ತಿಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ
ಇದಾನಿ ‘‘ಇದಾನಿ ಇತಿ ಮೇ…ಪೇ॰… ಕಥನೋಕಾಸೋ ಸಮ್ಪತ್ತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇತೋ ಪಟ್ಠಾಯಾತಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಪದತೋ ಪಟ್ಠಾಯ।
೧. ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಲದ್ಧನಾಮೋತಿ ತೀಸುಪಿ ಪದೇಸು ವೇದನಾಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ತೇನ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಹೋತಿ। ನನು ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ, ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪೀತಿ ದ್ವಾದಸೇತಾನಿ ಪದಾನಿ, ನ ತೀಣೀತಿ ವೇದನಾಸದ್ದಸ್ಸ ಪದತ್ತಯಾವಯವತ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸಬ್ಬಪದೇಹೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ಯುತ್ತಂ। ‘‘ವೇದನಾಯಾ’’ತಿ ಹಿ ವಿಸುಂ ಪದಂ ನ ಕಸ್ಸಚಿ ಪದಸ್ಸ ಅವಯವೋ ಹೋತಿ, ನಾಪಿ ಸುಖಾದಿಪದಭಾವಂ ಭಜತೀತಿ ತೇನ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಕಥಂ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಸಿಯಾತಿ? ಅಧಿಪ್ಪೇತಪ್ಪಕಾರತ್ಥಗಮಕಸ್ಸ ಪದಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಪದತ್ತಾ। ಪಜ್ಜತಿ ಅವಬುಜ್ಝೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಹಿ ಪದಂ, ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಚ ಪದಸಮುದಾಯೇನ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಅತ್ಥೋ ಸಮತ್ತೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಪದಸಮುದಾಯೋ ‘‘ಪದ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಂ ಇತರೇಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸಮುದಾಯಾನಂ ಅವಯವೇನ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಲದ್ಧನಾಮೋತಿ ಯುತ್ತೋ।
ಗನ್ಥತೋ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಹೇತುಪದಸಹೇತುಕಪದಾದೀಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಗನ್ಥತೋ ಚ ಹೇತುಅತ್ಥಸಹೇತುಕತ್ಥಾದೀಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಅತ್ಥತೋ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಹೇತುಕಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕಾ ಹಿ ಹೇತುದುಕೇ ಹೇತೂಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಹೇತುದುಕಸಮ್ಬನ್ಧಾ, ಹೇತುಸಹೇತುಕದುಕೋ ಹೇತುದುಕಸಹೇತುಕದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಉಭಯೇಕಪದವಸೇನ। ತಥಾ ಹೇತುಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕೋ ಹೇತುದುಕಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಕಣ್ಣಿಕಾ ವಿಯಾತಿ ಪುಪ್ಫಮಯಕಣ್ಣಿಕಾ ವಿಯ। ಘಟಾ ವಿಯಾತಿ ಪುಪ್ಫಹತ್ಥಕಾದೀಸು ಪುಪ್ಫಾದೀನಂ ಸಮೂಹೋ ವಿಯ। ಕಣ್ಣಿಕಾಘಟಾದೀಸು ಹಿ ಪುಪ್ಫಾದೀನಿ ವಣ್ಟಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಮ್ಬನ್ಧಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಥಾಸಮ್ಬನ್ಧತಾ ಏತೇಸಂ ದುಕಾನಂ ವುತ್ತಾ। ದುಕಸಾಮಞ್ಞತೋತಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಹೇತುದುಕಾದೀಹಿ ದುಕವಸೇನ ಸಮಾನಭಾವಾ। ಅಞ್ಞೇಹೀತಿ ಸಾರಮ್ಮಣದುಕಾದೀಹಿ। ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ ಪದೇಸೋ ಯೇಸಂ ಅತ್ಥಿ, ತೇ ಸಪ್ಪದೇಸಾ। ಯೇಸಂ ಪನ ನತ್ಥಿ, ತೇ ನಿಪ್ಪದೇಸಾ।
‘‘ಕಚ್ಚಿ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೬೧) ಭಗವತೋ ಕಾಯಸಮಾಚಾರಾದಯೋ ವಣ್ಣೇನ್ತೇನ ಧಮ್ಮಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕೇನ ‘‘ಯೋ ಖೋ, ಮಹಾರಾಜ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಅನವಜ್ಜೋ’’ತಿ ಕುಸಲೋ ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ವುತ್ತೋ। ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ಸುಖವಿಪಾಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಬ್ಬಸಾವಜ್ಜರಹಿತಾ ಕಾಯಸಮಾಚಾರಾದಯೋ ಕುಸಲಾತಿ ವುತ್ತಾ। ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಚ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತೇ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ನ ಏಕನ್ತೇನ ಸುಖವಿಪಾಕಾಯೇವಾತಿ ಅನವಜ್ಜತ್ಥೋ ಕುಸಲಸದ್ದೋ। ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನನ್ತಿ ಕುಸಲಸದ್ದಯೋಗೇನ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ವಾ ನಾಮಕಿರಿಯಾಪಯೋಜನಾದೀಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸಾತಿ ಚ ಸಾಮಿವಚನಂ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ, ನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇಸೂತಿ ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾದಾನಹೇತು ಏವಮಿದಂ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಪುಞ್ಞವಿಪಾಕನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮಂ ‘‘ಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸುಞ್ಞಧಮ್ಮತ್ತಾ ಸಭಾವಮತ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಸುಞ್ಞತತ್ಥೋ ಧಮ್ಮಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಸಲಯನ್ತಿ…ಪೇ॰… ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಅತ್ಥವಚನಂ। ಅಥ ವಾ ಸಲನಸ್ಸ ಅತ್ಥದೀಪನಾನಿ ಚಲನಾದೀನಿ ತೀಣಿ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಾದೀಹಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ಅಪ್ಪಹೀನಭಾವೇನ ಸನ್ತಾನೇ ಸಯಮಾನಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ರಾಗಾದಿಅಸುಚಿಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ನಾನಾವಿಧದುಕ್ಖಹೇತುತೋ ಚ ಕುಚ್ಛಿತೇನ ಆಕಾರೇನ ಸಯನ್ತಿ। ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಞಾಣಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸೇನ ಞಾಣೇನ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾತಿ ಕುಸಲಾ। ಉಪ್ಪನ್ನಂಸಾನುಪ್ಪನ್ನಂಸಭಾಗೇಸು ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ಪಹಾನಾನುಪ್ಪಾದನೇಹಿ ಲುನನ್ತಿ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನದ್ವಯಂ ವಿಯ।
ಸತ್ತಾದಿಗಾಹಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾ। ನ ಚ ಧಾರಿಯಮಾನಸಭಾವಾ ಅಞ್ಞೋ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ। ನ ಹಿ ರುಪ್ಪನಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞೇ ರೂಪಾದಯೋ, ಕಕ್ಖಳಾದೀಹಿ ಚ ಅಞ್ಞೇ ಪಥವೀಆದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ವಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಪನ ಅವಬೋಧೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ನಾಮವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾವಿಞ್ಞಾತೇ ಸಭಾವಧಮ್ಮೇ ಅಞ್ಞೇ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀ’’ತಿ ‘‘ಧಾರೀಯನ್ತಿ ವಾ ಪಚ್ಚಯೇಹೀ’’ತಿ ಆಹ। ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ಉಪಧಾರೀಯನ್ತಿ, ಲಕ್ಖೀಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಕುಸಲಾತಿ ಕುಸಲಪಟಿಸೇಧನಮತ್ತಂ ಕುಸಲಾಭಾವಮತ್ತವಚನಂ ತದಞ್ಞಮತ್ತವಚನಂ ವಾ ಏತಂ ನ ಹೋತಿ, ಕಿನ್ತು ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅಮಿತ್ತಾ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಚನತಾ ಚ ಅಬ್ಯಾಕತತತಿಯರಾಸಿವಚನೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಯದಿ ಹಿ ಕುಸಲಾಭಾವಮತ್ತವಚನಂ ಅಕುಸಲಸದ್ದೋ, ತೇನ ನ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ವುತ್ತೋತಿ ಅಬ್ಯಾಕತವಚನೇನೇವ ಚ ತತಿಯೋ ರಾಸಿ ವುತ್ತೋ ನ ಸಿಯಾ, ಕುಸಲಾ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಚಾತಿ ದುಕೋವಾಯಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ತಿಕೋ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಅಕುಸಲವಚನೇನ ನ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ಸಿಯಾ, ‘‘ಅನಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ ಕುಸಲಾನಂ ವಿಯ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಞ್ಚ ಅಭಾವಮತ್ತಸಮ್ಭವಾ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಾವಮತ್ತವಚನೇ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವಮತ್ತಂ ವಿಯ ಕುಸಲಾಭಾವಮತ್ತಂ ಅಕುಸಲಂ ನ ಕೋಚಿ ರಾಸೀತಿ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ತತಿಯೋ ರಾಸಿ ನ ಸಿಯಾ। ತತಿಯರಾಸಿಭಾವೇನ ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಅಕುಸಲೋ ಚ ಏಕೋ ರಾಸೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ತಸ್ಮಾ ನಾಭಾವವಚನತಾ, ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಅತ್ಥೇನ ಧಮ್ಮಸದ್ದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಭಾವತೋ ಚ ಅಕುಸಲಸದ್ದಸ್ಸ ಕುಸಲಾಭಾವಮತ್ತವಚನತಾ ನ ಹೋತಿ, ನಾಪಿ ತದಞ್ಞಮತ್ತವಚನತಾ ತತಿಯರಾಸಿವಚನತೋ ಏವ। ಯದಿ ಹಿ ಕುಸಲೇಹಿ ಅಞ್ಞೇ ಅಕುಸಲಾ ಚೇತಸಿಕೇಹಿ ಅಞ್ಞೇ ಅಚೇತಸಿಕಾ ವಿಯ, ಕುಸಲಾಕುಸಲವಚನೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಅಸಙ್ಗಹಿತಸ್ಸ ತತಿಯರಾಸಿಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಚೇತಸಿಕದುಕೋ ವಿಯ ಅಯಞ್ಚ ದುಕೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ, ನ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ತತಿಯೋ ರಾಸಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ವುತ್ತೋ ಚ ಸೋ, ತಸ್ಮಾ ನ ತದಞ್ಞಮತ್ತವಚನಂ ಅಕುಸಲಸದ್ದೋ, ಪಾರಿಸೇಸೇನ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇಸು ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ಪಯೋಗದಸ್ಸನತೋ ಲೋಕೇ ‘‘ಅಮಿತ್ತಾ’’ತಿ ಸಾಸನೇ ‘‘ಅಲೋಭೋ’’ತಿ ಇಧಾಪಿ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಚನತಾ ಅಕುಸಲಸದ್ದಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಾ, ತತ್ಥ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ ಚ ನ ಇತರವಚನತಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೋ ಚ ವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ತಪ್ಪಹೇಯ್ಯಭಾವತೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನ ಕುಸಲವಿನಾಸನತೋ। ನ ಹಿ ಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾ, ಮಹಾಬಲವತಾಯ ಪನ ಕುಸಲಾಯೇವ ಪಯೋಗನಿಪ್ಫಾದಿತಾ ಸದಾನುಸಯಿತೇ ಅಕುಸಲೇ ತದಙ್ಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಜಹನ್ತೀತಿ।
ನ ಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಅಕಥಿತಾ। ಕಥಂ ಪನೇತೇ ಅಕಥಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ನನು ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿಆದೀಹಿ ತಿಕದುಕಪದೇಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿವಚನೇಹಿ ಫಸ್ಸಾದಿವಚನೇಹಿ ಚ ಕಥಿತಾತಿ? ನೋ ನ ಕಥಿತಾ, ತಾನಿ ಪನ ವಚನಾನಿ ಇಧ ಅನಧಿಪ್ಪೇತಾನಿ ಅವುತ್ತತ್ತಾ ಅನನುವತ್ತನತೋ। ನ ಹಿ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿಂ ವತ್ವಾ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ನ ತಾನಿ ಇಧ ಅನುವತ್ತನ್ತೀತಿ ತಬ್ಬಚನೀಯಭಾವೇನ ಅಕಥಿತತಾ ನ ಹೋತಿ, ಕುಸಲಾಕುಸಲವಚನಾನಿ ಪನ ಇಧ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅನುವತ್ತನ್ತೀತಿ ತಬ್ಬಚನೀಯಭಾವೇನ ಅಕಥಿತತಾ ಞಾಯತೀತಿ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವೇನ ಅಕಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಆಹ। ನ ಬ್ಯಾಕತಾತಿ ವಾ ಅವಿಪಾಕಾ, ಅಬ್ಯಾಕತವಚನೇನೇವ ಚ ಅವಿಪಾಕತ್ಥಾ ಞಾಯನ್ತಿ। ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಞಾಪಕಸಾಧನೀಯಂ, ಆಸಯಾನುಸಯಚರಿಯಾದಿಕುಸಲೇನ ಭಗವತಾ ಯೇಸಂ ಅವಬೋಧನತ್ಥಂ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ ತೇಸಂ ವಚನಾನನ್ತರಂ ತದತ್ಥಪಟಿವೇಧತೋ, ಪಚ್ಛಿಮೇಹಿ ಪನ ಯಥಾ ತೇಸಂ ಅವಬೋಧನತ್ಥಂ ಭಗವತಾ ತಂ ತಂ ವಚನಂ ವುತ್ತಂ, ಯಥಾ ಚ ತೇಹಿ ತದತ್ಥೋ ಪಟಿವಿದ್ಧೋ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಆಚರಿಯೇ ಪಯಿರುಪಾಸಿತ್ವಾ ಸುತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಾರಣಂ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವೇನ ಅಕಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಆಹ। ಯೋ ಚ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಭಾವೇನ ಅಕಥಿತತ್ತಾ, ಕುಸಲಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಆಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕುಸಲವಿಪಾಕಭಾವೇನ ಅಕಥಿತತ್ತಾ ಅಕುಸಲಾಪೀ’’ತಿ, ಸೋಪಿ ‘‘ಅಞ್ಞಾಪಕಸಾಧನೀಯವಚನೋ ಭಗವಾ’’ತಿ ನಿವಾರೇತಬ್ಬೋ ಅನುವತ್ತಮಾನವಚನವಚನೀಯಭಾವೇನ ಅಕಥಿತಸ್ಸ ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಅವಿಪಾಕವಚನಂ ವುತ್ತಂ ಕುಸಲವಚನಞ್ಚ ಅವುತ್ತಂ, ಯತೋ ಅವಿಪಾಕವಚನಸ್ಸ ಅಧಿಕತಭಾವೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಚ ತಬ್ಬಚನೀಯಭಾವೇನ ಅಕಥಿತಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ನ ಕುಸಲಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ, ಏವಂ ಅಕುಸಲಾನಞ್ಚ ಅನಬ್ಯಾಕತಭಾವೇ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ।
ಅಥ ವಾ ವಿ-ಸದ್ದೋ ವಿರೋಧವಚನೋ, ಆ-ಸದ್ದೋ ಅಭಿಮುಖಭಾವಪ್ಪಕಾಸನೋ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿರೋಧಾಭಿಮುಖಾ ಕತಾ, ಲಕ್ಖಣವಿರೋಧತೋ ವಿನಾಸಕವಿನಾಸಿತಬ್ಬತೋ ಚಾತಿ ಬ್ಯಾಕತಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ। ನ ಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾ। ತೇ ಹಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ವಿಯ ವಿರುದ್ಧಾ ನ ಹೋನ್ತಿ। ನ ಹಿ ಅವಿಪಾಕತಾ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕತಾ ವಿಯ ಸುಖವಿಪಾಕತಾಯ ಸುಖವಿಪಾಕತಾ ವಿಯ ಚ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕತಾಯ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕತಾಹಿ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ನಾಪಿ ತೇ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಜಹನ್ತಿ, ನ ಚ ತೇ ಕೇನಚಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ತನೋಮತಿ।
ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೬೧) ವಿಯ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾವಜ್ಜಾ ವಿರಹಿತಾವಜ್ಜಮತ್ತಾ ವಾ, ತಸ್ಮಾ ಅನವಜ್ಜವಚನೇನ ಅವಜ್ಜವಿನಾಸನಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಅಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ಪನ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಸವಿಪಾಕತಾಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಲಕ್ಖಣೇ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ತಂ ಸುಖವಿಪಾಕವಚನಂ ಅವೋಚ। ಸಿದ್ಧೋ ಹಿ ಪುರಿಮೇನೇವ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ಕುಸಲಾನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ। ಸುಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಾ। ತೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞೇ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವೇ ಸುಖವಿಪಾಕವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ತೇಸಂ ಸುಖವಿಪಾಕಸಬ್ಭಾವಮೇವ। ಅನವಜ್ಜಾ ಚ ತೇ ಸುಖವಿಪಾಕಾ ಚಾತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ। ಕುಸಲಾ ಲಕ್ಖೀಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ। ನನು ತೇ ಏವ ಕುಸಲಾ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ, ಕಥಂ ತೇ ಸಯಮೇವ ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಹೋನ್ತೀತಿ? ವಿಞ್ಞಾತಾವಿಞ್ಞಾತಸದ್ದತ್ಥಭಾವೇನ ಲಕ್ಖಣಲಕ್ಖಿತಬ್ಬಭಾವಯುತ್ತಿತೋ। ಕುಸಲಸದ್ದತ್ಥವಸೇನ ಹಿ ಅವಿಞ್ಞಾತಾ ಕುಸಲಾ ಲಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ ಹೋನ್ತಿ, ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಸದ್ದತ್ಥಭಾವೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಯುತ್ತಮೇತಂ। ಅಥ ವಾ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಸಭಾವೋ। ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ ಚ ತೇ ಲಕ್ಖಣಞ್ಚಾತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ, ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ ಹುತ್ವಾ ಲಕ್ಖಿಯಮಾನಾ ಸಭಾವಾ ಕುಸಲಾ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಥ ವಾ ಅನವಜ್ಜವಚನೇನ ಅನವಜ್ಜತ್ತಂ ಆಹ, ಸುಖವಿಪಾಕವಚನೇನ ಸುಖವಿಪಾಕತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅನವಜ್ಜಞ್ಚ ಸುಖವಿಪಾಕೋ ಚ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಂ, ತಂ ಲಕ್ಖಣಂ ಏತೇಸಂ ಕರಣತ್ಥೇ ಚ ಕಮ್ಮತ್ಥೇ ಚ ಲಕ್ಖಣಸದ್ದೇ ಸಭಾವಭೂತನ್ತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ, ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಸಭಾವೇನ ಲಕ್ಖಿಯಮಾನಾ ತಂಸಭಾವವನ್ತೋ ಚ ಕುಸಲಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಅನವಜ್ಜವಚನೇನ ಪವತ್ತಿಸುಖತಂ ಕುಸಲಾನಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸುಖವಿಪಾಕವಚನೇನ ವಿಪಾಕಸುಖತಂ। ಪುರಿಮಞ್ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಸಭಾವವಸೇನ ಲಕ್ಖಣತಾವಚನಂ, ಪಚ್ಛಿಮಂ ಕಾಲನ್ತರೇ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾಯಾತಿ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ಕುಸಲಾನಂ ಅತ್ತಸುದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ
ಸಾವಜ್ಜದುಕ್ಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ ವುತ್ತವಿಧಿಅನುಸಾರೇನ ಅತ್ಥೋ ಚ ಯೋಜನಾ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಿಪಾಕಾರಹತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಲಕ್ಖಣಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ತಬ್ಭಾವೇನ ಅಕಥಿತಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಅವಿಪಾಕಾರಹಸಭಾವಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ। ಯಥೇವ ಹಿ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾರಹಾ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾತಿ ಏವಂಲಕ್ಖಣತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ವುತ್ತಾ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಅವಿಪಾಕಾರಹಾ ಅವಿಪಾಕಾತಿ ಏವಂಲಕ್ಖಣತಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ ನಾಹೋಸಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ಅತ್ಥಿ ಕಮ್ಮಂ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮಂ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೩೪) ಏವಂಪಕಾರಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವಾನಾಪತ್ತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವಾಪತ್ತಿ ವಾ ನ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ತೇ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾರಹಾ ನ ಹೋನ್ತಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾ, ಅವಿಪಾಕಾರಹಾ ವಾ ನ ಹೋನ್ತಿ ಅವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾಭಾವಾತಿ।
ಕುಸಲಾತಿ ವಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ವಾತಿಆದೀನೀತಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಪದಾನಿ ದ್ವೇ, ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಪದಾನಿ ದ್ವೇ, ಅಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮಪದಾನಿ ದ್ವೇತಿ। ಏಕತ್ಥನಾನತ್ಥಾನೀತಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಂ ಏಕತ್ಥನಾನತ್ಥತಂ ಚೋದೇತಿ, ನ ಛನ್ನಂ। ದೋಸಮೇತ್ಥ ವತ್ತುಕಾಮೋ ಚೋದಕೋ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಞತ್ವಾ ಆಚರಿಯೋ ಆಹ ‘‘ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ
ನನು ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಇನ್ದಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ರೂಪಾಭೇದಾ ಅತ್ಥಾಭೇದೋತಿ ಛಕ್ಕಭಾವೋ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏವಮಿದಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ ‘‘ತಿಕದುಕಾನಂ ಚತುಕ್ಕತಿಕಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ, ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದಾನಂ ಏಕತ್ಥಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಇನ್ದಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ವಚನೇ ಪಯೋಜನಾಭಾವಾ ವುತ್ತಾನಂ ತೇಸಂ ಮಾಸಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ಅಭಿನ್ನರೂಪಾನಞ್ಚ ಅತ್ಥಭೇದೋ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ, ಏವಮಪಿ ಯಥಾ ಏಕೋ ಮಾಸಸದ್ದೋ ಅಭಿನ್ನರೂಪೋ ಕಾಲಂ ಅಪರಣ್ಣವಿಸೇಸಂ ಸುವಣ್ಣಮಾಸಞ್ಚ ವದತಿ, ಏವಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದೋಪಿ ಏಕೋ ಭಿನ್ನೇ ಅತ್ಥೇ ವತ್ತುಮರಹತೀತಿ ಕಾಲಾದೀನಂ ಮಾಸಪದತ್ಥತಾಯ ವಿಯ ತಬ್ಬಚನೀಯಭಿನ್ನತ್ಥಾನಂ ಧಮ್ಮಪದತ್ಥತಾಯ ಅಭೇದೋತಿ ಚತುಕ್ಕತಿಕಭಾವೋ ಏವ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ, ನಾಪಜ್ಜತಿ ಏಕಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸ ಜಾತಿಗುಣಕಿರಿಯಾಭಿನ್ನಾನಂ ಅನಭಿಧಾನತೋ। ನ ಹಿ ಮಾಸ-ಸದ್ದೋ ಏಕೋ ಜಾತಿಭಿನ್ನಾನಂ ಕಾಲಾದೀನಂ ಅನ್ತರೇನ ಸರೂಪೇಕಸೇಸಂ ವಾಚಕೋ ಹೋತಿ। ಇಧ ಚ ಯದಿ ಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ ಕತೋ ಸಿಯಾ, ದುತಿಯೋ ತತಿಯೋ ಚ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ, ವುತ್ತೋ ಚ ಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದಿ-ಸದ್ದಾ ವಿಯ ಅಭಿನ್ನಕುಸಲಾದಿಜಾತೀಸು ರೂಪಸಾಮಞ್ಞೇಪಿ ಮಾಸ-ಸದ್ದಾ ವಿಯ ತಯೋ ವಿನಿವತ್ತಅಞ್ಞಜಾತೀಸು ವತ್ತಮಾನಾ ತಯೋ ದ್ವೇ ಚ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಾ ಆಪನ್ನಾತಿ ತಿಕದುಕಾನಂ ಛಕ್ಕಚತುಕ್ಕಭಾವೋ ಏವ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ।
ಪದಾನಞ್ಚ ಅಸಮ್ಬನ್ಧೋತಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಪದಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ತಥಾ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಪದಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮಪದಾನಞ್ಚ ಅಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ದ್ವಿನ್ನಂ ದ್ವಿನ್ನಞ್ಹಿ ಇಚ್ಛಿತೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಛನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞನ್ತಿ। ಇದಂ ಪನ ಕಸ್ಮಾ ಚೋದೇತಿ, ನನು ನಾನತ್ಥತ್ತೇ ಸತಿ ಅತ್ಥನ್ತರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುಚ್ಚಮಾನೇಸು ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೇಸು ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತ-ಸದ್ದಾನಂ ಚ-ಸದ್ದೋ। ಪುಬ್ಬಾಪರ…ಪೇ॰… ನಿಪ್ಪಯೋಜನಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ ಛಕ್ಕಚತುಕ್ಕಭಾವಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ, ನಾನತ್ಥತಂ ಪನ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅವಸ್ಸಞ್ಚ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿರೋಧಾಪತ್ತಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಾಪಿ ಚೇಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪುಚ್ಛಾ ಹಿ ಪದವಿಪಲ್ಲಾಸಕರಣೇನ
ಅಪರೋ ನಯೋತಿ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಏಕತ್ಥತ್ತಮೇವ ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದಾನಂ ಏಕತ್ಥನಾನತ್ಥತ್ತೇಹಿ ಚೋದೇತಿ। ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕತ್ತಾತಿಆದಿಮ್ಹಿ ಯಥಾ ತೀಹಿ ಇನ್ದ-ಸದ್ದೇಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಂ ಇನ್ದತ್ಥಾನಂ ಇನ್ದಭಾವೇನ ಏಕತ್ತಾ ತತೋ ಅನಞ್ಞೇಸಂ ಸಕ್ಕಪುರಿನ್ದದಸಹಸ್ಸಕ್ಖಸದ್ದತ್ಥಾನಂ ಏಕತ್ತಂ, ಏವಂ ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದತ್ಥಾನಂ ಧಮ್ಮಭಾವೇನ ಏಕತ್ತಾ ತತೋ ಅನಞ್ಞೇಸಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತ-ಸದ್ದತ್ಥಾನಂ ಏಕತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ಭಾವೋತಿ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿನಾ ಅತ್ಥೇನ ಧಮ್ಮೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಚ ಸಭಾವಸ್ಸೇವ ಹೋತಿ, ನಾಸಭಾವಸ್ಸಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವದತಿ। ಹೋತು ಭಾವೋ, ತತೋ ಕಿನ್ತಿ? ಯದಿ ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದಾನಂ ನಾನತ್ಥತಾ, ತೀಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಯೋ ಕೋಚಿ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಭಾವೋ, ತತೋ ಅನಞ್ಞಂ ಕುಸಲಂ ಅಕುಸಲಂ ಅಬ್ಯಾಕತಂ ವಾ ಏಕೇಕಮೇವ ಭಾವೋ। ಭಾವಭೂತಾ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇ ದ್ವೇ ಅಭಾವಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ತೇಹಿ ಅನಞ್ಞೇ ಕುಸಲಾದೀಸು ದ್ವೇ ಯೇ ಕೇಚಿ ಅಭಾವಾ। ಯೋಪಿ ಚ ಸೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಭಾವೋತಿ ಗಹಿತೋ, ಸೋಪಿ ಸಮಾನರೂಪೇಸು ತೀಸು ಧಮ್ಮಸದ್ದೇಸು ಅಯಮೇವ ಭಾವತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ ನಿಯಮಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಭಾವತ್ಥತ್ತೇ ಸತಿ ಅಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ತತೋ ಅನಞ್ಞಸ್ಸಪಿ ಅಭಾವತ್ತಂ ಆಪನ್ನನ್ತಿ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅಭಾವತ್ತಾಪತ್ತಿ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ಇನ್ದಸ್ಸ ಅಮನುಸ್ಸತ್ತೇ ತತೋ ಅನಞ್ಞೇಸಂ ಸಕ್ಕಾದೀನಂ ಮನುಸ್ಸತ್ತಂ ಅತ್ಥೀತಿ।
ನನು ಅಭಾವತ್ತಂ ಆಪನ್ನೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅನಞ್ಞೇ ಕುಸಲಾದಯೋಪಿ ಅಭಾವಾ ಏವ ಸಿಯುನ್ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ಅನಿಯಮೇನ ಯೇ ಕೇಚಿ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಾವತ್ತಂ ಆಪನ್ನಾ, ತೇಹಿ ಅನಞ್ಞೇಸಂ ಕುಸಲಾದೀಸು ಯೇಸಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಅಭಾವತ್ತಾಪತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ತೇಹಿ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಕುಸಲಪರೋಪಿ ಅಭಾವೋ ಸಿಯಾ’’ತಿ, ತಂ ಅನಿಯಮದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಭಾವಸಾಧನತ್ಥಂ। ಅಯಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ಅಕುಸಲಪರಸ್ಸ ವಾ ಅಬ್ಯಾಕತಪರಸ್ಸ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಭಾವತ್ತೇ ಸತಿ ತೇಹಿ ಅಞ್ಞೋ ಕುಸಲಪರೋಪಿ ಅಭಾವೋ ಸಿಯಾತಿ।
ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಅಕಾರಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಾರಣಂ ನಾಮ ಯುತ್ತಿ। ಕುಸಲಕುಸಲಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ಏಕನ್ತಏಕತ್ಥತಂ, ಕುಸಲರೂಪಚಕ್ಖುಮ-ಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ಏಕನ್ತನಾನತ್ಥತಞ್ಚ ವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ಯಾಯಂ ಪುನರುತ್ತಿ ಛಕ್ಕಚತುಕ್ಕಾಪತ್ತಿ ಅಸಮ್ಬನ್ಧವಿರೋಧಾಭಾವಾಪತ್ತಿ ದೋಸಾರೋಪನಯುತ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ಸಬ್ಬಾ ಸಾ ಅಯುತ್ತಿ, ತಥಾ ಏಕತ್ಥನಾನತ್ಥತಾಭಾವತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಾ ಯಾ ಅನುಮತಿ ಯಥಾನುಮತಿ ಅನುಮತಿಯಾ ಅನುಮತಿಯಾ ವೋಹಾರಸಿದ್ಧಿತೋ। ಅನುಮತಿಯಾ ಅನುರೂಪಂ ವಾ ಯಥಾನುಮತಿ, ಯಥಾ ಅನುಮತಿ ಪವತ್ತಾ, ತಥಾ ತದನುರೂಪಂ ವೋಹಾರಸಿದ್ಧಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನುಮತಿ ಹಿ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ಅಚ್ಚನ್ತಮಭಿನ್ನೇಸು ಕತ್ಥಚಿ ಕಿರಿಯಾಗುಣಾದಿಪರಿಗ್ಗಹವಿಸೇಸೇನ ಅವಿವಟಸದ್ದತ್ಥವಿವರಣತ್ಥಂ ಪವತ್ತಾ ಯಥಾ ‘‘ಸಕ್ಕೋ ಇನ್ದೋ ಪುರಿನ್ದದೋ’’ತಿ। ಕತ್ಥಚಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಭಿನ್ನೇಸು ಯಥಾ ‘‘ಧವೋ ಖದಿರೋ ಪಲಾಸೋ ಚ ಆನೀಯನ್ತೂ’’ತಿ। ಕತ್ಥಚಿ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವತೋ ಭೇದಾಭೇದವನ್ತೇಸು ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ‘‘ನೀಲುಪ್ಪಲಂ ಪಣ್ಡಿತಪುರಿಸೋ’’ತಿ, ತಾಯ ತಾಯ ಅನುಮತಿಯಾ ತದನುರೂಪಞ್ಚ ತೇ ತೇ ವೋಹಾರಾ ಸಿದ್ಧಾ। ತಸ್ಮಾ ಇಹಾಪಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಾನಂ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವತೋ ವಿಸೇಸತ್ಥಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಸಮಾನೇ ಅತ್ಥೇ ಭೇದಾಭೇದಯುತ್ತೇ ಪವತ್ತಿ ಅನುಮತಾತಿ
ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಂ ತಸ್ಸ ದೀಪೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ತನಾ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಅತ್ತನಾ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾದಿಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಸ್ಸ ದೀಪೇನ್ತಿ ತದತ್ಥಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವದೀಪನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ಹಿ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ। ಇಮಿನಾವಾತಿ ‘‘ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ಪರಿಯತ್ತಿಆದೀಸು ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ನಯೇನ। ಸೋ ಹಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಮಾನೋ, ನ ಕುಸಲ-ಸದ್ದೋ ಆರೋಗ್ಯಾದೀಸು ದಿಸ್ಸತೀತಿ ‘‘ಕುಚ್ಛಿತೇ ಸಲಯನ್ತೀ’’ತಿಆದಿಕೋ, ಸೋ ಚ ವಿಸೇಸನಯೋ ‘‘ಇತೋ ಪರಂ ವಿಸೇಸಮತ್ತಮೇವ ವಕ್ಖಾಮಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಅಪನೀತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನ ಹಿ ಕುಸಲಾದಿವಿಸೇಸಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿಆದಯೋ ವಿಸೇಸಾತಿ।
೨. ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾತಿ ಏತ್ಥ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಞ್ಚ ಸುಖವೇದನಾವ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸುಖವೇದನಾಯಂ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಇಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ ಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿಏವಮಾದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೯ ಆದಯೋ) ಸುಖ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಸುಖವೇದನಾಸದ್ದೇನ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ। ಅಯಞ್ಹಿ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯತ್ಥೋ ಸುಖ-ಸದ್ದೋ ಕಾಯಸುಖನಂ ಕಾಯಾನುಗ್ಗಹಂ ಸಾತವಿಸೇಸಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತೋ, ನ ಪನ ಸುಖಾ ವೇದನಾ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದನಂ ವೇದೇತಿ ಸುಖಂ ವಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೯), ಯೋ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖತೋ’’ತಿಏವಮಾದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೩) ಸುಖ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಸಾತಸಾಮಞ್ಞಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತೋತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಸುಖಹೇತೂನಂ ಪವತ್ತಿ, ತಂ ಸುಖಮೂಲಂ। ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೇ ಚ ಕಾಮಸಮತಿಕ್ಕಮಾದಿಕೇ ವಿರಾಗೇ ಚ ಸತಿ ಸುಖಹೇತೂನಂ ಪುಞ್ಞಪಸ್ಸದ್ಧಿಆದೀನಂ ಪವತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ತಂ ‘‘ಸುಖಮೂಲಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಆರಮ್ಮಣತ್ತಾ ‘‘ರೂಪಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುಞ್ಞಾನೀತಿ ಯದಿದಂ ವಚನಂ, ತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಅಧಿವಚನಂ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅಧಿವಚನಂ ತದತ್ಥಸ್ಸ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕವಿಪಚ್ಚನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಖಪಚ್ಚಯಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಇಟ್ಠಾನಂ ಠಾನಂ ಓಕಾಸೋ ಸಗ್ಗಾ ನನ್ದನಞ್ಚಾತಿ ‘‘ಸುಖಾ ಸಗ್ಗಾ ಸುಖಂ ನನ್ದನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ। ಸುಖವಿಹಾರಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನವಿಹಾರಾದೀ। ನೀವರಣಾದಿಬ್ಯಾಬಾಧರಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಅಬ್ಯಾಬಜ್ಝಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖನಿಬ್ಬಾಪನತೋ ತಂನಿರೋಧತ್ತಾ ವಾ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಸನ್ತಂ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತ’’ನ್ತಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖೇ। ‘‘ದ್ವೇಪಿ ಮಯಾ, ಆನನ್ದ,
ದುಕ್ಖವತ್ಥೂತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ। ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಜಾತಿಆದೀಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ತಬ್ಬತ್ಥುಕಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ದುಕ್ಖಪಚ್ಚಯೇತಿ ದುಕ್ಖಹೇತುಮ್ಹಿ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಜನಕೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುಕ್ಖಪಚ್ಚಯಟ್ಠಾನೇತಿ ದುಕ್ಖಜನಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸಹಾಯಭೂತಾನಂ ಅನಿಟ್ಠರೂಪಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ಠಾನೇ। ಪಚ್ಚಯಸದ್ದೋ ಹಿ ಜನಕೇ ಜನಕಸಹಾಯೇ ಚ ಪವತ್ತತೀತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫, ೪೫-೪೬, ೭೬) ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಾದೀಸು ಪವತ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ವತ್ಥುಞ್ಚ ಕರಜಕಾಯಂ ಸುಖಯತಿ ಲದ್ಧಸ್ಸಾದೇ ಅನುಗ್ಗಹಿತೇ ಕರೋತೀತಿ ಸುಖಾ। ಸುಖಾತಿ ವೇದನಾಸದ್ದಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಸುಖಭಾವಮತ್ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಕಾಸನೇನ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗತಾ ನ ಕತಾ। ಸಭಾವತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪತೋ ಚ ಯಂ ಇಟ್ಠಂ, ತದನುಭವನಂ ಇಟ್ಠಾಕಾರಾನುಭವನಂ ವಾ ಇಟ್ಠಾನುಭವನಂ।
ಸಮನ್ತಿ ಅವಿಸಮಂ। ಸಮಾ ಏಕೀಭಾವೂಪಗತಾ ವಿಯ ಯುತ್ತಾ, ಸಮಂ ವಾ ಸಹ ಯುತ್ತಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏಕುಪ್ಪಾದಾತಿ ಏಕೋ ಸಮಾನೋ ಉಪ್ಪಾದೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಏಕುಪ್ಪಾದಾ, ಸಮಾನಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಕಾತಿ ‘‘ಏಕನಿರೋಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯೇ ಸಮಾನುಪ್ಪಾದಾ ಸಮಾನನಿರೋಧಾ ಚ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನಿವಾರಿತೋ ಹೋತಿ। ಏವಮಪಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಏಕವತ್ಥುಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯೇ ಏಕುಪ್ಪಾದಾ ಏಕನಿರೋಧಾ ಏಕವತ್ಥುಕಾ ಚ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ। ಏವಮಪಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪೇಸು ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಸೇಸಮಹಾಭೂತೋಪಾದಾರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ತೇನ ತಾನಿ ಏಕವತ್ಥುಕಾನೀತಿ, ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಯಭೂತಾನಿ ವಾ ಭೂತಾನಿ ಏಕಂ ವತ್ಥು ಏತೇಸು ಸನ್ನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಏಕವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾಪತ್ತಿ ಸಿಯಾತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಂ ‘‘ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯೇ ಏಕುಪ್ಪಾದಾ…ಪೇ॰… ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ। ಪಟಿಲೋಮತೋ ವಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾತಿ ವುತ್ತೇ ಏಕವೀಥಿಯಞ್ಚ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾನಂ ನಾನಾವೀಥಿಯಂ ಪರಸನ್ತಾನೇ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಭಿನ್ನವತ್ಥುಕಾನಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಏಕವತ್ಥುಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯೇ ಏಕವತ್ಥುಕಾ ಹುತ್ವಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ। ಏವಮಪಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣಾದೀನಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಏಕನಿರೋಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯೇ ಏಕನಿರೋಧಾ ‘‘ಏಕುಪ್ಪಾದಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೩. ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನಾನಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಯಥಾ ಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಂ ಫಲಾನಿ ತಂಸದಿಸಾನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ವಿಪಕ್ಕಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ವಿಪಾಕನಿರುತ್ತಿಞ್ಚ ಲಭನ್ತಿ, ನ ಮೂಲಙ್ಕುರಪತ್ತಖನ್ಧನಾಳಾನಿ, ಏವಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಫಲಾನಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಭಾವೇನ ಸಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಸುಕ್ಕಕಣ್ಹಾದಿಭಾವೇನ ಚ ತಂಸದಿಸಾನಿ ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನಾನೀತಿ ವಿಪಾಕನಿರುತ್ತಿಂ ಲಭನ್ತಿ, ನ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾಪಿ ಕಮ್ಮಾಸದಿಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಜಾತಿಜರಾಸಭಾವಾತಿ ಜಾಯನಜೀರಣಸಭಾವಾ। ವಿಪಾಕಪಕತಿಕಾತಿ ವಿಪಚ್ಚನಪಕತಿಕಾ। ವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವತಾ ಚ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಾವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಮಾನಸನ್ತಾನೇ ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾ, ತೇನ ಅಭಿಞ್ಞಾದಿಕುಸಲಾನಂ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾದಿಅಕುಸಲಾನಞ್ಚ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನೇಪಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ। ವಿಪಕ್ಕಭಾವನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಭಾವ-ಸದ್ದೇನ ಸಭಾವೋ ಏವ ವುತ್ತೋ। ತಂ ಯಥಾವುತ್ತಂ ವಿಪಕ್ಕಸಭಾವಂ ದುತಿಯಸ್ಸ ವುತ್ತಂ ವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವಞ್ಚ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಉಭಯಸಭಾವಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನಾ’’ತಿ ಆಹ।
೪. ಉಪೇತೇನ ಆದಿನ್ನಾ ಉಪಾದಿನ್ನಾ। ಕಿಂ ಪನ ತಂ ಉಪೇತಂ, ಕೇನ ಚ ಉಪೇತಂ, ಕಥಞ್ಚ ಉಪೇತಂ, ಕೇ ಚ ತೇನ ಆದಿನ್ನಾತಿ? ಸತಿ ಚ ಲೋಕುತ್ತರಾನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇ ತನ್ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಉಪೇತಸದ್ದಸಮ್ಬನ್ಧಿನಾ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥನಯೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ, ನ ವಚನಾನುಪುಬ್ಬೇನಾತಿ। ಏತ್ಥಾಹ – ಯದಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀಹಿ ಉಪೇತೇನ ಆದಿನ್ನಾ ಉಪಾದಿನ್ನಾ, ಸಬ್ಬತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ಚ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಚ ಉಪೇತಸದ್ದೋ ಕಮ್ಮೇ ಏವ ನಿರುಳ್ಹೋ, ತೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ ಗಹಣೇ ಕಾರಣಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಉಪ-ಸದ್ದೇನ ಚ ಉಪೇತತಾಮತ್ತಂ ಜೋತಿತಂ, ನ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಂ ಸಮನ್ನಾಗಮನಿವತ್ತಕಂ, ಆದಿನ್ನ-ಸದ್ದೇನ ಚ ಗಹಿತತಾಮತ್ತಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನತಾವಿಸೇಸೋ। ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಉಪಾದಿನ್ನತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಬೋಧನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ದೇಸನಾಪವತ್ತಿತೋ। ಯೇಸಞ್ಹಿ ಬೋಧನತ್ಥಂ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಾ’’ತಿ ಏತಂ ವುತ್ತಂ, ತೇ ತೇನೇವ ವಚನೇನ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇ ಧಮ್ಮೇ ಬುಜ್ಝಿಂಸು, ಏತರಹಿ ಪನ ತಾವತಾ ಬುಜ್ಝಿತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೇನ ಸುತ್ವಾ ತದತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಏಸಾ ಅತ್ಥವಿಭಾವನಾ ಕತಾ ‘‘ಕಮ್ಮುನಾ’’ತಿ।
ಅಯಂ ಪನ ಅಪರೋ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ – ಉಪ-ಸದ್ದೋ ಉಪೇತಂ ದೀಪೇತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ಉಪ-ಸದ್ದೋ ಸಮಾಸೇ ಪಯುಜ್ಜಮಾನೋ ‘‘ಅತಿಮಾಲಾ’’ತಿಆದೀಸು ಅತಿ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಅತಿಕ್ಕಮನಂ ಸಸಾಧನಂ ಉಪಗಮನಂ ಸಸಾಧನಂ ವದತಿ, ಉಪಗಮನಞ್ಚ ಉಪಾದಾನಉಪಯೋ, ತೇನ ಉಪಗತಂ ಉಪೇತಂ। ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ಯಂ ಅಸತಿ ಉಪಾದಾನೇ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ತೇಭೂಮಕಕಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಪುರಿಮಜಾತುಪ್ಪನ್ನೇನ ಉಪಾದಾನೇನ ಉಪಗತತ್ತಾ ‘‘ಉಪೇತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ನ ಹಿ ಕೋಚಿ ಅನುಪಗ್ಗಮ್ಮ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೀತಿ। ತೇನ ಉಪೇತೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಪುನಬ್ಭವಸ್ಸ ಆದಾನಂ ಹೋತಿ। ಕಮ್ಮುನಾ ಹಿ ಸಾಸವೇನ ಸತ್ತಾ ಆದಿಯನ್ತಿ ಪುನಬ್ಭವಂ, ತಸ್ಮಾ ಆದಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪಾಕಟೋ ಪುನಬ್ಭವೋ। ಸೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಸಙ್ಗಹೋ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಜಾತಿವಚನೇ ಸಮವರುದ್ಧೋತಿ ಉಪಾದಿನ್ನವಚನೇನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ವುಚ್ಚತಿ, ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಚ ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಾನೀತಿ ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಪಕಾಸಿತಮೇತಂ। ತಸ್ಮಾ ಉಪೇತೇನ ಆದಿನ್ನಾತಿ ತೇ ಏವ ಧಮ್ಮಾ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧೋ ಅಯಮತ್ಥೋತಿ। ಉಪಾದಿನ್ನ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ತಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಿಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಭಾವಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಸ್ಮಾ ಏವ ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ‘‘ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭೂತಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಪನ ಉಪಾದಾನಿಯಂ ಉಪಾದಿನ್ನಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನನ್ತಿ ದುವಿಧಂ। ತಸ್ಮಾ ತಂ ವಿಸೇಸನೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಾ ಚ ತೇ ಉಪಾದಾನಿಯಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೫. ಸಂಕಿಲೇಸೋತಿ ದಸ ಕಿಲೇಸವತ್ಥೂನಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಾತಿ ತೇಹಿ ವಿಬಾಧಿತಾ ಉಪತಾಪಿತಾ ಚ। ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಂಕಿಲೇಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ನಿನ್ನಾನತ್ತಾ ಏಕೀಭಾವಮಿವ ಗತಾ ವಿಸಾದೀಹಿ ವಿಯ ಸಪ್ಪಿಆದಯೋ ವಿದೂಸಿತಾ ‘‘ಸಂಕಿಲೇಸೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಾ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಾ’’ತಿ। ಸಂಕಿಲೇಸಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ತಂ ಲದ್ಧುಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆರಮ್ಮಣಭಾವಾನತಿಕ್ಕಮನತೋತಿ ಏತೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಾನತಿಕ್ಕಮನಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ, ವತ್ಥಯುಗಿಕಸುಙ್ಕಸಾಲಿಕಸದ್ದಾನಂ ವಿಯ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
