សភាវនិយមនត្ថមេតំ វុត្តំ អលាភា វត មេតិអាទិ កុក្កុច្ចស្ស បវត្តិអាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តត្ថ អលាភា វត មេតិ អាយតិំ ទានិ មម ហិតសុខលាភា នាម នត្ថីតិ អនុត្ថុនាតិ។ ‘‘ន វត មេ លាភា’’តិឥមិនា បន តមេវត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេបិ កោចិ ‘‘លាភា តេ’’តិ វទេយ្យ, តំ មិច្ឆា, ន វត មេ លាភាតិ។ ទុល្លទ្ធំ វត មេតិ កុសលានុភាវេន លទ្ធម្បិ ឥទំ មនុស្សត្តំ ទុល្លទ្ធំ វត មេ។ ន វត មេ សុលទ្ធន្តិឥមិនា បន តមេវត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេបិ កោចិ ‘‘សុលទ្ធំ តេ’’តិ វទេយ្យ, តំ មិច្ឆា; ន វត មេ សុលទ្ធន្តិ។ អបុញ្ញំ បសុតន្តិ អបុញ្ញំ ឧបចិតំ ជនិតំ វា។ កស្មាតិ ចេ? យោហំ ភិក្ខូ…បេ.… វោរោបេសិន្តិ
អញ្ញតរា មារកាយិកាតិ នាមវសេន អបាកដា ឯកា ភុម្មទេវតា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា មារបក្ខិកា មារស្សនុវត្តិកា ‘‘ឯវមយំ មារធេយ្យំ មារវិសយំ នាតិក្កមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពាភរណវិភូសិតា ហុត្វា អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សយមានា អភិជ្ជមានេ ឧទកេ បថវីតលេ ចង្កមមានា វិយ អាគន្ត្វា មិគលណ្ឌិកំ សមណកុត្តកំ ឯតទវោច។ សាធុ សាធូតិ សម្បហំសនត្ថេ និបាតោ; តស្មា ឯវ ទ្វិវចនំ អតិណ្ណេ តារេសីតិ សំសារតោ អតិណ្ណេ ឥមិនា ជីវិតាវោរោបនេន តារេសិ បរិមោចេសីតិ។ អយំ កិរ ឯតិស្សា ទេវតាយ ពាលាយ ទុម្មេធាយ លទ្ធិ ‘‘យេ ន មតា, តេ សំសារតោ ន មុត្តា។ យេ មតា, តេ មុត្តា’’តិ។ តស្មា សំសារមោចកមិលក្ខា វិយ ឯវំលទ្ធិកា ហុត្វា តម្បិ តត្ថ និយោជេន្តី ឯវមាហ។ អថ ខោ មិគលណ្ឌិកោ សមណកុត្តកោ តាវ ភុសំ ឧប្បន្នវិប្បដិសារោបិ តំ ទេវតាយ អានុភាវំ ទិស្វា ‘‘អយំ ទេវតា ឯវមាហ – អទ្ធា ឥមិនា អត្ថេន ឯវមេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ‘‘លាភា កិរ មេ’’តិអាទីនិ បរិកិត្តយន្តោ។ វិហារេន វិហារំ បរិវេណេន បរិវេណំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេតីតិ តំ តំ វិហារញ្ច បរិវេណញ្ច ឧបសង្កមិត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា ភិក្ខូ ឯវំ វទតិ – ‘‘កោ អតិណ្ណោ, កំ តារេមី’’តិ?
ហោតិយេវ ភយន្តិ មរណំ បដិច្ច ចិត្តុត្រាសោ ហោតិ។ ហោតិ ឆម្ភិតត្តន្តិ ហទយមំសំ អាទិំ កត្វា តស្មា សរីរចលនំ ហោតិ; អតិភយេន ថទ្ធសរីរត្តន្តិបិ ឯកេ, ថម្ភិតត្តញ្ហិ ឆម្ភិតត្តន្តិ វុច្ចតិ។ លោមហំសោតិ ឧទ្ធំឋិតលោមតា, ខីណាសវា បន សត្តសុញ្ញតាយ សុទិដ្ឋត្តា មរណកសត្តមេវ ន បស្សន្តិ, តស្មា តេសំ សព្ពម្បេតំ នាហោសីតិ វេទិតព្ពំ។ ឯកម្បិ ភិក្ខុំ ទ្វេបិ…បេ.… សដ្ឋិម្បិ ភិក្ខូ ឯកាហេន ជីវិតា វោរោបេសីតិ ឯវំ គណនវសេន សព្ពានិបិ តានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ជីវិតា វោរោបេសិ។
១៦៤. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ តេសំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ជីវិតក្ខយបត្តភាវំ ញត្វា តតោ ឯកីភាវតោ វុដ្ឋិតោ ជានន្តោបិ អជានន្តោ វិយ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ។ កិំ នុ ខោ អានន្ទ តនុភូតោ វិយ ភិក្ខុសង្ឃោតិ អានន្ទ ឥតោ បុព្ពេ ពហូ ភិក្ខូ ឯកតោ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តិ, ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆំ គណ្ហន្តិ សជ្ឈាយន្តិ, ឯកបជ្ជោតោ វិយ អារាមោ ទិស្សតិ, ឥទានិ បន អទ្ធមាសមត្តស្ស អច្ចយេន
អថាយស្មា អានន្ទោ កម្មវិបាកេន តេសំ ជីវិតក្ខយប្បត្តិំ អសល្លក្ខេន្តោ អសុភកម្មដ្ឋានានុយោគបច្ចយា បន សល្លក្ខេន្តោ ‘‘តថា ហិ បន ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិំ វត្វា ភិក្ខូនំ អរហត្តប្បត្តិយា អញ្ញំ កម្មដ្ឋានំ យាចន្តោ ‘‘សាធុ ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិមាហ។ តស្សត្ថោ – សាធុ ភន្តេ ភគវា អញ្ញំ ការណំ អាចិក្ខតុ, យេន ភិក្ខុសង្ឃោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហេយ្យ; មហាសមុទ្ទំ ឱរោហណតិត្ថានិ វិយ ហិ អញ្ញានិបិ ទសានុស្សតិទសកសិណចតុធាតុវវត្ថានព្រហ្មវិហារានាបានសតិប្បភេទានិ ពហូនិ និព្ពានោរោហណកម្មដ្ឋានានិ សន្តិ។ តេសុ ភគវា ភិក្ខូ សមស្សាសេត្វា អញ្ញតរំ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខតូតិ អធិប្បាយោ។
អថ ភគវា តថា កាតុកាមោ ថេរំ ឧយ្យោជេន្តោ ‘‘តេនហានន្ទា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយាតិ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយ សមន្តា គាវុតេបិ អទ្ធយោជនេបិ យាវតិកា ភិក្ខូ វិហរន្តិ តេ សព្ពេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សន្និបាតេត្វាតិ អត្តនា គន្តុំ យុត្តដ្ឋានំ សយំ គន្ត្វា អញ្ញត្ថ ទហរភិក្ខូ បហិណិត្វា មុហុត្តេនេវ អនវសេសេ ភិក្ខូ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សមូហំ កត្វា។ យស្ស ទានិ ភន្តេ ភគវា កាលំ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ អយមធិប្បាយោ – ភគវា ភិក្ខុសង្ឃោ សន្និបតិតោ ឯស កាលោ ភិក្ខូនំ ធម្មកថំ កាតុំ, អនុសាសនិំ ទាតុំ, ឥទានិ យស្ស តុម្ហេ កាលំ ជានាថ, តំ កត្តព្ពន្តិ។
អានាបានស្សតិសមាធិកថា
១៦៥. អថ ខោ ភគវា…បេ.… ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេតិ អាមន្តេត្វា ច បន ភិក្ខូនំ អរហត្តប្បត្តិយា បុព្ពេ អាចិក្ខិតអសុភកម្មដ្ឋានតោ អញ្ញំ បរិយាយំ ‘‘អានាបានស្សតិសមាធី’’តិ អាហ។
ឥទានិ យស្មា ភគវតា ភិក្ខូនំ សន្តបណីតកម្មដ្ឋានទស្សនត្ថមេវ អយំ បាឡិ វុត្តា, តស្មា អបរិហាបេត្វា អត្ថយោជនាក្កមំ ឯត្ថ វណ្ណនំ ករិស្សាមិ។ តត្រ ‘‘អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេ’’តិ ឥមស្ស តាវ បទស្ស អយំ យោជនា – ភិក្ខវេ ន កេវលំ អសុភភាវនាយេវ កិលេសប្បហានាយ សំវត្តតិ, អបិច អយម្បិ ខោ អានាបានស្សតិសមាធិ…បេ.… វូបសមេតីតិ។
អយំ អានាបានស្សតីតិ អស្សាសបស្សាសបរិគ្គាហិកា សតិ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –
‘‘អានន្តិ អស្សាសោ, នោ បស្សាសោ។ អបានន្តិ បស្សាសោ, នោ អស្សាសោ។ អស្សាសវសេន ឧបដ្ឋានំ សតិ, បស្សាសវសេន ឧបដ្ឋានំ សតិ។ យោ អស្សសតិ តស្សុបដ្ឋាតិ, យោ បស្សសតិ តស្សុបដ្ឋាតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៦០)។
សមាធីតិ តាយ អានាបានបរិគ្គាហិកាយ សតិយា សទ្ធិំ ឧប្បន្នា ចិត្តេកគ្គតា; សមាធិសីសេន ចាយំ ទេសនា, ន សតិសីសេន។ តស្មា អានាបានស្សតិយា យុត្តោ សមាធិ អានាបានស្សតិសមាធិ, អានាបានស្សតិយំ វា សមាធិ អានាបានស្សតិសមាធីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ភាវិតោតិ ឧប្បាទិតោ វឌ្ឍិតោ ច។ ពហុលីកតោតិ បុនប្បុនំ សន្តោ ចេវ បណីតោ ចាតិ សន្តោ ចេវ បណីតោ ចេវ, ឧភយត្ថ ឯវសទ្ទេន និយមោ វេទិតព្ពោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? អយញ្ហិ យថា អសុភកម្មដ្ឋានំ កេវលំ បដិវេធវសេន សន្តញ្ច បណីតញ្ច ឱឡារិការម្មណត្តា បន បដិកូលារម្មណត្តា ច អារម្មណវសេន នេវ សន្តំ ន បណីតំ, ន ឯវំ កេនចិ បរិយាយេន អសន្តោ វា អប្បណីតោ វា, អបិច ខោ អារម្មណសន្តតាយបិ សន្តោ វូបសន្តោ និព្ពុតោ បដិវេធសង្ខាតអង្គសន្តតាយបិ អារម្មណប្បណីតតាយបិ បណីតោ អតិត្តិករោ អង្គប្បណីតតាយបីតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘សន្តោ ចេវ បណីតោ ចា’’តិ។
អសេចនកោ ច សុខោ ច វិហារោតិ ឯត្ថ បន នាស្ស សេចនន្តិ អសេចនកោ អនាសិត្តកោ អព្ពោកិណ្ណោ អសេចនកោតិ អនាសិត្តកោ ឱជវន្តោ សភាវេនេវ មធុរោតិ វទន្តិ។ ឯវមយំ អសេចនកោ ច អប្បិតប្បិតក្ខណេ កាយិកចេតសិកសុខប្បដិលាភាយ សំវត្តនតោ សុខោ ច វិហារោតិ វេទិតព្ពោ។
ឧប្បន្នុប្បន្នេតិ អវិក្ខម្ភិតេ អវិក្ខម្ភិតេ។ បាបកេតិ លាមកេ។ អកុសលេ ធម្មេតិ អកោសល្លសម្ភូតេ ធម្មេ។ ឋានសោ អន្តរធាបេតីតិ ខណេនេវ អន្តរធាបេតិ វិក្ខម្ភេតិ។ វូបសមេតីតិ សុដ្ឋុ ឧបសមេតិ, និព្ពេធភាគិយត្តា វា អនុបុព្ពេន អរិយមគ្គវុឌ្ឍិប្បតោ សមុច្ឆិន្ទតិ បដិប្បស្សម្ភេតីតិបិ អត្ថោ។
សេយ្យថាបីតិ គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេតិ អាសាឡ្ហមាសេ។ ឩហតំ រជោជល្លន្តិ អទ្ធមាសេ វាតាតបសុក្ខាយ គោមហិំសាទិបាទប្បហារសម្ភិន្នាយ បថវិយា ឧទ្ធំ ហតំ ឩហតំ អាកាសេ សមុដ្ឋិតំ រជញ្ច រេណុញ្ច។ មហា អកាលមេឃោតិ សព្ពំ នភំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧដ្ឋិតោ អាសាឡ្ហជុណ្ហបក្ខេ សកលំ អទ្ធមាសំ វស្សនកមេឃោ។ សោ ហិ អសម្បត្តេ វស្សកាលេ ឧប្បន្នត្តា អកាលមេឃោតិ ឥធាធិប្បេតោ។ ឋានសោ អន្តរធាបេតិ វូបសមេតីតិ ខណេនេវ ឯវមេវ ខោតិ ឱបម្មសម្បដិបាទនមេតំ។ តតោ បរំ វុត្តនយមេវ។
ឥទានិ កថំ ភាវិតោ ច ភិក្ខវេ អានាបានស្សតិសមាធីតិ ឯត្ថ កថន្តិ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនំ នានប្បការតោ វិត្ថារេតុកម្យតាបុច្ឆា។ ភាវិតោ ច ភិក្ខវេ អានាបានស្សតិសមាធីតិ នានប្បការតោ វិត្ថារេតុកម្យតាយ បុដ្ឋធម្មនិទស្សនំ
ឥទានិ តមត្ថំ វិត្ថារេន្តោ ‘‘ឥធ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខូតិ ភិក្ខវេ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ។ អយញ្ហេត្ថ ឥធសទ្ទោ សព្ពប្បការអានាបានស្សតិសមាធិនិព្ពត្តកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនោ អញ្ញសាសនស្ស តថាភាវបដិសេធនោ ច។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ.… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩)។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខូ’’តិ។
អរញ្ញគតោ វា…បេ.… សុញ្ញាគារគតោ វាតិ ឥទមស្ស អានាបានស្សតិសមាធិភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបនំ។ ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ទីឃរត្តំ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អនុវិសដំ ចិត្តំ អានាបានស្សតិសមាធិអារម្មណំ អភិរុហិតុំ ន ឥច្ឆតិ។ កូដគោណយុត្តរថោ វិយ ឧប្បថមេវ ធាវតិ។ តស្មា សេយ្យថាបិ នាម គោបោ កូដធេនុយា សព្ពំ ខីរំ បិវិត្វា វឌ្ឍិតំ កូដវច្ឆំ ទមេតុកាមោ ធេនុតោ អបនេត្វា ឯកមន្តេ មហន្តំ ថម្ភំ និខណិត្វា តត្ថ យោត្តេន ពន្ធេយ្យ។ អថស្ស សោ វច្ឆោ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ តមេវ ថម្ភំ ឧបនិសីទេយ្យ វា ឧបនិបជ្ជេយ្យ វា; ឯវមេវ ឥមិនាបិ ភិក្ខុនា ទីឃរត្តំ រូបារម្មណាទិរសបានវឌ្ឍិតំ ទុដ្ឋចិត្តំ ទមេតុកាមេន រូបាទិអារម្មណតោ អបនេត្វា អរញ្ញំ វា…បេ.… សុញ្ញាគារំ វា បវេសេត្វា តត្ថ អស្សាសបស្សាសថម្ភេ សតិយោត្តេន ពន្ធិតព្ពំ។ ឯវមស្ស តំ ចិត្តំ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វាបិ បុព្ពេ អាចិណ្ណារម្មណំ អលភមានំ
‘‘យថា
ពន្ធេយ្យេវំ សកំ ចិត្តំ, សតិយារម្មណេ ទឡ្ហ’’ន្តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២១៧; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៧; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);
ឯវមស្សេតំ សេនាសនំ ភាវនានុរូបំ ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ឥទមស្ស អានាបានស្សតិសមអាធិភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបន’’ន្តិ។
អថ វា យស្មា ឥទំ កម្មដ្ឋានប្បភេទេ មុទ្ធភូតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ វិសេសាធិគមទិដ្ឋធម្មសុខវិហារបទដ្ឋានំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ឥត្ថិបុរិសហត្ថិអស្សាទិសទ្ទសមាកុលំ គាមន្តំ អបរិច្ចជិត្វា ន សុករំ សម្បាទេតុំ, សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្ស។ អគាមកេ បន អរញ្ញេ សុករំ យោគាវចរេន ឥទំ កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គហេត្វា អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ ច បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ សម្បាបុណិតុំ, តស្មាស្ស អនុរូបំសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ។
វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ វិយ ហិ ភគវា, សោ យថា វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ នគរភូមិំ បស្សិត្វា សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ នគរំ មាបេថា’’តិ ឧបទិសតិ, សោត្ថិនា ច នគរេ និដ្ឋិតេ រាជកុលតោ មហាសក្ការំ លភតិ; ឯវមេវ យោគាវចរស្ស អនុរូបសេនាសនំ ឧបបរិក្ខិត្វា ឯត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ពន្តិ ឧបទិសតិ។ តតោ តត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុត្តេន យោគិនា កមេន អរហត្តេ បត្តេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ មហន្តំ សក្ការំ លភតិ។ អយំ បន ភិក្ខុ ‘‘ទីបិសទិសោ’’តិ វុច្ចតិ។ យថា ហិ មហាទីបិរាជា អរញ្ញេ តិណគហនំ វា វនគហនំ វា បព្ពតគហនំ វា និស្សាយ
‘‘យថាបិ
តថេវាយំ ពុទ្ធបុត្តោ, យុត្តយោគោ វិបស្សកោ;
អរញ្ញំ បវិសិត្វាន, គណ្ហាតិ ផលមុត្តម’’ន្តិ។ (មិ. ប. ៦.១.៥);
តេនស្ស បរក្កមជវយោគ្គភូមិំ អរញ្ញសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ អរញ្ញគតោ វាតិ អរញ្ញន្តិ ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) ច ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៣) ច ឯវំ វុត្តលក្ខណេសុ អរញ្ញេសុ អនុរូបំ យំកិញ្ចិ បវិវេកសុខំ អរញ្ញំ គតោ។ រុក្ខមូលគតោ វាតិ រុក្ខសមីបំ គតោ។ សុញ្ញាគារគតោ វាតិ សុញ្ញំ វិវិត្តោកាសំ គតោ។ ឯត្ថ ច ឋបេត្វា អរញ្ញញ្ច រុក្ខមូលញ្ច អវសេសសត្តវិធសេនាសនគតោបិ សុញ្ញាគារគតោតិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ ឯវមស្ស ឧតុត្តយានុកូលំ ធាតុចរិយានុកូលញ្ច អានាបានស្សតិភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ឧបទិសិត្វា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិកំ សន្តមិរិយាបថំ ឧបទិសន្តោ ‘‘និសីទតី’’តិ អាហ។ អថស្ស និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវំ អស្សាសបស្សាសានំ បវត្តនសុខតំ អារម្មណបរិគ្គហូបាយញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘បល្លង្កំ អាភុជិត្វា’’តិអាទិមាហ។
តត្ថ បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ។ អាភុជិត្វាតិ អាពន្ធិត្វា។ ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមំ សរីរំ
បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ ឋបយិត្វា។ អថ វា ‘‘បរី’’តិ បរិគ្គហដ្ឋោ; ‘‘មុខ’’ន្តិ និយ្យានដ្ឋោ; ‘‘សតី’’តិ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ; តេន វុច្ចតិ – ‘‘បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ។ ឯវំ បដិសម្ភិទាយំ (បដិ. ម. ១.១៦៤-១៦៥) វុត្តនយេនបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តត្រាយំ សង្ខេបោ – ‘‘បរិគ្គហិតនិយ្យានំ សតិំ កត្វា’’តិ។ សោ សតោវ អស្សសតីតិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ និសីទិត្វា ឯវញ្ច សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា តំ សតិំ អវិជហន្តោ សតោឯវ អស្សសតិ, សតោ បស្សសតិ, សតោការី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ។
ឥទានិ ‘‘ទីឃំ វា អស្សសន្តោ’’តិអាទិមាហ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ – ‘‘សោ សតោវ អស្សសតិ, សតោ បស្សសតី’’តិ ឯតស្សេវ វិភង្គេ –
‘‘ពាត្តិំសាយ
តត្ថ ទីឃំ វា អស្សសន្តោតិ ទីឃំ វា អស្សាសំ បវត្តេន្តោ។ ‘‘អស្សាសោ’’តិ ពហិ និក្ខមនវាតោ។ ‘‘បស្សាសោ’’តិ អន្តោ បវិសនវាតោ។ សុត្តន្តដ្ឋកថាសុ បន ឧប្បដិបាដិយា អាគតំ។
តត្ថ សព្ពេសម្បិ បដិសម្ភិទាយំ –
‘‘កថំ ទីឃំ អស្សសន្តោ ‘ទីឃំ អស្សសាមី’តិ បជានាតិ, ទីឃំ បស្សសន្តោ ‘ទីឃំ បស្សសាមី’តិ
ឯសេវ នយោ រស្សបទេបិ។ អយំ បន វិសេសោ – ‘‘យថា ឯត្ថ ‘ទីឃំ អស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ’តិ វុត្តំ; ឯវមិធ ‘រស្សំ អស្សាសំ ឥត្តរសង្ខាតេ អស្សសតី’’តិ អាគតំ។ តស្មា តស្ស វសេន យាវ ‘‘តេន វុច្ចតិ កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា’’តិ តាវ យោជេតព្ពំ។ ឯវមយំ អទ្ធានវសេន ឥត្តរវសេន ច ឥមេហាការេហិ អស្សាសបស្សាសេ បជានន្តោ ទីឃំ វា អស្សសន្តោ ‘‘ទីឃំ អស្សសាមី’’តិ បជានាតិ…បេ.… រស្សំ វា បស្សសន្តោ ‘‘រស្សំ បស្សសាមី’’តិ បជានាតីតិ វេទិតព្ពោ។
ឯវំ
‘‘ទីឃោ រស្សោ ច អស្សាសោ;
បស្សាសោបិ ច តាទិសោ;
ចត្តារោ វណ្ណា វត្តន្តិ;
នាសិកគ្គេវ ភិក្ខុនោ’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២១៩; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);
សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សសិស្សាមិ…បេ.… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ សកលស្ស អស្សាសកាយស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘អស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ។ សកលស្ស បស្សាសកាយស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ។ ឯវំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច; តស្មា ‘‘អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតីតិ វុច្ចតិ។ ឯកស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ចុណ្ណវិចុណ្ណវិសដេ អស្សាសកាយេ បស្សាសកាយេ វា អាទិ បាកដោ ហោតិ, ន មជ្ឈបរិយោសានំ។ សោ អាទិមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, មជ្ឈបរិយោសានេ កិលមតិ។ ឯកស្ស មជ្ឈំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិបរិយោសានំ។ សោ មជ្ឈមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិបរិយោសានេ កិលមតិ។ ឯកស្ស បរិយោសានំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិមជ្ឈំ។ សោ បរិយោសានំយេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិមជ្ឈេ កិលមតិ។ ឯកស្ស សព្ពម្បិ បាកដំ ហោតិ, សោ សព្ពម្បិ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, ន កត្ថចិ កិលមតិ។ តាទិសេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សសិស្សាមិ…បេ.… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ។
តត្ថ សិក្ខតីតិ ឯវំ ឃដតិ វាយមតិ។ យោ វា តថាភូតស្ស សំវរោ; អយមេត្ថ អធិសីលសិក្ខា។ យោ តថាភូតស្ស សមាធិ; អយំ អធិចិត្តសិក្ខា។ យា តថាភូតស្ស បញ្ញា; អយំ អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ។ ឥមា តិស្សោ សិក្ខាយោ តស្មិំ អារម្មណេ តាយ សតិយា តេន មនសិការេន សិក្ខតិ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តត្ថ យស្មា បុរិមនយេ កេវលំ អស្សសិតព្ពំ បស្សសិតព្ពមេវ ច, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពំ; ឥតោ បដ្ឋាយ បន ញាណុប្បាទនាទីសុ យោគោ ករណីយោ។ តស្មា តត្ថ ‘‘អស្សសាមីតិ បជានាតិ បស្សសាមីតិ បជានាតិ’’ច្ចេវ វត្តមានកាលវសេន បាឡិំ វត្វា ឥតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពស្ស ញាណុប្បាទនាទិនោ អាការស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សសិស្សាមី’’តិអាទិនា
បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ.… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ ឱឡារិកំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ បដិប្បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ
តត្រេវំ ឱឡារិកសុខុមតា ច បស្សទ្ធិ ច វេទិតព្ពា។ ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ កាយោ ច ចិត្តញ្ច សទរថា ហោន្តិ។ ឱឡារិកានំ កាយចិត្តានំ ឱឡារិកត្តេ
‘‘សារទ្ធេ កាយេ ចិត្តេ ច, អធិមត្តំ បវត្តតិ;
អសារទ្ធម្ហិ កាយម្ហិ, សុខុមំ សម្បវត្តតី’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២២០; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);
បរិគ្គហេបិ ឱឡារិកោ, បឋមជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ; តស្មិម្បិ ឱឡារិកោ បឋមជ្ឈានេ សុខុមោ។ បឋមជ្ឈានេ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានេ សុខុមោ។ ទុតិយជ្ឈានេ ច តតិយជ្ឈានូបចារេ ច ទីឃភាណកសំយុត្តភាណកានំ
មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘បឋមជ្ឈានេ ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ’’តិ ឯវំ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ ឧបរូបរិជ្ឈានូបចារេបិ សុខុមតរំ ឥច្ឆន្តិ។ សព្ពេសំយេវ បន មតេន អបរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បរិគ្គហិតកាលេ បដិប្បស្សម្ភតិ, បរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បឋមជ្ឈានូបចារេ…បេ.… ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បវត្តកាយសង្ខារោ ចតុត្ថជ្ឈានេ បដិប្បស្សម្ភតិ។ អយំ តាវ សមថេ នយោ។
វិបស្សនាយំ
បដិសម្ភិទាយំ បនស្ស សទ្ធិំ ចោទនាសោធនាហិ ឯវមត្ថោ វុត្តោ – ‘‘កថំ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ.… បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ? កតមេ កាយសង្ខារា? ទីឃំ អស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយប្បដិពទ្ធា កាយសង្ខារា, តេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ សិក្ខតិ។ ទីឃំ បស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា…បេ.… រស្សំ អស្សាសា…បេ.… រស្សំ បស្សាសា… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សាសា… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី បស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយប្បដិពទ្ធា កាយសង្ខារា, តេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ សិក្ខតិ។
យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ យា កាយស្ស អានមនា វិនមនា សន្នមនា
យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ យា កាយស្ស ន អានមនា ន វិនមនា ន សន្នមនា ន បណមនា អនិញ្ជនា អផន្ទនា អចលនា អកម្បនា, សន្តំ សុខុមំ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ, បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ។
ឥតិ
ឥតិ កិរ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ.… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ។ ឯវំ សន្តេ វាតូបលទ្ធិយា ច បភាវនា ហោតិ, អស្សាសបស្សាសានញ្ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិយា ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ច បភាវនា ហោតិ, តញ្ច នំ សមាបត្តិំ បណ្ឌិតា សមាបជ្ជន្តិបិ វុដ្ឋហន្តិបិ។
យថា កថំ វិយ? សេយ្យថាបិ កំសេ អាកោដិតេ បឋមំ ឱឡារិកា សទ្ទា បវត្តន្តិ, ឱឡារិកានំ សទ្ទានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ ឱឡារិកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមកា សទ្ទា បវត្តន្តិ, សុខុមកានំ សទ្ទានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ សុខុមកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណតាបិ ចិត្តំ បវត្តតិ; ឯវមេវ បឋមំ ឱឡារិកា អស្សាសបស្សាសា បវត្តន្តិ, ឱឡារិកានំ អស្សាសបស្សាសានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ អថ បច្ឆា សុខុមកា អស្សាសបស្សាសា បវត្តន្តិ, សុខុមកានំ អស្សាសបស្សាសានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា
ឯវំ
បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារន្តិ អស្សាសបស្សាសា កាយោ, ឧបដ្ឋានំ សតិ, អនុបស្សនា ញាណំ។ កាយោ ឧបដ្ឋានំ នោ សតិ, សតិ ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ច, តាយ សតិយា តេន ញាណេន តំ កាយំ អនុបស្សតិ។ តេន វុច្ចតិ – ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនា សតិបដ្ឋានភាវនាតិ (បដិ. ម. ១.១៧១)។
អយំ តាវេត្ថ កាយានុបស្សនាវសេន វុត្តស្ស បឋមចតុក្កស្ស អនុបុព្ពបទវណ្ណនា។
យស្មា បនេត្ថ ឥទមេវ ចតុក្កំ អាទិកម្មិកស្ស កម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ, ឥតរានិ បន តីណិ ចតុក្កានិ ឯត្ថ បត្តជ្ឈានស្ស វេទនាចិត្តធម្មានុបស្សនាវសេន វុត្តានិ, តស្មា ឥទំ កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា អានាបានស្សតិចតុត្ថជ្ឈានបទដ្ឋានាយ វិបស្សនាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ
‘‘អាវាសោ
អទ្ធានំ ញាតិ អាពាធោ, គន្ថោ ឥទ្ធីតិ តេ ទសា’’តិ។
ឯវំ វុត្តេសុ ទសសុ បលិពោធេសុ យោ បលិពោធោ អត្ថិ, សោ ឧបច្ឆិន្ទិតព្ពោ។
ឯវំ ឧបច្ឆិន្នបលិពោធេន កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ។ តម្បិ ទុវិធំ ហោតិ – សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានញ្ច បារិហារិយកម្មដ្ឋានញ្ច។ តត្ថ សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានំ នាម ភិក្ខុសង្ឃាទីសុ មេត្តា មរណស្សតិ ច អសុភសញ្ញាតិបិ ឯកេ។ កម្មដ្ឋានិកេន ហិ ភិក្ខុនា បឋមំ តាវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សីមដ្ឋកភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តា ភាវេតព្ពា; តតោ សីមដ្ឋកទេវតាសុ, តតោ គោចរគាមេ ឥស្សរជនេ, តតោ តត្ថ មនុស្សេ ឧបាទាយ សព្ពសត្តេសុ។ សោ ហិ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តាយ សហវាសីនំ មុទុចិត្តតំ ជនេតិ, អថស្ស សុខសំវាសតា ហោតិ។ សីមដ្ឋកទេវតាសុ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តាហិ ទេវតាហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុសំវិហិតារក្ខោ ហោតិ។ គោចរគាមេ ឥស្សរជនេ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តសន្តានេហិ ឥស្សរេហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុរក្ខិតបរិក្ខារោ ហោតិ។ តត្ថ មនុស្សេសុ មេត្តាយ បសាទិតចិត្តេហិ តេហិ អបរិភូតោ ហុត្វា វិចរតិ។ សព្ពសត្តេសុ មេត្តាយ សព្ពត្ថ អប្បដិហតចារោ ហោតិ។
មរណស្សតិយា បន ‘‘អវស្សំ មរិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ អនេសនំ បហាយ ឧបរូបរិវឌ្ឍមានសំវេគោ ‘‘សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ។
អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ បន យំ យស្ស ចរិតានុកូលំ, តំ តស្ស និច្ចំ បរិហរិតព្ពត្តា យថាវុត្តេនេវ នយេន ‘‘បារិហារិយកម្មដ្ឋាន’’ន្តិបិ វុច្ចតិ។ ឥធ បន ឥទមេវ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ‘‘បារិហារិយកម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ។ វិត្ថារោ បន សីលវិសោធនកថំ បលិពោធុបច្ឆេទកថញ្ច ឥច្ឆន្តេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ គហេតព្ពោ។
ឯវំ វិសុទ្ធសីលេន បន ឧបច្ឆិន្នបលិពោធេន ច ឥទំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហន្តេន ឥមិនាវ កម្មដ្ឋានេន ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តស្ស ពុទ្ធបុត្តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហេតព្ពំ។ តំ អលភន្តេន អនាគាមិស្ស, តម្បិ
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – តេន ភិក្ខុនា សល្លហុកវុត្តិនា វិនយាចារសម្បន្នេន វុត្តប្បការមាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា វត្តបដិបត្តិយា អារាធិតចិត្តស្ស តស្ស សន្តិកេ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ។ តត្រិមេ បញ្ច សន្ធយោ ‘‘ឧគ្គហោ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧគ្គណ្ហនំ, ‘‘បរិបុច្ឆា’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស បរិបុច្ឆនា, ‘‘ឧបដ្ឋានំ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧបដ្ឋានំ, ‘‘អប្បនា’’ នាម កម្មដ្ឋានប្បនា, ‘‘លក្ខណំ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស លក្ខណំ។ ‘‘ឯវំលក្ខណមិទំ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ កម្មដ្ឋានសភាវូបធារណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហន្តោ អត្តនាបិ ន កិលមតិ, អាចរិយម្បិ ន វិហេឋេតិ; តស្មា ថោកំ ឧទ្ទិសាបេត្វា ពហុកាលំ សជ្ឈាយិត្វា ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា សចេ តត្ថ សប្បាយំ ហោតិ, តត្ថេវ វសិតព្ពំ។ នោ ចេ តត្ថ សប្បាយំ ហោតិ, អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា សចេ មន្ទបញ្ញោ យោជនបរមំ គន្ត្វា, សចេ តិក្ខបញ្ញោ ទូរម្បិ គន្ត្វា អដ្ឋារសសេនាសនទោសវិវជ្ជិតំ, បញ្ចសេនាសនង្គសមន្នាគតំ សេនាសនំ ឧបគម្ម តត្ថ វសន្តេន ឧបច្ឆិន្នខុទ្ទកបលិពោធេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.៥៥) គហេតព្ពោ។
យំ បន វុត្តំ ‘‘ឥទំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ មនសិកាតព្ព’’ន្តិ តត្រាយំ មនសិការវិធិ –
‘‘គណនា អនុពន្ធនា, ផុសនា ឋបនា សល្លក្ខណា;
វិវដ្ដនា បារិសុទ្ធិ, តេសញ្ច បដិបស្សនា’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២២៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);
‘‘គណនា’’តិ ‘‘អនុពន្ធនា’’តិ អនុវហនា។ ‘‘ផុសនា’’តិ ផុដ្ឋដ្ឋានំ។ ‘‘ឋបនា’’តិ អប្បនា។ ‘‘សល្លក្ខណា’’តិ ‘‘បារិសុទ្ធី’’តិ ផលំ។ ‘‘តេសញ្ច បដិបស្សនា’’តិ បច្ចវេក្ខណា។ តត្ថ ឥមិនា អាទិកម្មិកកុលបុត្តេន បឋមំ គណនាយ ឥទំ កមដ្ឋានំ មនសិកាតព្ពំ។ គណេន្តេន ច បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន ឋបេតព្ពំ, ទសន្នំ ឧបរិ ន នេតព្ពំ, អន្តរេ ខណ្ឌំ ន ទស្សេតព្ពំ។ បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ឋបេន្តស្ស ហិ សម្ពាធេ ឱកាសេ ចិត្តុប្បាទោ វិប្ផន្ទតិ, សម្ពាធេ វជេ សន្និរុទ្ធគោគណោ វិយ។ ទសន្នំ ឧបរិ នេន្តស្ស គណនានិស្សិតោវ ចិត្តុប្បាទោ ហោតិ។ អន្តរា ខណ្ឌំ ទស្សេន្តស្ស ‘‘សិខាប្បត្តំ នុ ខោ មេ កម្មដ្ឋានំ, នោ’’តិ ចិត្តំ វិកម្បតិ។ តស្មា ឯតេ ទោសេ វជ្ជេត្វា គណេតព្ពំ។
គណេន្តេន ច បឋមំ ទន្ធគណនាយ ធញ្ញមាបកគណនាយ គណេតព្ពំ។ ធញ្ញមាបកោ ហិ នាឡិំ បូរេត្វា ‘‘ឯក’’ន្តិ វត្វា ឱកិរតិ។ បុន បូរេន្តោ កិញ្ចិ កចវរំ ទិស្វា តំ ឆឌ្ឌេន្តោ ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិ វទតិ។ ឯស នយោ ‘‘ទ្វេ ទ្វេ’’តិអាទីសុ។ ឯវមេវ ឥមិនាបិ អស្សាសបស្សាសេសុ យោ ឧបដ្ឋាតិ តំ គហេត្វា ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិ អាទិំកត្វា យាវ ‘‘ទស ទសា’’តិ បវត្តមានំ បវត្តមានំ ឧបលក្ខេត្វាវ គណេតព្ពំ។ តស្សេវំ គណយតោ និក្ខមន្តា ច បវិសន្តា ច អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហោន្តិ។
អថានេន តំ ទន្ធគណនំ ធញ្ញមាបកគណនំ បហាយ សីឃគណនាយ គោបាលកគណនាយ គណេតព្ពំ
តស្សេវំ សីឃំ សីឃំ គណយតោ កម្មដ្ឋានំ និរន្តរប្បវត្តំ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ អថ ‘‘និរន្តរំ បវត្តតី’’តិ ញត្វា អន្តោ ច ពហិ ច វាតំ អបរិគ្គហេត្វា បុរិមនយេនេវ វេគេន វេគេន គណេតព្ពំ។ អន្តោបវិសនវាតេន ហិ សទ្ធិំ ចិត្តំ បវេសយតោ អព្ភន្តរំ វាតព្ភាហតំ មេទបូរិតំ វិយ ហោតិ, ពហិនិក្ខមនវាតេន សទ្ធិំ ចិត្តំ នីហរតោ ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ។ ផុដ្ឋោកាសេ បន សតិំ ឋបេត្វា ភាវេន្តស្សេវ ភាវនា សម្បជ្ជតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អន្តោ
កីវ ចិរំ បនេតំ គណេតព្ពន្តិ? យាវ វិនា គណនាយ អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សន្តិដ្ឋតិ។ ពហិ វិសដវិតក្កវិច្ឆេទំ កត្វា អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សណ្ឋបនត្ថំយេវ ហិ គណនាតិ។
ឯវំ គណនាយ មនសិកត្វា អនុពន្ធនាយ មនសិកាតព្ពំ។ អនុពន្ធនា នាម គណនំ បដិសំហរិត្វា សតិយា និរន្តរំ អស្សាសបស្សាសានំ អនុគមនំ; តញ្ច ខោ ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានានុគមនវសេន។ ពហិនិក្ខមនវាតស្ស ហិ នាភិ អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាសិកគ្គំ បរិយោសានំ។ អព្ភន្តរបវិសនវាតស្ស នាសិកគ្គំ អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាភិ បរិយោសានំ។ តញ្ចស្ស អនុគច្ឆតោ វិក្ខេបគតំ ចិត្តំ សារទ្ធាយ ចេវ ហោតិ ឥញ្ជនាយ ច។ យថាហ –
‘‘អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបគតេន ចិត្តេន
តស្មា អនុពន្ធនាយ មនសិករោន្តេន ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន មនសិកាតព្ពំ។ អបិច ខោ ផុសនាវសេន ច ឋបនាវសេន ច មនសិកាតព្ពំ។ គណនានុពន្ធនាវសេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តបង្គុឡទោវារិកោបមាហិ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តកកចោបមាយ ច វេទិតព្ពោ។
តត្រាយំ បង្គុឡោបមា – ‘‘សេយ្យថាបិ បង្គុឡោ ទោលាយ កីឡតំ មាតាបុត្តានំ ទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ ទោលត្ថម្ភមូលេ និសិន្នោ កមេន អាគច្ឆន្តស្ស ច គច្ឆន្តស្ស ច ទោលាផលកស្ស ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈញ្ច បស្សតិ, ន ច ឧភោកោដិមជ្ឈានំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ។ ឯវមេវាយំ ភិក្ខុ សតិវសេន ឧបនិពន្ធនត្ថម្ភមូលេ ឋត្វា អស្សាសបស្សាសទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ និមិត្តេ សតិយា និសិន្នោ កមេន អាគច្ឆន្តានញ្ច គច្ឆន្តានញ្ច ផុដ្ឋដ្ឋានេ អស្សាសបស្សាសានំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆន្តោ តត្ថ ច ចិត្តំ ឋបេន្តោ បស្សតិ, ន ច តេសំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ។ អយំ បង្គុឡោបមា។
អយំ បន ទោវារិកោបមា – ‘‘សេយ្យថាបិ ទោវារិកោ នគរស្ស អន្តោ ច ពហិ ច បុរិសេ ‘កោ ត្វំ, កុតោ វា អាគតោ, កុហិំ វា គច្ឆសិ, កិំ វា តេ ហត្ថេ’តិ ន វីមំសតិ, ន ហិ តស្ស តេ ភារា។ ទ្វារប្បត្តំ ទ្វារប្បត្តំយេវ បន វីមំសតិ; ឯវមេវ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អន្តោ បវិដ្ឋវាតា ច ពហិ និក្ខន្តវាតា ច ន ភារា ហោន្តិ, ទ្វារប្បត្តា ទ្វារប្បត្តាយេវ ភារាតិ។ អយំ ទោវារិកោបមា។
កកចោបមា បន អាទិតោបភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘និមិត្តំ
អជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនានុបលព្ភតិ។
‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;
ជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនា ឧបលព្ភតី’’តិ។ (បដិ. ម. ១.១៥៩);
កថំ ឥមេ តយោ ធម្មា ឯកចិត្តស្ស អារម្មណំ ន ហោន្តិ, ន ចិមេ តយោ ធម្មា អវិទិតា ហោន្តិ, ន ច ចិត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ
យថា រុក្ខោ សមេ ភូមិភាគេ និក្ខិត្តោ; ឯវំ ឧបនិពន្ធននិមិត្តំ។ យថា កកចទន្តា; ឯវំ អស្សាសបស្សាសា។ យថា រុក្ខេ ផុដ្ឋកកចទន្តានំ វសេន បុរិសស្ស សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ, ន អាគតេ វា គតេ វា កកចទន្តេ មនសិ ករោតិ, ន អាគតា វា គតា វា កកចទន្តា អវិទិតា ហោន្តិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, ឯវមេវ ភិក្ខុ នាសិកគ្គេ វា មុខនិមិត្តេ វា សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា និសិន្នោ ហោតិ, ន អាគតេ វា គតេ វា អស្សាសបស្សាសេ មនសិ ករោតិ, ន អាគតា វា គតា វា អស្សាសបស្សាសា អវិទិតា ហោន្តិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ។
បធានន្តិ កតមំ បធានំ? អារទ្ធវីរិយស្ស កាយោបិ ចិត្តម្បិ កម្មនិយំ ហោតិ – ឥទំ បធានំ។ កតមោ បយោគោ? អារទ្ធវីរិយស្ស ឧបក្កិលេសា បហីយន្តិ, វិតក្កា វូបសម្មន្តិ – អយំ បយោគោ។ កតមោ វិសេសោ? អារទ្ធវីរិយស្ស សំយោជនា បហីយន្តិ, អនុសយា ព្យន្តី ហោន្តិ – អយំ វិសេសោ។ ឯវំ ឥមេ តយោ ធម្មា ឯកចិត្តស្ស អារម្មណា ន ហោន្តិ, ន ចិមេ តយោ ធម្មា អវិទិតា ហោន្តិ, ន ច ចិត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ។
‘‘អានាបានស្សតី
អនុបុព្ពំ បរិចិតា, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា;
សោ ឥមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ។ (បដិ. ម. ១.១៦០);
អយំ កកចោបមា។ ឥធ បនស្ស អាគតាគតវសេន អមនសិការមត្តមេវ បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥទំ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោតោ កស្សចិ នចិរេនេវ និមិត្តញ្ច
តស្ស ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ និរុទ្ធេ សុខុមអស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តតិ, តស្មិម្បិ និរុទ្ធេ អបរាបរំ តតោ សុខុមតរសុខុមតមនិមិត្តារម្មណំ បវត្តតិយេវ។ កថំ? យថា បុរិសោ មហតិយា លោហសលាកាយ កំសតាឡំ អាកោដេយ្យ, ឯកប្បហារេន មហាសទ្ទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស ឱឡារិកសទ្ទារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តេយ្យ, និរុទ្ធេ ឱឡារិកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណំ, តស្មិម្បិ និរុទ្ធេ អបរាបរំ តតោ សុខុមតរសុខុមតមសទ្ទនិមិត្តារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តតេវ; ឯវន្តិ វេទិតព្ពំ។ វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សេយ្យថាបិ កំសេ អាកោដិតេ’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧១) វិត្ថារោ។
យថា ហិ អញ្ញានិ កម្មដ្ឋានានិ ឧបរូបរិ វិភូតានិ ហោន្តិ, ន តថា ឥទំ។ ឥទំ បន ឧបរូបរិ ភាវេន្តស្ស ភាវេន្តស្ស សុខុមត្តំ
តត្រាយំ អាហរណូបាយោ។ តេន ហិ ភិក្ខុនា កម្មដ្ឋានស្ស អនុបដ្ឋហនភាវំ ញត្វា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ – ‘‘ឥមេ អស្សាសបស្សាសា នាម កត្ថ អត្ថិ, កត្ថ នត្ថិ, កស្ស វា អត្ថិ, កស្ស វា នត្ថី’’តិ។ អថេវំ បដិសញ្ចិក្ខតា ‘‘ឥមេ អន្តោមាតុកុច្ឆិយំ នត្ថិ, ឧទកេ និមុគ្គានំ នត្ថិ, តថា អសញ្ញីភូតានំ មតានំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាបន្នានំ រូបារូបភវសមង្គីនំ និរោធសមាបន្នាន’’ន្តិ
យថា ហិ មដ្ឋសាដកស្ស តុន្នករណកាលេ សូចិបិ សុខុមា ឥច្ឆិតព្ពា, សូចិបាសវេធនម្បិ តតោ សុខុមតរំ; ឯវមេវ មដ្ឋសាដកសទិសស្ស ឥមស្ស កម្មដ្ឋានស្ស ភាវនាកាលេ សូចិបដិភាគា សតិបិ សូចិបាសវេធនបដិភាគា តំសម្បយុត្តា បញ្ញាបិ ពលវតី ឥច្ឆិតព្ពា។ តាហិ ច បន សតិបញ្ញាហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន តេ អស្សាសបស្សាសា អញ្ញត្រ បកតិផុដ្ឋោកាសា បរិយេសិតព្ពា។
យថា បន កស្សកោ កសិំ កសិត្វា ពលិពទ្ទេ មុញ្ចិត្វា គោចរាភិមុខេ កត្វា ឆាយាយ និសិន្នោ វិស្សមេយ្យ, អថស្ស តេ ពលិពទ្ទា វេគេន អដវិំ បវិសេយ្យុំ។ យោ ហោតិ ឆេកោ កស្សកោ សោ បុន តេ គហេត្វា យោជេតុកាមោ ន តេសំ អនុបទំ គន្ត្វា អដវិំ អាហិណ្ឌតិ។ អថ
អយំ បន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយោ – ឥទញ្ហិ កស្សចិ តារករូបំ វិយ, មណិគុឡិកា វិយ, មុត្តាគុឡិកា វិយ ច កស្សចិ ខរសម្ផស្សំ ហុត្វា កប្បាសដ្ឋិ វិយ, សារទារុសូចិ វិយ ច កស្សចិ ទីឃបាមង្គសុត្តំ វិយ, កុសុមទាមំ វិយ, ធូមសិខា វិយ ច កស្សចិ វិត្ថត មក្កដកសុត្តំ វិយ, វលាហកបដលំ វិយ, បទុមបុប្ផំ វិយ, រថចក្កំ វិយ, ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ, សូរិយមណ្ឌលំ វិយ ច ឧបដ្ឋាតិ។ តញ្ច បនេតំ យថា សម្ពហុលេសុ ភិក្ខូសុ សុត្តន្តំ សជ្ឈាយិត្វា និសិន្នេសុ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘តុម្ហាកំ កីទិសំ ហុត្វា ឥទំ សុត្តំ ឧបដ្ឋាតី’’តិ វុត្តេ ឯកោ ‘‘មយ្ហំ មហតី បព្ពតេយ្យា នទី វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ អាហ។ អបរោ ‘‘មយ្ហំ ឯកា វនរាជិ វិយ’’។ អញ្ញោ ‘‘មយ្ហំ សីតច្ឆាយោ សាខាសម្បន្នោ ផលភារភរិតរុក្ខោ វិយា’’តិ។ តេសញ្ហិ តំ ឯកមេវ សុត្តំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ។ ឯវំ ឯកមេវ កម្មដ្ឋានំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ។ សញ្ញជញ្ហិ ឯតំ សញ្ញានិទានំ សញ្ញាប្បភវំ តស្មា សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ។
ឯត្ថ ច អញ្ញមេវ អស្សាសារម្មណំ ចិត្តំ, អញ្ញំ បស្សាសារម្មណំ, អញ្ញំ និមិត្តារម្មណំ យស្ស ហិ ឥមេ តយោ ធម្មា នត្ថិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ នេវ អប្បនំ ន ឧបចារំ បាបុណាតិ។ យស្ស បនិមេ តយោ ធម្មា អត្ថិ, តស្សេវ កម្មដ្ឋានំ អប្បនញ្ច ឧបចារញ្ច បាបុណាតិ។ វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘និមិត្តំ
អជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនានុបលព្ភតិ។
‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;
ជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនា ឧបលព្ភតី’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២៣១);
ឯវំ ទីឃភាណកា។ មជ្ឈិមភាណកា បនាហុ – ‘‘និមិត្តមិទំ, អាវុសោ, កម្មដ្ឋានំ បុនប្បុនំ មនសិ ករោហិ សប្បុរិសាតិ វត្តព្ពោ’’តិ។ អថានេន និមិត្តេយេវ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ។ ឯវមស្សាយំ ឥតោ បភុតិ ឋបនាវសេន ភាវនា ហោតិ។ វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –
‘‘និមិត្តេ ឋបយំ ចិត្តំ, នានាការំ វិភាវយំ;
ធីរោ អស្សាសបស្សាសេ, សកំ ចិត្តំ និពន្ធតី’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២៣២; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);
តស្សេវំ និមិត្តុបដ្ឋានតោ បភុតិ នីវរណានិ វិក្ខម្ភិតានេវ ហោន្តិ កិលេសា សន្និសិន្នាវ សតិ ឧបដ្ឋិតាយេវ, ចិត្តំ សមាហិតមេវ។ ឥទញ្ហិ ទ្វីហាការេហិ ចិត្តំ សមាហិតំ នាម ហោហិ – ឧបចារភូមិយំ វា នីវរណប្បហានេន, បដិលាភភូមិយំ វា អង្គបាតុភាវេន។ តត្ថ ‘‘ឧបចារភូមី’’តិ ឧបចារសមាធិ; ‘‘បដិលាភភូមី’’តិ អប្បនាសមាធិ។ តេសំ កិំ នានាករណំ? ឧបចារសមាធិ កុសលវីថិយំ ជវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ, អប្បនាសមាធិ ទិវសភាគេ អប្បេត្វា និសិន្នស្ស ទិវសភាគម្បិ កុសលវីថិយំ ជវតិ, ន ភវង្គំ ឱតរតិ។ ឥមេសុ ទ្វីសុ សមាធីសុ និមិត្តបាតុភាវេន ឧបចារសមាធិនា សមាហិតំ ចិត្តំ ហោតិ
‘‘និមិត្តំ រក្ខតោ លទ្ធ, បរិហានិ ន វិជ្ជតិ;
អារក្ខម្ហិ អសន្តម្ហិ, លទ្ធំ លទ្ធំ វិនស្សតី’’តិ។
តត្រាយំ រក្ខណូបាយោ – តេន ភិក្ខុនា អាវាសោ, គោចរោ, ភស្សំ, បុគ្គលោ, ភោជនំ, ឧតុ, ឥរិយាបថោតិ ឥមានិ សត្ត អសប្បាយានិ វជ្ជេត្វា តានេវ សត្ត សប្បាយានិ សេវន្តេន បុនប្បុនំ តំ និមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ។
ឯវំ
តស្សេវំ អនុយុត្តស្ស វិហរតោ ឥទានិ អប្បនា ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា និមិត្តារម្មណំ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ។ តស្មិញ្ច និរុទ្ធេ តទេវារម្មណំ គហេត្វា ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ, យេសំ បឋមំ បរិកម្មំ, ទុតិយំ ឧបចារំ, តតិយំ អនុលោមំ, ចតុត្ថំ គោត្រភុ
