ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೧. ‘‘ಯೇ ವಾ ಪನ…ಪೇ॰… ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಇದಂ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ವಿಯ ನ ವಿಸುಂ ‘‘ತೇಪಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಉದ್ದಿಟ್ಠಾವಸೇಸೇ ಚ ಪನ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಅಪ್ಪೇತುಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಪ್ಪನಾಯ ಅವರೋಧಿತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಏತಸ್ಸ ಪದಭಾಜನೀಯಂ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಸರೂಪೇನ ಪನ ಅದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ‘‘ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ದುತಿಯೇನ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ನಿದ್ದೇಸೋ ಚ ನ ಕತೋ, ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಪನ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಯೇ ವಾ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸೇ ಅವರೋಧೋ ಯುತ್ತೋ। ಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇ ಚ ನಿದ್ದೇಸಾವಸಾನೇ ವುತ್ತಸ್ಸಾತಿ।
ಪುಚ್ಛಾಪರಿಚ್ಛೇದವಚನೇನೇವ ಪುಚ್ಛಾಭಾವೇ ವಿಞ್ಞಾತೇ ಪುಚ್ಛಾವಿಸೇಸಞಾಪನತ್ಥಂ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ’’ತಿ। ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹೀತಿ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೇ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೦; ಚೂಳನಿ॰ ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨; ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೮) ಆಗತಾ ಪುಚ್ಛಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋ ಯೋ ಕೋಚಿ ಸಭಾವೋ। ಅಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಞಾಣೇನ ಅಞ್ಞಾತಭಾವಂ ಆಹ। ಅದಿಟ್ಠನ್ತಿ ದಸ್ಸನಭೂತೇನ ಞಾಣೇನ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ವಿಯ ಅದಿಟ್ಠತಂ। ಅತುಲಿತನ್ತಿ ‘‘ಏತ್ತಕಂ ಇದ’’ನ್ತಿ ತುಲಾಭೂತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಅತುಲಿತತಂ। ಅತೀರಿತನ್ತಿ ತೀರಣಭೂತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಅಕತಞಾಣಕಿರಿಯಾಸಮಾಪನತಂ। ಅವಿಭೂತನ್ತಿ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಪಾಕಟಭಾವಂ ಅವಿಭಾವಿತನ್ತಿ ಞಾಣೇನ ಅಪಾಕಟೀಕತಭಾವಂ। ಅದಿಟ್ಠಂ ಜೋತೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ। ಅನುಮತಿಯಾ ಪುಚ್ಛಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ।
ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನನ್ತಿ ಮಾತಿಕಾದೇಸನಂ ಆಹ। ತತ್ಥ ಹಿ ಪುರತೋ ಕುಸಲಾದಿಕೇ ಪಭೇದೇ ವತ್ವಾ ಪಚ್ಛತೋ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ನಿದ್ದೇಸಂ ಆಹ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಮಾತಿಕಾಯ ಸವಿಸೇಸನಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ, ತೇ ಚ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಪಧಾನಾ, ಪಧಾನಞ್ಚ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನಮೇವ ಪಧಾನಾನಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬತಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಬ್ಬತಾ ಚ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತೇ ಪನ ವಿಸೇಸವನ್ತೋ ಪುಚ್ಛಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏವಂ ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋತಿ। ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಪಿ ಏವಮೇವ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ‘‘ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಂ ದೀಪೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಅವೋಹಾರದೇಸನತೋ ಧಮ್ಮಾನಮೇವ ದೇಸೇತಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಸಞ್ಚ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾವಹನತೋ ಪಭೇದವನ್ತಾನಂ ದೇಸೇತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಕುಸಲಾ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಏವಮೇವ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತದೀಪನಸ್ಸ ಹೇತುಂ ಸಕಾರಣಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ಧಮ್ಮಾಯೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞಮತ್ತವಚನೇನ ಸಮೂಹಾದಿಘನವಸೇನ ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತೀತಿ ಏಕತ್ತವಿನಿಬ್ಭೋಗಕರಣಂ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಞಾಣಂ ಆವಹತಿ ಪಭೇದದೇಸನಾ, ತಥಾ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತಾದಿಅತ್ಥಾನಞ್ಚ ದೀಪನತೋ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದಿಞಾಣಞ್ಚ ಆವಹತಿ। ‘‘ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಇದಾನಿ ಯೇ ತೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪಭೇದ…ಪೇ॰… ಯುಜ್ಜತಿ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಉದ್ದೇಸೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೋ, ಪುಚ್ಛಾ ಸಂಸಯಿತಪ್ಪಧಾನಾ, ನ ಚ ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಸಂಸಯಿತೋ, ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಪನ ಸಂಸಯಿತೋತಿ ನಿಚ್ಛಿತಸಂಸಯಿತವಸೇನಾಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋ।
ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ। ಕಿಮತ್ಥಮಾಹ ಭಗವಾತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆಹ ‘‘ಸಮಯೇ ನಿದ್ದಿಸಿ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಪರಿಯೋಸಾನೇತಿ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ…ಪೇ॰… ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಪರಿಯೋಸಾನೇ। ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಮಯೇ ಸನ್ತತಿಘನತಾ, ತಥಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಏಕಸಮೂಹವಸೇನ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಕಿಚ್ಚಭೇದವಸೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣತಾವಸೇನ ಚ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಸಮೂಹಾದಿಘನತಾತಿ।
ಕಾಲಞ್ಚ ಸಮಯಞ್ಚಾತಿ ಯುತ್ತಕಾಲಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಞ್ಚ। ಖಣೋತಿ ಓಕಾಸೋ। ತಥಾಗತುಪ್ಪಾದಾದಿಕೋ ಹಿ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಪಟಿಲಾಭಹೇತುತ್ತಾ। ಖಣೋ ಏವ ಚ ಸಮಯೋ। ಯೋ ‘‘ಖಣೋ’’ತಿ ಚ ‘‘ಸಮಯೋ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಏಕೋವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಹಾಸಮಯೋತಿ ಮಹಾಸಮೂಹೋ। ಸಮಯೋಪಿ ಖೋತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪರಿಪೂರಣಸ್ಸ ಹೇತುಪಿ। ಸಮಯಪ್ಪವಾದಕೇತಿ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪವಾದಕೇ। ತತ್ಥ ಹಿ ನಿಸಿನ್ನಾ ತಿತ್ಥಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸಮಯಂ ಪವದನ್ತೀತಿ। ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾತಿ ಹಿತಪಟಿಲಾಭಾ। ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅಭಿಸಮಯೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ಪೀಳನಾದೀನಿ ಅಭಿಸಮಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕೀಭಾವಂ ಉಪನೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ, ಅಭಿಸಮಯಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ವಿಸಯಭೂತೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ತಾನೇವ ತಥಾ ಏಕತ್ತೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ತತ್ಥ ಪೀಳನಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಹಿಂ ಸನಂ ಅವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾಕರಣಂ। ಸನ್ತಾಪೋ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿಭಾವೇನ ಸನ್ತಾಪನಂ ಪರಿದಹನಂ।
‘‘ಇಧಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಅಕುಸಲೇಸು ಅಬ್ಯಾಕತೇಸು ಚ ಕೇಸುಚಿ ಖಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ನನು ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ನವಮೇನ ಖಣೇನ ವಿನಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ, ನ ಪನ ನವಮೋ ಏವ ಖಣೋ, ಚತುಚಕ್ಕಾನಿಪಿ ಖಣೋತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಸಬ್ಬನ್ತಿಮೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿಖಣಮನ್ತರೇನ ನತ್ಥಿ ಕುಸಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಖಣೋ ಇಧ ಗಹಿತೋ। ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಸಯಮನಸಿಕಾರಾಧೀನಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ಸಾಧಾರಣಫಲಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನವಮೋತಿ ಅಟ್ಠಕ್ಖಣೇ ಉಪಾದಾಯ ವುತ್ತಂ। ಚತುಚಕ್ಕಂ ವತ್ತತೀತಿ ಪುನ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿ ಚತುಚಕ್ಕಂ ವಿಪರಿವತ್ತತೀತಿ ಓಕಾಸಭೂತಾನೀತಿ ಅತ್ತನೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ‘‘ಇದಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತು ಕುಸಲಾನೀ’’ತಿ ಅನುಮತಿದಾನಂ ವಿಯ ಭೂತಾನಿ।