೬. ಸಹ ವಿತಕ್ಕೇನ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಚನಸೇಸೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ ಅವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸಪಿ ಭವತಿ-ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ। ಮತ್ತಾತಿ ಪಮಾಣವಾಚಕಂ ಏಕಂ ಪದನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ವಿಚಾರೋವ ಮತ್ತಾ ಏತೇಸ’’ನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಿಪ್ಪಯೋಗೀಸು ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಸು ವಿಚಾರೋವ ಏತೇಸಂ ಮತ್ತಾ, ತತೋ ಉದ್ಧಂ ವಿತಕ್ಕೇನ ಸಮ್ಪಯೋಗಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಯಮಪರೋ ಅತ್ಥೋ – ಮತ್ತ-ಸದ್ದೋ ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥೋ। ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಾ ಧಮ್ಮಾ ಹಿ ವಿತಕ್ಕವಿಸಿಟ್ಠೇನ ವಿಚಾರೇನ ಸವಿಚಾರಾ, ಏತೇ ಪನ ವಿಚಾರಮತ್ತೇನ ವಿತಕ್ಕಸಙ್ಖಾತವಿಸೇಸರಹಿತೇನ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ವಿಚಾರಮತ್ತಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ವಿಚಾರಮತ್ತವನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಚಾರಮತ್ತವಚನೇನ ಅವಿತಕ್ಕತ್ತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಅವಿತಕ್ಕಾನಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿಭಾವಜೋತನತ್ಥಂ ಅವಿತಕ್ಕವಚನಂ। ಅವಿತಕ್ಕಾ ಹಿ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ ಚ ಸನ್ತಿ ಅವಿಚಾರಾ ಚಾತಿ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಸು ಅವುಚ್ಚಮಾನೇಸು ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ವಿಚಾರಮತ್ತಾವಅವಿತಕ್ಕಾತಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ। ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಪನ ಯಥಾಕಾಮಂ ಹೋತೀತಿ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಅವಿತಕ್ಕಭಾವೇನ ಸಹ ವಿಚಾರಮತ್ತತಾಯ ಧಮ್ಮವಿಸೇಸನಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಾ’’ತಿ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋ।
ಅಥ ವಾ ಸವಿಚಾರಾ ದುವಿಧಾ ಸವಿತಕ್ಕಾ ಅವಿತಕ್ಕಾ ಚ, ತೇಸು ಅವಿತಕ್ಕೇ ನಿವತ್ತೇತುಂ ಆದಿಪದಂ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಚಾರಾ ಚ ದುವಿಧಾ ಸವಿತಕ್ಕಾ ಅವಿತಕ್ಕಾ ಚ, ತೇಸು ಸವಿತಕ್ಕೇ ನಿವತ್ತೇತುಂ ತತಿಯಪದಂ ‘‘ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಾ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ವಿತಕ್ಕಾಭಾವೇನ ಏತೇ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ, ನ ವಿಚಾರತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅವಿತಕ್ಕವಚನೇನ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ ವಿಸೇಸಿತಾ।
೭. ಉಪೇಕ್ಖತೀತಿ ವೇದಯಮಾನಾಪಿ ಮಜ್ಝತ್ತವೇದನಾ ಸುಖಾಕಾರೇ ದುಕ್ಖಾಕಾರೇ ಚ ಉದಾಸಿನಾ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಉಪೇತಾ ಯುತ್ತಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಅವಿರುದ್ಧಾ ಇಕ್ಖಾ ಅನುಭವನಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ। ವಿಸೇಸದಸ್ಸನವಸೇನಾತಿ ನಾನತ್ತದಸ್ಸನವಸೇನ। ಯದಿ ಹಿ ಪೀತಿಸಹಗತಾ ಏವ ಸುಖಸಹಗತಾ ಸಿಯುಂ, ‘‘ಪೀತಿಸಹಗತಾ’’ತಿ ಏತೇನೇವ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ‘‘ಸುಖಸಹಗತಾ’’ತಿ ಇದಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ‘‘ಸುಖಸಹಗತಾ’’ತಿ ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ‘‘ಪೀತಿಸಹಗತಾ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತತೋ ತಿಕಂ ಪೂರೇನ್ತೇನ ದುಕ್ಖಸಹಗತಪದಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ವೇದನಾತ್ತಿಕೋ ಏವಾಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತವಚನಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪೀತಿಸಹಗತಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಸುಖಸಹಗತಾ’’ತಿ ವದನ್ತೋ ಪೀತಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಮ್ಪಿ ಸುಖಂ ಅತ್ಥೀತಿ ತತಿಯಜ್ಝಾನಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸುಖಂ ಸಪ್ಪೀತಿಕಸುಖತೋ ಭಿನ್ನಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಥ ವಾ ಪೀತಿಸುಖಾನಂ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಾನತ್ತಾನಂ ನಾನತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ತಿಕೋ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಪೀತಿಸಹಗತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ ಸುಖೇಕದೇಸೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ, ನ ಪೀತಿ। ‘‘ಸುಖಸಹಗತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪೀತಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ನ ಸುಖಂ। ಪೀತಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಸುಖಸಹಗತಾ ಚ ಪುರಿಮೇನ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಸಿದ್ಧೋ ಪೀತಿಸುಖಾನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ।
೮. ನಿಬ್ಬಾನಂ ದಸ್ಸನತೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಅಥ ವಾ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖು ಪುನಪ್ಪುನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನೇನ ಭಾವನಾಭಾವಂ ಅಪ್ಪತ್ತಂ ದಸ್ಸನಂ ನಾಮ, ಧಮ್ಮಚಕ್ಖು ಚ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮದಸ್ಸನಂ ತದತಿಸಯೋ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥೇತ್ಥ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ದಸ್ಸನಭಾವಾಪತ್ತೀತಿ। ಉಭಯಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ವುತ್ತಧಮ್ಮಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನ, ನ ಪಹಾಯಕಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನ। ತಥಾ
೯. ಏವಮತ್ಥಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥಾಯುತ್ತಿತೋ ಚ ಸದ್ದಾಯುತ್ತಿತೋ ಚ ಅಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಮತ್ತೇಸು ಹಿ ಗಯ್ಹಮಾನೇಸು ಅಹೇತುಕಾ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಪರಿಪುಣ್ಣತ್ತಾ ಅತ್ಥಾಯುತ್ತಿ, ಪಹಾತಬ್ಬಸದ್ದಸ್ಸ ನಿಚ್ಚಸಾಪೇಕ್ಖತ್ತೇ ಚ ಸತಿ ನ ಸಮ್ಬನ್ಧೀಸದ್ದತೋ ಪಹಾಯಕತೋ ಅಞ್ಞಂ ಪಟಿಸೇಧಂ ಅಪೇಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ಹೇತುಸದ್ದೇನ ಸಮಾಸೋ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ಸದ್ದಾಯುತ್ತಿ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏವಮತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಪಹಾತಬ್ಬ-ಸದ್ದಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ ಅಯೋಜೇತ್ವಾ ಯೇಸಂ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥೇ ಸಮಾಸೋ, ತಬ್ಬಿಸೇಸನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಇದಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಹೇತು ಏತೇಸಂ ನೇವತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥೋ ಸಬ್ಬೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ। ಅತ್ಥಾಯುತ್ತಿ ಮಾ ಹೋತು, ಸದ್ದೋ ಪನ ಇಧಾಪಿ ನ ಯುತ್ತೋ। ಏಕನ್ತಯೋಗೀನಂ ಅತ್ಥಿ-ಸದ್ದಮೇವ ಹಿ ಅಪೇಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಉಭಿನ್ನಂ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತು-ಸದ್ದಾನಂ ಸಮಾಸೋ ಯುತ್ತೋ, ನ ಪಟಿಸೇಧಂ ಅಪೇಕ್ಖಮಾನಾನನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ಏತಂ ಕತಂ, ಸದ್ದೋ ಪನ ಯಥಾ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಪನ ಯುಜ್ಜತಿ – ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಹೇತು ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಾ। ಕೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೋತಿ? ದಸ್ಸನೇನ ಭಾವನಾಯ ಚ। ತಯಿದಂ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಪದಂ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಪದೇಹಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ತೇಹಿ ಯುತ್ತೇನ ಯೇ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಾ ನೇವ ಹೋನ್ತಿ, ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಾ ಚ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಟಿಸೇಧಞ್ಚ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ತೇ ನೇವ ದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ನೇವವಿಪಾಕನವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮವಚನಂ ವಿಯ ಹಿ ಪುರಿಮಪದದ್ವಯಸಙ್ಗಹಿತಧಮ್ಮಪಟಿಸೇಧನೇನ ತದಞ್ಞಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಮೇತಂ ಹೋತಿ, ನ ಅಹೇತುಕಪದಂ ವಿಯ ಹೇತುವಿರಹಪ್ಪಕಾಸನೇನಾತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ದ್ವೇ ಪಟಿಸೇಧಾ ಯುತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ।