អាភិធម្មិកគោទត្តត្ថេរោ បនាហ – ‘‘អាសេវនបច្ចយេន កុសលា ធម្មា ពលវន្តោ ហោន្តិ; តស្មា ឆដ្ឋំ សត្តមំ វា អប្បេតី’’តិ។ តំ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ។ តត្ថ បុព្ពភាគចិត្តានិ កាមាវចរានិ ហោន្តិ, អប្បនាចិត្តំ បន រូបាវចរំ។ ឯវមនេន បញ្ចង្គវិប្បហីនំ, បញ្ចង្គសមន្នាគតំ, ទសលក្ខណសម្បន្នំ, តិវិធកល្យាណំ, បឋមជ្ឈានំ អធិគតំ ហោតិ។ សោ តស្មិំយេវារម្មណេ វិតក្កាទយោ វូបសមេត្វា ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ បាបុណាតិ។ ឯត្តាវតា ច ឋបនាវសេន ភាវនាយ បរិយោសានប្បត្តោ ហោតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបកថា។ វិត្ថារោ បន ឥច្ឆន្តេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ គហេតព្ពោ។
ឯវំ បត្តចតុត្ថជ្ឈានោ បនេត្ថ ភិក្ខុ សល្លក្ខណាវិវដ្ដនាវសេន កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា បារិសុទ្ធិំ បត្តុកាមោ តទេវ ឈានំ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនអធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណសង្ខាតេហិ បញ្ចហាការេហិ វសិប្បត្តំ បគុណំ កត្វា អរូបបុព្ពង្គមំ វា រូបំ, រូបបុព្ពង្គមំ វា អរូបន្តិ រូបារូបំ
អថ វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា កេសាទីសុ កោដ្ឋាសេសុ បថវីធាតុអាទិវសេន ចត្តារិ ភូតានិ តំនិស្សិតរូបានិ ច បរិគ្គហេត្វា យថាបរិគ្គហិតរូបារម្មណំ យថាបរិគ្គហិតរូបវត្ថុទ្វារារម្មណំ វា សសម្បយុត្តធម្មំ
អថ វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសានំ សមុទយោ ករជកាយោ ច ចិត្តញ្ចាតិ បស្សតិ។ យថា ហិ កម្មារគគ្គរិយា ធមមានាយ ភស្តញ្ច បុរិសស្ស ច តជ្ជំ វាយាមំ បដិច្ច វាតោ សញ្ចរតិ; ឯវមេវ កាយញ្ច ចិត្តញ្ច បដិច្ច អស្សាសបស្សាសាតិ។ តតោ អស្សាសបស្សាសេ ច កាយញ្ច រូបំ, ចិត្តញ្ច តំសម្បយុត្តធម្មេ ច អរូបន្តិ វវត្ថបេតិ។
ឯវំ នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា តស្ស បច្ចយំ បរិយេសតិ, បរិយេសន្តោ ច តំ ទិស្វា តីសុបិ អទ្ធាសុ នាមរូបស្ស បវត្តិំ អារព្ភ កង្ខំ វិតរតិ។ វិតិណ្ណកង្ខោ កលាបសម្មសនវសេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ បុព្ពភាគេ ឧប្បន្នេ ឱភាសាទយោ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសេ បហាយ ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ បដិបទាញាណំ ‘‘មគ្គោ’’តិ វវត្ថបេត្វា ឧទយំ បហាយ ភង្គានុបស្សនំ បត្វា និរន្តរំ ភង្គានុបស្សនេន ភយតោ ឧបដ្ឋិតេសុ សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទន្តោ វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ យថាក្កមំ ចត្តារោ អរិយមគ្គេ បាបុណិត្វា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋាយ ឯកូនវីសតិភេទស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស បរិយន្តប្បត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យោ ហោតិ។ ឯត្តាវតា ចស្ស គណនំ អាទិំ កត្វា វិបស្សនាបរិយោសានា អានាបានស្សតិសមាធិភាវនា ច សមត្តា ហោតីតិ។
អយំ សព្ពាការតោ បឋមចតុក្កវណ្ណនា។
ឥតរេសុ បន តីសុ ចតុក្កេសុ យស្មា វិសុំ កម្មដ្ឋានភាវនានយោ នាម នត្ថិ; តស្មា អនុបទវណ្ណនានយេនេវ នេសំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បីតិប្បដិសំវេទីតិ បីតិំ បដិសំវិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ។ តត្ថ ទ្វីហាការេហិ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ – អារម្មណតោ
កថំ
កថំ អសម្មោហតោ? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ, តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន អសម្មោហតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –
‘‘ទីឃំ អស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ។ តាយ សតិយា តេន ញាណេន សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ។ ទីឃំ បស្សាសវសេន…បេ.… រស្សំ អស្សាសវសេន… រស្សំ បស្សាសវសេន… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សាសវសេន… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី បស្សាសវសេន… បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សាសវសេន… បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ, តាយ សតិយា តេន ញាណេន សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ។ អាវជ្ជតោ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ ជានតោ… បស្សតោ… បច្ចវេក្ខតោ… ចិត្តំ អធិដ្ឋហតោ… សទ្ធាយ អធិមុច្ចតោ… វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ… សតិំ ឧបដ្ឋាបយតោ… ចិត្តំ សមាទហតោ… បញ្ញាយ បជានតោ… អភិញ្ញេយ្យំ អភិជានតោ… បរិញ្ញេយ្យំ បរិជានតោ… បហាតព្ពំ បជហតោ… ភាវេតព្ពំ ភាវយតោ… សច្ឆិកាតព្ពំ សច្ឆិករោតោ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ។ ឯវំ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧២)។
ឯតេនេវ នយេន អវសេសបទានិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ។ ឥទំ បនេត្ថ វិសេសមត្តំ។ តិណ្ណំ ឈានានំ វសេន សុខបដិសំវេទិតា ចតុន្នម្បិ វសេន ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទិតា វេទិតព្ពា។ ‘‘ចិត្តសង្ខារោ’’តិ វេទនាទយោ ទ្វេ ខន្ធា។ សុខប្បដិសំវេទិបទេ ចេត្ថ វិបស្សនាភូមិទស្សនត្ថំ ‘‘សុខន្តិ ទ្វេ សុខានិ – កាយិកញ្ច សុខំ ចេតសិកញ្ចា’’តិ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តំ។ បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារន្តិ ឱឡារិកំ ឱឡារិកំ ចិត្តសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ, និរោធេន្តោតិ អត្ថោ។ សោ វិត្ថារតោ កាយសង្ខារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ អបិចេត្ថ បីតិបទេ បីតិសីសេន វេទនា វុត្តា។ សុខបទេ សរូបេនេវ វេទនា
តតិយចតុក្កេបិ ចតុន្នំ ឈានានំ វសេន ចិត្តបដិសំវេទិតា វេទិតព្ពា។ អភិប្បមោទយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ មោទេន្តោ បមោទេន្តោ ហាសេន្តោ បហាសេន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ។ តត្ថ ទ្វីហាការេហិ អភិប្បមោទោ ហោតិ – សមាធិវសេន ច វិបស្សនាវសេន ច។
កថំ សមាធិវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជតិ, សោ សមាបត្តិក្ខណេ សម្បយុត្តាយ បីតិយា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ។ កថំ វិបស្សនាវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ; ឯវំ វិបស្សនាក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ។ ឯវំ បដិបន្នោ ‘‘អភិប្បមោទយំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ។
សមាទហំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានាទិវសេន អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកចិត្តំ ខយតោ វយតោ សម្មសតោ វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន ឧប្បជ្ជតិ ខណិកចិត្តេកគ្គតា; ឯវំ ឧប្បន្នាយ ខណិកចិត្តេកគ្គតាយ វសេនបិ អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ ‘‘សមាទហំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ។
វិមោចយំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានេន នីវរណេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, ទុតិយេន វិតក្កវិចារេហិ, តតិយេន បីតិយា, ចតុត្ថេន សុខទុក្ខេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ។ តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ
ចតុត្ថចតុក្កេ បន អនិច្ចានុបស្សីតិ ឯត្ថ តាវ អនិច្ចំ វេទិតព្ពំ, អនិច្ចតា វេទិតព្ពា, អនិច្ចានុបស្សនា វេទិតព្ពា ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា។ កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា។ ‘‘អនិច្ចតា’’តិ តេសញ្ញេវ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ ហុត្វា អភាវោ វា និព្ពត្តានំ តេនេវាការេន អឋត្វា ខណភង្គេន ភេទោតិ អត្ថោ។ ‘‘អនិច្ចានុបស្សនា’’តិ តស្សា អនិច្ចតាយ វសេន រូបាទីសុ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ អនុបស្សនា; ‘‘អនិច្ចានុបស្សី’’តិ តាយ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ; តស្មា ឯវំ ភូតោ អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ឥធ ‘‘អនិច្ចានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ, បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ។
វិរាគានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន ទ្វេ វិរាគា – ខយវិរាគោ ច អច្ចន្តវិរាគោ ច។ តត្ថ ‘‘ខយវិរាគោ’’តិ សង្ខារានំ ខណភង្គោ; ‘‘អច្ចន្តវិរាគោ’’តិ និព្ពានំ; ‘‘វិរាគានុបស្សនា’’តិ តទុភយទស្សនវសេន បវត្តា វិបស្សនា ច មគ្គោ ច។ តាយ ទុវិធាយបិ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ‘‘វិរាគានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ។ និរោធានុបស្សីបទេបិ ឯសេវ នយោ។
បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ ឯត្ថាបិ ទ្វេ បដិនិស្សគ្គា – បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ច។ បដិនិស្សគ្គោយេវ អនុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា; វិបស្សនាមគ្គានមេតំ អធិវចនំ។ វិបស្សនា ហិ តទង្គវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, សង្ខតទោសទស្សនេន បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ចាតិ វុច្ចតិ។ មគ្គោ សមុច្ឆេទវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, អារម្មណករណេន ច និព្ពានេ បក្ខន្ទតីតិ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគោ ចាតិ វុច្ចតិ។ ឧភយម្បិ បន បុរិមបុរិមញាណានំ អនុអនុ បស្សនតោ អនុបស្សនាតិ វុច្ចតិ។ តាយ ទុវិធាយ បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច បដិនិសគ្គានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ វេទិតព្ពោ។ ឯវំ ភាវិតោតិ ឯវំ សោឡសហិ អាការេហិ ភាវិតោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
អានាបានស្សតិសមាធិកថា និដ្ឋិតា។
១៦៧. អថ ខោ ភគវាតិអាទិម្ហិ បន អយំ សង្ខេបត្ថោ។ ឯវំ ភគវា អានាបានស្សតិសមាធិកថាយ ភិក្ខូ សមស្សាសេត្វា អថ យំ តំ តតិយបារាជិកបញ្ញត្តិយា និទានញ្ចេវ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សញ្ចិច្ច មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិមាហ។ អរិយបុគ្គលមិស្សកត្តា បនេត្ថ ‘‘មោឃបុរិសា’’តិ អវត្វា ‘‘តេ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តំ។
ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា តតិយបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ មរណវណ្ណសំវណ្ណនវត្ថុ ឧទបាទិ, តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថំ ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា’’តិអាទិ វុត្តំ។
១៦៨. តត្ថ បដិពទ្ធចិត្តាតិ ឆន្ទរាគេន បដិពទ្ធចិត្តា; សារត្តា អបេក្ខវន្តោតិ អត្ថោ។ មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេមាតិ ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា មរណស្ស កតកល្យាណោតិអាទីសុ អយំ បទត្ថោ – កល្យាណំ សុចិកម្មំ កតំ តយាតិ ត្វំ ខោ អសិ កតកល្យាណោ។ តថា កុសលំ អនវជ្ជកម្មំ កតំ តយាតិ កតកុសលោ។ មរណកាលេ សម្បត្តេ យា សត្តានំ ឧប្បជ្ជតិ ភយសង្ខាតា ភីរុតា, តតោ តាយនំ រក្ខណកម្មំ កតំ តយាតិ កតភីរុត្តាណោ បាបំ។ លាមកកម្មំ អកតំ តយាតិ អកតបាបោ។ លុទ្ទំ ទារុណំ ទុស្សីល្យកម្មំ អកតំ តយាតិ អកតលុទ្ទោ។ កិព្ពិសំ សាហសិកកម្មំ លោភាទិកិលេសុស្សទំ អកតំ តយាតិ អកតកិព្ពិសោ។ កស្មា ឥទំ វុច្ចតិ? យស្មា សព្ពប្បការម្បិ កតំ តយា កល្យាណំ, អកតំ តយា បាបំ; តេន តំ វទាម – ‘‘កិំ តុយ្ហំ ឥមិនា រោគាភិភូតត្តា លាមកេន បាបកេន ទុក្ខពហុលត្តា ទុជ្ជីវិតេន’’។ មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោតិ តវ មរណំ ជីវិតា សុន្ទរតរំ។ កស្មា? យស្មា ឥតោ ត្វំ កាលង្កតោ កតកាលោ ហុត្វា កាលំ កត្វា មរិត្វាតិ អត្ថោ។ កាយស្ស ភេទា…បេ.… ឧបបជ្ជិស្សសិ។ ឯវំ ឧបបន្នោ ច តត្ថ ទិព្ពេហិ ទេវលោកេ
១៦៩. អសប្បាយានីតិ អហិតានិ អវុឌ្ឍិករានិ យានិ ខិប្បមេវ ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តិ។
បទភាជនីយវណ្ណនា
១៧២. សញ្ចិច្ចាតិ សន្តិ ឧបសគ្គោ, តេន សទ្ធិំ ឧស្សុក្កវចនមេតំ សញ្ចិច្ចាតិ ជានន្តោតិ ‘‘បាណោ’’តិ ជានន្តោ។ សញ្ជានន្តោតិ ‘‘ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ សញ្ជានន្តោ; តេនេវ បាណជាននាការេន សទ្ធិំ ជានន្តោតិ អត្ថោ។ ចេច្ចាតិ វធកចេតនាវសេន ចេតេត្វា បកប្បេត្វា។ អភិវិតរិត្វាតិ ឧបក្កមវសេន មទ្ទន្តោ និរាសង្កចិត្តំ បេសេត្វា។ វីតិក្កមោតិ ឯវំ បវត្តស្ស យោ វីតិក្កមោ អយំ សញ្ចិច្ចសទ្ទស្ស សិខាប្បត្តោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ។
ឥទានិ ‘‘មនុស្សវិគ្គហំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ មនុស្សត្តភាវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហោ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ គព្ភសេយ្យកានំ វសេន សព្ពសុខុមអត្តភាវទស្សនត្ថំ ‘‘យំ មាតុកុច្ឆិស្មិ’’ន្តិ វុត្តំ។ បឋមំ ចិត្តន្តិ បដិសន្ធិចិត្តំ។ ឧប្បន្នន្តិ ជាតំ។ បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតន្តិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ។ ‘‘មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ចិត្ត’’ន្តិ វចនេន ចេត្ថ សកលាបិ បញ្ចវោការបដិសន្ធិ ទស្សិតា ហោតិ។ តស្មា តញ្ច បឋមំ ចិត្តំ តំសម្បយុត្តា ច តយោ អរូបក្ខន្ធា តេន សហ និព្ពត្តញ្ច កលលរូបន្តិ អយំ សព្ពបឋមោ មនុស្សវិគ្គហោ។ តត្ថ ‘‘កលលរូប’’ន្តិ ឥត្ថិបុរិសានំ កាយវត្ថុភាវទសកវសេន អដ្ឋកថាយំ –
‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;
ឯវំវណ្ណប្បដិភាគំ កលលន្តិ បវុច្ចតី’’តិ។ (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥);
ឯវំ បរិត្តកំ វត្ថុំ អាទិំ កត្វា បកតិយា វីសវស្សសតាយុកស្ស សត្តស្ស យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ អនុបុព្ពេន
ជីវិតា វោរោបេយ្យាតិ កលលកាលេបិ តាបនមទ្ទនេហិ វា ភេសជ្ជសម្បទានេន វា តតោ វា ឧទ្ធម្បិ តទនុរូបេន ឧបក្កមេន ជីវិតា វិយោជេយ្យាតិ អត្ថោ។ យស្មា បន ជីវិតា វោរោបនំ នាម អត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទនមេវ ហោតិ, តស្មា ឯតស្ស បទភាជនេ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ ឧបរោធេតិ សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស បវេណិឃដនំ ឧបច្ឆិន្ទន្តោ ឧបរោធេន្តោ ច ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ ឧបរោធេតី’’តិ វុច្ចតិ។ ស្វាយមត្ថោ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិបទេន ទស្សិតោ។ វិកោបេតីតិ វិយោជេតិ។
តត្ថ ទុវិធំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ – រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, អរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច។ តេសុ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ឧបក្កមោ នត្ថិ, តំ វោរោបេតុំ ន សក្កា។ រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ បន អត្ថិ, តំ វោរោបេតុំ សក្កា។ តំ បន វោរោបេន្តោ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយម្បិ វោរោបេតិ។ តេនេវ ហិ សទ្ធិំ តំ និរុជ្ឈតិ តទាយត្តវុត្តិតោ។ តំ បន វោរោបេន្តោ កិំ អតីតំ វោរោបេតិ, អនាគតំ, បច្ចុប្បន្នន្តិ? នេវ អតីតំ, ន អនាគតំ, តេសុ ហិ ឯកំ និរុទ្ធំ ឯកំ អនុប្បន្នន្តិ ឧភបម្បិ អសន្តំ, អសន្តត្តា ឧបក្កមោ នត្ថិ, ឧបក្កមស្ស នត្ថិតាយ ឯកម្បិ វោរោបេតុំ ន សក្កា។ វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘អតីតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិត្ថ, ន ជីវតិ; ន ជីវិស្សតិ។ អនាគតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិស្សតិ, ន ជីវិត្ថ; ន ជីវតិ។ បច្ចុប្បន្នេ ចិត្តក្ខណេ ជីវតិ, ន ជីវិត្ថ; ន ជីវិស្សតី’’តិ (មហានិ. ១០)។
តស្មា
បច្ចុប្បន្នញ្ច នាមេតំ ខណបច្ចុប្បន្នំ, សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នន្តិ តិវិធំ។ តត្ថ ‘‘ខណបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម ឧប្បាទជរាភង្គសមង្គិ, តំ វោរោបេតុំ ន សក្កា។ កស្មា? សយមេវ និរុជ្ឈនតោ។ ‘‘សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម សត្តដ្ឋជវនវារមត្តំ សភាគសន្តតិវសេន បវត្តិត្វា និរុជ្ឈនកំ, យាវ វា ឧណ្ហតោ អាគន្ត្វា ឱវរកំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស អន្ធការំ ហោតិ, សីតតោ វា អាគន្ត្វា ឱវរកេ និសិន្នស្ស យាវ វិសភាគឧតុបាតុភាវេន បុរិមកោ ឧតុ នប្បដិប្បស្សម្ភតិ, ឯត្ថន្តរេ ‘‘សន្តតិបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម។ តទុភយម្បិ វោរោបេតុំ សក្កា។ កថំ? តស្មិញ្ហិ ឧបក្កមេ កតេ លទ្ធុបក្កមំ ជីវិតនវកំ និរុជ្ឈមានំ ទុព្ពលស្ស បរិហីនវេគស្ស សន្តានស្ស បច្ចយោ ហោតិ។ តតោ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ វា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វា យថាបរិច្ឆិន្នំ កាលំ អបត្វា អន្តរាវ និរុជ្ឈតិ
ឥមស្ស បនត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ បាណោ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតោ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតិ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតស្ស បយោគោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ‘‘បាណោ’’តិ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។ ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ហិ អតិបាតេន្តោ ‘‘បាណំ អតិបាតេតី’’តិ វុច្ចតិ តំ វុត្តប្បការមេវ។ ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិ យាយ ចេតនាយ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកំ បយោគំ សមុដ្ឋាបេតិ, សា វធកចេតនា ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិ វុច្ចតិ។ ‘‘បាណាតិបាតី’’តិ វុត្តចេតនាសមង្គិ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘បាណាតិបាតស្ស បយោគោ’’តិ បាណាតិបាតស្ស ឆបយោគា – សាហត្ថិកោ, អាណត្តិកោ, និស្សគ្គិយោ, ថាវរោ, វិជ្ជាមយោ, ឥទ្ធិមយោតិ។
តត្ថ ‘‘សាហត្ថិកោ’’តិ សយំ មារេន្តស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា បហរណំ។ ‘‘អាណត្តិកោ’’តិ អញ្ញំ អាណាបេន្តស្ស ‘‘ឯវំ វិជ្ឈិត្វា វា បហរិត្វា វា មារេហី’’តិ អាណាបនំ។ ‘‘និស្សគ្គិយោ’’តិ ទូរេ ឋិតំ មារេតុកាមស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា ឧសុសត្តិយន្តបាសាណាទីនំ និស្សជ្ជនំ។ ‘‘ថាវរោ’’តិ អសញ្ចារិមេន ឧបករណេន មារេតុកាមស្ស ឱបាតអបស្សេនឧបនិក្ខិបនំ ភេសជ្ជសំវិធានំ។ តេ ចត្តារោបិ បរតោ បាឡិវណ្ណនាយមេវ វិត្ថារតោ អាវិភវិស្សន្តិ។
វិជ្ជាមយឥទ្ធិមយា វិជ្ជាមយោ បយោគោ។ អដ្ឋកថាសុ
កម្មវិបាកជាយ ឥទ្ធិយា បយោជនំ ឥទ្ធិមយោ បយោគោ។ កម្មវិបាកជិទ្ធិ ច នាមេសា នាគានំ នាគិទ្ធិ, សុបណ្ណានំ សុបណ្ណិទ្ធិ, យក្ខានំ យក្ខិទ្ធិ, ទេវានំ ទេវិទ្ធិ, រាជូនំ រាជិទ្ធីតិ ‘‘នាគិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា។ សុបណ្ណានំ មហាសមុទ្ទតោ ទ្វត្តិព្យាមសតប្បមាណនាគុទ្ធរណេ ‘‘សុបណ្ណិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា។ យក្ខា បន នេវ អាគច្ឆន្តា ន បហរន្តា ទិស្សន្តិ, តេហិ បហដសត្តា បន តស្មិំយេវ ឋានេ មរន្តិ, តត្រ តេសំ ‘‘យក្ខិទ្ធិ’’ ទដ្ឋព្ពា។ វេស្សវណស្ស សោតាបន្នកាលតោ បុព្ពេ នយនាវុធេន ឱលោកិតកុម្ភណ្ឌានំ មរណេ អញ្ញេសញ្ច ទេវានំ យថាសកំ ឥទ្ធានុភាវេ ‘‘ទេវិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា។ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស សបរិសស្ស អាកាសគមនាទីសុ, អសោកស្ស ហេដ្ឋា ឧបរិ ច យោជនេ អាណាបវត្តនាទីសុ, បិតុរញ្ញោ ច សីហឡនរិន្ទស្ស ទាឋាកោដនេន ចូឡសុមនកុដុម្ពិយស្សមរណេ ‘‘រាជិទ្ធិ’’ ទដ្ឋព្ពាតិ។
កេចិ បន ‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អញ្ញិស្សា កុច្ឆិគតំ គព្ភំ បាបកេន មនសាអនុបេក្ខិតា ហោតិ ‘អហោ វតាយំ កុច្ឆិគតោ គព្ភោ ន សោត្ថិនា អភិនិក្ខមេយ្យា’តិ។ ឯវម្បិ ភិក្ខវេ កុលុម្ពស្ស ឧបឃាតោ ហោតី’’តិ អាទិកានិ សុត្តានិ ទស្សេត្វា ភាវនាមយិទ្ធិយាបិ បរូបឃាតកម្មំ វទន្តិ; សហ បរូបឃាតករណេន ច អាទិត្តឃរូបរិខិត្តស្ស
សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យាតិ ឯត្ថ ហរតីតិ ហារកំ។ កិំ ហរតិ? ជីវិតំ។ អថ វា ហរិតព្ពន្តិ ហារកំ; ឧបនិក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចាតិ សត្ថហារកំ។ អស្សាតិ មនុស្សវិគ្គហស្ស។ បរិយេសេយ្យាតិ យថា លភតិ តថា ករេយ្យ; ឧបនិក្ខិបេយ្យាតិ អត្ថោ។ ឯតេន ថាវរប្បយោគំ ទស្សេតិ។ ឥតរថា ហិ បរិយិដ្ឋមត្តេនេវ បារាជិកោ ភវេយ្យ; ន ចេតំ យុត្តំ។ បាឡិយំ បន សព្ពំ ព្យញ្ជនំ អនាទិយិត្វា យំ ឯត្ថ ថាវរប្បយោគសង្គហិតំ សត្ថំ, តទេវ ទស្សេតុំ ‘‘អសិំ វា…បេ.… រជ្ជុំ វា’’តិ បទភាជនំ វុត្តំ។