ಚಿತ್ತಕಾಲೋತಿ ಧಮ್ಮೇನೇವ ಸತಾ ಕಾಲೋ ವಿಸೇಸಿತೋ, ನ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತ್ಥ ಪವತ್ತಿಸ್ಸತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಏತೇನ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೇನ, ನಾಪಿ ತಸ್ಸ ವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚೇನ, ತಸ್ಮಾ ಏವಂವಿಧೇ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಕಮಪ್ಪವತ್ತಾ ವಿಸೇಸಾ ಏವ ಪಟಿಪಾಟೀತಿ ಬೀಜಭಾವೋ ಚ ಪಟಿಪಾಟೀತಿ ವತ್ತುಮರಹತೀತಿ ಇಮಿನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಬೀಜಕಾಲೋತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಪಾಟಿಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಧಮ್ಮಪಟಿಪಾಟಿಂ ವಾತಿ ಅಟ್ಠಕಲಾಪಧಮ್ಮೇ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಸಞ್ಚಿತಾ ವಿಯ ಗಯ್ಹಮಾನಕಾಲಾ ಏವ ಕಾಲಸಞ್ಚಯೋ ‘‘ಸೋ ಪನೇಸ ಸಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಕೋ’’ತಿ ಆಹ। ಞತ್ವಾ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇತರೋ ಪನ ಹೇತೂತಿ ಏಸ ಸಮಯೋ ಪಚ್ಚಯೋವ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅಧಿಕಾರೇ ನ ಹೇತುಹೇತು ಸಾಧಾರಣಹೇತು ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮವಾಯೋ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀ, ಹೇತು ಪನ ಏಕೇಕೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅನೇಕಪಚ್ಚಯದಸ್ಸನೇನ ತಂತಂದ್ವಾರಿಕಾನಂ ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ। ಏಕಕಾರಣವಾದೋತಿ ಪಕತಿಕಾರಣವಾದೋ, ಇಸ್ಸರಕಾರಣವಾದೋ ವಾ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖೋತಿ ಅವಯವಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖತಾಯ ಸಮುದಾಯೋ ವುತ್ತೋ। ಅಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಯಾವ ಸಹಾಯಕಾರಣಸಮಾಗಮೋ ನ ಹೋತಿ, ತಾವ ಫಲಸ್ಸ ಅನಿಪ್ಫಾದನಂ ಸಮಾಗಮೇ ನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದನಞ್ಚ। ಸಮಾಗಮೋ ಚ ಯೇಸು ಯುಜ್ಜಮಾನೇಸು ನಿಬ್ಯಾಪಾರೇಸುಪಿ ಫಲಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸಬ್ಭಾವೋತಿ।
ಅಸಾಮಗ್ಗೀ…ಪೇ॰… ಪತ್ತಿತೋತಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಾಲೋಕಮನಸಿಕಾರಾನಂ ಅಸಮವೇತಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅಹೇತುಭಾವೇ ಸತಿ ಸಮವೇತಾನಞ್ಚ ತಂಸಭಾವಾವಿನಿವತ್ತಿತೋ ಹೇತುಭಾವಾನಾಪತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಸಭಾವನ್ತರಂ ಅಞ್ಞೇನ ಸಹಿತಂ ಸಭಾವನ್ತರಂ ಹೋತೀತಿ। ಏಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅನ್ಧಸತೇ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಅನ್ಧೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಞ್ಞಥಾ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಅತ್ಥೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ಏಕಸ್ಸ ಅನ್ಧಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾಸಮತ್ಥತಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ನ ಹೋತಿ, ನಾಪಿ ಏಕಸ್ಸ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅಸಮತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ, ಕಿನ್ತು ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಿಸುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಏವಾತಿ ಉಪಮಾವಚನಂ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ನಾಪಿ ಉಪಮೋಪಮಿತಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ನ ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಚ ಅನ್ಧಸತಂ ಸಹಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಉಪಮಿತಬ್ಬಾಸಮಾನತಾಪತ್ತಿತೋ। ಸಾಧಾ…ಪೇ॰… ಠಿತಭಾವೋತಿ ಯೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಫಲಪ್ಪವತ್ತಿ ತೇಸಂ ಸಮೋಧಾನೇ, ಯಥಾ ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ತೇಸು ಫಲಪ್ಪವತ್ತಿ, ತಥಾ ಪವತ್ತಿಮಾಹ। ನ ಯೇಸಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಮೋಧಾನಮತ್ತಂ ಸಾಮಗ್ಗೀ। ನ ಹಿ ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಮೋಧಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ಕಟ್ಠಕಪಾಲಪಾಸಾಣಸಮೋಧಾನಂ ವಾ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹೇತೂತಿ। ತನ್ತಿ ತಂ ದಸ್ಸನಂ। ಅಸಾ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧೋತಿ ನಾಯಮತ್ಥೋ ಸಾಧೇತಬ್ಬೋ ವಿಸುಂ ಅಹೇತೂನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಹಿತಾನಂ ಹೇತುಭಾವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧೇ ಯುತ್ತಿಮಗ್ಗನಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ।
ಮನುಸ್ಸತ್ತಾದೀನಂ ಖಣ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತಿ ಅತ್ತನೋ ದುಲ್ಲಭತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಖಣತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯಸದ್ದೋ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಸೋ ಯಸ್ಮಿಂ ದುಲ್ಲಭೇ ಖಣೇ ಸತೀತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಾವನವಸೇನ ತದಾಯತ್ತಾಯ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಏತೇನುಪಾಯೇನ ಸಮವಾಯ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತೋ ಪರೇಸು ಚ ಯೋಜನಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ತಂತಂದೀಪನೇ ಕಾತಬ್ಬಾ।
ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಭಿಕ್ಖವೇ ಚತ್ತಾರೋ ದಳ್ಹಧಮ್ಮಾ ಧನುಗ್ಗಹಾ ಸಿಕ್ಖಿತಾ ಕತಹತ್ಥಾ ಕತುಪಾಸನಾ ಚತುದ್ದಿಸಾ ಠಿತಾ ಅಸ್ಸು, ಅಥ ಪುರಿಸೋ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ‘ಅಹಂ ಇಮೇಸಂ…ಪೇ॰… ಕತುಪಾಸನಾನಂ ಕಣ್ಡೇ ಖಿತ್ತೇ ಖಿತ್ತೇ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೇ ಪಥವಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹರಿಸ್ಸಾಮೀ’’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨೮) ಏವಂ ವುತ್ತಜವನಪುರಿಸಸ್ಸ। ತಾವ ಪರಿತ್ತಕೋತಿ ಗಮನಸ್ಸಾದಾನಂ ದೇವಪುತ್ತಾನಂ ಹೇಟ್ಠುಪರಿಯಾಯೇನ ಪಟಿಮುಖಂ ಧಾವನ್ತಾನಂ ಸಿರಸಿ ಪಾದೇ ಚ ಬದ್ಧಖುರಧಾರಾಸನ್ನಿಪಾತತೋ ಚ ಪರಿತ್ತತರೋ ಕಾಲೋ। ಕಾಲಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ತೇನೇವ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಚಿತ್ತೇನ ‘‘ಏವಂ ಪರಿತ್ತೋ ಅಹ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ। ಯಥಾ ಚಾಹಂ, ಏವಂ ಸಬ್ಬೋ ಕುಸಲಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲೋತಿ ತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ। ಸದ್ದಸ್ಸ ದೀಪನಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಹೇತು…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿತಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತೋ ತಪ್ಪರಭಾವಾ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತಾ ವುತ್ತಾ। ಸತಿ ಪನ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತಭಾವೇ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀಆಯತ್ತತಾ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೇನ ದೀಪಿಯತೀತಿ ಅತಪ್ಪರಭಾವತೋ ತಸ್ಸ ತಂದೀಪನತಾ ನ ವುತ್ತಾ। ಅನೇನ ಸಮಯೇನ ಕತ್ತುಭೂತೇನ, ಅನೇನ ಸಮಯೇನ ವಾ ಕರಣಭೂತೇನ ಭಗವತಾ ಪಟಿಸೇಧಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಸ ನಯೋ ಪುರಿಮಾಸು ದೀಪನಾಸು।
ಅಧಿಕರಣವಸೇನಾತಿ ಆಧಾರವಸೇನ। ಏತ್ಥಾತಿ ಕಾಲಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೇ ಸಮಯೇ ಗಹಿತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಲೋಪಿ ಹಿ ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಆಧಾರಭಾವೇನೇವ ಸಞ್ಞಾತೋ ‘‘ಅಧಿಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ ತಂಖಣಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರತೋ ಚ ಅಭಾವಾ। ಭಾವೋತಿ ಕಿರಿಯಾ। ಕಿರಿಯಾಯ ಕಿರಿಯನ್ತರಲಕ್ಖಣಂ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣಂ। ಯಥಾ ಗಾವೀಸು ದುಯ್ಹಮಾನಾಸು ಗತೋ, ದುದ್ಧಾಸು ಆಗತೋತಿ ದೋಹನಕಿರಿಯಾ ಗಮನಕಿರಿಯಾಯ ಲಕ್ಖಣಂ ಹೋತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ಸತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೋ ಏವ ಹೋತಿ ಅಞ್ಞಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧಾಭಾವೇನ ಪದತ್ಥಸ್ಸ
ಉದ್ದಾನತೋತಿ ಉದ್ದೇಸತೋ ಸಙ್ಖೇಪತೋ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ವತ್ಥುಕಾಮಭಾವಂ ಭಜನ್ತೋ ಕಾಮನೀಯವಸೇನ ಭಜತಿ, ನ ಕಾಮನವಸೇನಾತಿ ಕಾಮನವಸೇನ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಏವ ಹೋತಿ, ನ ವತ್ಥುಕಾಮೋ। ದುವಿಧೋಪೇಸೋತಿ ವಚನೇನ ದುವಿಧಸ್ಸಪಿ ಸಹಿತಸ್ಸ ಅವಚರಣಪ್ಪದೇಸಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತೇನ ವತ್ಥುಕಾಮಸ್ಸೇವ ಪವತ್ತಿದೇಸೋ ರೂಪಾರೂಪಧಾತುದ್ವಯಂ ಅಪನೀತಂ ಹೋತಿ। ನನು ಚ ದುವಿಧೋಪಿ ಸಹಿತೋ ರೂಪಾರೂಪಧಾತೂಸು ಪವತ್ತತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾನಂ ವತ್ಥುಕಾಮತ್ತಾ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಂ ರೂಪಾರೂಪರಾಗಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋತಿ? ತಂ ನ, ಬಹಲಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಕಾಮಭಾವೇನ ಇಧ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ರೂಪಾರೂಪಧಾತೂಸು ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ನಿಕನ್ತಿ ಇಧ ನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಸುಖುಮತ್ತಾ। ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಸಬ್ಬಕಾಮೇ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾಪಿ ಹಿ ‘‘ದುವಿಧೋಪೇಸೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ತದೇಕದೇಸಭೂತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಹಿತತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಕಾಮರಾಗತಬ್ಬತ್ಥುಕಧಮ್ಮಾವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ, ನಿರವಸೇಸೋ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾತಿಆದಿಕೇ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಸಬ್ಬಂ ತಣ್ಹಮಾಹ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಾಮಞ್ಚೇಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಕಾಮೇ ಅವಚಾರೇತೀತಿ ಕಾಮಾವಚಾರ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಚಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತಂ।
ರುಳ್ಹಿಸದ್ದೇನಾತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ರುಳ್ಹೇನ ಸದ್ದೇನ, ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ವಾ ಪವತ್ತಿತ್ವಾ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕತಾಯ ತಂಸದಿಸೇಸು ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇಸು ರುಳ್ಹೇನ ಸದ್ದೇನ। ಅಥ ವಾ ಕಿಞ್ಚಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ತಂನಿಮಿತ್ತಯುತ್ತೇ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ವಿಸಯೇ ಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಚಿರಕಾಲತಾವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತವಿರಹೇಪಿ ಪವತ್ತಿ ರುಳ್ಹಿ ನಾಮ ಯಥಾ ‘‘ಮಹಿಯಂ ಸೇತೀತಿ ಮಹಿಂಸೋ, ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಗಾವೋ’’ತಿ, ಏವಂ ಕುಸಲಸದ್ದಸ್ಸಪಿ ರುಳ್ಹಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಞ್ಞಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕೋಸಲ್ಲ’’ನ್ತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಭಾವಾ ಕುಸಲಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಕೋಸಲ್ಲಯೋಗಾ ಕುಸಲನ್ತಿ ಅಯಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೋ ಹೋತಿ। ಕುಸಲನ್ತಿ ಕುಸಲಭಾವಂ ಆಹ।