ಹೇತುಯೇವ ಹಿ ತೇಸಂ ನತ್ಥಿ, ಯೋ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾತಿ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೇ ಹೇತೂನಂ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬತಾ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾ, ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಚ ಪಹಾತಬ್ಬಾಸಙ್ಕಾಸಬ್ಭಾವೇ ಹೋತಿ, ಪಹಾತಬ್ಬಾಸಙ್ಕಾ ಚ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತಿ ಸಿಯಾ, ತೇಸಂ ಪನ ಅಹೇತುಕಾನಂ ಹೇತುಯೇವ ನತ್ಥಿ, ಯೋ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ, ತದಭಾವಾ ಪಹಾತಬ್ಬಾಸಙ್ಕಾ ಇತರಥಾ ಹಿ ಅಹೇತುಕಾನಂ ಅಗ್ಗಹಣಂ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟತ್ತಾ ನ ಕಾರಣಸಾಧನೀಯೋ ಏಸೋತಿ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥಸ್ಸೇವ ಕಾರಣಂ ವದನ್ತೋ ‘‘ಹೇತುಯೇವ ಹಿ ತೇಸಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇಸಞ್ಹಿ ನೇವದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಪದವಚನೀಯಾನಂ ಯೋ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ, ಸೋ ಏವಂಪಕಾರೋ ಹೇತು ನತ್ಥಿ। ತೇ ಹಿ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಾ ಸಹೇತುಕಾ ಅಹೇತುಕಾ ಚಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೇವದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಹೇತು ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೦. ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾತಿ ಇದಂ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಗೋತ್ರಭುಫಲಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಅಪಚಯಗಾಮಿತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಹೇತುಭಾವೇನ ಅಪಚಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ। ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಹಿ ಅನಿಬ್ಬತ್ತನಿಯತ್ತೇಪಿ ಸಮುದಯಪ್ಪಹಾನಸಮುದಯನಿರೋಧಾನಂ ಅಧಿಗಮಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಭಾವತೋ ಹೇತುಹೇತುಫಲಭಾವೋ ಮಗ್ಗನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಯುಜ್ಜತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೧೯)। ಅತ್ಥೋತಿ ಹಿ ಹೇತುಫಲಂ। ಧಮ್ಮೋತಿ ಹೇತೂತಿ। ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಪುರಿಮೇ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವುತ್ತಾ, ಪಚ್ಛಿಮೇ ಕೇವಲಾ। ಪುರಿಮೇ ವಿಯ ಪನ ಪಚ್ಛಿಮೇ ಅತ್ಥೇಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸೀಸೇನ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ದುತಿಯೇ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ‘‘ಆಚಯಂ ಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಅನುನಾಸಿಕಲೋಪೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಆಚಿನನ್ತೀತಿ ವಾ ಆಚಯಾ, ಆಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
೧೧. ಸತ್ತ ಪನ ಸೇಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖನಸೀಲಾತಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ತೇಸಂ ಇಮೇತಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ಅಞ್ಞಾಸಾಧಾರಣಾ ಮಗ್ಗಫಲತ್ತಯಧಮ್ಮಾ। ಸಯಮೇವ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಸಿಕ್ಖನಸೀಲಾನಮೇತಂ ನಿದಸ್ಸನಂ। ಯೇ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಸಿಕ್ಖನ್ತಿ, ತೇ ಸಿಕ್ಖನಸೀಲಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಅಕ್ಖರತ್ಥೋ ಪನ ಸಿಕ್ಖಾ ಏತೇಸಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖಾತಿ। ನ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಯತ್ಥ ಸೇಕ್ಖಭಾವಾಸಙ್ಕಾ ಅತ್ಥಿ, ತತ್ಥಾಯಂ ಪಟಿಸೇಧೋತಿ ಲೋಕಿಯನಿಬ್ಬಾನೇಸು
ಸೇಕ್ಖಾತಿ ವಾ ಅಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಅನನ್ತರಮೇವ ‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖಾನಂ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ನ ಲೋಕಿಯನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖತಾಪತ್ತಿ। ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ ವಾ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಕೇಸಞ್ಚಿ ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತೇನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ ಚ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಚ ಅತ್ಥೇಹಿ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಕತ್ವಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಆಪನ್ನಾತಿ? ನ, ತಂಸದಿಸೇಸು ತಬ್ಬೋಹಾರಾ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗತೋ ಹಿ ನಿನ್ನಾನಾಕರಣಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಕರಣಂ ವಿಪಾಕಭಾವಞ್ಚ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಏವ ಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಅರಹತ್ತಫಲಭಾವಂ ಆಪನ್ನಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಕುಸಲಸುಖತೋ ಚ ವಿಪಾಕಸುಖಂ ಸನ್ತತರತಾಯ ಪಣೀತತರನ್ತಿ ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ ಚ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ।
೧೨. ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಾಸಮತ್ಥತಾದೀಹಿ ಪರಿತ್ತಾ। ‘‘ಕಿಲೇಸ…ಪೇ॰… ತಾಯಾ’’ತಿ ಅತ್ಥತ್ತಯಮ್ಪಿ ಕುಸಲೇಸು ಯುಜ್ಜತಿ, ವಿಪಾಕಕಿರಿಯೇಸು ದೀಘಸನ್ತಾನತಾವ। ಪಮಾಣಕರೇಹಿ ವಾ ಓಳಾರಿಕೇಹಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಪರಿತ್ತಾ। ತೇಹಿ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಸುಖುಮೇಹಿ ರೂಪತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಪಮಾಣಮಹತ್ತಂ ಗತಾತಿ ಮಹಗ್ಗತಾ। ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾ।
೧೪. ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನಾತಿ
೧೫. ಮಾತುಘಾತಾದೀಸು ಪವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಹಿತಸುಖಂ ಇಚ್ಛನ್ತಾವ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಹಿತಸುಖಾವಹಾ ಮೇ ಭವಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಆಸೀಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಥಾ ಅಸುಭಾಸುಖಾನಿಚ್ಚಾನತ್ತೇಸು ಸುಭಾದಿವಿಪರಿಯಾಸದಳ್ಹತಾಯ ಆನನ್ತರಿಯಕಮ್ಮನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀಸು ಪವತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಸುಭಾದೀಸು ಮಿಚ್ಛಾಸಭಾವಾತಿ ಮುಸಾಸಭಾವಾ। ಅನೇಕೇಸು ಆನನ್ತರಿಯೇಸು ಕತೇಸು ಯಂ ತತ್ಥ ಬಲವಂ, ತಂ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ನ ಇತರಾನೀತಿ ಏಕನ್ತವಿಪಾಕಜನಕತಾಯ ನಿಯತತಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ‘‘ವಿಪಾಕದಾನೇ ಸತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಖನ್ಧಭೇದಾನನ್ತರನ್ತಿ ಚುತಿಅನನ್ತರಂ। ಚುತಿ ಹಿ ಮರಣನಿದ್ದೇಸೇ (ವಿಭ॰ ೧೯೩) ‘‘ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ। ಏತೇನ ವಚನೇನ ಸತಿ ಫಲದಾನೇ ಚುತಿಅನನ್ತರೋ ಏವ, ನ ಅಞ್ಞೋ ಏತೇಸಂ ಫಲಕಾಲೋತಿ ಫಲಕಾಲನಿಯಮೇನೇವ ನಿಯತತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ, ನ ಫಲದಾನನಿಯಮೇನಾತಿ ನಿಯತಫಲಕಾಲಾನಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಾನಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾನಮ್ಪಿ ನಿಯತತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯನ್ತರವಿಕಲತಾದೀಹಿ ಅವಿಪಚ್ಚಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವೇನ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾ ವಿಯ ಬಲವತಾ ಆನನ್ತರಿಯೇನ ವಿಪಾಕೇ ದಿನ್ನೇ ಅವಿಪಚ್ಚಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಆನನ್ತರಿಯಾನಂ ಫಲದಾನೇ ನಿಯತಸಭಾವಾ ಆನನ್ತರಿಯಸಭಾವಾ ಚ ಪವತ್ತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವೇನ ಫಲದಾನನಿಯಮೇನೇವ ನಿಯತತಾ ಆನನ್ತರಿಯತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅವಸ್ಸಞ್ಚ ನಿಯತಸಭಾವಾ ಆನನ್ತರಿಯಸಭಾವಾ ಚ ತೇಸಂ ಪವತ್ತೀತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಮೇತಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಬಲವತೋ ಆನನ್ತರಿಯಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ಚುತಿಅನನ್ತರಂ ಏಕನ್ತೇನ ಫಲದಾನತೋ।
ನನು ಏವಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಾನಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ವಿಪಾಕದಾಯಕೇ ಅಸತಿ ಚುತಿಅನನ್ತರಮೇವ ಏಕನ್ತೇನ ಫಲದಾನತೋ ಆನನ್ತರಿಯಸಭಾವಾ ನಿಯತಸಭಾವಾ ಚ ಪವತ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಅಸಮಾನಜಾತಿಕೇನ ಚೇತೋಪಣಿಧಿವಸೇನ ಉಪಘಾತಕೇನ ಚ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬವಿಪಾಕತ್ತಾ ಅನನ್ತರೇಕನ್ತಫಲದಾಯಕತ್ತಾಭಾವಾ, ನ ಪನ ಆನನ್ತರಿಯಕಾನಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಿಯ ಅಸಮಾನಜಾತಿಕಂ ಫಲನಿವತ್ತಕಂ ಅತ್ಥಿ ಸಬ್ಬಾನನ್ತರಿಯಕಾನಂ ಅವೀಚಿಫಲತ್ತಾ, ನ ಚ ಹೇಟ್ಠುಪಪತ್ತಿಂ ಇಚ್ಛತೋ ಸೀಲವತೋ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ವಿಯ ಉಪರೂಪಪತ್ತಿಜನಕಕಮ್ಮಫಲಂ ಆನನ್ತರಿಯಕಫಲಂ ನಿವತ್ತೇತುಂ ಸಮತ್ಥೋ
ಅನೇಕಾನಿ ಚ ಆನನ್ತರಿಯಕಾನಿ ಕತಾನಿ ಏಕನ್ತೇ ವಿಪಾಕೇ ಸನ್ನಿಯತತ್ತಾ ಉಪರತಾವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವಾಸಙ್ಕತ್ತಾ ನಿಚ್ಛಿತಾನಿ ಸಭಾವತೋ ನಿಯತಾನೇವ। ಚುತಿಅನನ್ತರಂ ಪನ ಫಲಂ ಅನನ್ತರಂ ನಾಮ ತಸ್ಮಿಂ ಅನನ್ತರೇ ನಿಯುತ್ತಾನಿ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತನೇನ ಅನನ್ತರಕರಣಸೀಲಾನಿ ಅನನ್ತರಪ್ಪಯೋಜನಾನಿ ಚಾತಿ ಸಭಾವತೋ ಆನನ್ತರಿಯಕಾನೇವ ಚ ಹೋನ್ತಿ। ತೇಸು ಪನ ಸಮಾನಸಭಾವೇಸು ಏಕೇನ ವಿಪಾಕೇ ದಿನ್ನೇ ಇತರಾನಿ ಸಮ್ಮಾ ಸಭಾವಾತಿ ಸಚ್ಚಸಭಾವಾ।