តត្ថ សត្ថន្តិ វុត្តាវសេសំ យំកិញ្ចិ សមុខំ វេទិតព្ពំ។ លគុឡបាសាណវិសរជ្ជូនញ្ច ជីវិតវិនាសនភាវតោ សត្ថសង្គហោ វេទិតព្ពោ។ មរណវណ្ណំ វាតិ ឯត្ថ យស្មា ‘‘កិំ តុយ្ហិមិនា ‘‘ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេតិ, មរណេ វណ្ណំ ភណតី’’តិ។
មរណាយ វា សមាទបេយ្យាតិ មរណត្ថាយ ឧបាយំ គាហាបេយ្យ។ សត្ថំ វា អាហរាតិ អាទីសុ ច យម្បិ ន វុត្តំ ‘‘សោព្ភេ វា នរកេ វា បបាតេ វា បបតា’’តិអាទិ, តំ សព្ពំ បរតោ វុត្តនយត្តា អត្ថតោ វុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពំ។ ន ហិ សក្កា សព្ពំ សរូបេនេវ វត្តុំ។
ឥតិ ចិត្តមនោតិ ឥតិចិត្តោ ឥតិមនោ; ‘‘មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តមរណចិត្តោ មរណមនោតិ អត្ថោ។ យស្មា បនេត្ថ មនោ ចិត្តសទ្ទស្ស អត្ថទីបនត្ថំ វុត្តោ, អត្ថតោ បនេតំ ឧភយម្បិ ឯកមេវ, តស្មា តស្ស អត្ថតោ អភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ ចិត្តំ តំ មនោ, យំ មនោ តំ ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥតិសទ្ទំ បន ឧទ្ធរិត្វាបិ ន តាវ អត្ថោ វុត្តោ។ ចិត្តសង្កប្បោតិ ឥមស្មិំ បទេ អធិការវសេន ឥតិសទ្ទោ អាហរិតព្ពោ។ ឥទញ្ហិ ‘‘ឥតិចិត្តសង្កប្បោ’’តិ ឯវំ អវុត្តម្បិ អធិការតោ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ តថា ហិស្ស តមេវអត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘មរណសញ្ញី’’តិអាទិមាហ។ យស្មា ចេត្ថ ‘‘សង្កប្បោ’’តិ នយិទំ វិតក្កស្ស នាមំ។ អថ ខោ សំវិទហនមត្តស្សេតំ អធិវចនំ។ តញ្ច សំវិទហនំ ឥមស្មិំ អត្ថេ សញ្ញាចេតនាធិប្បាយេហិ សង្គហំ គច្ឆតិ។ តស្មា ចិត្តោ នានប្បការកោ សង្កប្បោ អស្សាតិ ចិត្តសង្កប្បោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ហិស្ស បទភាជនម្បិ
ឧច្ចាវចេហិ អាការេហីតិ មហន្តាមហន្តេហិ ឧបាយេហិ។ តត្ថ មរណវណ្ណសំវណ្ណនេ តាវ ជីវិតេ អាទីនវទស្សនវសេន អវចាការតា មរណេ វណ្ណភណនវសេន ឧច្ចាការតា វេទិតព្ពា។ សមាទបនេ បន មុដ្ឋិជាណុនិប្ផោដនាទីហិ មរណសមាទបនវសេន ឧច្ចាការតា, ឯកតោ ភុញ្ជន្តស្ស នខេ វិសំ បក្ខិបិត្វា មរណាទិសមាទបនវសេន អវចាការតា វេទិតព្ពា។
សោព្ភេ វា នរកេ វា បបាតេ វាតិ ឯត្ថ សោព្ភោ នាម សមន្តតោ ឆិន្នតដោ គម្ភីរោ អាវាដោ។ នរកោ នាម តត្ថ តត្ថ ផលន្តិយា ភូមិយា សយមេវ និព្ពត្តា មហាទរី, យត្ថ ហត្ថីបិ បតន្តិ, ចោរាបិ និលីនា តិដ្ឋន្តិ។ បបាតោតិ បព្ពតន្តរេ វា ថលន្តរេ វា ឯកតោ ឆិន្នោ បុរិមេ ឧបាទាយាតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា អទិន្នញ្ច អាទិយិត្វា បារាជិកំ អាបត្តិំ អាបន្នេ បុគ្គលេ ឧបាទាយ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថត្តា ច បាកដមេវាតិ។
១៧៤. ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ យស្មា ហេដ្ឋា បទភាជនីយម្ហិ សង្ខេបេនេវ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកំ ទស្សិតំ, ន វិត្ថារេន អាបត្តិំ អារោបេត្វា តន្តិ ឋបិតា។ សង្ខេបទស្សិតេ ច អត្ថេ ន សព្ពាការេនេវ ‘‘សាមំ អធិដ្ឋាយា’’តិអាទិនា នយេន មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារតោ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកំ ទស្សេន្តោ ‘‘សាមន្តិ សយំ ហនតី’’តិអាទិមាហ។
តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនាយ សទ្ធិំ វិនិច្ឆយកថា – កាយេនាតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា មុដ្ឋិនា វា ជាណុនា វា យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន។ កាយបដិពទ្ធេនាតិ កាយតោ អមោចិតេន អសិអាទិនា បហរណេន។ និស្សគ្គិយេនាតិ កាយតោ ច កាយបដិពទ្ធតោ ច មោចិតេន ឧសុសត្តិអាទិនា។ ឯត្តាវតា សាហត្ថិកោ
តត្ថ ឯកមេកោ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សភេទតោ ទុវិធោ។ តត្ថ ឧទ្ទេសិកេ យំ ឧទ្ទិស្ស បហរតិ, តស្សេវ មរណេន កម្មុនា ពជ្ឈតិ។ ‘‘យោ កោចិ មរតូ’’តិ ឯវំ អនុទ្ទេសិកេ បហារប្បច្ចយា យស្ស កស្សចិ មរណេន កម្មុនា ពជ្ឈតិ។ ឧភយថាបិ ច បហរិតមត្តេ វា មរតុ បច្ឆា វា តេនេវ រោគេន, បហរិតមត្តេយេវ កម្មុនា ពជ្ឈតិ។ មរណាធិប្បាយេន ច បហារំ ទត្វា តេន អមតស្ស បុន អញ្ញចិត្តេន បហារេ ទិន្នេ បច្ឆាបិ យទិ បឋមប្បហារេនេវ មរតិ, តទា ឯវ កម្មុនា ពទ្ធោ។ អថ ទុតិយប្បហារេន មរតិ, នត្ថិ បាណាតិបាតោ។ ឧភយេហិ មតេបិ បឋមប្បហារេនេវ កម្មុនា ពទ្ធោ។ ឧភយេហិ អមតេ នេវត្ថិ បាណាតិបាតោ។ ឯស នយោ ពហូហិបិ ឯកស្ស បហារេ ទិន្នេ។ តត្រាបិ ហិ យស្ស បហារេន មរតិ, តស្សេវ កម្មុនា ពទ្ធោ ហោតីតិ។
កម្មាបត្តិព្យត្តិភាវត្ថញ្ចេត្ថ ឯឡកចតុក្កម្បិ វេទិតព្ពំ។ យោ ហិ ឯឡកំ ឯកស្មិំ ឋានេ និបន្នំ ឧបធារេតិ ‘‘រត្តិំ អាគន្ត្វា វធិស្សាមី’’តិ។ ឯឡកស្ស ច និបន្នោកាសេ តស្ស មាតា វា បិតា វា អរហា វា បណ្ឌុកាសាវំ បារុបិត្វា និបន្នោ ហោតិ។ សោ រត្តិភាគេ អាគន្ត្វា ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា មារេតិ។ ‘‘ឥមំ វត្ថុំ មារេមី’’តិ ចេតនាយ អត្ថិភាវតោ ឃាតកោ ច ហោតិ, អនន្តរិយកម្មញ្ច ផុសតិ, បារាជិកញ្ច អាបជ្ជតិ
អញ្ញានិបិ ឯត្ថ បលាលបុញ្ជាទិវត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ។ យោ ហិ ‘‘លោហិតកំ អសិំ វា សត្តិំ វា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ បលាលបុញ្ជេ បវេសេន្តោ តត្ថ និបន្នំ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា អាគន្តុកបុរិសំ វា យក្ខំ វា បេតំ វា តិរច្ឆានគតំ វា មារេតិ, វោហារវសេន ‘‘ឃាតកោ’’តិ វុច្ចតិ, វធកចេតនាយ បន អភាវតោ នេវ កម្មំ ផុសតិ, ន អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ។ យោ បន ឯវំ បវេសេន្តោ សរីរសម្ផស្សំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘សត្តោ មញ្ញេ អព្ភន្តរគតោ មរតូ’’តិ បវេសេត្វា មារេតិ, តស្ស តេសំ វត្ថូនំ អនុរូបេន កម្មពទ្ធោ ច អាបត្តិ ច វេទិតព្ពា។ ឯស នយោ តត្ថ និទហនត្ថំ បវេសេន្តស្សាបិ វនប្បគុម្ពាទីសុ ខិបន្តស្សាបិ។
យោបិ ‘‘ចោរំ មារេមី’’តិ ចោរវេសេន គច្ឆន្តំ បិតរំ មារេតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ, បារាជិកោ ច ហោតិ។ យោ បន បរសេនាយ អញ្ញញ្ច យោធំ បិតរញ្ច កម្មំ ករោន្តេ ទិស្វា យោធស្ស ឧសុំ ខិបតិ, ‘‘ឯតំ វិជ្ឈិត្វា មម បិតរំ វិជ្ឈិស្សតី’’តិ យថាធិប្បាយំ គតេ បិតុឃាតកោ ហោតិ។ ‘‘យោធេ វិទ្ធេ មម បិតា បលាយិស្សតី’’តិ ខិបតិ, ឧសុ អយថាធិប្បាយំ គន្ត្វា បិតរំ មារេតិ, វោហារវសេន ‘‘បិតុឃាតកោ’’តិ វុច្ចតិ; អានន្តរិយំ បន នត្ថីតិ។
អធិដ្ឋហិត្វាតិ សមីបេ ឋត្វា។ អាណាបេតីតិ ឧទ្ទិស្ស វា អនុទ្ទិស្ស វា អាណាបេតិ។ តត្ថ បរសេនាយ បច្ចុបដ្ឋិតាយ អនុទ្ទិស្សេវ ‘‘ឯវំ វិជ្ឈ
វត្ថុំ កាលញ្ច ឱកាសំ, អាវុធំ ឥរិយាបថំ;
តុលយិត្វា បញ្ច ឋានានិ, ធារេយ្យត្ថំ វិចក្ខណោ។
អបរោ នយោ –
វត្ថុ កាលោ ច ឱកាសោ, អាវុធំ ឥរិយាបថោ;
កិរិយាវិសេសោតិ ឥមេ, ឆ អាណត្តិនិយាមកា។
តត្ថ ‘‘វត្ថូ’’តិ មារេតព្ពោ សត្តោ។ ‘‘កាលោ’’តិ បុព្ពណ្ហសាយន្ហាទិកាលោ ច យោព្ពនថាវរិយាទិកាលោ ច។ ‘‘ឱកាសោ’’តិ គាមោ វា វនំ វា គេហទ្វារំ វា គេហមជ្ឈំ វា រថិកា វា សិង្ឃាដកំ វាតិ ឯវមាទិ។ ‘‘អាវុធ’’ន្តិ អសិ វា ឧសុ វា សត្តិ វាតិ ឯវមាទិ។ ‘‘ឥរិយាបថោ’’តិ មារេតព្ពស្ស គមនំ វា និសជ្ជា វាតិ ឯវមាទិ។ ‘‘កិរិយាវិសេសោ’’តិ វិជ្ឈនំ វា ឆេទនំ វា ភេទនំ វា សង្ខមុណ្ឌកំ វាតិ ឯវមាទិ។
យទិ ហិ វត្ថុំ វិសំវាទេត្វា ‘‘យំ មារេហី’’តិ អាណត្តោ តតោ អញ្ញំ មារេតិ, ‘‘បុរតោ បហរិត្វា មារេហី’’តិ វា អាណត្តោ បច្ឆតោ វា បស្សតោ វា អញ្ញស្មិំ វា បទេសេ បហរិត្វា មារេតិ។ អាណាបកស្ស នត្ថិ កម្មពន្ធោ; អាណត្តស្សេវ កម្មពន្ធោ។ អថ វត្ថុំ អវិសំវាទេត្វា យថាណត្តិយា មារេតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេ អាណត្តស្ស ច មារណក្ខណេតិ ឧភយេសម្បិ កម្មពន្ធោ។ វត្ថុវិសេសេន បនេត្ថ កម្មវិសេសោ ច អាបត្តិវិសេសោ ច ហោតីតិ។ ឯវំ តាវ វត្ថុម្ហិ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា។
កាលេ
ឱកាសេបិ
អាវុធេបិ យោ ‘‘អសិនា វា ឧសុនា វា’’តិ អនិយមេត្វា ‘‘អាវុធេន មារេហី’’តិ អាណត្តោ យេន កេនចិ អាវុធេន មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ។ យោ បន ‘‘អសិនា’’តិ វុត្តោ ឧសុនា, ‘‘ឥមិនា វា អសិនា’’តិ វុត្តោ អញ្ញេន អសិនា មារេតិ។ ឯតស្សេវ វា អសិស្ស ‘‘ឥមាយ ធារាយ មារេហី’’តិ វុត្តោ ឥតរាយ វា ធារាយ តលេន វា តុណ្ឌេន វា ថរុនា វា មារេតិ, វិសង្កេតោ។ ឯតេន នយេន សព្ពអាវុធភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា។
ឥរិយាបថេ បន យោ ‘‘ឯតំ គច្ឆន្តំ មារេហី’’តិ វទតិ, អាណត្តោ ច នំ សចេ គច្ឆន្តំ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ។ ‘‘គច្ឆន្តមេវ មារេហី’’តិ វុត្តោ បន សចេ និសិន្នំ មារេតិ។ ‘‘និសិន្នមេវ វា មារេហី’’តិ វុត្តោ គច្ឆន្តំ មារេតិ, វិសង្កេតោ ហោតិ។ ឯតេន នយេន សព្ពឥរិយាបថភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា។
កិរិយាវិសេសេបិ យោ ‘‘វិជ្ឈិត្វា មារេហី’’តិ វុត្តោ វិជ្ឈិត្វាវ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ។ យោ បន ‘‘វិជ្ឈិត្វា មារេហី’’តិ វុត្តោ ឆិន្ទិត្វា មារេតិ, វិសង្កេតោ។ ឯតេន នយេន សព្ពកិរិយាវិសេសភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា។
យោ បន លិង្គវសេន ‘‘ទីឃំ រស្សំ កាឡំ ឱទាតំ កិសំ ថូលំ មារេហី’’តិ អនិយមេត្វា អាណាបេតិ, អាណត្តោ ច យំកិញ្ចិ តាទិសំ មហាអដ្ឋកថាយំ សុដ្ឋុ ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តោ។ តស្មា ឯត្ថ ន អនាទរិយំ កាតព្ពន្តិ។
អធិដ្ឋាយាតិ មាតិកាវសេន អាណត្តិកបយោគកថា និដ្ឋិតា។
ឥទានិ យេ ទូតេនាតិ ឥមស្ស មាតិកាបទស្ស និទ្ទេសទស្សនត្ថំ ‘‘ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតី’’តិអាទយោ ចត្តារោ វារា វុត្តា។ តេសុ សោ តំ មញ្ញមានោតិ សោ អាណត្តោ យោ អាណាបកេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ’’តិ អក្ខាតោ, តំ មញ្ញមានោ តមេវ ជីវិតា វោរោបេតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ។ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ ‘‘យំ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ វុត្តោ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ តាទិសំ ជីវិតា វោរោបេតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តិ។ អញ្ញំ មញ្ញមានោ តន្តិ យោ អាណាបកេន វុត្តោ, តស្ស ពលវសហាយំ សមីបេ ឋិតំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពលេនាយំ គជ្ជតិ, ឥមំ តាវ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ បហរន្តោ ឥតរមេវ បរិវត្តិត្វា តស្មិំ ឋានេ ឋិតំ ‘‘សហាយោ’’តិ មញ្ញមានោ ជីវិតា វោរោបេតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ។ អញ្ញំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឥមំ តាវស្ស សហាយំ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ សហាយមេវ វោរោបេតិ, តស្សេវ បារាជិកំ។
ទូតបរម្បរាបទស្ស និទ្ទេសវារេ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិអាទីសុ ឯកោ អាចរិយោ តយោ ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតសង្ឃរក្ខិតនាមកា អន្តេវាសិកា ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតីតិ អាចរិយោ កញ្ចិ បុគ្គលំ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិ គច្ឆ ត្វំ, ពុទ្ធរក្ខិត, ឯតមត្ថំ ធម្មរក្ខិតស្ស បាវទ។ ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទតូតិ ធម្មរក្ខិតោបិ សង្ឃរក្ខិតស្ស បាវទតុ។ ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមំ ជីវិតា វោរោបេតូតិ ឯវំ តយា អាណត្តេន ធម្មរក្ខិតេន អាណត្តោ សង្ឃរក្ខិតោ ឥត្ថន្នាមំ បុគ្គលំ ជីវិតា វោរោបេតុ; សោ ហិ អម្ហេសុ វីរជាតិកោ បដិពលោ ឥមស្មិំ កម្មេតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ អាណាបេន្តស្ស អាចរិយស្ស តាវ ទុក្កដំ។ សោ ឥតរស្ស អារោចេតីតិ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតស្ស, ធម្មរក្ខិតោ ច សង្ឃរក្ខិតស្ស ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវំ វទតិ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ជីវិតា វោរោបេហី’តិ។ ត្វំ កិរ អម្ហេសុ វីរបុរិសោ’’តិ អារោចេតិ; ឯវំ តេសម្បិ ទុក្កដំ។ វធកោ បដិគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘សាធុ វោរោបេស្សាមី’’តិ សង្ឃរក្ខិតោ សម្បដិច្ឆតិ។ មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន បដិគ្គហិតមត្តេ អាចរិយស្ស ថុល្លច្ចយំ។ មហាជនោ ហិ តេន បាបេ និយោជិតោតិ។ សោ តន្តិ សោ ចេ សង្ឃរក្ខិតោ តំ បុគ្គលំ ជីវិតា វោរោបេតិ, សព្ពេសំ ចតុន្នម្បិ ជនានំ បារាជិកំ។ ន កេវលញ្ច
វិសក្កិយទូតបទនិទ្ទេសេ សោ អញ្ញំ អាណាបេតីតិ សោ អាចរិយេន អាណត្តោ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតំ អទិស្វា វា អវត្តុកាមោ វា ហុត្វា សង្ឃរក្ខិតមេវ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវមាហ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ វិសង្កេតំ ករោន្តោ អាណាបេតិ។ វិសង្កេតករណេនេវ ហិ ឯស ‘‘វិសក្កិយទូតោ’’តិ វុច្ចតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ អាណត្តិយា តាវ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ។ បដិគ្គណ្ហាតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន សម្បដិច្ឆិតេ មូលដ្ឋស្សេវ
សចេ បន សោ តំ ជីវិតា វោរោបេតិ, អាណាបកស្ស ច ពុទ្ធរក្ខិតស្ស វោរោបកស្ស ច សង្ឃរក្ខិតស្សាតិ ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ។ មូលដ្ឋស្ស បន អាចរិយស្ស វិសង្កេតត្តា បារាជិកេន អនាបត្តិ។ ធម្មរក្ខិតស្ស អជាននតាយ សព្ពេន សព្ពំ អនាបត្តិ។ ពុទ្ធរក្ខិតោ បន ទ្វិន្នំ សោត្ថិភាវំ កត្វា អត្តនា នដ្ឋោតិ។
គតបច្ចាគតទូតនិទ្ទេសេ – សោ គន្ត្វា បុន បច្ចាគច្ឆតីតិ តស្ស ជីវិតា វោរោបេតព្ពស្ស សមីបំ គន្ត្វា សុសំវិហិតារក្ខត្តា តំ ជីវិតា វោរោបេតុំ អសក្កោន្តោ អាគច្ឆតិ។ យទា សក្កោសិ តទាតិ កិំ អជ្ជេវ មារិតោ មារិតោ ហោតិ, គច្ឆ យទា សក្កោសិ, តទា នំ ជីវិតា វោរោបេហីតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បុន អាណត្តិយាបិ ទុក្កដមេវ ហោតិ។ សចេ បន សោ អវស្សំ ជីវិតា វោរោបេតព្ពោ ហោតិ, អត្ថសាធកចេតនា មគ្គានន្តរផលសទិសា, តស្មា អយំ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកោ។ សចេបិ វធកោ សដ្ឋិវស្សាតិក្កមេន តំ វធតិ, អាណាបកោ ច អន្តរាវ កាលង្ករោតិ, ហីនាយ វា អាវត្តតិ, អស្សមណោវ ហុត្វា កាលញ្ច ករិស្សតិ, ហីនាយ វា អាវត្តិស្សតិ។ សចេ អាណាបកោ គិហិកាលេ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា សន្ធាយ ឯវំ អាណាបេត្វា បព្ពជតិ, តស្មិំ បព្ពជិតេ អាណត្តោ តំ មារេតិ, អាណាបកោ គិហិកាលេយេវ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ វា ហោតិ, តស្មា នេវស្ស បព្ពជ្ជា
ឥទានិ យេ សព្ពេសុយេវ ឥមេសុ ទូតវសេន វុត្តមាតិកាបទេសុ សង្កេតវិសង្កេតទស្សនត្ថំ
វុត្តា តយោ វារា, តេសុ បឋមវារេ តាវ – យស្មា តំ សណិកំ វា ភណន្តោ តស្ស វា ពធិរតាយ ‘‘មា ឃាតេហី’’តិ
ទូតកថា និដ្ឋិតា។
១៧៥. អរហោ រហោសញ្ញីនិទ្ទេសាទីសុ អរហោតិ សម្មុខេ។ រហោតិ បរម្មុខេ។ តត្ថ យោ ឧបដ្ឋានកាលេ វេរិភិក្ខុម្ហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា បុរតោ និសិន្នេយេវ អន្ធការទោសេន តស្ស អាគតភាវំ អជានន្តោ ‘‘អហោ វត ឥត្ថន្នាមោ ហតោ អស្ស, ចោរាបិ នាម តំ ន ហនន្តិ, សប្បោ វា ន ឌំសតិ, ន សត្ថំ វា វិសំ វា អាហរតី’’តិ តស្ស មរណំ អភិនន្ទន្តោ ឦទិសានិ វចនានិ ឧល្លបតិ, អយំ អរហោ រហោសញ្ញី ឧល្លបតិ នាម។ សម្មុខេវ តស្មិំ បរម្មុខសញ្ញីតិ អត្ថោ។ យោ បន តំ បុរតោ និសិន្នំ ទិស្វា បុន ឧបដ្ឋានំ កត្វា គតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ គតេបិ តស្មិំ ‘‘ឥធេវ សោ និសិន្នោ’’តិ សញ្ញី ហុត្វា បុរិមនយេនេវ ឧល្លបតិ, អយំ រហោ អរហោសញ្ញី ឧល្លបតិ នាម។ ឯតេនេវុបាយេន អរហោ អរហោសញ្ញី ច រហោ រហោសញ្ញី ច វេទិតព្ពោ។ ចតុន្នម្បិ ច ឯតេសំ វាចាយ វាចាយ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ។
ឥទានិ កាយេន វិការំ ករោតីតិ យថា សោ ជានាតិ ‘‘សត្ថំ វា អាហរិត្វា វិសំ វា ខាទិត្វា រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា សោព្ភាទីសុ វា បបតិត្វា យោ មរតិ សោ កិរ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតិ, សគ្គំ វា គច្ឆតីតិ អយមត្ថោ ឯតេន វុត្តោ’’តិ តថា ហត្ថមុទ្ទាទីហិ ទស្សេតិ។ វាចាយ ភណតីតិ តមេវត្ថំ វាក្យភេទំ កត្វា ភណតិ។ តតិយវារោ ឧភយវសេន វុត្តោ។ សព្ពត្ថ សំវណ្ណនាយ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយំ សំវណ្ណកស្ស
ទូតេន សំវណ្ណនាយំ ‘‘អសុកំ នាម គេហំ វា គាមំ វា គន្ត្វា ឥត្ថន្នាមស្ស ឯវំ មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេហី’’តិ សាសនេ អារោចិតមត្តេ ទុក្កដំ។ យស្សត្ថាយ បហិតោ តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយំ, មរណេន បារាជិកំ។ ទូតោ ‘‘ញាតោ ទានិ អយំ សគ្គមគ្គោ’’តិ តស្ស អនារោចេត្វា អត្តនោ ញាតិស្ស វា សាលោហិតស្ស វា អារោចេតិ, តស្មិំ មតេ វិសង្កេតោ ហោតិ, មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ។ ទូតោ តថេវ ចិន្តេត្វា សយំ សំវណ្ណនាយ វុត្តំ កត្វា មរតិ, វិសង្កេតោវ។ អនុទ្ទិស្ស បន សាសនេ អារោចិតេ យត្តកា ទូតស្ស សំវណ្ណនាយ មរន្តិ, តត្តកា បាណាតិបាតា។ សចេ មាតាបិតរោ មរន្តិ, អានន្តរិយម្បិ ហោតិ។
១៧៦. លេខាសំវណ្ណនាយ – លេខំ ឆិន្ទតីតិ បណ្ណេ វា បោត្ថកេ វា អក្ខរានិ លិខតិ – ‘‘យោ សត្ថំ វា អាហរិត្វា បបាតេ វា បបតិត្វា អញ្ញេហិ វា អគ្គិប្បវេសនឧទកប្បវេសនាទីហិ ឧបាយេហិ
ឥទានិ មនុស្សំ ឧទ្ទិស្ស ឱបាតំ ខនតីតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ កញ្ចិ មនុស្សំ ឧទ្ទិសិត្វា យត្ថ សោ ឯកតោ វិចរតិ, តត្ថ អាវាដំ ខនតិ, ខនន្តស្ស តាវ សចេបិ ជាតបថវិយា ខនតិ, បាណាតិបាតស្ស បយោគត្តា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ យំ ឧទ្ទិស្ស ខនតិ, តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មរណេន បារាជិកំ។ អញ្ញស្មិំ បតិត្វា មតេ អនាបត្តិ។ សចេ អនុទ្ទិស្ស ‘‘យោ កោចិ មរិស្សតី’’តិ ខតោ ហោតិ, យត្តកា បតិត្វា មរន្តិ, តត្តកា បាណាតិបាតា។ អានន្តរិយវត្ថូសុ ច អានន្តរិយំ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយវត្ថូសុ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយានិ។
ពហូ តត្ថ ចេតនា; កតមាយ បារាជិកំ ហោតីតិ? មហាអដ្ឋកថាយំ តាវ វុត្តំ – ‘‘អាវាដំ គម្ភីរតោ ច អាយាមវិត្ថារតោ ច ខនិត្វា បមាណេ ឋបេត្វា តច្ឆេត្វា បុញ្ឆិត្វា បំសុបច្ឆិំ ឧទ្ធរន្តស្ស សន្និដ្ឋាបិកា អត្ថសាធកចេតនា មគ្គានន្តរផលសទិសា។ សចេបិ វស្សសតស្ស អច្ចយេន បតិត្វា អវស្សំ មរណកសត្តោ ហោតិ, សន្និដ្ឋាបកចេតនាយមេវ បារាជិក’’ន្តិ។ មហាបច្ចរិយំ បន សង្ខេបដ្ឋកថាយញ្ច – ‘‘ឥមស្មិំ អាវាដេ បតិត្វា មរិស្សតីតិ ឯកស្មិម្បិ កុទ្ទាលប្បហារេ ទិន្នេ សចេ កោចិ តត្ថ បក្ខលិតោ បតិត្វា មរតិ, បារាជិកមេវ។ សុត្តន្តិកត្ថេរា បន សន្និដ្ឋាបកចេតនំ គណ្ហន្តី’’តិ វុត្តំ។
ឯកោ
‘‘យេ កេចិ មារេតុកាមា, តេ ឥធ បាតេត្វា មារេស្សន្តី’’តិ ខនតិ, តត្ថ បាតេត្វា មារេន្តិ
យោ បន ‘‘មរិតុកាមា វា អមរិតុកាមា វា មារេតុកាមា វា អមារេតុកាមា វា យេ កេចិ ឯត្ថ បតិតា វា បាតិតា វា មរិស្សន្តី’’តិ សព្ពថាបិ អនុទ្ទិស្សេវ ខនតិ។ យោ យោ មរតិ តស្ស តស្ស មរណេន យថានុរូបំ កម្មញ្ច ផុសតិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជតិ។ សចេ គព្ភិនី បតិត្វា សគព្ភា មរតិ, ទ្វេ បាណាតិបាតា។ គព្ភោយេវ វិនស្សតិ, ឯកោ។ គព្ភោ ន វិនស្សតិ, មាតា មរតិ, ឯកោយេវ។ ចោរេហិ អនុពទ្ធោ បតិត្វា មរតិ, ឱបាតខនកស្សេវ បារាជិកំ។ ចោរា តត្ថ បាតេត្វា មារេន្តិ, បារាជិកមេវ។ តត្ថ បតិតំ ពហិ នីហរិត្វា មារេន្តិ, បារាជិកមេវ។ កស្មា? ឱបាតេ បតិតប្បយោគេន គហិតត្តា។ ឱបាតតោ និក្ខមិត្វា តេនេវ អាពាធេន មរតិ, បារាជិកមេវ។ ពហូនិ វស្សានិ អតិក្កមិត្វា បុន កុបិតេន តេនេវាពាធេន មរតិ, បារាជិកមេវ។ ឱបាតេ បតនប្បច្ចយា ឧប្បន្នរោគេន គិលានស្សេវ អញ្ញោ រោគោ ឧប្បជ្ជតិ, ឱបាតរោគោ ពលវតរោ ឧបតិស្សត្ថេរោ។ មរណរូបំ បមាណំ, តស្មា បាចិត្តិយន្តិ ផុស្សទេវត្ថេរោ។ តិរច្ឆានរូបេន បតិត្វា យក្ខបេតរូបេន មតេបិ ឯសេវ នយោ។
ឱបាតខនកោ ឱបាតំ អញ្ញស្ស វិក្កិណាតិ វា មុធា វា ទេតិ, យោ យោ បតិត្វា មរតិ, តប្បច្ចយា តស្សេវ អាបត្តិ ច កម្មពន្ធោ ច។ យេន លទ្ធោ សោ និទ្ទោសោ។ អថ សោបិ ‘‘ឯវំ
ឱបាតស្សេវ បន អនុលោមេសុ បាសាទីសុបិ យោ តាវ បាសំ ឱឌ្ឌេតិ ‘‘ឯត្ថ ពជ្ឈិត្វា សត្តា មរិស្សន្តី’’តិ អវស្សំ ពជ្ឈនកសត្តានំ វសេន