ವಿಪಾಕಾದೀನಂ ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಮೇವಾತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಸಭಾವಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಭಾವನಿವಾರಣತ್ಥಂ ಅವಧಾರಣಂ ಕತಂ, ತಂನಿವಾರಣಞ್ಚ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತಂ ವತ್ಥುಕಾಮತಾಯ ಕತಂ। ಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ರಸೇನ ವೋದಾನಭಾವರಸಂ। ಫಲಟ್ಠೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೇನ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಸಭಾವೋ ಕಕ್ಖಳಾದಿಫುಸನಾದಿಕೋ ಅಸಾಧಾರಣೋ। ಸಾಮಞ್ಞಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಭಾವೋ। ಇಧ ಚ ಕುಸಲಲಕ್ಖಣಂ ಸಬ್ಬಕುಸಲಸಾಧಾರಣಸಭಾವತ್ತಾ ಸಾಮಞ್ಞಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಅಕುಸಲಾದೀಹಿ ಅಸಾಧಾರಣತಾಯ ಸಭಾವೋ ವಾ। ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಹನಾಕಾರೋ। ಫಲಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ತಪ್ಪಟಿಬಿಮ್ಬಭಾವೇನ, ಪಟಿಮುಖಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।
ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಚಿನೋತಿ, ಯಞ್ಚ ಕಮ್ಮುನಾ ಅಭಿಸಙ್ಖತತ್ತಾ ಚಿತಂ, ತಂ ತಥಾ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ಪನ ತಥಾ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ಪರಿತ್ತಕಿರಿಯದ್ವಯಂ ಅನ್ತಿಮಜವನಞ್ಚ ಲಬ್ಭಮಾನಚಿನ್ತನವಿಚಿತ್ತತಾದಿವಸೇನ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹಸಿತುಪ್ಪಾದೋ ಪನ ಅಞ್ಞಜವನಗತಿಕೋವ। ಚಿತ್ತಾನಂ ಪನಾತಿ ವಿಚಿತ್ರಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಹಿ ಸಮುದಾಯವೋಹಾರೇನ ಅವಯವೋಪಿ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಯಥಾ ಪಬ್ಬತನದೀಸಮುದ್ದಾದಿಏಕದೇಸೇಸು ದಿಟ್ಠೇಸು ಪಬ್ಬತಾದಯೋ ದಿಟ್ಠಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ। ಚರಣಂ ನಾಮ ಗಹೇತ್ವಾ ಚರಿತಬ್ಬಚಿತ್ತಪಟೋ। ರೂಪಾನೀತಿ ಬಿಮ್ಬಾನಿ।
ಅಜ್ಝತ್ತಿಕನ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಂ ವದತಿ। ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತಂ ಚಿತ್ತಂ ಕಾರಣನ್ತಿ। ತಂ ಪನ ಅತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭೇದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತನ್ತಿ ಸಣ್ಠಾನನಾನತ್ತಂ, ಭಿನ್ನಸಣ್ಠಾನಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವತೋ ಸರೀರಸ್ಸ ವಾ ನಾನತ್ತಂ। ವೋಹಾರವಸೇನ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿಭಾವೇನ ವೋಹರಿತಬ್ಬೇಸು ಪತ್ಥನಾವಿಸೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತೋ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸಾ। ಏವಮಿದಂ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ ವೋಹಾರನಾನತ್ತತೋ ಹೋತಿ। ಅಪಾ…ಪೇ॰… ಕಾದಿತಾತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಆದಿ-ಸದ್ದೇಹಿ ಗತಿಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಅತ್ತಭಾವೇ ಲೋಕಧಮ್ಮೇಸು ಚ ನಾನಾಕರಣಾನಿ ಸುತ್ತಾಗತಾನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಾದಿವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಸೇನ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಿಸದಿಸಸಭಾವತಾ ಹಿ ನಾನತ್ತನ್ತಿ। ಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ದಾನಾದಿವಸೇನ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿಭಾವೇನ ಚ ಪುಥುತ್ತಂ, ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಮಚ್ಛರಿಯಾದೀಹಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀಹಿ ಚ ಪುಥುತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಬಹುಪ್ಪಕಾರತಾ ಹಿ ಪುಥುತ್ತನ್ತಿ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏಕೇಕಸ್ಸ ಹಿ ಪಕಾರಸ್ಸ ಭೇದೋ ಪಭೇದೋತಿ। ನಾನತ್ತಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನಂ ತಥಾ ತಥಾ ವವತ್ಥಿತತಾ ನಿಚ್ಛಿತತಾ। ಏತೇನುಪಾಯೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ಹಿ ತಾನೀತಿ।
ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ಕಮ್ಮತೋ ಪವತ್ತಿಂ ತದನುಕ್ಕಮೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮಸ್ಸ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತತೋ ಅನಾಗತಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದಿನಿಪ್ಫತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ ಸಂಸಾರಂ ಘಟೇನ್ತೋ ‘‘ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇನ ಕಮ್ಮವಚನೇನ ಗತೀತಿ ನಿರಯಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಗತಿಯೋ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಾಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಅಪದಾದಿಭಾವೋ। ತಾ ಹಿ ತಥಾ ಭಿನ್ನಾತಿ। ಉಪಪತ್ತೀತಿ ಗೋಮಹಿಂಸಾದಿಖತ್ತಿಯಾದಿಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದಿಉಪಪತ್ತಿಯೋ, ತಾಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಉಚ್ಚಾದಿತಾ। ಖತ್ತಿಯೋ ಏವ ಹಿ ಏಕಚ್ಚೋ ಕುಲಭೋಗಇಸ್ಸರಿಯಾದೀಹಿ ಉಚ್ಚೋ ಹೋತಿ, ಏಕಚ್ಚೋ ನೀಚೋ। ತೇಹಿ ಏವ ಹೀನತಾಯ ಹೀನೋ, ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತತಾಯ ಪಣೀತೋ, ಅಡ್ಢತಾಯ ಸುಗತೋ, ದಲಿದ್ದತಾಯ ದುಗ್ಗತೋ। ಕುಲವಸೇನ ವಾ ಉಚ್ಚನೀಚತಾ, ಇಸ್ಸರಿಯವಸೇನ ಹೀನಪಣೀತತಾ, ಭೋಗವಸೇನ ಸುಗತದುಗ್ಗತತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣತಾತಿ ಓದಾತಸಾಮಾದಿವಣ್ಣಸುದ್ಧಿಅಸುದ್ಧಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಸುಜಾತದುಜ್ಜಾತತಾತಿ ನಿಗ್ರೋಧಪರಿಮಣ್ಡಲಾದಿಆರೋಹಪರಿಣಾಹೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇಹಿ ವಾ ಅತ್ತಭಾವಪರಿಪುಣ್ಣಾಪರಿಪುಣ್ಣಜಾತತಾವಸೇನ। ಸುಸಣ್ಠಿತದುಸ್ಸಣ್ಠಿತತಾತಿ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಸಣ್ಠಾನವಸೇನ।
ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಕತಭಾವಸಾಧಕಂ ಸುತ್ತಂ ‘‘ಕಮ್ಮತೋ’’ತಿಆದಿ। ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ ತತೋ ನಿಪ್ಫಜ್ಜಮಾನಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಸಾಧೇತಿ। ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಪವತ್ತಮಾನಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ ಮೂಲಕಾರಣತೋ ಕಮ್ಮತೋ ಆಸನ್ನಕಾರಣತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಚ ಪವತ್ತಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಕಮ್ಮತೋ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತರೇ’’ತಿ ಆಹ। ಅಥ ವಾ ಲಿಙ್ಗಞ್ಚ ಸಞ್ಞಾ ಚ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ, ತಾ ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯಂ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಚ ಪವತ್ತರೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಞ್ಞಾತೋ ಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ತೇ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾತೋ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿವೋಹಾರಭೇದಂ ಧಮ್ಮಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ವೋಹರಿತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಚಿತ್ತಕತಂ ಚಿತ್ತಂ ದಸ್ಸಿತಂ।
ಲೋಕೋ ಪಜಾತಿ ಪುರಿಮಪಾದಸ್ಸ ವಿವರಣಂ ಪಚ್ಛಿಮಪಾದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಥಾ ರಥಸ್ಸ ಆಣಿ ನಿಬನ್ಧನಾ, ಏವಂ ಸತ್ತಲೋಕರಥಸ್ಸ ಕಮ್ಮಂ ನಿಬನ್ಧನನ್ತಿ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮಾಯ ಚ ಗಾಥಾಯ ಅದ್ಧದ್ವಯವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಕತತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಕಿತ್ತಿನ್ತಿ ಪರಮ್ಮುಖಾ ಕಿತ್ತನಂ ಪತ್ಥಟಯಸತಂ। ಪಸಂಸನ್ತಿ ಸಮ್ಮುಖಾ ಪಸಂಸನಂ ಥುತಿಂ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತನಾನಾಕರಣಂ ಕಮ್ಮಜೇಹಿ ಅನುಮಿಯಮಾನಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ ವಾ ನಾನಾಕರಣಂ।
ಕಮ್ಮಸ್ಸಕಾತಿ ಕಮ್ಮದಾಯಾದಾ। ಅಣ್ಡಜಾದೀನಞ್ಚ ಯೋನೀನಂ ಕಮ್ಮತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಕಮ್ಮಮೇವ ಯೋನಿ ಅತ್ತಭಾವಪಟಿಲಾಭನಿಮಿತ್ತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಕಮ್ಮಯೋನೀ। ಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಕಮ್ಮಂ ಬನ್ಧು ಏತೇಸನ್ತಿ ಕಮ್ಮಬನ್ಧೂ।
ಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ। ತಸ್ಸ ಪನ ಅಲದ್ಧೋಕಾಸತಾ ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತತ್ತಾ ತದವಿಪಚ್ಚನೋಕಾಸೇ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕಾಲಗತಿಪಯೋಗಾದಿಸಹಕಾರೀಪಚ್ಚಯವಿಕಲತಾಯ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏಕಚ್ಚಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಚಿತ್ರೇನ ಏಕಚ್ಚಭೂತಂ ತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಚಿತ್ರಮಾಹ।