೧೬. ಪರಿಪುಣ್ಣಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚತ್ತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾವ ಇಧ ‘‘ಮಗ್ಗಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಟ್ಠೇನ। ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇಪಿ ಹಿ ಯೇ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಂ ಲಭನ್ತಿ, ನ ಪನ ಸಯಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇ ಮಗ್ಗಹೇತುಕಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೩೯) ವುತ್ತಂ। ಯೋ ಪನ ತತ್ಥೇವ ‘‘ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಅಲೋಭೋ ಅದೋಸೋ ಅಮೋಹೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಮಗ್ಗಹೇತೂ’’ತಿ ಆದಿನಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಮಗ್ಗೋ ಚೇವ ಹೇತು ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪನ ವುತ್ತನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಯ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪನ ಅಸಙ್ಗಹಿತಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ತಯೋ ನಯಾ ವುತ್ತಾ, ಹೇತುಬಹುತಾವಸೇನ ತತಿಯೋ ನಯೋ ಇಧ ದುತಿಯೋ ವುತ್ತೋ।
ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪವತ್ತನಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಹಜಾತಾಧಿಪತಿಪಿ ಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವೇ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಸಹಜಾತೇ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ಅನುವತ್ತಯಮಾನೋ ತೇ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪವತ್ತತಿ, ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣೇ ಧಮ್ಮೇ ತಥೇವ ಅತ್ತಾನಂ ಅನುವತ್ತಯಮಾನೋ ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ, ತಸ್ಮಾ ಅಧಿಪತಿದ್ವಯಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಪತಿ ಏತೇಸ’’ನ್ತಿ ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ಪಟ್ಠಾನೇ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೧೬.೧೧) ‘‘ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಾ, ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀ ಖನ್ಧೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿ ಅಧಿಪತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಪತಿ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪೇಕಸೇಸವಸೇನ ಸಮಾನಸದ್ದತ್ಥವಸೇನ ವಾ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೧೭. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬೋ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ ಪಟಿಸಿದ್ಧೋ, ನ ಉಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಭಾವೋ ಏವಾತಿ ತೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ವಿಗತಾ ಅತೀತಾಪಿ ನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಯದಿ ಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಸಿಯುಂ, ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಏವಮಾದಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ತು ವುತ್ತನ್ತಿ। ಅನಾಗತಾನಿ ವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಿ ಅತೀತೇ ಅನಾಗತೇ ವಾ ಕಮ್ಮೇ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನೇ ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸನ್ತಿ ‘‘ಅವಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಉಪ್ಪಾದಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ।
೧೮. ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವನ್ತಿ ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿಸಭಾವಂ।
೨೦. ಏವಂ ಪವತ್ತಮಾನಾತಿ ಏವಂ ಚಕ್ಖಾದಿಭಾವೇನ ಫುಸನಾದಿಭಾವೇನ ಚ ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತಾವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ। ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾತಿ ಅಧಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮಾಸವಿಸಯೇ ಅಧಿಕಾರತ್ಥಂ ಪವತ್ತಿಅತ್ಥಞ್ಚ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾ। ತೇನಾತಿ ಯಸ್ಸ ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ಸುಞ್ಞತಂ ಆನೇಞ್ಜಞ್ಚ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಸುಞ್ಞತಾದೀಸು ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ ನ ಪಸೀದತಿ ನ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ ನಾಧಿಮುಚ್ಚತಿ, ಯೋ ಚ ಇತಿಹ ತತ್ಥ ಸಮ್ಪಜಾನೋ, ತೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ। ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ। ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವಾತಿ ಝಾನಗೋಚರೇ ಕಸಿಣಾದಿಮ್ಹಿ। ಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇತಬ್ಬಂ। ಅಜ್ಝತ್ತರತೋತಿ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ರತೋ, ಸಮಾಧಿಗೋಚರೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ ವಾ ರತೋ। ‘‘ಸಮಾಹಿತೋ ಏಕೋ ಸನ್ತುಸಿತೋ ತಮಾಹು ಭಿಕ್ಖು’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೬೨) ಗಾಥಾಸೇಸೋ।
ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಪಸಾದನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಝಾನಂ ಸಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತತ್ಥೋ ಅಜ್ಝತ್ತ-ಸದ್ದೋ ಹೋತಿ। ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಸಕಸನ್ತತಿನಿಯಕಂ। ಅಜ್ಝತ್ತೇ ಭವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾತಿ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇಸುಪಿ ಅಬ್ಭನ್ತರಾ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕ-ಸದ್ದೋ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಪವತ್ತಮಾನೋ ದಸ್ಸಿತೋ
ಅಯಂ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ, ವಿಹಾರೋತಿ ವಿಹಾರಸುಞ್ಞತಾಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೮೭) ಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮತಾಯ ರೂಪಾದಿರತಿಯಾ ಚ ಆದೀನವಂ ವತ್ವಾ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಿಹಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಞ್ಞತನ್ತಿ ವಿಸಯಭೂತಂ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಸುಞ್ಞತಂ, ಸುಞ್ಞತಾಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿತ್ತಿಸ್ಸರಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಾ ಭಗವನ್ತೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾಪಿ ಯಂ ಮುಹುತ್ತಂ ತುಣ್ಹೀ ಭವಿತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಮುಹುತ್ತಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಪಗೇವ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಪಿ ಇಸ್ಸರಿಯಾನಂ ಬಹುಲಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ಇಸ್ಸರಿಯಸ್ಸ ಪವತ್ತನತೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ‘‘ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಅರಹತ್ತಫಲಾಧಿಗಮೇನ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ತಂಜನಕೇನೇವ ಮಗ್ಗೇನಾತಿ ತಂ ತೇಸಂ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಂ। ವಿಸಯೋ ಚ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವೋವ ಯಥಾ ‘‘ಆಕಾಸೇ ಸಕುಣಾ ಉದಕೇ ಮಚ್ಛಾ’’ತಿ, ಬುದ್ಧಾ ಚ ಅಞ್ಞತ್ಥ ದಿಸ್ಸಮಾನಾಪಿ ವಿವೇಕಪಬ್ಭಾರತಾಯ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಿನ್ನಾವ, ತೇನ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಕಿರಿಯಾಯ ಅನನ್ತರಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಂಯೇವ ಭವನ್ತೀತಿ ಸಾ ತೇಸಂ ವಿಸಯೋ, ತಬ್ಬಿಸಯತಾ ಚ ಸಚ್ಚಕಸುತ್ತೇನ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೬೪ ಆದಯೋ) ದೀಪೇತಬ್ಬಾ।
೨೨. ಯೇಸಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ತೇ ಸನಿದಸ್ಸನಾ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಗೋಚರಭಾವೋವ ದಟ್ಠಬ್ಬಭಾವೋ, ತಸ್ಸ ರೂಪಾಯತನಾ ಅನಞ್ಞತ್ತೇಪಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ರೂಪಾಯತನಂ ವಿಸೇಸೇತುಂ ಅಞ್ಞಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಹ ನಿದಸ್ಸನೇನಾತಿ ಸನಿದಸ್ಸನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಧಮ್ಮಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಹಿ ಏಕೀಭೂತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಯೋ ನಾನತ್ತಕರೋ ಸಭಾವೋ, ಸೋ ಅಞ್ಞೋ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಉಪಚರಿತುಂ ಯುತ್ತೋ
ತಿಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।