សចេ បន តេន បាសយដ្ឋិ សយំ អកតា ហោតិ, គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ។ តត្ថជាតកយដ្ឋិំ ឆិន្ទិត្វា មុច្ចតិ។ សយំ កតយដ្ឋិំ បន គោបេន្តោបិ ន មុច្ចតិ។ យទិ ហិ តំ អញ្ញោ គណ្ហិត្វា បាសំ សណ្ឋបេតិ, តប្បច្ចយា មរន្តេសុ មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ។ សចេ តំ ឈាបេត្វា អលាតំ កត្វា ឆឌ្ឌេតិ, តេន អលាតេន បហារំ លទ្ធា មរន្តេសុបិ ន មុច្ចតិ។ សព្ពសោ បន ឈាបេត្វា វា នាសេត្វា វា មុច្ចតិ, បាសរជ្ជុម្បិ អញ្ញេហិ ច វដ្ដិតំ គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ។ រជ្ជុកេ លភិត្វា សយំ វដ្ដិតំ ឧព្ពដ្ដេត្វា វាកេ លភិត្វា វដ្ដិតំ ហីរំ ហីរំ កត្វា មុច្ចតិ។ អរញ្ញតោ បន សយំ វាកេ អាហរិត្វា វដ្ដិតំ គោបេន្តោបិ ន មុច្ចតិ។ សព្ពសោ បន ឈាបេត្វា វា នាសេត្វា វា មុច្ចតិ។
អទូហលំ
សូលំ រោបេន្តស្សាបិ សព្ពសជ្ជំ កត្វា ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ សូលមុខេ បតិត្វា អវស្សំ មរណកសត្តានំ វសេន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សានុរូបតោ បារាជិកាទីនិ
១៧៧. អបស្សេនេ សត្ថំ វាតិ ឯត្ថ អបស្សេនំ នាម និច្ចបរិភោគោ មញ្ចោ វា បីឋំ វា អបស្សេនផលកំ វា ទិវាដ្ឋានេ និសីទន្តស្ស អបស្សេនកត្ថម្ភោ វា តត្ថជាតករុក្ខោ វា ចង្កមេ អបស្សាយ តិដ្ឋន្តស្ស អាលម្ពនរុក្ខោ វា អាលម្ពនផលកំ វា សព្ពម្បេតំ អបស្សយនីយដ្ឋេន អបស្សេនំ
វិសមក្ខនេបិ យាវ មរណាភិនន្ទនេ ទុក្កដំ តាវ ឯសេវ នយោ។ សចេ បន សោបិ ខុទ្ទកំ វិសមណ្ឌលន្តិ សល្លក្ខេត្វា មហន្តតរំ វា ករោតិ
ទុព្ពលំ វា ករោតីតិ
ឧបនិក្ខិបនំ នាម សមីបេ និក្ខិបនំ។ តត្ថ ‘‘យោ ឥមិនា អសិនា មតោ សោ ធនំ វា លភតី’’តិអាទិនា នយេន មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេត្វា ‘‘ឥមិនា មរណត្ថិកា មរន្តុ, មារណត្ថិកា មារេន្តូ’’តិ វា វត្វា អសិំ ឧបនិក្ខិបតិ, តស្ស ឧបនិក្ខិបនេ ទុក្កដំ។ មរិតុកាមោ វា តេន អត្តានំ បហរតុ សត្តិភេណ្ឌីសុ។ លគុឡេ បាសយដ្ឋិសទិសោ វិនិច្ឆយោ។ តថា បាសាណេ។ សត្ថេ អសិសទិសោវ។ វិសំ វាតិ វិសំ ឧបនិក្ខិបន្តស្ស វត្ថុវសេន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សានុរូបតោ បារាជិកាទិវត្ថូសុ បារាជិកាទីនិ វេទិតព្ពានិ។ កិណិត្វា ឋបិតេ បុរិមនយេន បដិបាកតិកំ កត្វា មុច្ចតិ។ សយំ ភេសជ្ជេហិ យោជិតេ អវិសំ កត្វា មុច្ចតិ។ រជ្ជុយា បាសរជ្ជុសទិសោវ វិនិច្ឆយោ។
ភេសជ្ជេ – យោ ភិក្ខុ វេរិភិក្ខុស្ស បជ្ជរកេ វា វិសភាគរោគេ វា ឧប្បន្នេ អសប្បាយានិបិ សប្បិអាទីនិ សប្បាយានីតិ មរណាធិប្បាយោ ទេតិ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កន្ទមូលផលំ តស្ស ឯវំ ភេសជ្ជទានេ ទុក្កដំ។ បរស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយំ មរណេ ច ថុល្លច្ចយបារាជិកានិ, អានន្តរិយវត្ថុម្ហិ អានន្តរិយន្តិ វេទិតព្ពំ។
១៧៨. រូបូបហារេ – ឧបសំហរតីតិ បរំ វា អមនាបរូបំ តស្ស សមីបេ ឋបេតិ, អត្តនា វា យក្ខបេតាទិវេសំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្ស ឧបសំហារមត្តេ ទុក្កដំ។ បរស្ស តំ រូបំ ទិស្វា ភយុប្បត្តិយំ ថុល្លច្ចយំ, មរណេ បារាជិកំ។ សចេ បន តទេវ រូបំ ឯកច្ចស្ស មនាបំ ហោតិ, អលាភកេន ច សុស្សិត្វា មរតិ, វិសង្កេតោ។ មនាបិយេបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ បន វិសេសេន សទ្ទូបហារាទយោបិ វេទិតព្ពា។ កេវលញ្ហេត្ថ អមនុស្សសទ្ទាទយោ ឧត្រាសជនកា អមនាបសទ្ទា, បុរិសានំ ឥត្ថិសទ្ទមធុរគន្ធព្ពសទ្ទាទយោ ចិត្តស្សាទករា មនាបសទ្ទា។ ហិមវន្តេ វិសរុក្ខានំ មូលាទិគន្ធា កុណបគន្ធា ច អមនាបគន្ធា, កាឡានុសារីមូលគន្ធាទយោ មនាបគន្ធា
ធម្មូបហារេ – ធម្មោតិ ទេសនាធម្មោ វេទិតព្ពោ។ ទេសនាវសេន វា និរយេ ច សគ្គេ ច វិបត្តិសម្បត្តិភេទំ ធម្មារម្មណមេវ។ នេរយិកស្សាតិ ភិន្នសំវរស្ស កតបាបស្ស និរយេ និព្ពត្តនារហស្ស សត្តស្ស បញ្ចវិធពន្ធនកម្មករណាទិនិរយកថំ កថេតិ។ តំ ចេ សុត្វា សោ ឧត្តសិត្វា មរតិ, កថិកស្ស បារាជិកំ។ សចេ បន សោ សុត្វាបិ អត្តនោ ធម្មតាយ មរតិ, អនាបត្តិ។ ‘‘ឥទំ សុត្វា ឯវរូបំ បាបំ ន ករិស្សតិ ឱរមិស្សតិ វិរមិស្សតី’’តិ និរយកថំ កថេតិ, តំ សុត្វា ឥតរោ ឧត្តសិត្វា មរតិ, អនាបត្តិ។ សគ្គកថន្តិ ទេវនាដកាទីនំ នន្ទនវនាទីនញ្ច សម្បត្តិកថំ; តំ សុត្វា ឥតរោ សគ្គាធិមុត្តោ សីឃំ តំ សម្បត្តិំ បាបុណិតុកាមោ សត្ថាហរណវិសខាទនអាហារុបច្ឆេទ-អស្សាសបស្សាសសន្និរុន្ធនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ, កថិកស្ស ថុល្លច្ចយំ, មរតិ បារាជិកំ។ សចេ បន សោ សុត្វាបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា អត្តនោ ធម្មតាយ មរតិ, អនាបត្តិ
១៧៩. អាចិក្ខនាយំ – បុដ្ឋោ ភណតីតិ ‘‘ភន្តេ កថំ មតោ ធនំ វា លភតិ សគ្គេ វា ឧបបជ្ជតី’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតោ ភណតិ។
អនុសាសនិយំ – អបុដ្ឋោតិ ឯវំ អបុច្ឆិតោ សាមញ្ញេវ ភណតិ។
សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មានិ
ឯវំ នានប្បការតោ អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ អសញ្ចិច្ចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អសញ្ចិច្ចាតិ ‘‘ឥមិនា ឧបក្កមេន ឥមំ មារេមី’’តិ អចេតេត្វា។ ឯវញ្ហិ អចេតេត្វា កតេន ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ, វក្ខតិ ច ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អសញ្ចិច្ចា’’តិ។ អជានន្តស្សាតិ ‘‘ឥមិនា អយំ មរិស្សតី’’តិ អជានន្តស្ស ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ, វក្ខតិ ច វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុស្មិំ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អជានន្តស្សា’’តិ។ នមរណាធិប្បាយស្សាតិ មរណំ អនិច្ឆន្តស្ស។ យេន ហិ ឧបក្កមេន បរោ មរតិ, តេន ឧបក្កមេន តស្មិំ មារិតេបិ នមរណាធិប្បាយស្ស អនាបត្តិ។ វក្ខតិ ឧម្មត្តកាទយោ បុព្ពេ វុត្តនយា ឯវ។ ឥធ បន អាទិកម្មិកា អញ្ញមញ្ញំ ជីវិតា វោរោបិតភិក្ខូ, តេសំ អនាបត្តិ។ អវសេសានំ មរណវណ្ណសំវណ្ណនកាទីនំ អាបត្តិយេវាតិ។
បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
សមុដ្ឋានាទីសុ – ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ; កាយចិត្តតោ ច វាចាចិត្តតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ។ កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនំ។ សចេបិ ហិ សិរិសយនំ អារូឡ្ហោ រជ្ជសម្បត្តិសុខំ អនុភវន្តោ រាជា ‘‘ចោរោ ទេវ អានីតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘គច្ឆថ នំ មារេថា’’តិ ហសមានោវ ភណតិ, ទោមនស្សចិត្តេនេវ ភណតីតិ វេទិតព្ពោ។ សុខវោកិណ្ណត្តា
វិនីតវត្ថុវណ្ណនា
១៨០. វិនីតវត្ថុកថាសុ បឋមវត្ថុស្មិំ – ការុញ្ញេនាតិ តេ ភិក្ខូ តស្ស មហន្តំ គេលញ្ញទុក្ខំ ទិស្វា ការុញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សីលវា ត្វំ កតកុសលោ, កស្មា មីយមានោ ភាយសិ, ននុ សីលវតោ សគ្គោ នាម មរណមត្តបដិពទ្ធោយេវា’’តិ ឯវំ មរណត្ថិកាវ ហុត្វា មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តា មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេសុំ។ សោបិ ភិក្ខុ តេសំ សំវណ្ណនាយ
ទុតិយវត្ថុស្មិំ – ន ច ភិក្ខវេ អប្បដិវេក្ខិត្វាតិ ឯត្ថ កីទិសំ អាសនំ បដិវេក្ខិតព្ពំ មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឃនសាដកេនាបិ អត្ថតេ យស្មិំ វលិ ន បញ្ញាយតិ, តំ នប្បដិវេក្ខិតព្ពន្តិ វុត្តំ។
មុសលវត្ថុស្មិំ – អសញ្ចិច្ចោតិ អវធកចេតនោ វិរទ្ធបយោគោ ហិ សោ។ តេនាហ ‘‘អសញ្ចិច្ចោ អហ’’ន្តិ។ ឧទុក្ខលវត្ថុ ឧត្តានមេវ។ វុឌ្ឍបព្ពជិតវត្ថូសុបឋមវត្ថុស្មិំ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស បដិពន្ធំ មា អកាសី’’តិ បណាមេសិ។ ទុតិយវត្ថុស្មិំ – សង្ឃមជ្ឈេបិ គណមជ្ឈេបិ ‘‘មហល្លកត្ថេរស្ស បុត្តោ’’តិ វុច្ចមានោ តេន វចនេន អដ្ដីយមានោ ‘‘មរតុ អយ’’ន្តិ បណាមេសិ។ តតិយវត្ថុស្មិំ – តស្ស ទុក្ខុប្បាទនេន ថុល្លច្ចយំ។
១៨១. តតោ វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុស្មិំ – សារាណីយធម្មបូរកោ សោ ភិក្ខុ អគ្គបិណ្ឌំ សព្រហ្មចារីនំ ទត្វាវ ភុញ្ជតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អគ្គការិកំ អទាសី’’តិ។ អគ្គការិកន្តិ អគ្គកិរិយំ; បឋមំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អគ្គគ្គំ វា បណីតបណីតំ បិណ្ឌបាតន្តិ អត្ថោ។ យា បន តស្ស ទានសង្ខាតា អគ្គកិរិយា, សា ន សក្កា ទាតុំ, បិណ្ឌបាតញ្ហិ សោ ថេរាសនតោ តេ ភិក្ខូតិ តេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ បរិភុត្តបិណ្ឌបាតា ភិក្ខូ; តេ កិរ សព្ពេបិ កាលមកំសុ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ។ អស្សទ្ធេសុ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិកេសុ កុលេសុ សក្កច្ចំ បណីតភោជនំ លភិត្វា អនុបបរិក្ខិត្វា នេវ អត្តនា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន បរេសំ ទាតព្ពំ។ យម្បិ អាភិទោសិកំ ភត្តំ វា ខជ្ជកំ វា តតោ លភតិ, តម្បិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ។ អបិហិតវត្ថុម្បិ ហិ សប្បវិច្ឆិកាទីហិ អធិសយិតំ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ តានិ កុលានិ ទេន្តិ។ គន្ធហលិទ្ទាទិមក្ខិតោបិ តតោ បិណ្ឌបាតោ ន គហេតព្ពោ។ សរីរេ រោគដ្ឋានានិ បុញ្ឆិត្វា ឋបិតភត្តម្បិ ហិ តានិ ទាតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ។
វីមំសនវត្ថុស្មិំ – វីមំសមានោ ទ្វេ វីមំសតិ – ‘‘សក្កោតិ នុ ខោ ឥមំ មារេតុំ នោ’’តិ វិសំ វា វីមំសតិ, ‘‘មរេយ្យ នុ ខោ អយំ ឥមំ វិសំ ខាទិត្វា នោ’’តិ បុគ្គលំ វា។ ឧភយថាបិ វីមំសាធិប្បាយេន ទិន្នេ មរតុ វា មា វា ថុល្លច្ចយំ។ ‘‘ឥទំ វិសំ ឯតំ មារេតូ’’តិ វា
១៨២-៣. ឥតោ បរានិ តីណិ សិលាវត្ថូនិ តីណិ ឥដ្ឋកវាសិគោបានសីវត្ថូនិ ច ឧត្តានត្ថានេវ។ ន កេវលញ្ច សិលាទីនំយេវ វសេន អយំ អាបត្តានាបត្តិភេទោ ហោតិ, ទណ្ឌមុគ្គរនិខាទនវេមាទីនម្បិ វសេន ហោតិយេវ, តស្មា បាឡិយំ អនាគតម្បិ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
អដ្ដកវត្ថូសុ – អដ្ដកោតិ វេហាសមញ្ចោ វុច្ចតិ; យំ សេតកម្មមាលាកម្មលតាកម្មាទីនំ អត្ថាយ ពន្ធន្តិ។ តត្ថ អាវុសោ អត្រដ្ឋិតោ ពន្ធាហីតិ មរណាធិប្បាយោ យត្រ ឋិតោ បតិត្វា ខាណុនា វា ភិជ្ជេយ្យ, សោព្ភបបាតាទីសុ វា មរេយ្យ វិហារច្ឆាទនវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ។
អនភិរតិវត្ថុស្មិំ – សោ កិរ ភិក្ខុ កាមវិតក្កាទីនំ សមុទាចារំ ទិស្វា និវារេតុំ អសក្កោន្តោ សាសនេ អនភិរតោ គិហិភាវាភិមុខោ ជាតោ។ តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘យាវ សីលភេទំ ន បាបុណាមិ តាវ មរិស្សាមី’’តិ។ អថ តំ បព្ពតំ អភិរុហិត្វា បបាតេ បបតន្តោ អញ្ញតរំ វិលីវការំ ឱត្ថរិត្វា មារេសិ។ វិលីវការន្តិ វេណុការំ។ ន ច ភិក្ខវេ អត្តានំ បាតេតព្ពន្តិ ន អត្តា បាតេតព្ពោ។ វិភត្តិព្យត្តយេន បនេតំ វុត្តំ។ ឯត្ថ ច ន កេវលំ ន បាតេតព្ពំ, អញ្ញេនបិ យេន កេនចិ ឧបក្កមេន អន្តមសោ អាហារុបច្ឆេទេនបិ ន មារេតព្ពោ។ យោបិ ហិ គិលានោ វិជ្ជមានេ ភេសជ្ជេ ច ឧបដ្ឋាកេសុ ច មរិតុកាមោ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ទុក្កដមេវ។ យស្ស បន មហាអាពាធោ ចិរានុពទ្ធោ, ភិក្ខូ ឧបដ្ឋហន្តា កិលមន្តិ ជិគុច្ឆន្តិ ‘‘កទា នុ ខោ គិលានតោ មុច្ចិស្សាមា’’តិ អដ្ដីយន្តិ។ សចេ សោ ‘‘អយំ អត្តភាវោ បដិជគ្គិយមានោបិ ន តិដ្ឋតិ, ភិក្ខូ ច កិលមន្តី’’តិ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ភេសជ្ជំ ន សេវតិ វដ្ដតិ។ យោ បន ‘‘អយំ រោគោ ខរោ, អាយុសង្ខារា ន តិដ្ឋន្តិ, អយញ្ច មេ វិសេសាធិគមោ ហត្ថប្បត្តោ វិយ ទិស្សតី’’តិ ឧបច្ឆិន្ទតិ វដ្ដតិយេវ។ អគិលានស្សាបិ ឧប្បន្នសំវេគស្ស ‘‘អាហារបរិយេសនំ នាម បបញ្ចោ, កម្មដ្ឋានមេវ អនុយុញ្ជិស្សាមី’’តិ កម្មដ្ឋានសីសេន
សិលាវត្ថុស្មិំ – ទវាយាតិ ទវេន ហស្សេន; ខិឌ្ឌាយាតិ អត្ថោ។ សិលាតិ បាសាណោ; ន កេវលញ្ច បាសាណោ, អញ្ញម្បិ យំកិញ្ចិ ទារុខណ្ឌំ វា ឥដ្ឋកាខណ្ឌំ វា ហត្ថេន វា យន្តេន វា បវិជ្ឈិតុំ ន វដ្ដតិ។ ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ បាសាណាទយោ ហសន្តា ហសន្តា បវដ្ដេន្តិបិ ខិបន្តិបិ ឧក្ខិបន្តិបិ កម្មសមយោតិ វដ្ដតិ។ អញ្ញម្បិ ឦទិសំ នវកម្មំ វា ករោន្តា ភណ្ឌកំ វា ធោវន្តា រុក្ខំ វា ធោវនទណ្ឌកំ វា ឧក្ខិបិត្វា បវិជ្ឈន្តិ, វដ្ដតិ។ ភត្តវិស្សគ្គកាលាទីសុ កាកេ វា សោណេ វា កដ្ឋំ វា កថលំ វា ខិបិត្វា បលាបេតិ, វដ្ដតិ។
១៨៤. សេទនាទិវត្ថូនិ អហំ កុក្កុច្ចកោតិ ន គិលានុបដ្ឋានំ ន កាតព្ពំ, ហិតកាមតាយ សព្ពំ គិលានស្ស ពលាពលញ្ច រុចិញ្ច សប្បាយាសប្បាយញ្ច ឧបលក្ខេត្វា កាតព្ពំ។
១៨៥. ជារគព្ភិនិវត្ថុស្មិំ – បវុត្ថបតិកាតិ បវាសំ គតបតិកា។ គព្ភបាតនន្តិ យេន បរិភុត្តេន គព្ភោ បតតិ, តាទិសំ ភេសជ្ជំ។ ទ្វេ បជាបតិកវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ។ គព្ភមទ្ទនវត្ថុស្មិំ – ‘‘មទ្ទិត្វា បាតេហី’’តិ វុត្តេ អញ្ញេន មទ្ទាបេត្វា បាតេតិ, វិសង្កេតំ។ ‘‘មទ្ទាបេត្វា បាតាបេហី’’តិ វុត្តេបិ សយំ មទ្ទិត្វា បាតេតិ, វិសង្កេតមេវ។ មនុស្សវិគ្គហេ បរិយាយោ នាម នត្ថិ។ តស្មា ‘‘គព្ភោ នាម មទ្ទិតេ បតតី’’តិ វុត្តេ សា សយំ វា មទ្ទតុ, អញ្ញេន វា មទ្ទាបេត្វា បាតេតុ, វិសង្កេតោ នត្ថិ; បារាជិកមេវ តាបនវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ។
វញ្ឈិត្ថិវត្ថុស្មិំ – វញ្ឈិត្ថី នាម យា គព្ភំ ន គណ្ហាតិ។ គព្ភំ អគណ្ហនកឥត្ថី នាម នត្ថិ, យស្សា បន គហិតោបិ គព្ភោ ន សណ្ឋាតិ, តំយេវ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ ឧតុសមយេ កិរ សព្ពិត្ថិយោ គព្ភំ គណ្ហន្តិ។ យា បនាយំ ‘‘វញ្ឈា’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តសត្តានំ
ទុតិយវត្ថុស្មិម្បិ
អបរេសម្បិ បណ្ឌុបលាសោ នាម យោ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ យាវ បត្តចីវរំ បដិយាទិយតិ តាវ វិហារេ វសតិ។ តេសុ សចេ មាតាបិតរោ ឥស្សរា ហោន្តិ, ន បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ វដ្ដតិ។ សចេ បន រជ្ជេបិ ឋិតា បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ ន វដ្ដតិ។ ភេសជ្ជំ បច្ចាសីសន្តានំ ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ, យោជេតុំ អជានន្តានំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ។ សព្ពេសំ អត្ថាយ សហធម្មិកេសុ វុត្តនយេនេវ បរិយេសិតព្ពំ។ សចេ បន មាតរំ វិហារេ អានេត្វា ជគ្គតិ, សព្ពំ បរិកម្មំ អនាមសន្តេន កាតព្ពំ។ ខាទនីយំ ភោជនីយំ សហត្ថា ទាតព្ពំ។ បិតា បន យថា សាមណេរោ ឯវំ សហត្ថេន ន្ហាបនសម្ពាហនាទីនិ វេយ្យាវច្ចករោ នាម យោ វេតនំ គហេត្វា អរញ្ញេ ទារូនិ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ, តស្ស រោគេ ឧប្បន្នេ យាវ ញាតកា ន បស្សន្តិ តាវ ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ។ យោ បន ភិក្ខុនិស្សិតកោវ ហុត្វា សព្ពកម្មានិ ករោតិ, តស្ស ភេសជ្ជំ កាតព្ពមេវ។ បណ្ឌុបលាសេបិ សាមណេរេ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ។
អបរេសម្បិ ទសន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ – ជេដ្ឋភាតុ, កនិដ្ឋភាតុ, ជេដ្ឋភគិនិយា, កនិដ្ឋភគិនិយា, ចូឡមាតុយា, មហាមាតុយា, ចូឡបិតុនោ, មហាបិតុនោ, បិតុច្ឆាយ, មាតុលស្សាតិ។ តេសំ បន សព្ពេសម្បិ ករោន្តេន តេសំយេវ សន្តកំ ភេសជ្ជំ គហេត្វា កេវលំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ។ សចេ បន នប្បហោន្តិ, យាចន្តិ ច ‘‘ទេថ នោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បដិទស្សាមា’’តិ តាវកាលិកំ ទាតព្ពំ។ សចេបិ ន យាចន្តិ, ‘‘អម្ហាកំ ភេសជ្ជំ អត្ថិ, តាវកាលិកំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា វា ‘‘យទា នេសំ ភវិស្សតិ តទា ទស្សន្តី’’តិ អាភោគំ វា កត្វា ទាតព្ពំ។ សចេ បដិទេន្តិ, គហេតព្ពំ, នោ ចេ ទេន្តិ, ន ចោទេតព្ពា។ ឯតេ ទស ញាតកេ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ ន កាតព្ពំ។
ឯតេសំ
តេសំ អត្ថាយ ច សាមណេរេហិ អរញ្ញតោ ភេសជ្ជំ អាហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហិ វា អាហរាបេតព្ពំ។ អត្តនោ អត្ថាយ វា អាហរាបេត្វា
សទ្ធំ កុលំ ហោតិ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋាយកំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មាតាបិតុដ្ឋានិយំ, តត្រ ចេ កោចិ គិលានោ ហោតិ, តស្សត្ថាយ វិស្សាសេន ‘‘ភេសជ្ជំ កត្វា ភន្តេ ទេថា’’តិ វទន្តិ, នេវ ទាតព្ពំ ន កាតព្ពំ។ អថ បន កប្បិយំ ញត្វា ឯវំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘ភន្តេ, អសុកស្ស នាម រោគស្ស កិំ ភេសជ្ជំ ករោន្តី’’តិ? ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គហេត្វា ករោន្តី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ មាតា គិលានា, ភេសជ្ជំ តាវ អាចិក្ខថា’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតេ បន ន អាចិក្ខិតព្ពំ។ អញ្ញមញ្ញំ បន កថា កាតព្ពា – ‘‘អាវុសោ, អសុកស្ស នាម ភិក្ខុនោ ឥមស្មិំ រោគេ កិំ ភេសជ្ជំ ករិំសូ’’តិ? ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ភន្តេ’’តិ។ តំ សុត្វា ឥតរោ មាតុ ភេសជ្ជំ ករោតិ, វដ្ដតេវ។
មហាបទុមត្ថេរោបិ កិរ វសភរញ្ញោ ទេវិយា រោគេ ឧប្បន្នេ ឯកាយ ឥត្ថិយា អាគន្ត្វា បុច្ឆិតោ ‘‘ន ជានាមី’’តិ អវត្វា ឯវមេវ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមុល្លបេសិ។ តំ សុត្វា តស្សា ភេសជ្ជមកំសុ។ វូបសន្តេ ច រោគេ តិចីវរេន តីហិ ច កហាបណសតេហិ សទ្ធិំ ភេសជ្ជចង្កោដកំ បូរេត្វា
បរិត្តេ អាដានាដិយសុត្តាទីនិ ភណិតព្ពានិ។ ‘‘អាគន្ត្វា គិលានស្ស សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តុ។ រាជន្តេបុរេ វា អមច្ចគេហេ វា អាគន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តូ’’តិ បេសិតេបិ គន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទាតព្ពានិ, ធម្មោ កថេតព្ពោ។ ‘‘មតានំ បរិវារត្ថំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ បក្កោសន្តិ, ន គន្តព្ពំ។ សីវថិកទស្សនេ អសុភទស្សនេ ច មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមីតិ កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តុំ វដ្ដតិ។ ឯវំ បរិត្តេ បដិបជ្ជិតព្ពំ។
បិណ្ឌបាតេ បន – អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោ? មាតាបិតុនំ តាវ ទាតព្ពោ។ សចេបិ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតិ, សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នត្ថិ។ មាតាបិតុឧបដ្ឋាកានំ វេយ្យាវច្ចករស្ស បណ្ឌុបលាសស្សាតិ បព្ពជិតបរិភោគោ ហិ អាគារិកានំ ចេតិយដ្ឋានិយោ។ អបិច អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ នាមេស សម្បត្តស្ស ទាមរិកចោរស្សាបិ ឥស្សរស្សាបិ ទាតព្ពោ។ កស្មា? តេ ហិ អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ អាមសិត្វា ទីយមានេបិ ‘‘ឧច្ឆិដ្ឋកំ ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តិ។ កុទ្ធា ជីវិតាបិ វោរោបេន្តិ, សាសនស្សាបិ អន្តរាយំ ករោន្តិ។ រជ្ជំ
បដិសន្ថារោ បន កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ? បដិសន្ថារោ នាម វិហារំ សម្បត្តស្ស
បដិសន្ថារានិសំសទីបនត្ថញ្ច ចោរនាគវត្ថុ, ភាតរា សទ្ធិំ ជម្ពុទីបគតស្ស មហានាគរញ្ញោ វត្ថុ, បិតុរាជស្ស រជ្ជេ ចតុន្នំ អមច្ចានំ វត្ថុ, អភយចោរវត្ថូតិ ឯវមាទីនិ ពហូនិ មហាអដ្ឋកថាយំ វិត្ថារតោ វុត្តានិ។
តត្រាយំ ឯកវត្ថុទីបនា – សីហឡទីបេ កិរ អភយោ នាម ចោរោ បញ្ចសតបរិវារោ ឯកស្មិំ ឋានេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា សមន្តា តិយោជនំ ឧព្ពាសេត្វា វសតិ។ អនុរាធបុរវាសិនោ កទម្ពនទិំ ន ឧត្តរន្តិ, ចេតិយគិរិមគ្គេ ជនសញ្ចារោ ឧបច្ឆិន្នោ។ អថេកទិវសំ ចោរោ ‘‘ចេតិយគិរិំ វិលុម្បិស្សាមី’’តិ អគមាសិ។ អារាមិកា ទិស្វា ទីឃភាណកអភយត្ថេរស្ស អារោចេសុំ។ ថេរោ ‘‘សប្បិផាណិតាទីនិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ចោរានំ ទេថ, តណ្ឌុលា អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, សង្ឃស្សត្ថាយ អាហដា តណ្ឌុលា ច បត្តសាកញ្ច គោរសោ ចា’’តិ។ ‘‘ភត្តំ សម្បាទេត្វា ចោរានំ ទេថា’’តិ។ អារាមិកា តថា ករិំសុ។ ចោរា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘កេនាយំ បដិសន្ថារោ កតោ’’តិ បុច្ឆិំសុ។ ‘‘អម្ហាកំ អយ្យេន អភយត្ថេរេនា’’តិ។ ចោរា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អាហំសុ – ‘‘មយំ សង្ឃស្ស ច ចេតិយស្ស
អថេកទិវសំ ភិក្ខុសង្ឃេ ខីយនកកថា ឧប្បន្នា ‘‘ថេរោ ឥស្សរវតាយ សង្ឃស្ស សន្តកំ ចោរានំ អទាសី’’តិ។ ថេរោ សន្និបាតំ ការាបេត្វា អាហ – ‘‘ចោរា សង្ឃស្ស បកតិវដ្ដញ្ច ចេតិយសន្តកញ្ច អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិស្សាមា’’តិ អាគមិំសុ។ អថ នេសំ មយា ឯវំ ន ហរិស្សន្តីតិ
១៨៧. អង្គុលិបតោទកវត្ថុស្មិំ – ឧត្តន្តោតិ កិលមន្តោ។ អនស្សាសកោតិ និរស្សាសោ។ ឥមស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ យាយ អាបត្តិយា ភវិតព្ពំ សា ‘‘ខុទ្ទកេសុ និទិដ្ឋា’’តិ ឥធ ន វុត្តា។
តទនន្តរេ វត្ថុស្មិំ – ឱត្ថរិត្វាតិ អក្កមិត្វា។ សោ កិរ តេហិ អាកឌ្ឍិយមានោ បតិតោ។ ឯកោ តស្ស ឧទរំ អភិរុហិត្វា និសីទិ។ សេសាបិ បន្នរស ជនា បថវិយំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អទូហលបាសាណា វិយ មិគំ មារេសុំ។ យស្មា បន តេ កម្មាធិប្បាយា, ន មរណាធិប្បាយា; តស្មា បារាជិកំ ន វុត្តំ។
ភូតវេជ្ជកវត្ថុស្មិំ – យក្ខំ មារេសីតិ ភូតវិជ្ជាកបាឋកា យក្ខគហិតំ មោចេតុកាមា យក្ខំ អាវាហេត្វា មុញ្ចាតិ វទន្តិ។ នោ ចេ មុញ្ចតិ, បិដ្ឋេន វា មត្តិកាយ វា រូបំ កត្វា ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តិ, យំ យំ តស្ស ឆិជ្ជតិ តំ តំ យក្ខស្ស ឆិន្នមេវ ហោតិ។ សីសេ ឆិន្នេ យក្ខោបិ មរតិ
វាឡយក្ខវត្ថុស្មិំ – វាឡយក្ខវិហារន្តិ យស្មិំ វិហារេ វាឡោ ចណ្ឌោ យក្ខោ វសតិ, តំ វិហារំ។ យោ ហិ ឯវរូបំ វិហារំ អជានន្តោ កេវលំ វសនត្ថាយ បេសេតិ, អនាបត្តិ។ យោ មរណាធិប្បាយោ បេសេតិ, សោ ឥតរស្ស មរណេន បារាជិកំ, អមរណេន ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ។ យថា ច វាឡយក្ខវិហារំ; ឯវំ យត្ថ វាឡសីហព្យគ្ឃាទិមិគា វា អជគរកណ្ហសប្បាទយោ ទីឃជាតិកា វា វសន្តិ, តំ វាឡវិហារំ បេសេន្តស្សាបិ អាបត្តានាបត្តិភេទោ បាឡិមុត្តកនយោ។ យថា ច ភិក្ខុំ វាឡយក្ខវិហារំ បេសេន្តស្ស; ឯវំ វាឡយក្ខម្បិ ភិក្ខុសន្តិកំ បេសេន្តស្ស អាបត្តានាបត្តិភេទោ វេទិតព្ពោ។ ឯសេវ នយោ វាឡកន្តារាទិវត្ថូសុបិ។ កេវលញ្ហេត្ថ យស្មិំ កន្តារេ វាឡមិគា វា ទីឃជាតិកា វា អត្ថិ, សោ វាឡកន្តារោ។ យស្មិំ ចោរា អត្ថិ, សោ ចោរកន្តារោតិ ឯវំ បទត្ថមត្តមេវ នានំ។ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកញ្ច នាមេតំ សណ្ហំ, បរិយាយកថាយ ន មុច្ចតិ; តស្មា យោ វទេយ្យ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ ចោរោ និសិន្នោ
១៨៨. តំ មញ្ញមានោតិ អាទីសុ សោ កិរ ភិក្ខុ អត្តនោ វេរិភិក្ខុំ មារេតុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ មេ ទិវា មារេន្តស្ស ន សុករំ ភវេយ្យ សោត្ថិនា គន្តុំ, រត្តិំ នំ មារេស្សាមី’’តិ សល្លក្ខេត្វា រត្តិំ អាគម្ម ពហូនំ សយិតដ្ឋានេ តំ មញ្ញមានោ តមេវ ជីវិតា វោរោបេសិ។ អបរោ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ, អបរោ អញ្ញំ តស្សេវ សហាយំ មញ្ញមានោ តំ, អបរោ អញ្ញំ តស្សេវ សហាយំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ តស្ស សហាយមេវ ជីវិតា វោរោបេសិ។ សព្ពេសម្បិ បារាជិកមេវ។
អមនុស្សគហិតវត្ថូសុ បឋមេ វត្ថុស្មិំ ‘‘យក្ខំ បលាបេស្សាមី’’តិ បហារំ អទាសិ, ឥតរោ ‘‘ន ទានាយំ វិរជ្ឈិតុំ សមត្ថោ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ សគ្គកថាទីនិ ឧត្តានត្ថានិ។ យញ្ហេត្ថ វត្តព្ពំ តំ វុត្តមេវ។
១៨៩. រុក្ខច្ឆេទនវត្ថុ អដ្ដពន្ធនវត្ថុសទិសំ។ អយំ បន វិសេសោ – យោ រុក្ខេន ឱត្ថតោបិ ន មរតិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ។ អញ្ញម្បិ ឆិន្ទិត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ មហាបទុមត្ថេរោ។ សោព្ភាទីសុ បតិតស្សាបិ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា ឧត្តារណេ ឯសេវ នយោ។ អត្តនា ភូតគាមំ ឆិន្ទិត្វា និស្សេណី ន កាតព្ពា, អញ្ញេសំ កត្វា ឧទ្ធរិតុំ វដ្ដតីតិ។
១៩០. ទាយាលិម្បនវត្ថូសុ – ទាយំ អាលិម្បេសុន្តិ វនេ អគ្គិំ អទំសុ។ ឯត្ថ បន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សវសេន បារាជិកានន្តរិយថុល្លច្ចយបាចិត្តិវត្ថូនំ អនុរូបតោ បារាជិកាទីនិ អកុសលរាសិភាវោ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ ‘‘យំកិញ្ចិ អល្លសុក្ខំ សឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយំ ឌយ្ហតូ’’តិ អាលិម្បេន្តស្ស វត្ថុវសេន បារាជិកថុល្លច្ចយបាចិត្តិយទុក្កដានិ វេទិតព្ពានិ។
បដគ្គិទានំ បន បរិត្តករណញ្ច ភគវតា អនុញ្ញាតំ, តស្មា អរញ្ញេ វនកម្មិកេហិ វា ទិន្នំ សយំ វា ឧដ្ឋិតំ អគ្គិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘តិណកុដិយោ មា
១៩១. អាឃាតនវត្ថុស្មិំ – យថា ឯកប្បហារវចនេ; ឯវំ ‘‘ទ្វីហិ បហារេហី’’តិ អាទិវចនេសុបិ បារាជិកំ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ទ្វីហី’’តិ វុត្តេ ច ឯកេន បហារេន មារិតេបិ ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិកំ, តីហិ មារិតេ បន វិសង្កេតំ។ ឥតិ យថាបរិច្ឆេទេ វា បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ វា អវិសង្កេតំ, បរិច្ឆេទាតិក្កមេ បន សព្ពត្ថ វិសង្កេតំ ហោតិ, អាណាបកោ មុច្ចតិ, វធកស្សេវ ទោសោ។ យថា ច បហារេសុ; ឯវំ បុរិសេសុបិ ‘‘ឯកោ មារេតូ’’តិ វុត្តេ ឯកេនេវ មារិតេ បារាជិកំ, ទ្វីហិ មារិតេ វិសង្កេតំ។ ‘‘ទ្វេ មារេន្តូ’’តិ វុត្តេ ឯកេន វា ទ្វីហិ វា មារិតេ បារាជិកំ, តីហិ មារិតេ វិសង្កេតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឯកោ សង្គាមេ វេគេន ធាវតោ បុរិសស្ស សីសំ អសិនា ឆិន្ទតិ, អសីសកំ កពន្ធំ ធាវតិ, តមញ្ញោ បហរិត្វា បាតេសិ, កស្ស បារាជិកន្តិ វុត្តេ ឧបឌ្ឍា ថេរា ‘‘គមនូបច្ឆេទកស្សា’’តិ អាហំសុ។ អាភិធម្មិកគោទត្តត្ថេរោ ‘‘សីសច្ឆេទកស្សា’’តិ។ ឯវរូបានិបិ វត្ថូនិ ឥមស្ស វត្ថុស្ស អត្ថទីបនេ វត្តព្ពានីតិ។
១៩២. តក្កវត្ថុស្មិំ – អនិយមេត្វា ‘‘តក្កំ បាយេថា’’តិ វុត្តេ យំ វា តំ វា តក្កំ បាយេត្វា មារិតេ បារាជិកំ។ និយមេត្វា បន ‘‘គោតក្កំ មហិំសតក្កំ អជិកាតក្ក’’ន្តិ វា, ‘‘សីតំ ឧណ្ហំ ធូបិតំ អធូបិត’’ន្តិ វា វុត្តេ យំ វុត្តំ, តតោ អញ្ញំ បាយេត្វា មារិតេ វិសង្កេតំ។
លោណសោវីរកវត្ថុស្មិំ – លោណសោវីរកំ នាម សព្ពរសាភិសង្ខតំ ឯកំ ភេសជ្ជំ។ តំ កិរ ករោន្តា
សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ
តតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
៤. ចតុត្ថបារាជិកំ
ចតុសច្ចវិទូ
បារាជិកំ តស្ស ទានិ, បត្តោ សំវណ្ណនាក្កមោ។
យស្មា តស្មា សុវិញ្ញេយ្យំ, យំ បុព្ពេ ច បកាសិតំ;
តំ វជ្ជយិត្វា អស្សាបិ, ហោតិ សំវណ្ណនា អយំ។
វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុវណ្ណនា
១៩៣. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ…បេ.… គិហីនំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋេមាតិ គិហីនំ ខេត្តេសុ ចេវ អារាមាទីសុ ច កត្តព្ពកិច្ចំ អធិដ្ឋាម; ‘‘ឯវំ កាតព្ពំ, ឯវំ ន កាតព្ព’’ន្តិ អាចិក្ខាម ចេវ អនុសាសាម ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ទូតេយ្យន្តិ ទូតកម្មំ។ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្សាតិ មនុស្សេ ឧត្តិណ្ណធម្មស្ស; មនុស្សេ អតិក្កមិត្វា ព្រហ្មត្តំ វា និព្ពានំ វា បាបនកធម្មស្សាតិ អត្ថោ។ ឧត្តរិមនុស្សានំ វា សេដ្ឋបុរិសានំ ឈាយីនញ្ច អរិយានញ្ច ធម្មស្ស។ អសុកោ ភិក្ខូតិអាទីសុ អត្តនា ឯវំ មន្តយិត្វា បច្ឆា គិហីនំ ភាសន្តា ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ នាម ភិក្ខុ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី, ធម្មរក្ខិតោ ទុតិយស្សា’’តិ ឯវំ នាមវសេនេវ វណ្ណំ ភាសិំសូតិ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ឯសោយេវ ខោ អាវុសោ សេយ្យោតិ កម្មន្តាធិដ្ឋានំ ទូតេយ្យហរណញ្ច ពហុសបត្តំ មហាសមារម្ភំ ន ច សមណសារុប្បំ។ តតោ បន ឧភយតោបិ
១៩៤. វណ្ណវា អហេសុន្តិ អញ្ញោយេវ នេសំ អភិនវោ សរីរវណ្ណោ ឧប្បជ្ជិ, តេន វណ្ណេន វណ្ណវន្តោ អហេសុំ។ បីណិន្ទ្រិយាតិ បញ្ចហិ បសាទេហិ អភិនិវិដ្ឋោកាសស្ស បរិបុណ្ណត្តា មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ អមិលាតភាវេន បីណិន្ទ្រិយា។ បសន្នមុខវណ្ណាតិ កិញ្ចាបិ អវិសេសេន វណ្ណវន្តោ សរីរវណ្ណតោ បន នេសំ មុខវណ្ណោ អធិកតរំ បសន្នោ; អច្ឆោ អនាវិលោ បរិសុទ្ធោតិ អត្ថោ។ វិប្បសន្នឆវិវណ្ណាតិ យេន ច តេ មហាកណិការបុប្ផាទិសទិសេន វណ្ណេន វណ្ណវន្តោ, តាទិសោ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សានំ វណ្ណោ អត្ថិ។ យថា បន ឥមេសំ; ឯវំ ន តេសំ ឆវិវណ្ណោ វិប្បសន្នោ។ តេន វុត្តំ – ‘‘វិប្បសន្នឆវិវណ្ណា’’តិ។ ឥតិហ តេ ភិក្ខូ នេវ ឧទ្ទេសំ ន បរិបុច្ឆំ ន កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តា។ អថ ខោ កុហកតាយ អភូតគុណសំវណ្ណនាយ លទ្ធានិ បណីតភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា យថាសុខំ និទ្ទារាមតំ សង្គណិការាមតញ្ច អនុយុញ្ជន្តា ឥមំ សរីរសោភំ បាបុណិំសុ, យថា តំ ពាលា ភន្តមិគប្បដិភាគាតិ។
វគ្គុមុទាតីរិយាតិ វគ្គុមុទាតីរវាសិនោ។ កច្ចិ ភិក្ខវេ ខមនីយន្តិ ភិក្ខវេ កច្ចិ តុម្ហាកំ ឥទំ ចតុចក្កំ នវទ្វារំ សរីរយន្តំ ខមនីយំ សក្កា ខមិតុំ សហិតុំ បរិហរិតុំ ន កិញ្ចិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតីតិ។ កច្ចិ យាបនីយន្តិ កច្ចិ សព្ពកិច្ចេសុ យាបេតុំ គមេតុំ សក្កា, ន កិញ្ចិ អន្តរាយំ ទស្សេតីតិ។ កុច្ឆិ បរិកន្តោតិ កុច្ឆិ បរិកន្តិតោ វរំ ភវេយ្យ; ‘‘បរិកត្តោ’’តិបិ បាឋោ យុជ្ជតិ។ ឯវំ
១៩៥. អាមន្តេត្វា ‘‘បញ្ចិមេ ភិក្ខវេ មហាចោរា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សន្តោ សំវិជ្ជមានាតិ អត្ថិ ចេវ ឧបលព្ភន្តិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ។ ឯវំ ហោតីតិ កុទាស្សុ នាមាហន្តិ ឯត្ថ សុឥតិ និបាតោ; កុទា នាមាតិ អត្ថោ។ សោ អបរេន សមយេនាតិ សោ បុព្ពភាគេ ឯវំ ចិន្តេត្វា អនុក្កមេន បរិសំ វឌ្ឍេន្តោ បន្ថទូហនកម្មំ បច្ចន្តិមគាមវិលោបន្តិ ឯវមាទីនិ កត្វា វេបុល្លប្បត្តបរិសោ ហុត្វា គាមេបិ អគាមេ, ជនបទេបិ អជនបទេ ករោន្តោ ហនន្តោ ឃាតេន្តោ ឆិន្ទន្តោ ឆេទាបេន្តោ បចន្តោ បាចេន្តោ។
ឥតិ ពាហិរកមហាចោរំ ទស្សេត្វា តេន សទិសេ សាសនេ បញ្ច មហាចោរេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេវ ខោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បាបភិក្ខុនោតិ អញ្ញេសុ ឋានេសុ មូលច្ឆិន្នោ បារាជិកប្បត្តោ ‘‘បាបភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ។ ឥធ បន បារាជិកំ អនាបន្នោ ឥច្ឆាចារេ ឋិតោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ មទ្ទិត្វា វិចរន្តោ ‘‘បាបភិក្ខូ’’តិ អធិប្បេតោ។ តស្សាបិ ពាហិរកចោរស្ស វិយ បុព្ពភាគេ ឯវំ ហោតិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហំ…បេ.… បរិក្ខារាន’’ន្តិ។ តត្ថ សក្កតោតិ សក្ការប្បត្តោ។ គរុកតោតិ គរុការប្បត្តោ។ មានិតោតិ មនសា បិយាយិតោ។ បូជិតោតិ ចតុបច្ចយាភិហារបូជាយ បូជិតោ។ អបចិតោតិ អបចិតិប្បត្តោ។ តត្ថ យស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ សក្ករិត្វា សុដ្ឋុ អភិសង្ខតេ បណីតបណីតេ កត្វា ទេន្តិ, សោ សក្កតោ។ យស្មិំ គរុភាវំ បច្ចុបេត្វា ទេន្តិ, សោ គរុកតោ។ យំ មនសា បិយាយន្តិ, សោ មានិតោ។ យស្ស សព្ពម្បេតំ ករោន្តិ, សោ បូជិតោ។ យស្ស អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មាទិវសេន
សោ អបរេន សមយេនាតិ សោ បុព្ពភាគេ ឯវំ ចិន្តេត្វា អនុក្កមេន សិក្ខាយ អតិព្ពគារវេ ឧទ្ធតេ ឧន្នឡេ ចបលេ មុខរេ វិកិណ្ណវាចេ មុដ្ឋស្សតី អសម្បជានេ បាកតិន្ទ្រិយេ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ បរិច្ចត្តកេ លាភគរុកេ បាបភិក្ខូ សង្គណ្ហិត្វា ឥរិយាបថសណ្ឋបនាទីនិ កុហកវត្តានិ សិក្ខាបេត្វា ‘‘អយំ ថេរោ អសុកស្មិំ នាម សេនាសនេ វស្សំ ឧបគម្ម វត្តបដិបត្តិំ បូរយមានោ វស្សំ វសិត្វា និគ្គតោ’’តិ លោកសម្មតសេនាសនសំវណ្ណនាទីហិ សតេន វា សហស្សេន វា បរិវុតោ…បេ.… ភេសជ្ជបរិក្ខារានំ។ អយំ ភិក្ខវេ បឋមោ មហាចោរោតិ អយំ សន្ធិច្ឆេទាទិចោរកោ វិយ ន ឯកំ កុលំ ន ទ្វេ, អថ ខោ មហាជនំ វញ្ចេត្វា ចតុបច្ចយគហណតោ ‘‘បឋមោ មហាចោរោ’’តិ វេទិតព្ពោ។ យេ បន សុត្តន្តិកា វា អាភិធម្មិកា វា វិនយធរា វា ភិក្ខូ ភិក្ខាចារេ អសម្បជ្ជមានេ បាឡិំ វាចេន្តា អដ្ឋកថំ កថេន្តា អនុមោទនាយ ធម្មកថាយ ឥរិយាបថសម្បត្តិយា ច លោកំ បសាទេន្តា ជនបទចារិកំ
តថាគតប្បវេទិតន្តិ តថាគតេន បដិវិទ្ធំ បច្ចក្ខកតំ ជានាបិតំ វា។ អត្តនោ ទហតីតិ បរិសមជ្ឈេ បាឡិញ្ច អដ្ឋកថញ្ច សំសន្ទិត្វា មធុរេន សរេន បសាទនីយំ សុត្តន្តំ កថេត្វា ធម្មកថាវសេន អច្ឆរិយព្ភុតជាតេន វិញ្ញូជនេន ‘‘អហោ, ភន្តេ, បាឡិ ច អដ្ឋកថា ច សុបរិសុទ្ធា, កស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិត្ថា’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘កោ អម្ហាទិសេ ឧគ្គហាបេតុំ សមត្ថោ’’តិ អាចរិយំ អនុទ្ទិសិត្វា អត្តនា ទុតិយោ មហាចោរោ។
សុទ្ធំ ព្រហ្មចារិន្តិ ខីណាសវភិក្ខុំ។ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តន្តិ និរុបក្កិលេសំ សេដ្ឋចរិយំ ចរន្តំ; អញ្ញម្បិ វា អនាគាមិំ អាទិំ កត្វា យាវ សីលវន្តំ បុថុជ្ជនំ អវិប្បដិសារាទិវត្ថុកំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តំ។ អមូលកេន អព្រហ្មចរិយេន អនុទ្ធំសេតីតិ តស្មិំ បុគ្គលេ អវិជ្ជមានេន អន្តិមវត្ថុនា អនុវទតិ ចោទេតិ; អយំ វិជ្ជមានគុណមក្ខី អរិយគុណត្ថេនកោ តតិយោ មហាចោរោ។
គរុភណ្ឌានិ គរុបរិក្ខារានីតិ យថា អទិន្នាទានេ ‘‘ចតុរោ ជនា សំវិធាយ គរុភណ្ឌំ អវាហរុ’’ន្តិ (បរិ. ៤៧៩) ឯត្ថ បញ្ចមាសកគ្ឃនកំ ‘‘គរុភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឥធ បន ន ឯវំ។ អថ ខោ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវិស្សជ្ជិយានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានិ សង្ឃេន វា គណេន វា បុគ្គលេន វា។ វិស្សជ្ជិតានិបិ អវិស្សជ្ជិតានិ អារាមោ អារាមវត្ថូតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ តំ សព្ពំ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវិស្សជ្ជិយានី’’តិ ខន្ធកេ អាគតសុត្តវណ្ណនាយមេវ តេហិ គិហី សង្គណ្ហាតីតិ តានិ ទត្វា ទត្វា គិហីំ សង្គណ្ហាតិ អនុគ្គណ្ហាតិ។ ឧបលាបេតីតិ ‘‘អហោ អម្ហាកំ អយ្យោ’’តិ ឯវំ លបនកេ អនុពន្ធនកេ សស្នេហេ ករោតិ។ អយំ អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិយញ្ច ចតុត្ថោ មហាចោរោ។ សោ ច បនាយំ ឥមំ គរុភណ្ឌំ កុលសង្គណ្ហនត្ថំ វិស្សជ្ជេន្តោ កុលទូសកទុក្កដំ អាបជ្ជតិ។ បព្ពាជនីយកម្មារហោ ច ហោតិ។ ភិក្ខុសង្ឃំ អភិភវិត្វា ឥស្សរវតាយ វិស្សជ្ជេន្តោ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ។ ថេយ្យចិត្តេន វិស្សជ្ជេន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោតិ។
អយំ អគ្គោ មហាចោរោតិ អយំ ឥមេសំ ចោរានំ ជេដ្ឋចោរោ; ឥមិនា សទិសោ ចោរោ នាម នត្ថិ, យោ បញ្ចិន្ទ្រិយគ្គហណាតីតំ អតិសណ្ហសុខុមំ លោកុត្តរធម្មំ ថេនេតិ។ កិំ បន សក្កា លោកុត្តរធម្មោ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ វិយ វញ្ចេត្វា ថេនេត្វា គហេតុន្តិ? ន សក្កា, តេនេវាហ – ‘‘យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ។ អយញ្ហិ អត្តនិ អសន្តំ តំ ធម្មំ កេវលំ ‘‘អត្ថិ មយ្ហំ ឯសោ’’តិ ឧល្លបតិ, ន បន សក្កោតិ ឋានា ចាវេតុំ, អត្តនិ វា សំវិជ្ជមានំ កាតុំ។ អថ កស្មា ចោរោតិ វុត្តោតិ? យស្មា តំ ឧល្លបិត្វា អសន្តសម្ភាវនាយ ឧប្បន្នេ បច្ចយេ គណ្ហាតិ។ ឯវញ្ហិ គណ្ហតា តេ បច្ចយា សុខុមេន ឧបាយេន វញ្ចេត្វា ថេនេត្វា គហិតា ហោន្តិ។ តេនេវាហ – ‘‘តំ កិស្ស ហេតុ? ថេយ្យាយ វោ ភិក្ខវេ រដ្ឋបិណ្ឌោ ភុត្តោ’’តិ។ អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ – យំ អវោចុម្ហ – ‘‘អយំ អគ្គោ មហាចោរោ, យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ តំ កិស្ស ហេតូតិ កេន ការណេន ឯតំ អវោចុម្ហាតិ ចេ។ ‘‘ថេយ្យាយ វោ ភិក្ខវេ រដ្ឋបិណ្ឌោ ភុត្តោ’’តិ ភិក្ខវេ យស្មា សោ តេន រដ្ឋបិណ្ឌោ ថេយ្យាយ ថេយ្យចិត្តេន ភុត្តោ ហោតិ។ ឯត្ថ ហិ វោការោ ‘‘យេ ហិ វោ អរិយា អរញ្ញវនបត្ថានី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៥-៣៦) វិយ
ឥទានិ តមេវត្ថំ គាថាហិ វិភូតតរំ ករោន្តោ ‘‘អញ្ញថា សន្ត’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ អញ្ញថា សន្តន្តិ អបរិសុទ្ធកាយសមាចារាទិកេន អញ្ញេនាការេន សន្តំ។ អញ្ញថា យោ បវេទយេតិ បរិសុទ្ធកាយសមាចារាទិកេន អញ្ញេន អាការេន យោ បវេទេយ្យ។ ‘‘បរមបរិសុទ្ធោ អហំ, អត្ថិ មេ អព្ភន្តរេ លោកុត្តរធម្មោ’’តិ ឯវំ ជានាបេយ្យ។ បវេទេត្វា ច បន តាយ បវេទនាយ ឧប្បន្នំ ភោជនំ អរហា វិយ ភុញ្ជតិ។ និកច្ច កិតវស្សេវ ភុត្តំ ថេយ្យេន តស្ស តន្តិ និកច្ចាតិ វញ្ចេត្វា អញ្ញថា សន្តំ អញ្ញថា ទស្សេត្វា។ អគុម្ពអគច្ឆភូតមេវ សាខាបលាសបល្លវាទិច្ឆាទនេន គុម្ពមិវ គច្ឆមិវ ច អត្តានំ ទស្សេត្វា។ កិតវស្សេវាតិ វញ្ចកស្ស កេរាដិកស្ស គុម្ពគច្ឆសញ្ញាយ អរញ្ញេ អាគតាគតេ សកុណេ គហេត្វា ជីវិតកប្បកស្ស សាកុណិកស្សេវ។ ភុត្តំ ថេយ្យេន តស្ស តន្តិ តស្សាបិ អនរហន្តស្សេវ សតោ អរហន្តភាវំ ទស្សេត្វា លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជតោ; យំ តំ ភុត្តំ តំ យថា សាកុណិកកិតវស្ស និកច្ច
ឥមំ បន អត្ថវសំ អជានន្តា យេ ឯវំ ភុញ្ជន្តិ, កាសាវកណ្ឋា…បេ.… និរយំ តេ ឧបបជ្ជរេ កាសាវកណ្ឋាតិ កាសាវេន វេឋិតកណ្ឋា។ ឯត្តកមេវ អរិយទ្ធជធារណមត្តំ, សេសំ សាមញ្ញំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ។ ‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៨០) ឯវំ វុត្តទុស្សីលានំ ឯតំ អធិវចនំ។ បាបធម្មាតិ លាមកធម្មា។ អសញ្ញតាតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតា។ បាបាតិ លាមកបុគ្គលា។ បាបេហិ កម្មេហីតិ តេហិ ករណកាលេ អាទីនវំ អទិស្វា កតេហិ បរវញ្ចនាទីហិ បាបកម្មេហិ។ និរយំ តេ ឧបបជ្ជរេតិ និរស្សាទំ ទុគ្គតិំ តេ ឧបបជ្ជន្តិ; តស្មា សេយ្យោ អយោគុឡោតិ គាថា។ តស្សត្ថោ – សចាយំ ទុស្សីលោ អសញ្ញតោ ឥច្ឆាចារេ ឋិតោ
ឯវំ បាបកិរិយាយ អនាទីនវទស្សាវីនំ អាទីនវំ ទស្សេត្វា ‘‘អថ ខោ ភគវា វគ្គុមុទាតីរិយេ ភិក្ខូ អនេកបរិយាយេន វិគរហិត្វា ទុព្ភរតាយ ទុប្បោសតាយ…បេ.… ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ ច វត្វា ចតុត្ថបារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនភិជាន’’ន្តិ អាទិមាហ។
ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា ចតុត្ថបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុប្បញ្ញត្តត្ថាយ អធិមានវត្ថុ ឧទបាទិ។ តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថំ ឯតំ វុត្តំ – ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ។
អធិមានវត្ថុវណ្ណនា
១៩៦. តត្ថ អទិដ្ឋេ ទិដ្ឋសញ្ញិនោតិ អរហត្តេ ញាណចក្ខុនា អទិដ្ឋេយេវ ‘‘ទិដ្ឋំ អម្ហេហិ អរហត្ត’’ន្តិ ទិដ្ឋសញ្ញិនោ ហុត្វា។ ឯស នយោ អប្បត្តាទីសុ។ អយំ បន វិសេសោ – អប្បត្តេតិ អត្តនោ អនធិគតេតិ មគ្គភាវនាយ អនធិគតេ; អប្បដិលទ្ធេតិបិ អត្ថោ។ អសច្ឆិកតេតិ អប្បដិវិទ្ធេ បច្ចវេក្ខណវសេន វា អប្បច្ចក្ខកតេ។ អធិមានេនាតិ អធិគតមានេន; ‘‘អធិគតា មយ’’ន្តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានេនាតិ អត្ថោ, អធិកមានេន វា ថទ្ធមានេនាតិ អត្ថោ។ អញ្ញំ ព្យាករិំសូតិ អរហត្តំ ព្យាករិំសុ; ‘‘បត្តំ អាវុសោ អម្ហេហិ អរហត្តំ, កតំ ករណីយ’’ន្តិ ភិក្ខូនំ អារោចេសុំ។ តេសំ មគ្គេន អប្បហីនកិលេសត្តា កេវលំ សមថវិបស្សនាពលេន វិក្ខម្ភិតកិលេសានំ អបរេន សមយេន តថារូបបច្ចយសមាយោគេ រាគាយ ចិត្តំ នមតិ; រាគត្ថាយ នមតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ ឥតរេសុ។
តញ្ច ខោ ឯតំ អព្ពោហារិកន្តិ តញ្ច ខោ ឯតំ តេសំ អញ្ញព្យាករណំ អព្ពោហារិកំ អាបត្តិបញ្ញាបនេ វោហារំ ន គច្ឆតិ; អាបត្តិយា អង្គំ ន ហោតីតិ អត្ថោ។
កស្ស
សវិភង្គសិក្ខាបទវណ្ណនា
១៩៧. អនភិជានន្តិ ន អភិជានំ។ យស្មា បនាយំ អនភិជានំ សមុទាចរតិ, ស្វស្ស សន្តានេ
ឧត្តរិមនុស្សធម្មន្តិ ឧត្តរិមនុស្សានំ ឈាយីនញ្ចេវ អរិយានញ្ច ធម្មំ។ អត្តុបនាយិកន្តិ អត្តនិ តំ ឧបនេតិ, អត្តានំ វា តត្ថ ឧបនេតីតិ អត្តុបនាយិកោ, តំ អត្តុបនាយិកំ; ឯវំ កត្វា សមុទាចរេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ។ បទភាជនេ បន យស្មា ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ នាម ឈានំ វិមោក្ខំ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ…បេ.… សុញ្ញាគារេ អភិរតីតិ ឯវំ ឈានាទយោ អនេកធម្មា វុត្តា។ តស្មា តេសំ សព្ពេសំ វសេន អត្តុបនាយិកភាវំ
អលមរិយញាណទស្សនន្តិ ឯត្ថ លោកិយលោកុត្តរា បញ្ញា ជាននដ្ឋេន ញាណំ, ចក្ខុនា ទិដ្ឋមិវ ធម្មំ បច្ចក្ខករណតោ ទស្សនដ្ឋេន ទស្សនន្តិ ញាណទស្សនំ។ អរិយំ វិសុទ្ធំ ឧត្តមំ ញាណទស្សនន្តិ អរិយញាណទស្សនំ។ អលំ បរិយត្តំ កិលេសវិទ្ធំសនសមត្ថំ អរិយញាណទស្សនមេត្ថ, ឈានាទិភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អលំ វា អរិយញាណទស្សនមស្សាតិ អលមរិយញាណទស្សនោ, តំ អលមរិយញាណទស្សនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មន្តិ ឯវំ បទត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ យេន ញាណទស្សនេន សោ អលមរិយញាណទស្សនោតិ វុច្ចតិ។ តទេវ ទស្សេតុំ ‘‘ញាណន្តិ តិស្សោ វិជ្ជា, ទស្សនន្តិ យំ ញាណំ តំ ទស្សនំ; យំ ទស្សនំ តំ ញាណ’’ន្តិ វិជ្ជាសីសេន បទភាជនំ វុត្តំ។ មហគ្គតលោកុត្តរា បនេត្ថ សព្ពាបិ បញ្ញា ‘‘ញាណ’’ន្តិ វេទិតព្ពា។
សមុទាចរេយ្យាតិ វុត្តប្បការមេតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អត្តុបនាយិកំ កត្វា អារោចេយ្យ។ ឥត្ថិយា វាតិអាទិ បន អារោចេតព្ពបុគ្គលនិទស្សនំ។ ឯតេសញ្ហិ អារោចិតេ អារោចិតំ ហោតិ ន ទេវមារព្រហ្មានំ, នាបិ បេតយក្ខតិរច្ឆានគតានន្តិ។ ឥតិ ជានាមិ ឥតិ បស្សាមីតិ សមុទាចរណាការនិទស្សនមេតំ។ បទភាជនេ បនស្ស ‘‘ជានាមហំ ឯតេ ធម្មេ, បស្សាមហំ ឯតេ ធម្មេ’’តិ ឥទំ តេសុ ឈានាទីសុ ធម្មេសុ ជាននបស្សនានំ បវត្តិទីបនំ, ‘‘អត្ថិ ច មេ ឯតេ ធម្មា’’តិអាទិ អត្តុបនាយិកភាវទីបនំ
១៩៨. តតោ អបរេន សមយេនាតិ អាបត្តិបដិជាននសមយទស្សនមេតំ។ អយំ បន អារោចិតក្ខណេយេវ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ។ អាបត្តិំ បន អាបន្នោ យស្មា បរេន ចោទិតោ វា អចោទិតោ ‘‘សមនុគ្គាហិយមានោ វា អសមនុគ្គាហិយមានោ វា’’តិ វុត្តំ។
តត្ថ សមនុគ្គាហិយមានេ តាវ – កិំ តេ អធិគតន្តិ អធិគមបុច្ឆា; ឈានវិមោក្ខាទីសុ, សោតាបត្តិមគ្គាទីសុ វា កិំ តយា អធិគតន្តិ។ កិន្តិ តេ អធិគតន្តិ ឧបាយបុច្ឆា។ អយញ្ហិ ឯត្ថាធិប្បាយោ – កិំ តយា អនិច្ចលក្ខណំ កទា តេ អធិគតន្តិ កាលបុច្ឆា។ បុព្ពណ្ហមជ្ឈន្ហិកាទីសុ កតរស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ? កត្ថ តេ អធិគតន្តិ ឱកាសបុច្ឆា។ កតរស្មិំ ឱកាសេ, កិំ រត្តិដ្ឋានេ, ទិវាដ្ឋានេ, រុក្ខមូលេ, មណ្ឌបេ, កតរស្មិំ វា វិហារេតិ វុត្តំ ហោតិ។ កតមេ តេ កិលេសា បហីនាតិ បហីនកិលេសបុច្ឆា។ កតរមគ្គវជ្ឈា តវ កិលេសា បហីនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភីតិ បដិលទ្ធធម្មបុច្ឆា។ បឋមមគ្គាទីសុ កតមេសំ ធម្មានំ ត្វំ លាភីតិ វុត្តំ ហោតិ។
តស្មា ឥទានិ ចេបិ កោចិ ភិក្ខុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាធិគមំ ព្យាករេយ្យ, ន សោ ឯត្តាវតាវ សក្កាតព្ពោ។ ឥមេសុ បន ឆសុ ឋានេសុ សោធនត្ថំ វត្តព្ពោ – ‘‘កិំ តេ អធិគតំ, កិំ ឈានំ, ឧទាហុ វិមោក្ខាទីសុ អញ្ញតរ’’ន្តិ? យោ ហិ យេន អធិគតោ ធម្មោ, សោ តស្ស បាកដោ ហោតិ។ សចេ ‘‘ឥទំ នាម មេ អធិគត’’ន្តិ វទតិ, តតោ ‘‘កិន្តិ តេ អធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘អនិច្ចលក្ខណាទីសុ កិំ ធុរំ កត្វា អដ្ឋតិំសាយ វា អារម្មណេសុ រូបារូបអជ្ឈត្តពហិទ្ធាទិភេទេសុ
ឥមស្ស បន ភិក្ខុនោ អាគមនបដិបទា សោធេតព្ពា។ យទិ អាគមនបដិបទា ន សុជ្ឈតិ, ‘‘ឥមាយ បដិបទាយ លោកុត្តរធម្មោ នាម ន លព្ភតី’’តិ អបនេតព្ពោ។ យទិ បនស្ស អាគមនបដិបទា សុជ្ឈតិ, ‘‘ទីឃរត្តំ តីសុ សិក្ខាសុ អប្បមត្តោ ជាគរិយមនុយុត្តោ ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គោ អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា វិហរតី’’តិ បញ្ញាយតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ព្យាករណំ បដិបទាយ សទ្ធិំ សំសន្ទតិ។ ‘‘សេយ្យថាបិ នាម គង្គោទកំ យមុនោទកេន សទ្ធិំ សំសន្ទតិ សមេតិ; ឯវមេវ សុបញ្ញត្តា តេន ភគវតា សាវកានំ និព្ពានគាមិនី បដិបទា សំសន្ទតិ និព្ពានញ្ច បដិបទា ចា’’តិ (ទី. និ. ២.២៩៦) វុត្តសទិសំ ហោតិ។
អបិច ខោ ន ឯត្តកេនាបិ សក្ការោ កាតព្ពោ។ កស្មា? ឯកច្ចស្ស ហិ បុថុជ្ជនស្សាបិ សតោ ខីណាសវបដិបត្តិសទិសា បដិបទា ហោតិ, តស្មា សោ ភិក្ខុ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ ឧត្តាសេតព្ពោ។ ខីណាសវស្ស នាម អសនិយាបិ មត្ថកេ
បាបិច្ឆោតិ យា សា ‘‘ឥធេកច្ចោ ទុស្សីលោវ សមានោ សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូតិ ឥច្ឆតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨៥១) នយេន វុត្តា បាបិច្ឆា តាយ សមន្នាគតោ។ ឥច្ឆាបកតោតិ តាយ បាបិកាយ ឥច្ឆាយ អបកតោ អភិភូតោ បារាជិកោ ហុត្វា។
វិសុទ្ធាបេក្ខោតិ អត្តនោ វិសុទ្ធិំ អបេក្ខមានោ ឥច្ឆមានោ បត្ថយមានោ។ អយញ្ហិ យស្មា បារាជិកំ អាបន្នោ, តស្មា ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អភព្ពោ ឈានាទីនិ អធិគន្តុំ, ភិក្ខុភាវោ ហិស្ស សគ្គន្តរាយោ ចេវ ហោតិ មគ្គន្តរាយោ ច។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សាមញ្ញំ ទុប្បរាមដ្ឋំ និរយាយុបកឌ្ឍតី’’តិ
ឯវំ វទេយ្យាតិ ឯវំ ភណេយ្យ។ កថំ? ‘‘អជានមេវំ អាវុសោ អវចំ ជានាមិ, អបស្សំ បស្សាមី’’តិ។ បទភាជនេ បន ‘‘ឯវំ វទេយ្យា’’តិ ឥទំ បទំ អនុទ្ធរិត្វាវ យថា វទន្តោ ‘‘អជានមេវំ អាវុសោ អវចំ ជានាមិ, អបស្សំ បស្សាមី’’តិ វទតិ នាមាតិ វុច្ចតិ, តំ អាការំ ទស្សេតុំ ‘‘នាហំ ឯតេ ធម្មេ ជានាមី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តុច្ឆំ មុសា វិលបិន្តិ អហំ វចនត្ថវិរហតោ តុច្ឆំ វញ្ចនាធិប្បាយតោ មុសា វិលបិំ, អភណិន្តិ
បុរិមេ ឧបាទាយាតិ បុរិមានិ តីណិ បារាជិកានិ អាបន្នេ បុគ្គលេ ឧបាទាយ។ សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថត្តា ច បាកដមេវាតិ។
បទភាជនីយវណ្ណនា
១៩៩. ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ យស្មា ហេដ្ឋា បទភាជនីយម្ហិ ‘‘ឈានំ វិមោក្ខំ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ…បេ.… សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិ ឯវំ សំខិត្តេនេវ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ ទស្សិតោ, ន វិត្ថារេន អាបត្តិំ អារោបេត្វា តន្តិ ឋបិតា។ សង្ខេបទស្សិតេ ច អត្ថេ ន សព្ពេ សព្ពាការេន នយំ គហេតុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពាការេន នយគ្គហណត្ថំ បុន តទេវ បទភាជនំ មាតិកាឋានេ ឋបេត្វា វិត្ថារតោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ទស្សេត្វា អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុកាមោ ‘‘ឈានន្តិ បឋមំ ឈានំ, ទុតិយំ ឈាន’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ បឋមជ្ឈានាទីហិ មេត្តាឈានាទីនិបិ អសុភជ្ឈានាទីនិបិ អានាបានស្សតិសមាធិជ្ឈានម្បិ លោកិយជ្ឈានម្បិ លោកុត្តរជ្ឈានម្បិ សង្គហិតមេវ។ តស្មា ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិន្តិបិ…បេ.… ចតុត្ថំ ជ្ឈានំ, មេត្តាឈានំ, ឧបេក្ខាឈានំ អសុភជ្ឈានំ អានាបានស្សតិសមាធិជ្ឈានំ
សុដ្ឋុ វិមោក្ខោ។ សោ បនាយំ រាគទោសមោហេហិ សុញ្ញត្តា សុញ្ញតោ។ រាគទោសមោហនិមិត្តេហិ អនិមិត្តត្តា អនិមិត្តោ។ រាគទោសមោហបណិធីនំ អភាវតោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ។ ចិត្តំ សមំ អាទហតិ អារម្មណេ ឋបេតីតិ សមាធិ។ អរិយេហិ សមាបជ្ជិតព្ពតោ សមាបត្តិ។ សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ។ ឯត្ថ ច វិមោក្ខត្តិកេន ច សមាធិត្តិកេន ច អរិយមគ្គោវ
តិស្សោ វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ, ទិព្ពចក្ខុ, អាសវានំ ខយេ ញាណន្តិ។ តត្ថ ឯកិស្សាបិ នាមំ គហេត្វា ‘‘អហំ ឥមិស្សា វិជ្ជាយ លាភីម្ហី’’តិ ភណន្តោ បារាជិកោ ហោតិ។ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’តិ ភណន្តោបិ ‘តិស្សន្នំ វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’តិ ភណន្តោបិ បារាជិកោ វា’’តិ វុត្តំ។ មគ្គភាវនាបទភាជនេ វុត្តា សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មា មគ្គសម្បយុត្តា លោកុត្តរាវ ឥធាធិប្បេតា។ តស្មា លោកុត្តរានំ សតិបដ្ឋានានំ សម្មប្បធានានំ ឥទ្ធិបាទានំ ឥន្ទ្រិយានំ ពលានំ ពោជ្ឈង្គានំ អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស លាភីម្ហីតិ វទតោ បារាជិកន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ មហាបច្ចរិយាទីសុ បន ‘‘សតិបដ្ឋានានំ លាភីម្ហី’តិ ឯវំ ឯកេកកោដ្ឋាសវសេនាបិ ‘កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានស្ស លាភីម្ហី’តិ ឯវំ តត្ថ ឯកេកធម្មវសេនាបិ វទតោ បារាជិកមេវា’’តិ វុត្តំ តម្បិ សមេតិ។ កស្មា? មគ្គក្ខណុប្បន្នេយេវ សន្ធាយ វុត្តត្តា។ ផលសច្ឆិកិរិយាយបិ ឯកេកផលវសេន បារាជិកំ វេទិតព្ពំ។
រាគស្ស បហានន្តិអាទិត្តិកេ កិលេសប្បហានមេវ វុត្តំ។ តំ បន យស្មា មគ្គេន វិនា នត្ថិ, តតិយមគ្គេន ហិ កាមរាគទោសានំ បហានំ, ចតុត្ថេន មោហស្ស, តស្មា ‘‘រាគោ មេ បហីនោ’’តិអាទីនិ វទតោបិ បារាជិកំ វុត្តំ។
រាគា ចិត្តំ វិនីវរណតាតិអាទិត្តិកេ លោកុត្តរចិត្តមេវ វុត្តំ។ តស្មា ‘‘រាគា មេ ចិត្តំ វិនីវរណ’’ន្តិអាទីនិ វទតោបិ បារាជិកមេវ។
សុញ្ញាគារបទភាជនេ ‘‘បឋមេន ឈានេន សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តស្មា យោ ឈានេន ឃដេត្វា ‘‘ឥមិនា
យា ច ‘‘ញាណ’’ន្តិ ឥមស្ស បទភាជនេ អម្ពដ្ឋសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៤ អាទយោ) វុត្តាសុ អដ្ឋសុ វិជ្ជាសុ វិបស្សនាញាណមនោមយិទ្ធិឥទ្ធិវិធទិព្ពសោតចេតោបរិយញាណភេទា បញ្ច វិជ្ជា ន អាគតា, តាសុ ឯកា វិបស្សនាវ បារាជិកវត្ថុ ន ហោតិ, សេសា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា។ តស្មា ‘‘វិបស្សនាយ លាភីម្ហី’’តិបិ ‘‘វិបស្សនាញាណស្ស លាភីម្ហី’’តិបិ វទតោ បារាជិកំ នត្ថិ។ ផុស្សទេវត្ថេរោ បន ភណតិ – ‘‘ឥតរាបិ ចតស្សោ វិជ្ជា ញាណេន អឃដិតា បារាជិកវត្ថូ ន ហោន្តិ។ តស្មា ‘មនោមយស្ស លាភីម្ហិ, ឥទ្ធិវិធស្ស, ទិព្ពាយ សោតធាតុយា, ចេតោបរិយស្ស លាភីម្ហី’តិ វទតោបិ បារាជិកំ នត្ថី’’តិ។ តំ តស្ស អន្តេវាសិកេហេវ បដិក្ខិត្តំ – ‘‘អាចរិយោ ន អាភិធម្មិកោ ភុម្មន្តរំ ន ជានាតិ, អភិញ្ញា នាម ចតុត្ថជ្ឈានបាទកោវ មហគ្គតធម្មោ, ឈានេនេវ ឥជ្ឈតិ។ តស្មា មនោមយស្ស លាភីម្ហី’តិ វា ‘មនោមយញាណស្ស លាភីម្ហី’តិ វា យថា វា តថា វា វទតុ បារាជិកមេវា’’តិ។ ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ និព្ពានំ បាឡិយា អនាគតំ, អថ ខោ ‘‘និព្ពានំ មេ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘សច្ឆិកត’’ន្តិ វា វទតោ បារាជិកមេវ។ កស្មា? និព្ពានស្ស និព្ពត្តិតលោកុត្តរត្តា។ តថា ‘‘ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិំ បដិវិទ្ធានិ មយា’’តិ វទតោបិ បារាជិកមេវ។ កស្មា? សច្ចប្បដិវេធោតិ ហិ មគ្គស្ស បរិយាយវចនំ។ យស្មា បន ‘‘តិស្សោ បដិសម្ភិទា កាមាវចរកុសលតោ ចតូសុ ញាណសម្បយុត្តេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, ក្រិយតោ ចតូសុ ញាណសម្បយុត្តេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, អត្ថបដិសម្ភិទា ឯតេសុ ចេវ ឧប្បជ្ជតិ, ចតូសុ មគ្គេសុ ចតូសុ ផលេសុ ច ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិភង្គេ (វិភ. ៧៤៦) វុត្តំ។ តស្មា ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទាយ លាភីម្ហី’’តិ វា, ‘‘និរុត្តិ…បេ.… បដិភានបដិសម្ភិទាយ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន អត្ថបដិសម្ភិទាប្បត្តោម្ហីតិ អវិសេសេនាបិ វទតោ កុរុន្ទិយម្បិ ‘‘ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ។ មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯត្តាវតា បារាជិកំ នត្ថិ, ឯត្តាវតា សីសំ ន ឱតរតិ, ឯត្តាវតា ន បារាជិក’’ន្តិ វិចារិតត្តា ន សក្កា អញ្ញំ បមាណំ កាតុន្តិ។
‘‘និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជាមី’’តិ វា ‘‘លាភីម្ហាហំ តស្សា’’តិ វា វទតោបិ បារាជិកំ នត្ថិ។ កស្មា? និរោធសមាបត្តិយា នេវ លោកិយត្តា ន លោកុត្តរត្តាតិ។ សចេ បនស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘និរោធំ នាម អនាគាមី វា ខីណាសវោ វា សមាបជ្ជតិ, តេសំ មំ អញ្ញតរោតិ ជានិស្សតី’’តិ ព្យាករោតិ, សោ ច នំ តថា ជានាតិ, បារាជិកន្តិ មហាបច្ចរិសង្ខេបដ្ឋកថាសុ វុត្តំ។ តំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ។
‘‘អតីតភវេ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អតីតេ អដ្ឋសមាបត្តិលាភីម្ហី’’តិ វទតោ បារាជិកំ នត្ថិ, កុប្បធម្មត្តា ឥធ បន ‘‘អត្ថិ អកុប្បធម្មត្តាតិ កេចិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ។ តម្បិ តត្ថេវ ‘‘អតីតត្តភាវំ សន្ធាយ កថេន្តស្ស បារាជិកំ ន ហោតិ, បច្ចុប្បន្នត្តភាវំ សន្ធាយ កថេន្តស្សេវ ហោតី’’តិ បដិក្ខិត្តំ។
សុទ្ធិកវារកថាវណ្ណនា
២០០. ឯវំ ឈានាទីនិ ទស មាតិកាបទានិ វិត្ថារេត្វា ឥទានិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបន្តោ យំ សម្បជានមុសាវាទំ ភណតិ, តស្ស អង្គំ ទស្សេត្វា តស្សេវ វិត្ថារស្ស វសេន ចក្កបេយ្យាលំ ពន្ធន្តោ ឧល្លបនាការញ្ច អាបត្តិភេទញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘តីហាការេហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុទ្ធិកវារោ វត្តុកាមវារោ បច្ចយបដិសំយុត្តវារោតិ តយោ មហាវារា។ តេសុ មោហា ចិត្តំ វិនីវរណបទំ, តាវ ឯកមេកស្មិំ បទេ សមាបជ្ជិំ, សមាបជ្ជាមិ, សមាបន្នោ, លាភីម្ហិ, វសីម្ហិ, សច្ឆិកតំ មយាតិ ឥមេសុ ឆសុ បទេសុ ឯកមេកំ បទំ តីហាការេហិ, ចតូហិ, បញ្ចហិ, ឆហិ, សត្តហាការេហីតិ ឯវំ បញ្ចក្ខត្តុំ យោជេត្វា សុទ្ធិកនយោ នាម វុត្តោ។ តតោ បឋមញ្ច ឈានំ, ទុតិយញ្ច ឈានន្តិ ឯវំ បឋមជ្ឈានេន សទ្ធិំ ឯកមេកំ ខណ្ឌចក្កំ នាម វុត្តំ។ តញ្ហិ បុន អានេត្វា បឋមជ្ឈានាទីហិ ន យោជិតំ, តស្មា ‘‘ខណ្ឌចក្ក’’ន្តិ វុច្ចតិ។ តតោ ទុតិយញ្ច ឈានំ, តតិយញ្ច ឈានន្តិ ឯវំ ទុតិយជ្ឈានេន សទ្ធិំ ឯកមេកំ បទំ ឃដេត្វា បុន អានេត្វា បឋមជ្ឈានេន សទ្ធិំ សម្ពន្ធិត្វា តេនេវ វិត្ថារេន ពទ្ធចក្កំ នាម វុត្តំ។ តតោ យថា ទុតិយជ្ឈានេន សទ្ធិំ, ឯវំ តតិយជ្ឈានាទីហិបិ សទ្ធិំ, ឯកមេកំ បទំ ឃដេត្វា បុន អានេត្វា ទុតិយជ្ឈានាទីហិ សទ្ធិំ សម្ពន្ធិត្វា តេនេវ វិត្ថារេន អញ្ញានិបិ ឯកូនតិំស ពទ្ធចក្កានិ វត្វា ឯកមូលកនយោ និដ្ឋាបិតោ។ បាឋោ បន សង្ខេបេន ទស្សិតោ, សោ អសម្មុយ្ហន្តេន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ។
យថា ច ឯកមូលកោ, ឯវំ ទុមូលកាទយោបិ សព្ពមូលកបរិយោសានា ចតុន្នំ សតានំ ឧបរិ បញ្ចតិំស នយា វុត្តា។ សេយ្យថិទំ – ទ្វិមូលកា ឯកូនតិំស, តិមូលកា អដ្ឋវីស, ចតុមូលកា សត្តវីស; ឯវំ បញ្ចមូលកាទយោបិ ឯកេកំ ឩនំ កត្វា យាវ តិំសមូលកា, តាវ វេទិតព្ពា។ បាឋេ បន តេសំ នាមម្បិ សង្ខិបិត្វា ‘‘ឥទំ សព្ពមូលក’’ន្តិ តិំសមូលកនយោ ឯកោ ទស្សិតោ។ យស្មា ច សុញ្ញាគារបទំ ឈានេន អឃដិតំ សីសំ ន ឱតរតិ, តស្មា តំ អនាមសិត្វា
ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនវសេន វុត្តេ ច បនេតស្មិំ សុទ្ធិកមហាវារេ អយំ សង្ខេបតោ អត្ថវណ្ណនា – តីហាការេហីតិ សម្បជានមុសាវាទស្ស អង្គភូតេហិ តីហិ ការណេហិ។ បុព្ពេវស្ស ហោតីតិ បុព្ពភាគេយេវ អស្ស បុគ្គលស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ។ ភណន្តស្ស ហោតីតិ ភណមានស្ស ហោតិ។ ភណិតស្ស ហោតីតិ ភណិតេ អស្ស ហោតិ, យំ វត្តព្ពំ តស្មិំ វុត្តេ ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា ភណិតស្សាតិ វុត្តវតោ និដ្ឋិតវចនស្ស ហោតីតិ។ យោ ឯវំ បុព្ពភាគេបិ ជានាតិ, ភណន្តោបិ ជានាតិ, បច្ឆាបិ ជានាតិ, ‘‘មុសា មយា ភណិត’’ន្តិ សោ ‘‘បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិ ភណន្តោ បារាជិកំ អាបជ្ជតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ ទស្សិតោ។ កិញ្ចាបិ ទស្សិតោ, អថ ខោ អយមេត្ថ វិសេសោ – បុច្ឆា តាវ ហោតិ ‘‘‘មុសា ភណិស្ស’ន្តិ បុព្ពភាគោ អត្ថិ, ‘មុសា មយា ភណិត’ន្តិ បច្ឆាភាគោ នត្ថិ, វុត្តមត្តមេវ ហិ កោចិ បមុស្សតិ, កិំ តស្ស បារាជិកំ ហោតិ, ន ហោតី’’តិ? សា ឯវំ អដ្ឋកថាសុ វិស្សជ្ជិតា – បុព្ពភាគេ ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ ច ភណន្តស្ស
ឯត្ថ ច តំញាណតា ច ញាណសមោធានញ្ច បរិច្ចជិតព្ពំ។ តំញាណតា បរិច្ចជិតព្ពាតិ
‘‘បមាណំ បុព្ពភាគោវ, តស្មិំ សតិ ន ហេស្សតិ;
សេសទ្វយន្តិ នត្ថេត, មិតិ វាចា តិវង្គិកា’’តិ។
‘‘ញាណសមោធានំ
អនិរុទ្ធម្ហិ បឋមេ, ន ឧប្បជ្ជតិ បច្ឆិមំ;
និរន្តរុប្បជ្ជនតោ, ឯកំ វិយ បកាសតិ។
ឥតោ បរំ បន យ្វាយំ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិ សម្បជានមុសា ភណតិ, យស្មា សោ ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ ឯវំទិដ្ឋិកោ ហោតិ, តស្ស ហិ អត្ថេវាយំ លទ្ធិ។ តថា ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ ឯវមស្ស ខមតិ ចេវ រុច្ចតិ ច។ ឯវំសភាវមេវ ចស្ស ចិត្តំ ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ។ យទា បន មុសា វត្តុកាមោ ហោតិ, តទា តំ ទិដ្ឋិំ វា ទិដ្ឋិយា សហ ខន្តិំ វា ទិដ្ឋិខន្តីហិ សទ្ធិំ រុចិំ វា, ទិដ្ឋិខន្តិរុចីហិ សទ្ធិំ ភាវំ វា វិនិធាយ និក្ខិបិត្វា បដិច្ឆាទេត្វា អភូតំ កត្វា ភណតិ, តស្មា តេសម្បិ វសេន អង្គភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ចតូហាការេហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ បរិវារេ ច ‘‘អដ្ឋង្គិកោ
ឯត្ថ ច វិនិធាយ ទិដ្ឋិន្តិ ពលវធម្មវិនិធានវសេនេតំ វុត្តំ។ វិនិធាយ ខន្តិន្តិអាទីនិ តតោ ទុព្ពលទុព្ពលានំ វិនិធានវសេន។ វិនិធាយ សញ្ញន្តិ ឥទំ បនេត្ថ សព្ពទុព្ពលធម្មវិនិធានំ។ សញ្ញាមត្តម្បិ នាម អវិនិធាយ សម្បជានមុសា ភាសិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ យស្មា បន ‘‘សមាបជ្ជិស្សាមី’’តិអាទិនា អនាគតវចនេន បារាជិកំ ន ហោតិ, តស្មា ‘‘សមាបជ្ជិ’’ន្តិអាទីនិ អតីតវត្តមានបទានេវ បាឋេ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ។
២០៧. ឥតោ បរំ សព្ពម្បិ ឥមស្មិំ សុទ្ធិកមហាវារេ ឧត្តានត្ថមេវ។ ន ហេត្ថ តំ អត្ថិ – យំ ឥមិនា វិនិច្ឆយេន ន សក្កា ភវេយ្យ វិញ្ញាតុំ, ឋបេត្វា កិលេសប្បហានបទស្ស បទភាជនេ ‘‘រាគោ មេ ចត្តោ វន្តោ’’តិអាទីនំ បទានំ អត្ថំ។ ស្វាយំ វុច្ចតិ – ឯត្ថ ហិ ចត្តោតិ ឥទំ សកភាវបរិច្ចជនវសេន វុត្តំ។ វន្តោតិ ឥទំ បុន អនាទិយនភាវទស្សនវសេន។ មុត្តោតិ ឥទំ សន្តតិតោ វិមោចនវសេន។ បហីនោតិ ឥទំ មុត្តស្សាបិ ក្វចិ អនវដ្ឋានទស្សនវសេន។ បដិនិស្សដ្ឋោតិ ឥទំ បុព្ពេ អាទិន្នបុព្ពស្ស បដិនិស្សគ្គទស្សនវសេន។ ឧក្ខេដិតោតិ ឥទំ អរិយមគ្គេន ឧត្តាសិតត្តា បុន អនល្លីយនភាវទស្សនវសេន។ ស្វាយមត្ថោ សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពោ សមុក្ខេដិតោតិ ឥទំ សុដ្ឋុ ឧត្តាសេត្វា អណុសហគតស្សាបិ បុន អនល្លីយនភាវទស្សនវសេន វុត្តន្តិ។
សុទ្ធិកវារកថា និដ្ឋិតា។
វត្តុកាមវារកថា
២១៥. វត្តុកាមវារេបិ ‘‘តីហាការេហី’’តិអាទីនំ អត្ថោ, វារបេយ្យាលប្បភេទោ ច សព្ពោ ឥធ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលញ្ហិ យំ ‘‘មយា វិរជ្ឈិត្វា អញ្ញំ វត្តុកាមេន អញ្ញំ វុត្តំ, តស្មា នត្ថិ មយ្ហំ អាបត្តី’’តិ ឯវំ ឱកាសគវេសកានំ បាបបុគ្គលានំ ឱកាសនិសេធនត្ថំ វុត្តោ។ យថេវ ហិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វត្តុកាមោ ‘‘ធម្មំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទីសុ សិក្ខាបច្ចក្ខានបទេសុ យំ វា តំ វា វទន្តោបិ ខេត្តេ ឱតិណ្ណត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោវ
អយំ បន វិសេសោ – សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហត្ថមុទ្ទាយ សីសំ ន ឱតរតិ។ ឥទំ អភូតារោចនំ ហត្ថមុទ្ទាយបិ ឱតរតិ។ យោ ហិ ហត្ថវិការាទីហិបិ អង្គបច្ចង្គចោបនេហិ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ វិញ្ញត្តិបថេ ឋិតស្ស បុគ្គលស្ស អារោចេតិ, សោ ច តមត្ថំ ជានាតិ, បារាជិកោវ ហោតិ។ អថ បន យស្ស អារោចេតិ, សោ ន ជានាតិ ‘‘កិ អយំ ភណតី’’តិ, សំសយំ វា អាបជ្ជតិ, ចិរំ វីមំសិត្វា វា បច្ឆា ជានាតិ, អប្បដិវិជានន្តោ ឥច្ចេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ ឯវំ អប្បដិវិជានន្តស្ស វុត្តេ ថុល្លច្ចយំ ហោតិ។ យោ បន ឈានាទីនិ អត្តនោ អធិគមវសេន វា ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន វា ន ជានាតិ, កេវលំ ឈានន្តិ វា វិមោក្ខោតិ វា វចនមត្តមេវ សុតំ ហោតិ, សោបិ តេន វុត្តេ ‘‘ឈានំ កិរ សមាបជ្ជិន្តិ ឯស វទតី’’តិ យទិ ឯត្តកមត្តម្បិ ជានាតិ, ជានាតិច្ចេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ។ តស្ស វុត្តេ បារាជិកមេវ។ សេសោ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា ពហូនំ វា និយមិតានិយមិតវសេន វិសេសោ សព្ពោ សិក្ខាបច្ចក្ខានកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ។
វត្តុកាមវារកថា និដ្ឋិតា។
បច្ចយបដិសំយុត្តវារកថា
២២០. បច្ចយបដិសំយុត្តវារេបិ
អនាបត្តិភេទកថា
ឯវំ វិត្ថារវសេន អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ អធិមានេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អធិមានេនាតិ អធិគតមានេន សមុទាចរន្តស្ស អនាបត្តិ។ អនុល្លបនាធិប្បាយស្សាតិ កោហញ្ញេ ឥច្ឆាចារេ អឋត្វា អនុល្លបនាធិប្បាយស្ស សព្រហ្មចារីនំ សន្តិកេ អញ្ញំ ព្យាករោន្តស្ស អនាបត្តិ។ ឧម្មត្តកាទយោ បុព្ពេ វុត្តនយាឯវ។ ឥធ បន អាទិកម្មិកា វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ។ តេសំ អនាបត្តីតិ។
បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ – ហត្ថមុទ្ទាយ អារោចេន្តស្ស កាយចិត្តតោ, វចីភេទេន អារោចេន្តស្ស វាចាចិត្តតោ, ឧភយំ ករោន្តស្ស កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ។ កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, តិវេទនំ ហសន្តោបិ ហិ សោមនស្សិកោ ឧល្លបតិ ភាយន្តោបិ មជ្ឈត្តោបីតិ។
វិនីតវត្ថុវណ្ណនា
២២៣. វិនីតវត្ថូសុ – អធិមានវត្ថុ អនុបញ្ញត្តិយំ វុត្តនយមេវ។
ទុតិយវត្ថុស្មិំ បណិធាយាតិ បត្ថនំ កត្វា។ ឯវំ មំ ជនោ សម្ភាវេស្សតីតិ ឯវំ អរញ្ញេ វសន្តំ មំ ជនោ អរហត្តេ វា សេក្ខភូមិយំ វា សម្ភាវេស្សតិ, តតោ លោកស្ស សក្កតោ ភវិស្សាមិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោតិ។ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បណិធាយ ‘‘អរញ្ញេ វសិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តស្ស បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ។ តថា អរញ្ញេ កុដិករណចង្កមននិសីទននិវាសនបាវុរណាទីសុ សព្ពកិច្ចេសុ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ តស្មា ឯវំ
តតិយវត្ថុស្មិម្បិ – ‘‘អភិក្កន្តាទីនិ សណ្ឋបេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ និវាសនបារុបនកិច្ចតោ បភុតិ យាវ ភោជនបរិយោសានំ តាវ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ សម្ភាវនំ លភតុ វា មា វា ទុក្កដមេវ។ ខន្ធកវត្តសេខិយវត្តបរិបូរណត្ថំ បន សព្រហ្មចារីនំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ វា បាសាទិកេហិ អភិក្កមបដិក្កមាទីហិ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ អនុបវជ្ជោ វិញ្ញូនន្តិ។
ចតុត្ថបញ្ចមវត្ថូសុ – ‘‘យោ តេ វិហារេ វសី’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ ‘‘អហ’’ន្តិ អវុត្តត្តា បារាជិកំ នត្ថិ។ អត្តុបនាយិកមេវ ហិ សមុទាចរន្តស្ស បារាជិកំ វុត្តំ។
បណិធាយ ចង្កមីតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយានេវ។
សំយោជនវត្ថុស្មិំ – សំយោជនា បហីនាតិបិ ‘‘ទស សំយោជនា បហីនា’’តិបិ ‘‘ឯកំ សំយោជនំ បហីន’’ន្តិបិ វទតោ កិលេសប្បហានមេវ អារោចិតំ ហោតិ, តស្មា បារាជិកំ។
២២៤. រហោវត្ថូសុ – រហោ ឧល្លបតីតិ ‘‘រហោគតោ អរហា អហ’’ន្តិ វទតិ, ន មនសា ចិន្តិតមេវ ករោតិ។ តេនេត្ថ ទុក្កដំ វុត្តំ។
វិហារវត្ថុ ឧបដ្ឋានវត្ថុ ច វុត្តនយមេវ។
២២៥. ន ទុក្ករវត្ថុស្មិំ – តស្ស ភិក្ខុនោ អយំ លទ្ធិ – ‘‘អរិយបុគ្គលាវ ភគវតោ សាវកា’’តិ។ តេនាហ – ‘‘យេ ខោ តេ ភគវតោ សាវកា តេ ឯវំ វទេយ្យុ’’ន្តិ។ យស្មា ចស្ស អយមធិប្បាយោ – ‘‘សីលវតា
វីរិយវត្ថុស្មិំ អារាធនីយោតិ សក្កា អារាធេតុំ សម្បាទេតុំ និព្ពត្តេតុន្តិ អត្ថោ។ សេសំ វុត្តនយមេវ។
មច្ចុវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ ‘‘យស្ស វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ ភាយេយ្យ។ មយ្ហំ បន អវិប្បដិសារវត្ថុកានិ បរិសុទ្ធានិ សីលានិ, ស្វាហំ កិំ មរណស្ស ភាយិស្សាមី’’តិ ឯតមត្ថវសំ បដិច្ច ‘‘នាហំ អាវុសោ មច្ចុនោ ភាយាមី’’តិ អាហ។ តេនស្ស អនាបត្តិ។
វិប្បដិសារវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ។ តតោ បរានិ តីណិ វត្ថូនិ វីរិយវត្ថុសទិសានេវ។
វេទនាវត្ថូសុបឋមស្មិំ តាវ សោ ភិក្ខុ បដិសង្ខានពលេន អធិវាសនខន្តិយំ ឋត្វា ‘‘នាវុសោ សក្កា យេន វា តេន វា អធិវាសេតុ’’ន្តិ អាហ។ តេនស្ស អនាបត្តិ។
ទុតិយេ បន អត្តុបនាយិកំ អកត្វា ‘‘នាវុសោ សក្កា បុថុជ្ជនេនា’’តិ បរិយាយេន វុត្តត្តា ថុល្លច្ចយំ។
២២៦. ព្រាហ្មណវត្ថូសុសោ កិរ ព្រាហ្មណោ ន កេវលំ ‘‘អាយន្តុ ភោន្តោ អរហន្តោ’’តិ អាហ។ យំ យំ បនស្ស វចនំ មុខតោ និគ្គច្ឆតិ, សព្ពំ ‘‘អរហន្តានំ អាសនានិ បញ្ញបេថ, បាទោទកំ ទេថ, អរហន្តោ បាទេ ធោវន្តូ’’តិ អរហន្តវាទបដិសំយុត្តំយេវ។ តំ បនស្ស បសាទភញ្ញំ សទ្ធាចរិតត្តា អត្តនោ សទ្ធាពលេន សមុស្សាហិតស្ស វចនំ។ តស្មា ភគវា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, បសាទភញ្ញេ’’តិ អាហ។ ឯវំ វុច្ចមានេន បន ភិក្ខុនា ន ហដ្ឋតុដ្ឋេនេវ បច្ចយា បរិភុញ្ជិតព្ពា, ‘‘អរហត្តសម្បាបិកំ បដិបទំ បរិបូរេស្សាមី’’តិ ឯវំ យោគោ ករណីយោតិ។
អញ្ញព្យាករណវត្ថូនិសំយោជនវត្ថុសទិសានេវ។ អគារវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ គិហិភាវេ អនត្ថិកតាយ
២២៧. អាវដកាមវត្ថុស្មិំ ‘‘អាវដា មេ អាវុសោ កាមា’’តិ អាហ។ តេនស្ស អនាបត្តិ។ ឯត្ថ ច អាវដាតិ
អភិរតិវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ សាសនេ អនុក្កណ្ឋិតភាវេន ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ ច អភិរតភាវេន ‘‘អភិរតោ អហំ អាវុសោ បរមាយ អភិរតិយា’’តិ អាហ, ន ឧល្លបនាធិប្បាយេន។ តេនស្ស អនាបត្តិ។
បក្កមនវត្ថុស្មិំ យោ ឥមម្ហា អាវាសា បឋមំ បក្កមិស្សតីតិ ឯវំ អាវាសំ វា មណ្ឌបំ វា សីមំ វា យំកិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតាយ កតិកាយ យោ ‘‘មំ អរហាតិ ជានន្តូ’’តិ តម្ហា ឋានា បឋមំ បក្កមតិ, បារាជិកោ ហោតិ។ យោ បន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វា កិច្ចេន មាតាបិតូនំ វា កេនចិទេវ ករណីយេន ភិក្ខាចារត្ថំ វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆានំ វា អត្ថាយ អញ្ញេន វា តាទិសេន ករណីយេន តំ ឋានំ អតិក្កមិត្វា គច្ឆតិ, អនាបត្តិ។ សចេបិស្ស ឯវំ គតស្ស បច្ឆា ឥច្ឆាចារោ ឧប្បជ្ជតិ ‘‘ន ទានាហំ តត្ថ គមិស្សាមិ ឯវំ មំ អរហាតិ សម្ភាវេស្សន្តី’’តិ អនាបត្តិយេវ។
យោបិ កេនចិទេវ ករណីយេន តំ ឋានំ បត្វា សជ្ឈាយមនសិការាទិវសេន អញ្ញវិហិតោ វា ហុត្វា ចោរាទីហិ វា អនុពទ្ធោ មេឃំ វា ឧដ្ឋិតំ ទិស្វា អនោវស្សកំ បវិសិតុកាមោ តំ ឋានំ អតិក្កមតិ, អនាបត្តិ។ យានេន វា ឥទ្ធិយា វា គច្ឆន្តោបិ បារាជិកំ នាបជ្ជតិ, បទគមនេនេវ អាបជ្ជតិ។ តម្បិ យេហិ សហ កតិកា កតា, តេហិ សទ្ធិំ អបុព្ពំអចរិមំ គច្ឆន្តោ នាបជ្ជតិ។ ឯវំ គច្ឆន្តា ហិ សព្ពេបិ អញ្ញមញ្ញំ រក្ខន្តិ។ សចេបិ មណ្ឌបរុក្ខមូលាទីសុ កិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘យោ ឯត្ថ និសីទតិ វា ចង្កមតិ វា, តំ អរហាតិ ជានិស្សាម’’ បុប្ផានិ វា ឋបេត្វា ‘‘យោ ឥមានិ គហេត្វា បូជំ ករិស្សតិ, តំ អរហាតិ ជានិស្សាមា’’តិអាទិនា នយេន កតិកា កតា ហោតិ, តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន តថា ករោន្តស្ស បារាជិកមេវ។ សចេបិ ឧបាសកេន អន្តរាមគ្គេ វិហារោ វា កតោ ហោតិ, ចីវរាទីនិ វា ឋបិតានិ ហោន្តិ, ‘‘យេ អរហន្តោ តេ ឥមស្មិំ វិហារេ វសន្តុ, ចីវរាទីនិ ច គណ្ហន្តូ’’តិ។ តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន វសន្តស្ស វា ចីវរាទីនិ វា គណ្ហន្តស្ស បារាជិកមេវ
២២៨. លក្ខណសំយុត្តេ យ្វាយំ អាយស្មា ច លក្ខណោតិ លក្ខណត្ថេរោ វុត្តោ, ឯស ជដិលសហស្សស្ស អព្ភន្តរេ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នោ អាទិត្តបរិយាយាវសានេ អរហត្តប្បត្តោ ឯកោ មហាសាវកោតិ វេទិតព្ពោ។ យស្មា បនេស លក្ខណសម្បន្នេន សព្ពាការបរិបូរេន ព្រហ្មសមេន អត្តភាវេន សមន្នាគតោ, តស្មា លក្ខណោតិ សង្ខំ គតោ។ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បន បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ អរហត្តប្បត្តោ ទុតិយោ អគ្គសាវកោ។
សិតំ បាត្វាកាសីតិ មន្ទហសិតំ បាតុអកាសិ, បកាសយិ ទស្សេសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ កិំ បន ទិស្វា ថេរោ សិតំ បាត្វាកាសីតិ? ឧបរិ បាឡិយំ អាគតំ អដ្ឋិកសង្ខលិកំ ឯកំ បេតលោកេ និព្ពត្តំ សត្តំ ទិស្វា, តញ្ច ខោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា, ន បសាទចក្ខុនា។ បសាទចក្ខុស្ស ហិ ឯតេ អត្តភាវា ន អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ។ ឯវរូបំ បន អត្តភាវំ ទិស្វា ការុញ្ញេ កាតព្ពេ កស្មា សិតំ បាត្វាកាសីតិ? អត្តនោ ច ពុទ្ធញាណស្ស ច សម្បត្តិសមនុស្សរណតោ។ តញ្ហិ ទិស្វា ថេរោ ‘‘អទិដ្ឋសច្ចេន នាម បុគ្គលេន បដិលភិតព្ពា ឯវរូបា អត្តភាវា មុត្តោ អហំ, លាភា វត មេ, សុលទ្ធំ វត មេ’’តិ អត្តនោ ច សម្បត្តិំ អនុស្សរិត្វា ‘‘អហោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ‘‘កោ នុ ខោ អាវុសោ មោគ្គល្លាន ហេតុ, កោ បច្ចយោ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ។ ថេរោ បន យស្មា យេហិ អយំ ឧបបត្តិ សាមំ អទិដ្ឋា, តេ ទុស្សទ្ធាបយា ហោន្តិ, តស្មា ភគវន្តំ សក្ខិំ កត្វា ព្យាកាតុកាមតាយ ‘‘អកាលោ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទិមាហ ‘‘ឥធាហំ អាវុសោ’’តិអាទិនា នយេន ព្យាកាសិ។
តត្ថ អដ្ឋិកសង្ខលិកន្តិ សេតំ និម្មំសលោហិតំ អដ្ឋិសង្ឃាតំ។ គិជ្ឈាបិ កាកាបិ កុលលាបីតិ ឯតេបិ យក្ខគិជ្ឈា ចេវ យក្ខកាកា ច យក្ខកុលលា ច បច្ចេតព្ពា។ បាកតិកានំ បន គិជ្ឈាទីនំ អាបាថម្បិ ឯតំ រូបំ នាគច្ឆតិ។ អនុបតិត្វា អនុបតិត្វាតិ អនុពន្ធិត្វា អនុពន្ធិត្វា។ វិតុឌេន្តីតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆន្តិ។ វិតុទេន្តីតិ វា បាឋោ, អសិធារូបមេហិ តិខិណេហិ លោហតុណ្ឌេហិ វិជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ។ សា សុទំ អដ្ដស្សរំ ករោតីតិ ឯត្ថ សុទន្តិ និបាតោ, សា អដ្ឋិកសង្ខលិកា អដ្ដស្សរំ អាតុរស្សរំ ករោតីតិ អត្ថោ។ អកុសលវិបាកានុភវនត្ថំ កិរ យោជនប្បមាណាបិ តាទិសា អត្តភាវា និព្ពត្តន្តិ, បសាទុស្សទា ច ហោន្តិ បក្កគណ្ឌសទិសា; តស្មា សា អដ្ឋិកសង្ខលិកា ពលវវេទនាតុរា តាទិសំ សរមកាសីតិ។ ឯវញ្ច បន វត្វា បុន អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ‘‘វដ្ដគាមិកសត្តា នាម ឯវរូបា អត្តភាវា ន មុច្ចន្តី’’តិ សត្តេសុ ការុញ្ញំ បដិច្ច ឧប្បន្នំ ធម្មសំវេគំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្ស មយ្ហំ អាវុសោ ឯតទហោសិ; អច្ឆរិយំ វត ភោ’’តិអាទិមាហ។
ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយន្តីតិ យេសំ សា បេតូបបត្តិ អប្បច្ចក្ខា, តេ ឧជ្ឈាយន្តិ ‘‘ចក្ខុភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចក្ខុ ភូតំ ជាតំ ឧប្បន្នំ តេសន្តិ ចក្ខុភូតា; ភូតចក្ខុកា ឧប្បន្នចក្ខុកា, ចក្ខុំ ឧប្បាទេត្វា, វិហរន្តីតិ អត្ថោ។ ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ។ យត្រ ហិ នាមាតិ ឯត្ថ យត្រាតិ ការណវចនំ។ តត្រាយមត្ថយោជនា; យស្មា នាម សាវកោបិ ឯវរូបំ ញស្សតិ វា ទក្ខតិ វា សក្ខិំ វា ករិស្សតិ, តស្មា អវោចុម្ហ – ‘‘ចក្ខុភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តិ, ញាណភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តី’’តិ។
បុព្ពេវ មេ សោ ភិក្ខវេ សត្តោ ទិដ្ឋោតិ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញាណប្បដិវេធេន អប្បមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អប្បមាណេ សត្តនិកាយេ ភវគតិយោនិឋិតិនិវាសេ ច បច្ចក្ខំ ករោន្តេន មយា បុព្ពេវ សោ សត្តោ ទិដ្ឋោតិ វទតិ។
គោឃាតកោតិ តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេនាតិ តស្ស នានាចេតនាហិ អាយូហិតស្ស អបរាបរិយកម្មស្ស។ តត្រ ហិ យាយ ចេតនាយ នរកេ បដិសន្ធិ ជនិតា, តស្សា វិបាកេ បរិក្ខីណេ អវសេសកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារម្មណំ កត្វា បុន បេតាទីសុ បដិសន្ធិ និព្ពត្តតិ, តស្មា សា បដិសន្ធិ កម្មសភាគតាយ វា អារម្មណសភាគតាយ វា ‘‘តស្សេវ កម្មស្ស
២២៩. មំសបេសិវត្ថុស្មិំ គោឃាតកោតិ គោមំសបេសិយោ កត្វា សុក្ខាបេត្វា វល្លូរវិក្កយេន អនេកានិ វស្សានិ ជីវិកំ កប្បេសិ។ តេនស្ស នរកា ចវនកាលេ មំសបេសិយេវ និមិត្តំ អហោសិ។ សោ មំសបេសិបេតោ ជាតោ។
មំសបិណ្ឌវត្ថុស្មិំ សោ សាកុណិកោ សកុណេ គហេត្វា វិក្កិណនកាលេ និប្បក្ខចម្មេ មំសបិណ្ឌមត្តេ កត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិកំ កប្បេសិ។ តេនស្ស នរកា ចវនកាលេ មំសបិណ្ឌោវ និមិត្តំ អហោសិ។ សោ មំសបិណ្ឌបេតោ ជាតោ។
និច្ឆវិវត្ថុស្មិំ តស្ស ឱរព្ភិកស្ស ឯឡកេ វធិត្វា និច្ចម្មេ កត្វា កប្បិតជីវិកស្ស បុរិមនយេនេវ និច្ចម្មំ ឯឡកសរីរំ និមិត្តមហោសិ។ សោ និច្ឆវិបេតោ ជាតោ។
អសិលោមវត្ថុស្មិំ សោ សូករិកោ ទីឃរត្តំ និវាបបុដ្ឋេ សូករេ អសិនា វធិត្វា វធិត្វា ទីឃរត្តំ ជីវិកំ កប្បេសិ។ តេនស្ស ឧក្ខិត្តាសិកភាវោវ និមិត្តំ អហោសិ។ តស្មា អសិលោមបេតោ ជាតោ។
សត្តិលោមវត្ថុស្មិំ សោ មាគវិកោ ឯកំ មិគញ្ច សត្តិញ្ច គហេត្វា វនំ គន្ត្វា តស្ស មិគស្ស សមីបំ អាគតាគតេ មិគេ សត្តិយា វិជ្ឈិត្វា មារេសិ, តស្ស សត្តិយា វិជ្ឈនកភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ។ តស្មា សត្តិលោមបេតោ ជាតោ។
ឧសុលោមវត្ថុស្មិំ ការណិកោតិ រាជាបរាធិកេ អនេកាហិ ការណាហិ បីឡេត្វា អវសានេ កណ្ឌេន វិជ្ឈិត្វា មារណកបុរិសោ។ សោ កិរ អសុកស្មិំ បទេសេ វិទ្ធោ មរតីតិ ញត្វាវ វិជ្ឈតិ។ តស្សេវំ ជីវិកំ កប្បេត្វា នរកេ ឧប្បន្នស្ស តតោ បក្កាវសេសេន ឥធូបបត្តិកាលេ ឧសុនា វិជ្ឈនភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ។ តស្មា ឧសុលោមបេតោ ជាតោ។
សូចិលោមវត្ថុស្មិំ សារថីតិ អស្សទមកោ។ គោទមកោតិបិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំវុត្តំ។ តស្ស បតោទសូចិយា វិជ្ឈនភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ។ តស្មា សូចិលោមបេតោ ជាតោ។
ទុតិយសូចិលោមវត្ថុស្មិំ សូចកោតិ បេសុញ្ញការកោ
អណ្ឌភារិតវត្ថុស្មិំ គាមកូដោតិ វិនិច្ឆយាមច្ចោ។ តស្ស កម្មសភាគតាយ កុម្ភមត្តា មហាឃដប្បមាណា អណ្ឌា អហេសុំ។ សោ ហិ យស្មា រហោ បដិច្ឆន្ន ឋានេ លញ្ជំ គហេត្វា កូដវិនិច្ឆយេន បាកដំ ទោសំ ករោន្តោ សាមិកេ អស្សាមិកេ អកាសិ។ តស្មាស្ស រហស្សំ អង្គំ បាកដំ និព្ពត្តំ។ យស្មា ទណ្ឌំ បដ្ឋបេន្តោ បរេសំ អសយ្ហំ ភារំ អារោបេសិ, តស្មាស្ស រហស្សង្គំ អសយ្ហភារោ ហុត្វា និព្ពត្តំ។ យស្មា យស្មិំ ឋានេ ឋិតេន សមេន ភវិតព្ពំ, តស្មិំ ឋត្វា វិសមោ អហោសិ, តស្មាស្ស រហស្សង្គេ វិសមា និសជ្ជា អហោសីតិ។
បារទារិកវត្ថុស្មិំ សោ សត្តោ បរស្ស រក្ខិតំ គោបិតំ សស្សាមិកំ ផស្សំ ផុសន្តោ មីឡ្ហសុខេន កាមសុខេន ចិត្តំ រមយិត្វា កម្មសភាគតាយ គូថផស្សំ ផុសន្តោ ទុក្ខមនុភវិតុំ តត្ថ និព្ពត្តោ។ ទុដ្ឋព្រាហ្មណវត្ថុ បាកដមេវ។
២៣០. និច្ឆវិត្ថិវត្ថុស្មិំ យស្មា មាតុគាមោ នាម អត្តនោ ផស្សេ អនិស្សរោ, សា ច តំ សាមិកស្ស សន្តកំ ផស្សំ ថេនេត្វា បរេសំ អភិរតិំ
មង្គុលិត្ថិវត្ថុស្មិំ មង្គុលិន្តិ
ឱកិលិនិវត្ថុស្មិំ ឧប្បក្កំ ឱកិលិនិំ ឱកិរិនិន្តិ សា កិរ អង្គារចិតកេ និបន្នា វិប្ផន្ទមានា វិបរិវត្តមានា បច្ចតិ, តស្មា ឧប្បក្កា ចេវ ហោតិ ខរេន អគ្គិនា បក្កសរីរា; ឱកិលិនី ច កិលិន្នសរីរា ពិន្ទុពិន្ទូនិ ហិស្សា សរីរតោ បគ្ឃរន្តិ។ ឱកិរិនី ច អង្គារសម្បរិកិណ្ណា, តស្សា ហិ ហេដ្ឋតោបិ កិំសុកបុប្ផវណ្ណា អង្គារា, ឧភយបស្សេសុបិ សា ឥស្សាបកតា សបត្តិំ អង្គារកដាហេន ឱកិរីតិ តស្សា កិរ កលិង្គរញ្ញោ ឯកា នាដកិនី អង្គារកដាហំ សមីបេ ឋបេត្វា គត្តតោ ឧទកញ្ច បុញ្ឆតិ, បាណិនា ច សេទំ ករោតិ។ រាជាបិ តាយ សទ្ធិំ កថញ្ច ករោតិ, បរិតុដ្ឋាការញ្ច ទស្សេតិ។ អគ្គមហេសី តំ អសហមានា ឥស្សាបកតា ហុត្វា អចិរបក្កន្តស្ស រញ្ញោ តំ អង្គារកដាហំ គហេត្វា តស្សា ឧបរិ អង្គារេ ឱកិរិ។ សា តំ កម្មំ កត្វា តាទិសំយេវ វិបាកំ បច្ចនុភវិតុំ បេតលោកេ និព្ពត្តា។
ចោរឃាតកវត្ថុស្មិំ
ភិក្ខុវត្ថុស្មិំ បាបភិក្ខូតិ លាមកភិក្ខុ។ សោ កិរ លោកស្ស សទ្ធាទេយ្យេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិត្វា កាយវចីទ្វារេហិ អសំ យតោ ភិន្នាជីវោ ចិត្តកេឡិំ កីឡន្តោ វិចរិ។ តតោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តន្តោ ភិក្ខុសទិសេនេវ អត្តភាវេន និព្ពត្តិ។ ភិក្ខុនី-សិក្ខមានា-សាមណេរ-សាមណេរីវត្ថូសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ។
២៣១. តបោទាវត្ថុស្មិំ អច្ឆោទកោតិ បសន្នោទកោ។ សីតោទកោតិ សីតលឧទកោ។ សាតោទកោតិ មធុរោទកោ។ សេតកោតិ បរិសុទ្ធោ និស្សេវាលបណកកទ្ទមោ។ សុប្បតិត្ថោតិ សុន្ទរេហិ តិត្ថេហិ ឧបបន្នោ។ រមណីយោតិ រតិជនកោ។ ចក្កមត្តានីតិ រថចក្កប្បមាណានិ។ កុថិតា សន្ទតីតិ តត្រា សន្តត្តា ហុត្វា សន្ទតិ។ យតាយំ ភិក្ខវេតិ យតោ អយំ ភិក្ខវេ។ សោ ទហោតិ សោ រហទោ។ កុតោ បនាយំ សន្ទតីតិ? វេភារបព្ពតស្ស កិរ ហេដ្ឋា ភុម្មដ្ឋកនាគានំ បញ្ចយោជនសតិកំ នាគភវនំ ទេវលោកសទិសំ មណិមយេន តលេន អារាមុយ្យានេហិ ច សមន្នាគតំ; តត្ថ នាគានំ កីឡនដ្ឋានេ សោ ឧទកទហោ, តតោ អយំ តបោទា សន្ទតិ។ ទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតីតិ រាជគហនគរំ កិរ អាវិញ្ជេត្វា មហាបេតលោកោ, តត្ថ ទ្វិន្នំ មហាលោហកុម្ភិនិរយានំ អន្តរេន អយំ តបោទា អាគច្ឆតិ, តស្មា កុថិតា សន្ទតីតិ។
យុទ្ធវត្ថុស្មិំ នន្ទី ចរតីតិ វិជយភេរី អាហិណ្ឌតិ។ រាជា អាវុសោ លិច្ឆវីហីតិ ថេរោ កិរ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ ច រត្តិដ្ឋានេ ច និសីទិត្វា ‘‘លិច្ឆវយោ កតហត្ថា កតូបាសនា, រាជា ច តេហិ សទ្ធិំ សម្បហារំ ទេតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រាជានំ បរាជិតំ បលាយមានំ អទ្ទស។ តតោ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘រាជា អាវុសោ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកោ លិច្ឆវីហិ បភគ្គោ’’តិ សច្ចំ, ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ អាហាតិ បរាជិកកាលេ អាវជ្ជិត្វា យំ ទិដ្ឋំ តំ ភណន្តោ សច្ចំ អាហ។
២៣២. នាគោគាហវត្ថុស្មិំ សប្បិនិកាយាតិ ឯវំនាមិកាយ។ អានេញ្ជំ សមាធិន្តិ អនេជំ អចលំ កាយវាចាវិប្ផន្ទវិរហិតំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិំ។ នាគានន្តិ ហត្ថីនំ។ ឱគយ្ហ ឧត្តរន្តានន្តិ ឱគយ្ហ ឱគាហេត្វា បុន ឧត្តរន្តានំ។ តេ កិរ គម្ភីរំ ឧទកំ ឱតរិត្វា តត្ថ ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច សោណ្ឌាយ ឧទកំ គហេត្វា អញ្ញមញ្ញំ អាលោលេន្តា ឧត្តរន្តិ, តេសំ ឯវំ ឱគយ្ហ ឧត្តរន្តានន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ កោញ្ចំ ករោន្តានន្តិ នទីតីរេ ឋត្វា សោណ្ឌំ មុខេ បក្ខិបិត្វា កោញ្ចនាទំ ករោន្តានំ។ សទ្ទំ អស្សោសិន្តិ តំ អត្ថេសោ, ភិក្ខវេ, សមាធិ សោ ច ខោ អបរិសុទ្ធោតិ អត្ថិ ឯសោ សមាធិ មោគ្គល្លានស្ស, សោ ច ខោ បរិសុទ្ធោ ន ហោតិ។ ថេរោ កិរ បព្ពជិតតោ សត្តមេ ទិវសេ តទហុអរហត្តប្បត្តោ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ បញ្ចហាការេហិ អនាចិណ្ណវសីភាវោ
សោភិតវត្ថុស្មិំ អហំ, អាវុសោ, បញ្ច កប្បសតានិ អនុស្សរាមីតិ ឯកាវជ្ជនេន អនុស្សរាមីតិ អាហ។ ឥតរថា ហិ អនច្ឆរិយំ អរិយសាវកានំ បដិបាដិយា នានាវជ្ជនេន តស្ស តស្ស អតីតេ និវាសស្ស អនុស្សរណន្តិ ន ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយេយ្យុំ។ យស្មា បនេស ‘‘ឯកាវជ្ជនេន អនុស្សរាមី’’តិ អាហ, តស្មា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ។ អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, សោភិតស្ស, សា ច ខោ ឯកាយេវ ជាតីតិ យំ សោភិតោ ជាតិំ អនុស្សរាមីតិ អាហ, អត្ថេសា ជាតិ សោភិតស្ស, សា ច ខោ ឯកាយេវ អនន្តរា ន ឧប្បដិបាដិយា អនុស្សរិតាតិ អធិប្បាយោ។
កថំ បនាយំ ឯតំ អនុស្សរីតិ? អយំ កិរ បញ្ចន្នំ កប្បសតានំ ឧបរិ តិត្ថាយតនេ
បព្ពជិត្វា អសញ្ញសមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា អសញ្ញភវេ និព្ពត្តិ។ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា អវសានេ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នោ សាសនេ បព្ពជិត្វា តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆាកាសិ។ សោ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរមានោ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បដិសន្ធិំ ទិស្វា តតោ បរំ តតិយេ អត្តភាវេ ចុតិមេវ អទ្ទស។ អថ ឧភិន្នមន្តរា អចិត្តកំ អត្តភាវំ អនុស្សរិតុំ
វិនីតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
និគមនវណ្ណនា
២៣៣. ឧទ្ទិដ្ឋា ខោ អាយស្មន្តោ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មាតិ ឥទំ ឥធ ឧទ្ទិដ្ឋបារាជិកបរិទីបនមេវ។ សមោធានេត្វា បន សព្ពានេវ ចតុវីសតិ បារាជិកានិ វេទិតព្ពានិ។ កតមានិ ចតុវីសតិ? បាឡិយំ អាគតានិ តាវ ភិក្ខូនំ ចត្តារិ, ភិក្ខុនីនំ អសាធារណានិ ចត្តារីតិ អដ្ឋ។ ឯកាទស អភព្ពបុគ្គលា, តេសុ បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា, តយោ វត្ថុវិបន្នា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេសំ សគ្គោ អវារិតោ មគ្គោ បន វារិតោ, អភព្ពា ហិ តេ មគ្គប្បដិលាភាយ វត្ថុវិបន្នត្តាតិ។ បព្ពជ្ជាបិ នេសំ បដិក្ខិត្តា, តស្មា តេបិ បារាជិកា។ ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, មាតុឃាតកោ, បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, ភិក្ខុនីទូសកោ, លោហិតុប្បាទកោ, សង្ឃភេទកោតិ ឥមេ អដ្ឋ អត្តនោ កិរិយាយ វិបន្នត្តា អភព្ពដ្ឋានំ បត្តាតិ បារាជិកាវ។ តេសុ ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, ភិក្ខុនីទូសកោតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ សគ្គោ អវារិតោ មគ្គោ បន វារិតោវ។ ឥតរេសំ បញ្ចន្នំ ឧភយម្បិ វារិតំ។ តេ ហិ អនន្តរភវេ នរកេ និព្ពត្តនកសត្តា។ ឥតិ ឥមេ ច ឯកាទស, បុរិមា ច អដ្ឋាតិ ឯកូនវីសតិ។ តេ គិហិលិង្គេ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា គិហិនិវាសននិវត្ថាយ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ វីសតិ។ សា ហិ អជ្ឈាចារវីតិក្កមំ អកត្វាបិ ឯត្តាវតាវ អស្សមណីតិ ឥមានិ តាវ វីសតិ បារាជិកានិ។
អបរានិបិ – លម្ពី, មុទុបិដ្ឋិកោ, បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហាតិ, បរស្ស អង្គជាតេ អភិនិសីទតីតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ វសេន ចត្តារិ អនុលោមបារាជិកានីតិ វទន្តិ។ ឯតានិ ហិ យស្មា ឧភិន្នំ រាគវសេន សទិសភាវូបគតានំ ធម្មោ ‘‘មេថុនធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ។ តស្មា ឯតេន បរិយាយេន មេថុនធម្មំ
ន លភតិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសន្តិ ឧបោសថ-បវារណ-បាតិមោក្ខុទ្ទេស-សង្ឃកម្មប្បភេទំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសំ ន លភតិ។ យថា បុរេ តថា បច្ឆាតិ យថា បុព្ពេ គិហិកាលេ អនុបសម្បន្នកាលេ ច បច្ឆា បារាជិកំ អាបន្នោបិ តថេវ អសំវាសោ ហោតិ។ នត្ថិ តស្ស ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមីតិ តេសុ ចតូសុ បារាជិកេសុ អាយស្មន្តេ ‘‘កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា’’តិ បុច្ឆាមិ។ កច្ចិត្ថាតិ កច្ចិ ឯត្ថ; ឯតេសុ ចតូសុ បារាជិកេសុ កច្ចិ បរិសុទ្ធាតិ អត្ថោ។ អថ វា កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធាតិ កច្ចិ បរិសុទ្ធា អត្ថ, ភវថាតិ អត្ថោ។ សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។
សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ
ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។