ಅನುಭವಿತ್ವಾ ಭವಿತ್ವಾ ಚ ಅಪಗತಂ ಭೂತಾಪಗತಂ। ಅನುಭೂತಭೂತತಾ ಹಿ ಭೂತತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ಭೂತಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾ। ಸಾಮಞ್ಞಮೇವ ಹಿ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ವಿಸೇಸೀಯತೀತಿ। ಅನುಭೂತಸದ್ದೋ ಚ ಕಮ್ಮವಚನಿಚ್ಛಾಭಾವತೋ ಅನುಭವಕವಾಚಕೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ವಿಕಪ್ಪಗಾಹವಸೇನ ರಾಗಾದೀಹಿ ತಬ್ಬಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಚ ಅಕುಸಲಂ ಕುಸಲಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವತಿ, ನ ವಿಪಾಕೋ ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ, ನಾಪಿ ಕಿರಿಯಾ ಅಹೇತುಕಾನಂ ಅತಿದುಬ್ಬಲತಾಯ ಸಹೇತುಕಾನಞ್ಚ ಖೀಣಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅತಿಸನ್ತವುತ್ತಿತ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮನಯೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೇವ ವತ್ತುಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ‘‘ಭೂತಾಪಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಿಯಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೬೫೧-೬೬೨; ವಿಭ॰ ೩೯೦-೩೯೧) ಏತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ತಂಸದಿಸಾನಂ ಪಹಾನಂ, ವುದ್ಧಿ ಚ ವುತ್ತಾ, ಪಚ್ಛಿಮನಯೇ ಪನ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಞ್ಚ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖತಂ ವುತ್ತಂ ಭೂತಾಪಗತಭಾವಾಭಿಧಾನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ।
ವಿಪಚ್ಚಿತುಂ ಓಕಾಸಕರಣವಸೇನ ಉಪ್ಪತಿತಂ ಅತೀತಕಮ್ಮಞ್ಚ ತತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಆರದ್ಧೋ ಅನಾಗತೋ ವಿಪಾಕೋ ಚ ‘‘ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ। ಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಸದ್ದೇನ ವಿನಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಾಸು ತಾಸು ಭೂಮೀಸೂತಿ ಮನುಸ್ಸದೇವಾದಿಅತ್ತಭಾವಸಙ್ಖಾತೇಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು। ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಅನಾಪಾದಿತತಾಯ ಅಸಮೂಹತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಲದ್ಧಭೂಮಿಕಂ ‘‘ಭೂಮಿಲದ್ಧ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಅಗ್ಗಿಆಹಿತೋ ವಿಯ। ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನಸದ್ದೇಪಿ ಚ ಓಕಾಸೋ ಕತೋ ಏತೇನಾತಿ, ಓಕಾಸೋ ಕತೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಚ ದುವಿಧತ್ಥೇಪಿ ಏವಮೇವ ಕತಸದ್ದಸ್ಸ ಪರನಿಪಾತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಸಬ್ಬದಾ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನ್ತರಧಾಪೇತೀತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿಕಾ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತಿ। ಅನ್ತರಾಯೇವಾತಿ ಭೂಮಿಲದ್ಧೇ ಸಭೂಮಿಯಂ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೇ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನತೀತಂ ಅನನಾಗತಞ್ಚ ಖಣತ್ತಯೇಕದೇಸಗತಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ‘‘ಖಣತ್ತಯಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ದೇಸನಾಯ ಪಧಾನೇನ ಗಹಿತೋ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಸೀಸ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಞ್ಹಿ ದೇಸೇತಬ್ಬಂ ಪತ್ವಾ ದೇಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಹೋತಿ, ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಅಕುಸಲಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ಚೇತನಾತಿ ಕೇಚಿ। ಅಕುಸಲಭಾಗಿಯಾತಿ ರಾಗಾದಯೋ ಏಕನ್ತಅಕುಸಲಾ। ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಿಕಾತಿ ಫಸ್ಸಾದಯೋಪಿ ತಪ್ಪಕ್ಖಿಕಾ। ಮನೋ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಹಜಾತೋಪಿ ಮನೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ವುತ್ತೋ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ತದನುವತ್ತನತಾಯ ಅನ್ವದೇವ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತಾ, ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಮನಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾ ವುತ್ತಾ। ಚಿತ್ತೇನ ನೀಯತೀತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ, ತಣ್ಹಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಾ। ಪಭಸ್ಸರನ್ತಿ ಸಭಾವಪಣ್ಡರತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಅರಕ್ಖಿತೇತಿ ಸತಿಯಾ ಅನುನಯಪಟಿಘಾದೀಹಿ ಅರಕ್ಖಿತೇ, ರಾಗಾದೀಹಿ ಬ್ಯಾಪನ್ನೇ, ತೇಹಿ ಏವ ಅವಸ್ಸುತೇ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಭಾವಸಾಧನೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಬಲದಾನವಸೇನ ಸುತ್ತಾನುರಕ್ಖಣಂ, ಇಧ ವಾ ಉಪಸಂಹತಾನಂ ಆಭಿಧಮ್ಮಿಕೇಹಿ ವಿಞ್ಞಾತಾನಂ ಚಿರಕಾಲಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಕತರಪಞ್ಞಂ ತ್ವನ್ತಿಆದಿ ನ ಪಾಳಿಆರುಳ್ಹಂ, ಏವಂ ಭಗವಾ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮೇವ ವುತ್ತಂ। ಪಞ್ಞಾ ಪನ ಕಿಮತ್ಥಿಯಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಏಕಂ ಸುತ್ತಂ। ‘‘ಅಭಿಞ್ಞತ್ಥಾ ಪರಿಞ್ಞತ್ಥಾ ಪಹಾನತ್ಥಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ।
ಸಾತನ್ತಿ ಸಭಾವವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಮಧುರನ್ತಿ ಮಧುರಂ ವಿಯಾತಿ ಉಪಮಾವಸೇನ। ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾತಿ ಪುನಬ್ಭವಕರಣಸೀಲಾ। ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದನತೋ ನನ್ದೀ, ನನ್ದಿಭೂತೋ ರಾಗೋ ನನ್ದಿರಾಗೋ, ನನ್ದಿರಾಗಭಾವೇನ ಸಹಗತಾತಿ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾತಿ ನ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಸಹಗತಭಾವೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಹಗತಸದ್ದೋ ತಣ್ಹಾಯ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವಂ ಜೋತೇತಿ। ನನ್ದಿರಾಗಭೂತಾತಿ ಚಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ। ನಿಸ್ಸಯೇತಿ ಪಾದಕೇ। ರೂಪಾರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಆಕಾಸಾದಿಆರಮ್ಮಣಾನಂ। ಸಂಸಟ್ಠೇತಿ ಖೀರೋದಕಂ ವಿಯ ಸಮೋದಿತೇ ಏಕೀಭಾವಮಿವ ಗತೇ। ಸಹಜಾತೇತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಹಜಾತೇ, ನ ಸಹಜಾತಮತ್ತೇ। ಇಧಾಪೀತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ ಅಯಮೇವ ಅತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋ ಅರೂಪಂ ರೂಪೇನಾತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ವತ್ಥುನಾ। ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಅನವಸೇಸಸಙ್ಗಹೇನ ಕತೋ ಅತಿಸಯನಿದ್ದೇಸೋ।
ಅನಾಭಟ್ಠತಾಯೇವಾತಿ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ದಿಟ್ಠತಾದಯೋ ವಿಯ ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾ ಅನಾಭಟ್ಠತಾ। ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಸದಿಸಸ್ಸ ದುತಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕತಾವಚನೇನ ಇಮಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕತಾ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾಯ ನ ಗಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಪನ ಪಾಳಿಯಂ ಅಭಾಸಿತತ್ತಾ ಏವ ತತ್ಥ ದೇಸೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ನ ಗಹಿತೋ ನ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ನ ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಪಾಳಿಯಂ ಅನಾಭಟ್ಠತಾಯ ಏವ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನ ಗಹಿತೋ ನ ತಸ್ಸತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ನಿಯಮೇತ್ವಾವಾತಿ ಪರತೋ ಏವಂವಿಧಸ್ಸೇವ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವವಚನತೋ ಇಧ ತದವಚನೇನೇವ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ।
ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದ್ವಾರಂ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತಂ, ದ್ವಾರೇನ ವಾ ತಂಸಹಾಯಭೂತಂ ಹದಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ। ಸರಸಭಾವೇನಾತಿ ಸಕಿಚ್ಚಭಾವೇನ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಕಿಚ್ಚಾ, ಅಞ್ಞಾಸಾಧಾರಣೋ ವಾ ರಸಿತಬ್ಬೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ಭಾವೋ ಸರಸಭಾವೋ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಭಾವೋ ಸಙ್ಖಾರಸಭಾವೋತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ। ‘‘ಸರಸಸಭಾವೇನಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ವಾ ಸರಸೇನ, ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಭಾವೇನ।
ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿತಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ ತೇಸು ತಬ್ಬೋಹಾರಬಾಹುಲ್ಲತೋ। ಅತೀತಾದಿಭಾವೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇಸು, ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕನಿಬ್ಬಾನಾನಮ್ಪಿ ವಾ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಏಕದ್ವಿನಕುತೋಚಿಸಮುಟ್ಠಾನತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಅನಾಪಾಥಗತಾತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಅಗೋಚರಗತಾ ಸುಖುಮರಜಾದಿರೂಪಂ ವಿಯ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾಯ ತತ್ತಾಯೋಗುಳೇ ಪತಿತೋದಕಬಿನ್ದುರೂಪಂ ವಿಯ ಖಣಪರಿತ್ತತಾಯ ಅತಿದೂರತಾಯ ಅಚ್ಚಾಸನ್ನಾದಿತಾಯ ಅತೀತಾನಾಗತತಾಯ ಚ। ವಿಸಯೋ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವೇನ, ಗೋಚರೋ ಚ ತತ್ಥ ಚರಣೇನ ವುತ್ತೋ, ತಬ್ಬಿಸಯನಿಚ್ಛಯೇನ ಮನೋ ಪಟಿಸರಣಂ। ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಅಞ್ಞಥಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ‘‘ನೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀ’’ತಿ ವಚನಸ್ಸ ಅನುಪಪತ್ತಿತೋ। ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುದಿಬ್ಬಸೋತಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣೇಹಿ
ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ ಘಟ್ಟೇತ್ವಾತಿ ಪಟಿಮುಖಭಾವಾಪಾಥಂ ಗನ್ತ್ವಾ। ಸರಭಾಣಕಸ್ಸ ಓಸಾರಕಸ್ಸ। ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಆಪಾಥಗಮನಞ್ಚ ಭೋಜನಪರಿಣಾಮಉತುಭೋಜನವಿಸೇಸಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹಿ ಕಲ್ಯಂ, ರೋಗಿನೋ ವಾತಾದೀಹಿ ಚ ಉಪದ್ದುತಂ ವಾ ಕಾಯಂ ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಜಾಗರಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಚಲನಪಚ್ಚಯಾನಂ ಕಾಯಿಕಸುಖದುಕ್ಖಉತುಭೋಜನಾದಿಉಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧದಸ್ಸನಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ, ಸುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸುಪಿನದಸ್ಸನೇ ಧಾತುಕ್ಖೋಭಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಸುತಸ್ಸ ಅನಾಗತಬುದ್ಧರೂಪಾದಿನೋ ಪಸಾದದಾತುಕಾಮತಾವತ್ಥುಸ್ಸ ತಂಸದಿಸತಾಸಙ್ಖಾತೇನ ದಿಟ್ಠಸುತಸಮ್ಬನ್ಧೇನೇವ। ನ ಕೇವಲಂ ತಂಸದಿಸತಾವ ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕಿನ್ತು ತಬ್ಬಿಪಕ್ಖತಾ ತದೇಕದೇಸತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾದಿಕೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕೇನಚಿ ವುತ್ತೇ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಸುತೇ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಸದ್ದಹನಂ ಸದ್ಧಾ, ಸಯಮೇವ ತಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ರೋಚನಂ ರುಚಿ, ‘‘ಏವಂ ವಾ ಏವಂ ವಾ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಆಕಾರವಿಚಾರಣಂ ಆಕಾರಪರಿವಿತಕ್ಕೋ, ವಿಚಾರೇನ್ತಸ್ಸ ಕತ್ಥಚಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖಮನಂ ದಿಟ್ಠಿನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿ।
ಗೇರುಕಹರಿತಾಲಞ್ಜನಾದಿಧಾತೂಸು। ಸುಭನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಭಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ। ತಂ ಸುಭನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ರಞ್ಜನೀಯತ್ತಾ ಚ ಲೋಭಸ್ಸ ವತ್ಥು। ನಿಯಮಿತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ನಿಯಮಿತವಸೇನ। ಏವಮಿತರೇಸು ದ್ವೀಸು। ಆಭೋಗೋ ಆಭುಜಿತಂ। ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಾ ದೋಸಬಹುಲಾ। ಅದೋಸಬಹುಲಾ ಸಿನಿದ್ಧಪುಗ್ಗಲಾ। ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಪೀತಿನಿನ್ನಚಿತ್ತತಾ। ಇಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬೋ ಪೀತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸವಿಪ್ಪಯೋಗಾಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಜೀವಿತವುತ್ತಿಯಾ ಆಯತನಭಾವತೋ ಹತ್ಥಾರೋಹಾದಿಸಿಪ್ಪಮೇವ ಸಿಪ್ಪಾಯತನಂ। ಕಸಿವಾಣಿಜ್ಜಾದಿಕಮ್ಮಮೇವ ಕಮ್ಮಾಯತನಂ। ಆಯುವೇದಾದಿವಿಜ್ಜಾ ಏವ ವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಂ। ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜೇತಿ ದೋಮನಸ್ಸಬ್ಯಾಪಾದರಹಿತೇ ರೂಪಭವೇ। ಧಮ್ಮಪದಾತಿ ಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸಾ। ಪಿಲವನ್ತೀತಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ ಪದಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಯೋಗಾತಿ ಭಾವನಾಭಿಯೋಗಾ ಸಮಾಧಿತೋ। ವತ್ಥುವಿಸದಕಿರಿಯಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಂ ವತ್ಥೂನಂ ನಿಮ್ಮಲಭಾವಕಿರಿಯಾ। ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನತಿವತ್ತನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮತ್ತಪಟಿಪಾದನತಾ ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಚರಿಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ।
ವಂಸೋತಿ ಅನುಕ್ಕಮೋ। ತನ್ತೀತಿ ಸನ್ತತಿ। ಪವೇಣೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಚಾರಿತ್ತಕಿರಿಯಾಪಬನ್ಧಸ್ಸ ವಚನಂ। ಚಾರಿತ್ತಸೀಲತ್ತಾ ಸೀಲಮಯಂ। ‘‘ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವಚೀಭೇದೇನ ವತ್ಥುಸ್ಸ ಪರಿಣತತ್ತಾ ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದಾನಂ ಆರದ್ಧಂ ನಾಮ ಹೋತಿ ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನಾತಿ ಉದಾಹರಣಮತ್ತಮೇವೇತಂ। ಅತ್ತನಾ ಸಮಾದಿನ್ನವತ್ತವಸೇನ ಸಪ್ಪುರಿಸವತ್ತಗಾಮಜನಪದವತ್ತಾದಿವಸೇನ ಚ ಚಾರಿತ್ತಸೀಲತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಸವತ್ಥುಕನ್ತಿ ಭೇರಿಆದಿವತ್ಥುಸಹಿತಂ ಕತ್ವಾ। ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುನ್ತಿ ಭೇರಿಆದಿವತ್ಥುಂ। ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಘೋಸನಾದೀಸು ಚ ಸವತ್ಥುಕಂ ಕತ್ವಾ ಸದ್ದಸ್ಸ ದಾನಂ ಸದ್ದವತ್ಥೂನಂ ಠಾನಕರಣಾನಂ ಸಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣಮೇವಾತಿ ತಸ್ಸ ಚಿನ್ತನಂ ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ ಇಧ ಚ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವಂ, ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚ ‘‘ತೀಣಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫) ದಾನಮಯಾದಿಭಾವಂ, ಅಪರತ್ಥ ಚ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ? ತೀಣಿ…ಪೇ॰… ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಞ್ಚ ವದನ್ತೋ। ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಚಾತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಅಞ್ಞಾಯತನತ್ತಾ ಚ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ।
ಪರಿಭೋಗರಸೋ ಪರಿಭೋಗಪಚ್ಚಯಂ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಂ। ಅಯಂ ಪನ ರಸಸಮಾನತಾವಸೇನ ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾಯ ರಸಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ನ ಸಭಾವತೋ। ಸಭಾವೇನ ಪನ ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾಯ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮೇವ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧನ್ತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಏವಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಯತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಅನಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ನ ಏವಂ ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರನಿಯಮರಹಿತತ್ತಾ ದ್ವಾರಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮನಿಯಮರಹಿತನ್ತಿ ಇಧ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ನ ವುತ್ತಂ। ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋತಿ ಏತಸ್ಸಪಿ ಚತ್ಥೋ ‘‘ಯಥಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀಸು ಏಕಂ ಕಮ್ಮಂ ತೇನ ದ್ವಾರೇನ ವಿನಾ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ
ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಇಮಸ್ಸ ಪನತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಅನಿಯತತಾಯ ‘‘ದ್ವಾರೇ ಚರನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಕಾಸನತ್ಥಂ। ಪಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಚ ದ್ವಾರಸ್ಸ ಅನುದ್ದೇಸೋ ದ್ವಾರದ್ವಾರವನ್ತಾನಂ ಸಹಾಭಾವಾ। ನಿಯತರೂಪರೂಪವಸೇನ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಕಾಯಾ ವುತ್ತಾತಿ ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಕಾರರೂಪಾದೀನಞ್ಚ ಅಸಙ್ಗಹೋ।
ಪಠಮಜವನಸಮುಟ್ಠಿತಾ ವಾಯೋಧಾತು ಯದಿಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ರೂಪಾನಂ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೇನ ಚಾಲೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಥಾಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತಾವ ಸಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ದಸಸು ಹಿ ದಿಸಾಸು ಯಂ ದಿಸಂ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಿ ವಾ ಖಿಪಿತುಕಾಮೋ, ತಂದಿಸಾಭಿಮುಖಾನೇವ ರೂಪಾನಿ ಸಾ ಸನ್ಥಮ್ಭೇತಿ ಸನ್ಧಾರೇತಿ ಚಾತಿ ತದಭಿಮುಖಭಾವವಿಕಾರವತೀ ಹೋತಿ, ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಭಾವೀ ಚ ವಿಕಾರೋ ವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕಭಾವೋ ಯಥಾಧಿಪ್ಪಾಯವಿಕಾರರೂಪುಪ್ಪಾದನೇನ ಉಪಪನ್ನೋ ಹೋತಿ, ಯತೋ ಬಾತ್ತಿಂಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ರೂಪಿರಿಯಾಪಥವಿಞ್ಞತ್ತಿಜನಕಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ। ಯೋಜನಂ ಗತೋ, ದಸಯೋಜನಂ ಗತೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಆಪಜ್ಜಾಪೇತಿ ಅನೇಕಸಹಸ್ಸವಾರಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾ।
ವಾಯೋಧಾತುಯಾ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುನ್ತಿ ಥಮ್ಭನಚಲನೇಸು ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಮಹಾಭೂತಾನಂ ಏಕೋ ಆಕಾರವಿಸೇಸೋ ಅತ್ಥಿ, ಅಯಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ। ತೇಸಞ್ಹಿ ತದಾಕಾರತ್ತಾ ವಾಯೋಧಾತು ಥಮ್ಭೇತಿ ಚಾಲೇತಿ ಚಾತಿ। ನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾತಿ ಏತೇನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನ ಹಿ ರೂಪಂ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಅತ್ಥಿ, ನ ಚ ನಿಬ್ಬಾನವಜ್ಜೋ ಅತ್ಥೋ ನಿಚ್ಚೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿತಾಯಾತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರತಾಯ। ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೋ ವಿಯ ಮಹಾಭೂತವಿಕಾರತಾಯ ಉಪಾದಾರೂಪಭಾವೋ ಚ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಕಾಯಿಕಕರಣನ್ತಿ ಕಾರೇತಿ ಮಞ್ಞೇತಿ ಏತೇನ ವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನುಸಾರೇನ ಗಹಿತಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಯಂ ಕರಣಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಸ ವಿಜಾನನೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾತತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನ ಹಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿರಹಿತೇಸು ರುಕ್ಖಚಲನಾದೀಸು ‘‘ಇದಮೇಸ ಕಾರೇತೀ’’ತಿ ವಿಜಾನನಂ ಹೋತೀತಿ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹಿ ರೂಪೇ ಅಭಿನಿಪಾತಮತ್ತಂ ಕಿಚ್ಚಂ, ನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಭುನೋ ಚಲನವಿಕಾರಸ್ಸ ಗಹಣಂ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಲಹುಪರಿವತ್ತಿತಾಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಯಾ
ತಾಲಪಣ್ಣಾದಿರೂಪಾನಿ ದಿಸ್ವಾ ತದನನ್ತರಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಮನೋದ್ವಾರವೀಥಿಯಾ ಅವಿಞ್ಞಾಯಮಾನನ್ತರಾಯ ತಾಲಪಣ್ಣಾದೀನಂ ಉದಕಾದಿಸಹಚಾರಿಪ್ಪಕಾರತಂ ಸಞ್ಞಾಣಾಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಉದಕಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ। ಏತ್ಥ ಉದಕಂ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿಆದಿನಾ ಚ ಉದಕಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧನಾಕಾರೇನ ರೂಪಗ್ಗಹಣಾನುಸಾರವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಯಂ ಉದಕಾದಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಸ ವಿಜಾನನೇನ ತದಾಕಾರಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾತತಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಏತಸ್ಸ ಪನ ಕಾಯಿಕಕರಣಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಉದಕಾದಿಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಚ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಸಮ್ಬನ್ಧಗ್ಗಹಣಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ಪನ ನಾಲಮ್ಬಿತಾಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಕಾಯಿಕಕರಣಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಸಮ್ಬನ್ಧಗ್ಗಹಣೋಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯವಿಕಾರಭೂತವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರಂ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಭೂವಿಕಾರಾಭಾವೇ ಅಭಾವತೋ, ಏವಂ ಸತಿ ವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರೇನ ಉದಕಾದಿಗ್ಗಹಣೇನೇವ ತಾಲಪಣ್ಣಾದಿಸಞ್ಞಾಣಾಕಾರೋ ವಿಯ ವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣೇನೇವ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಪಾಕಟಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಏಸ ಕಾರೇತಿ ಮಞ್ಞೇ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಜಾನನೇನೇವ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾತತಾ ವುತ್ತಾ।
ಅಯಂ ನೋ ಪಹರಿತುಕಾಮೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಜಾನನೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪಾಕಟಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನ ಹಿ ತದಪಾಕಟಭಾವೇ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಜಾನನಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಮ್ಮುಖೀ…ಪೇ॰… ಯೇವ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅಸಮ್ಮುಖೀಭೂತತಾಯ ಅನಾಪಾಥಗತಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿಭಾವೋ ವಿಯ ಸಭಾವಭೂತಂ ತಂ ದ್ವಿಧಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ। ಪರಂ ಬೋಧೇತುಕಾಮತಾಯ ವಿನಾಪಿ ಅಭಿಕ್ಕಮನಾದಿಪ್ಪವತ್ತನೇನ ಸೋ ಚಿತ್ತಸಹಭೂವಿಕಾರೋ
ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಸಿದ್ಧಾತಿ ತೇನ ದ್ವಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಭಾವತೋ ತೇನೇವ ದ್ವಾರೇನ ನಾಮಲಾಭತೋ ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಪಾಕಟಭಾವವಸೇನ ಸಿದ್ಧಾ। ಕುಸಲಂ ವಾ ಅಕುಸಲಂ ವಾತಿ ಠಪೇತಬ್ಬಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಪರವಾದಿನೋ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಭಾವೋ
ದ್ವಾರೇ ಚರನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯದಿ ದ್ವಾರಾ ದ್ವಾರನ್ತರಚಾರಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ದ್ವಾರಸಮ್ಭೇದಾ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭೇದೋಪೀತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರನ್ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವವತ್ಥಾನಂ ನ ಸಿಯಾ, ಕಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮನ್ತರಚರಣೇ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಯದಿ ಪನ ದ್ವಾರಾನಮ್ಪಿ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ಕಮ್ಮನ್ತರಚರಣಂ ಕಮ್ಮಾನಞ್ಚ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣಂ ನ ಸಿಯಾ, ಸುಟ್ಠುತರಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರವವತ್ಥಾನಂ ಸಿಯಾ। ನ ಪನ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಅಚರಣಂ ಅತ್ಥಿ, ಕಿನ್ತು ದ್ವಾರೇ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಞ್ಚ ಚರನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಅಞ್ಞಾನಿಪಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ದ್ವಾರೇ ದ್ವಾರಾನಿ ನ ಚರನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅದ್ವಾರಚಾರೀಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ಕಾರಣಭೂತೇಹಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಚರನ್ತಾನಿಪಿ ವವತ್ಥಿತಾನಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಕಮ್ಮಾನೇವ, ತೇಹಿ ಪನ ದ್ವಾರಾನಿಪೀತಿ ಏವಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಿತಾನಿ ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನವುತ್ತಿತಾಯ ತಬ್ಬಹುಲವುತ್ತಿತಾಯ ಚಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾಯ ವವತ್ಥಾನಯುತ್ತಿಯಾ। ತತ್ಥ ದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಕಮ್ಮಾನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಅದ್ವಾರಚಾರೀಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ವವತ್ಥಾನಂ ಹೋತಿ, ನ ಪನ ದ್ವಾರನ್ತರಚಾರೀಹಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ದ್ವಾರಾನಂ ಅವವತ್ಥಾನಂ ಕಮ್ಮಾನಪೇಕ್ಖಕಾಯದ್ವಾರಾದಿಭಾವೇಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ವವತ್ಥಿತಾನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಾದಿವವತ್ಥಾನಕರತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಚರನ್ತಾನಿಪಿ ಕಾಯಾದೀಹಿ ಉಪಲಕ್ಖಿತಾನೇವ ಚರನ್ತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಏವಂಸಭಾವತ್ತಾ ಆಣತ್ತಿಹತ್ಥವಿಕಾರಾದೀಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸಪಿ ಕಾಯಾದೀಹಿ ಸಾಧೇತಬ್ಬಸಭಾವಾವಬೋಧತೋ, ತಸ್ಮಾ ನ ಕಮ್ಮನ್ತರಸ್ಸ ಅತ್ತನಿ ಚರನ್ತಸ್ಸಪಿ ದ್ವಾರನ್ತರಂ ಸನಾಮಂ ದೇತಿ, ನಾಪಿ ಕಮ್ಮಂ ದ್ವಾರಸ್ಸ, ತಂತಂದ್ವಾರಮೇವ ಪನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮಞ್ಚ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಚರನ್ತಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋಯೇವ ದ್ವಾರಸ್ಸ ನಾಮಂ ದೇತೀತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವವತ್ಥಾನಂ। ಪುಬ್ಬೇ ಪನ ದ್ವಾರೇಸು ಅನಿಬದ್ಧತಾ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾ, ನ ಏತಂ ವವತ್ಥಾನನ್ತಿ।
ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ದ್ವಾರಕಮ್ಮೇಸು। ಕಾಯಕಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಂಸಹಜಾತಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಸಾ ತಸ್ಸ ಕೇನಚಿ ಪಕಾರೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ತಥಾಪಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿಕಾ ಕಾಯೇನ ಪನ ಕತತ್ತಾತಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಂ ಜನೇತ್ವಾ ತಾಯ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದಾದಿನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಅತ್ತನೋ ನಿಪ್ಫತ್ತಿವಸೇನ ‘‘ಕಾಯೇನ ಕತಂ ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾರಣಭೂತೋ ಹಿ ಪನೇತ್ಥ ಕಾಯೋತಿ।
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಿತಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಮ್ಮುನಾ ಕಾಯೋ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರನ್ತಿ ಏವಂ ವವತ್ಥಿತೋ, ನ ಕಾಯೋ ಇಚ್ಚೇವ। ಯಥಾ ಸೂಚಿಕಮ್ಮುನಾ ಸೂಚಿಕಮ್ಮಕರಣನ್ತಿ ವವತ್ಥಿತಾ, ನ ಸೂಚಿ ಇಚ್ಚೇವ, ತಥಾ ಇದಮ್ಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಿತಾತಿ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿಸೇಸಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಯಥಾವುತ್ತಂ ವವತ್ಥಾನನಿಯಮಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ದ್ವಾರೇ ಚರನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿಆದಿವಚನಮೇವ ಗಹೇತ್ವಾ ಚೋದೇತಿ। ತತ್ಥ ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರಚರಣೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇನ ಚ ವವತ್ಥಾನೇ ನಾಮಲಾಭೇ ವಿಸೇಸನೇ ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಚತೂಹಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಙ್ಗೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾತಿ ಏತ್ಥ ಸುಭಾಸಿತಭಾಸನಸಙ್ಖಾತಾ ಅಪಿಸುಣವಾಚಾ, ಧಮ್ಮಭಾಸನಸಙ್ಖಾತೋ ಅಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ, ಪಿಯಭಾಸನಸಙ್ಖಾತಾ ಅಫರುಸವಾಚಾ, ಸಚ್ಚಭಾಸನಸಙ್ಖಾತೋ ಅಮುಸಾವಾದೋ ಚಾತಿ ಏತಾ ವಾಚಾ ತಥಾಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸಹಸದ್ದಾ ಪನಾತಿ ತಸ್ಸ ವಿಕಾರಸ್ಸ ಸದ್ದೇನ ಸಹ ಸಮ್ಭೂತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಚಿತ್ತಾನುಪರಿವತ್ತಿತಾಯ ಪನ ಸೋ ನ ಯಾವ ಸದ್ದಭಾವೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರಸದ್ದೋ ನ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಪವತ್ತೇನ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದೇನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸದ್ದೋ ವಿನಾಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಘಟ್ಟನೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ। ‘‘ಯಾ ತಾಯ ವಾಚಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೩೬) ಹಿ ವಚನತೋ ಅಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಸದ್ದೇನ ಸಹ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ।
ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸದ್ದಾಯತನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚ ನ ಕೋಚಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಸದ್ದೋ ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ ನಾಮ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಂ ಪಟಿಸೇಧೇತಿ। ಛಬ್ಬಿಧೇನ ರೂಪಸಙ್ಗಹಾದೀಸು ಹಿ ‘‘ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಸುತ’’ನ್ತಿ ಚ ನ ಕೋಚಿ ಸದ್ದೋ ನ ಸಙ್ಗಯ್ಹತೀತಿ। ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಸುತ್ತೇ ಪಟ್ಠಾನೇ ಚ ಓಳಾರಿಕಸದ್ದಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ ವುತ್ತಾ ಸಿಯಾ। ಸದ್ದೋ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಘಟ್ಟನಾ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಏವ ವಾ। ಘಟ್ಟನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಭೂತವಿಕಾರೋ ಹಿ ‘‘ಘಟ್ಟನಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನ ಸಹೇವ ಸದ್ದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಪುಬ್ಬಾಪರಭಾವೇನ। ಪಥವೀಧಾತುಯಾತಿ ಇದಂ ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ವಿಯ ಚಾಲನಂ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಅಧಿಕನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ವಿಕಾರಸ್ಸ ಚ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಬ್ಬಿಕಾರಾನಞ್ಹಿ ಭೂತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ। ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಂ ವಿಧಾನಂ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ವಿಯ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಕಾಯಂ…ಪೇ॰… ನ ಲಬ್ಭತಿ। ನ ಹಿ ಚಾಲನಂ ಉಪಾದಿನ್ನಘಟ್ಟನನ್ತಿ। ಚಾಲನಞ್ಹಿ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪಾದನಪರಮ್ಪರತಾ, ಘಟ್ಟನಂ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೇನ ಭೂತಕಲಾಪಾನಂ ಆಸನ್ನತರುಪ್ಪಾದೋತಿ। ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಕಿಚ್ಚಮ್ಪಿ ನತ್ಥೀತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನೇನ ವಿನಾ ಪಠಮಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾಪಿ ಘಟ್ಟನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಘಟ್ಟನತ್ಥಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನೇನ ಪಯೋಜನಂ ನತ್ಥಿ, ಲದ್ಧಾಸೇವನೇನ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಘಟ್ಟನಸ್ಸ ಬಲವಭಾವತೋ ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಂ ನತ್ಥಿ ಅತ್ಥೀತಿ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
ವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಅಯಂ ನಾಮ ಚೇತನಾ ಕಮ್ಮಂ ನ ಹೋತೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಇದಂ ಯಸ್ಸ ದ್ವಾರಂ ಮನೋ, ತಂದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಕಪ್ಪೇತೀತಿ ‘‘ತ್ವಂ ಫುಸನಂ ಕರೋಹಿ, ತ್ವಂ ವೇದಯಿತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತಂ ವಿಯ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಕಪ್ಪನಞ್ಚ ತದೇವ। ಕಿಂ ಪಿಣ್ಡಂ ಕರೋತೀತಿ ಆಯೂಹನತ್ಥವಸೇನ ಪುಚ್ಛತಿ। ಫಸ್ಸಾದಿಧಮ್ಮೇ ಹಿ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣೇ ಕತ್ವಾ ಸಕಿಚ್ಚೇಸು ಪವತ್ತನಂ ಆಯೂಹನಂ, ತತ್ಥೇವ ಬ್ಯಾಪಾರಣಂ ಚೇತಯನಂ, ತಥಾಕರಣಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣನ್ತಿ। ತೇಭೂಮಕಸ್ಸೇವ ಗಹಣಂ ಲೋಕುತ್ತರಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರತ್ತಾ।
ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಮ್ಮಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಚೇತಯಿತ್ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯ ಚೇತಯಿತ್ವಾ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಚೇತನಾಪುಬ್ಬಕಂ ಕಮ್ಮಂ ತಂಚೇತನಾಸಭಾವಮೇವಾತಿ ಚೇತನಂ ಅಹಂ ಕಮ್ಮಂ ವದಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಸಮಾನಕಾಲತ್ತೇಪಿ ಕಾರಣಕಿರಿಯಾ ಪುಬ್ಬಕಾಲಾ ವಿಯ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಾ, ಫಲಕಿರಿಯಾ ಚ ಅಪರಕಾಲಾ ವಿಯ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಚೇತನಾಯ ಚೇತಯಿತ್ವಾ ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಚೋಪನಕಿರಿಯಂ ಮನಸಾ ಚ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾ ಕಿರಿಯಾಯ ಕಾರಿಕಂ ಚೇತನಂ ಅಹಂ ಕಮ್ಮಂ ವದಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಯೇ ವಾತಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯೇ ವಾ। ಸತೀತಿ ಧರಮಾನೇ, ಅನಿರೋಧಿತೇ ವಾ। ಕಾಯಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಸುಖದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದಕೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಚೇತನಾ ಚ ಸುಖದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದಿಕಾ ವುತ್ತಾತಿ ತಸ್ಸಾ ಕಮ್ಮಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ಸಞ್ಚೇತನಿಯನ್ತಿ ಸಞ್ಚೇತನಸಭಾವವನ್ತಂ। ಸಮಿದ್ಧಿತ್ಥೇರೇನ ‘‘ಸಞ್ಚೇತನಿಯಂ, ಆವುಸೋ…ಪೇ॰… ಮನಸಾ ಸುಖಂ ಸೋ ವೇದಯತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೦; ಕಥಾ॰ ೫೩೯) ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ ಬ್ಯಾಕತೋ। ಸುಖವೇದನೀಯನ್ತಿಆದಿನಾ ಪನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಬ್ಯಾಕಾತಬ್ಬೋ ಸೋ ಪಞ್ಹೋ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾ ಬ್ಯಾಕತೋ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ಇತರದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಯಥಾ ಪನ ಸುತ್ತಾನಿ ಠಿತಾನಿ, ತಥಾ ಚೋಪನಕಿರಿಯಾನಿಸ್ಸಯಭೂತಾ ಕಾಯವಾಚಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಾನಿಸ್ಸಯೋ ಚ ಮನೋದ್ವಾರಾನಿ, ಯಾಯ ಪನ ಚೇತನಾಯ ತೇಹಿ ಕಾಯಾದೀಹಿ ಕರಣಭೂತೇಹಿ ಚೋಪನಾಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಂ ಕರೋನ್ತಿ ವಾಸಿಆದೀಹಿ ವಿಯ ಛೇದನಾದಿಂ, ಸಾ ಚೇತನಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾಭೇದನಞ್ಚ ಕಮ್ಮದ್ವಾರವವತ್ಥಾನಞ್ಚ ದಿಸ್ಸತಿ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಕಾಯೇನ ಚೇ ಕತಂ ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿಗಾಥಾಯೋ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರ) ಅತಿವಿಯ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ।
ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ಇಧ ಲೋಕಿಯಕಮ್ಮಕಥಾಯಂ ಅನಧಿಪ್ಪೇತೋಪಿ ಭಜಾಪಿಯಮಾನೋ ತೀಣಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಭಜತಿ। ಮನೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯನ್ತಿ ಕಾಯಿಕವಾಚಸಿಕವೀತಿಕ್ಕಮವಜ್ಜಂ ಸಬ್ಬಂ ಅಕುಸಲಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಕಪ್ಪವಾಯಾಮಸತಿಸಮಾಧಿಂ ವಾ। ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಮನಸಾ ಸಂವರೋ ಸಾಧೂ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೧೬; ಧ॰ ಪ॰ ೩೬೧) ವುತ್ತಸ್ಸ ಸಂವರಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ನ ಸೀಲವಿಪತ್ತಿವಸೇನ। ನ ಹಿ ಸಾ ಮಾನಸಿಕಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸೇವ ಭಜಾಪನಂ ಮಹಾವಿಸಯತ್ತಾ। ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಹಿ ಮನೋಕಮ್ಮಮೇವ ಭಜೇಯ್ಯುಂ, ನ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಮಗ್ಗಭಜಾಪನೇನೇವ ತೇಸಂ ಭಜಾಪನಂ ವಿಞ್ಞಾತುನ್ತಿ।
ಕಮ್ಮಪಥಂ ದ್ವಾರಸಂಸನ್ದನಂ ನಾಮ। ‘‘ತಿವಿಧಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೫೩೯) ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾವ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪಕಚೇತನಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಪುರಿಮಚೇತನಾ ಸಬ್ಬಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ನ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ। ಆಣಾಪೇತ್ವಾ…ಪೇ॰… ಅಲಭನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಆಣತ್ತೇಹಿ ಅಮಾರಿತಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ ಅಕಮ್ಮಪಥಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಹಞ್ಞನ್ತೂ’’ತಿ ಪವತ್ತಬ್ಯಾಪಾದವಸೇನ ಚೇತನಾಪಕ್ಖಿಕಾ ವಾ ಭವನ್ತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮವೋಹಾರಲಾಭಾ। ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾ ವಾ ಮನೋಕಮ್ಮವೋಹಾರವಿರಹಾ। ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀಆದೀಸು ಆಪಾದಯೋ ಏತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಂ।
ಕುಲುಮ್ಬಸ್ಸಾತಿ ಗಬ್ಭಸ್ಸ, ಕುಲಸ್ಸೇವ ವಾ। ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಸಙ್ಗೀತಿಯೋ ಆರುಳ್ಹತಾಯ ಅನನುಜಾನನತೋ ‘‘ತವ ಸುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದಸವಿಧಾ ಇದ್ಧಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ ಇದ್ಧಿಕಥಾಯ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ಭಾವನಾಮಯನ್ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಿದ್ಧಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ಘಟಭೇದೋ ವಿಯ ಪರೂಪಘಾತೋ, ಉದಕವಿನಾಸೋ ವಿಯ ಇದ್ಧಿವಿನಾಸೋ ಚ ಹೋತೀತಿ ಉಪಮಾ ಸಂಸನ್ದತಿ। ತವ ಪಞ್ಹೋತಿ ಭಾವನಾಮಯಾಯ ಪರೂಪಘಾತೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತೋ ಞಾಪೇತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋ ಅತ್ಥೋ। ಆಥಬ್ಬಣಿದ್ಧಿ ವಿಜ್ಜಾಮಯಿದ್ಧಿ ಹೋತಿ। ಸತ್ತಮೇ ಪದೇತಿ ಮಣ್ಡಲಾದಿತೋ ಸತ್ತಮೇ ಪದೇ।
ವಚನನ್ತರೇನ ಗಮೇತಬ್ಬತ್ಥಂ ನೇಯ್ಯತ್ಥಂ, ಸಯಮೇವ ಗಮಿತಬ್ಬತ್ಥಂ ನೀತತ್ಥಂ। ಕಿರಿಯತೋ ಸಮುಟ್ಠಾತಿ, ಉದಾಹು ಅಕಿರಿಯತೋತಿ ತೇನಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಸಮ್ಪಜಾನಮುಸಾವಾದಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪುಚ್ಛತಿ, ನ ಉಪೋಸಥಕ್ಖನ್ಧಕೇ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅವುತ್ತಮೇವ ಹಿ ಸೋ ಅನರಿಯವೋಹಾರಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ವೋಹರತೀತಿ। ವಾಚಾಗಿರನ್ತಿ ವಾಚಾಸಙ್ಖಾತಂ ಗಿರಂ, ವಾಚಾನುಚ್ಚಾರಣಂ ವಾ।
ಖನ್ದಸಿವಾದಯೋ ಸೇಟ್ಠಾತಿ ಖನ್ದಾತಿ ಕುಮಾರಾ। ಸಿವಾತಿ ಮಹೇಸ್ಸರಾ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥಮಿದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನತ್ಥಿಕದಿಟ್ಠಾದಯೋ ಏವ ಹಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ। ಚೇತನಾ ಪನೇತ್ಥ ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾತಿ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ವಚೀದ್ವಾರೇ ಚ ಸಮುಟ್ಠಿತಾಪಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮನ್ತಿ ಚ ವೋಹಾರಂ ನ ಲಭತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ। ‘‘ತಿವಿಧಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ಅಕುಸಲಂ ಮನೋಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಪನ ವಚನತೋ ಸಭಾವೇನೇವ ಸಾ ಮನೋಕಮ್ಮಂ, ನ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪಕ್ಖಿಕತ್ತಾತಿ ‘‘ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪಕ್ಖಿಕಾವಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಕಾಯಙ್ಗವಾಚಙ್ಗಾನಿ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಚಿನ್ತನಕಾಲೇ ಚೇತನಾಪಿ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಪಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ
‘‘ತಿವಿಧಾ ರಕ್ಖತೀತಿ ಅವಿನಾಸೇತ್ವಾ ಕಥೇತಿ। ಭಿನ್ದತೀತಿ ವಿನಾಸೇತ್ವಾ ಕಥೇತಿ।
ಕಮ್ಮಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರನ್ತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ದ್ವಾರಂ। ಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರಞ್ಚಾತಿ ವಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರಂ। ಚಕ್ಖು ವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರನ್ತಿ ವಾ ಅಸಮಾಸನಿದ್ದೇಸೋ। ತಂ ಪನ ಚಕ್ಖುಮೇವ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ಸಂವರೋ ಸಾಧೂ’’ತಿಆದಿಕಾಯ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೬೦) ಗಾಥಾಯ ಪಸಾದಕಾಯಚೋಪನಕಾಯಸಂವರೇ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ಕಾಯೇನ ಸಂವರೋ ವುತ್ತೋ, ತಂ ಇಧ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಟ್ಠ ಸಂವರಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಅಸಂವರಾ ಅಟ್ಠ ಕಥಿತಾ। ಸೀಲಸಂವರಾದಯೋಪಿ ಪಞ್ಚೇವ ಸಂವರಾ ಸಬ್ಬದ್ವಾರೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಪಿ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಿ ಅಸಂವರಾತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ತತ್ಥ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಚೇತನಾ। ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚಂ ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ। ಪಮಾದನ್ತಿ ಕೇಚಿ। ಸೀತಾದೀಸು ಪಟಿಘೋ ಅಕ್ಖನ್ತಿ। ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ಕೋಸಜ್ಜಂ।
ವಿನಾ ವಚೀದ್ವಾರೇನ ಸುದ್ಧಂ ಕಾಯದ್ವಾರಸಙ್ಖಾತನ್ತಿ ಇದಂ ವಚೀದ್ವಾರಸಲ್ಲಕ್ಖಿತಸ್ಸ ಮುಸಾವಾದಾದಿನೋಪಿ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವಾ ಅಸುದ್ಧತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ತಂನಿವಾರಣತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ। ಸುದ್ಧವಚೀದ್ವಾರೋಪಲಕ್ಖಿತಂ ಪನ ವಚೀಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ಏತ್ಥ ಅಸಂವರೋತಿ ಏತೇನ ಸುದ್ಧಕಾಯದ್ವಾರೇನ ಉಪಲಕ್ಖಿತೋ ಅಸಂವರೋ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ವುತ್ತೋ। ದ್ವಾರನ್ತರಾನುಪಲಕ್ಖಿತಂ ಸಬ್ಬಂ ತಂದ್ವಾರಿಕಾಕುಸಲಞ್ಚೇತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನೇ ‘‘ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಅಸಂವರೋ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ ‘‘ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ವಚೀಅಸಂವರವಸೇನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಹ ಅವಿರುದ್ಧಂ ಹೋತಿ। ಅಸಂವರೋ ಹಿ ದ್ವಾರನ್ತರೇ
ಅಥ ವಾ ಏತ್ಥಾತಿ ಸುದ್ಧಂ ಅಸುದ್ಧನ್ತಿ ಏತಂ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಚೋಪನೇತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ದ್ವಾರನ್ತರೋಪಲಕ್ಖಿತಂ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಪ್ಪತ್ತತಾಯ ವಚೀಮನೋಕಮ್ಮಂ ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ಸೇಸಂ
ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಸರಸೇನೇವ ಚ ಪತನಸಭಾವಸ್ಸ ಪಾಣಸ್ಸ ಅನ್ತರಾ ಏವ ಅತೀವ ಪಾತನಂ ಅತಿಪಾತೋ, ಸಣಿಕಂ ಪತಿತುಂ ಅದತ್ವಾವ ಸೀಘಂ ಪಾತನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ವಾ ಸತ್ಥಾದೀಹಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪಾತನಂ ಅತಿಪಾತೋ। ಪಯೋಗವತ್ಥುಮಹನ್ತತಾದೀಹಿ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾ ತೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಚೇತನಾಯ ಬಲವಭಾವತೋ। ಯಥಾವುತ್ತಪಚ್ಚಯವಿಪರಿಯಾಯೇಪಿ ತಂತಂಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಚೇತನಾಯ ಬಲವಾಬಲವವಸೇನೇವ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಇದ್ಧಿಮಯೋ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಜಿದ್ಧಿಮಯೋ ದಾಠಾಕೋಟಿಕಾದೀನಂ ವಿಯ।
ಗೋತ್ತರಕ್ಖಿತಾ ಸಗೋತ್ತೇಹಿ ರಕ್ಖಿತಾ। ಧಮ್ಮರಕ್ಖಿತಾ ಸಹಧಮ್ಮಿಕೇಹಿ ರಕ್ಖಿತಾ। ಸಸಾಮಿಕಾ ಸಾರಕ್ಖಾ। ಯಸ್ಸಾ ಗಮನೇ ರಞ್ಞಾ ದಣ್ಡೋ ಠಪಿತೋ, ಸಾ ಸಪರಿದಣ್ಡಾ। ಅತ್ಥಭಞ್ಜಕೋತಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಂ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಪಥಕಥಾ ಹೇಸಾತಿ। ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕಂ ಅದಾತುಕಾಮತಾಯಾತಿಆದಿ ಮುಸಾವಾದಸಾಮಞ್ಞತೋ ವುತ್ತಂ। ಹಸಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವಿಸಂವಾದನಪುರೇಕ್ಖಾರಸ್ಸೇವ ಮುಸಾವಾದೋ। ಸುಞ್ಞಭಾವನ್ತಿ ಪೀತಿವಿರಹಿತತಾಯ ರಿತ್ತತಂ। ಅತ್ಥವಿಪನ್ನತಾಯ ನ ಹದಯಙ್ಗಮಾ। ಅಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೇತಿ ಅಸದ್ದಹನ್ತೇ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ನ ಹೋತಿ। ಯೋ ಕೋಚಿ ಪನ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ದ್ವೀಹಿ ಸಮ್ಭಾರೇಹಿ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ। ಅತ್ತನೋ ಪರಿಣಾಮನಂ ಚಿತ್ತೇನೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿತಥಂ ಪಸ್ಸತಿ।
ಕೋಟ್ಠಾಸತೋತಿ
ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ಪನ ವಿರತಿಯೋತಿ ಏತಂ ಯಾಹಿ ವಿರತೀಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚೇತನಾ ‘‘ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಾಸಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೋ ಯುತ್ತೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಚೇತನಾಪಿ ವಟ್ಟನ್ತಿ ವಿರತಿಯೋಪೀ’’ತಿ। ಅಲ್ಲಸಸಮಂಸನ್ತಿ ಜೀವಮಾನಕಸಸಮಂಸಂ। ವೋರೋಪೇತಾ ಹುತ್ವಾ ನಾಭಿಜಾನಾಮಿ। ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದಾರಮ್ಮಣಾ ತದಾರಮ್ಮಣಾ। ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಆರಮ್ಮಣಾ ಕಥಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಿ ಪಜಹನ್ತೀತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅನಭಿಜ್ಝಾ…ಪೇ॰… ವಿರಮನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅಭಿಜ್ಝಂ ಪಜಹನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಮನೋದುಚ್ಚರಿತಾ ವಿರತಿ ಅತ್ಥಿ ಅನಭಿಜ್ಝಾದೀಹೇವ ತಪ್ಪಹಾನತೋ।
ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಂ ಅಸಂವರಾನಂ ತಥಾ ದುಚ್ಚರಿತಾನಞ್ಚ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇಹಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಮೇವ ಚ ಸುಸೀಲ್ಯಾದೀನಂ ಸಂವರಾನಂ ತಥಾ ಸುಚರಿತಾನಞ್ಚ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇಹಿ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಾಭಾವದಸ್ಸನಂ। ಅಥ ವಾ ತೇಸಂ ಫಸ್ಸದ್ವಾರಾದೀಹಿ ಅವಿರೋಧಭಾವೇನ ದೀಪನಂ ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನನ್ತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ
ಅಥ ಪನ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕಮ್ಮನ್ತರಮ್ಪಿ ತಂದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಮೇವ ಸಿಯಾ, ‘‘ತಿವಿಧಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಮೇವಾ’’ತಿಆದಿ, ‘‘ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ವಾಚಾಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ ಚ ವಿರುಜ್ಝೇಯ್ಯ। ದುಚ್ಚರಿತಾನಞ್ಹಿ ಅಞ್ಞದ್ವಾರಚರಣಂ ಅತ್ಥಿ, ನ ಚಸ್ಸ ದ್ವಾರನ್ತರುಪ್ಪನ್ನಂ ಕಮ್ಮನ್ತರಂ ಹೋತೀತಿ। ತಸ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಏವ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸೇಸಾನಞ್ಚ ತಂತಂದ್ವಾರುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ದ್ವಾರಸಂಸನ್ದನೇ ತಂತಂದ್ವಾರಪಕ್ಖಿಕಭಾವಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಇಧ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಞ್ಚ ಚೇತನಾಭಾವತೋ ಅಕಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಅಸಂವರಾನಂ ಸಂವರಾನಞ್ಚ ಭಜಾಪಿಯಮಾನಾನಂ ಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ವಿಯ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿತಾದೀಪನಂ, ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಂ ತಿವಿಧಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ತಿವಿಧಕಾಯಸುಚರಿತಾದೀನಞ್ಚ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣೇಪಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಾವಿಜಹನದೀಪನಂ, ಯಥಾಪಕಾಸಿತಾನಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಂ ಪತ್ತಾನಂ
ತತ್ಥ ತಿವಿಧಕಮ್ಮದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಞಾತಕಮ್ಮಭಾವತಾಯ ತಂತಂಕಮ್ಮಭಾವಸ್ಸ ಅವಚನೀಯತ್ತಾ ಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಸು ತೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರವಸೇನ ಅಸಂವರಾದೀನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಪರಿಯಾಯವಚನಾಭಾವತೋ ಚ ಕಮ್ಮದ್ವಾರವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರಾನಿ ವಿರಜ್ಝಿತ್ವಾ ‘‘ಪಞ್ಚಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’’ತಿಆದಿ
ಅಕುಸಲಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಪನ ಛಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಚೋಪನಂ ಪತ್ತಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಂ ತಂ ಅಕುಸಲಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ನಾಮ, ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತನಯೇನ ಚ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಿವಿಧಂ ಮನೋದುಚ್ಚರಿತಂ ಚೋಪನಂ ಅಪ್ಪತ್ತಂ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಞ್ಚ। ಯದಿ ಏವಂ ತಸ್ಸ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಚೋಪನಂ ಪತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ನಿಯಮಸ್ಸ ಅಕತತ್ತಾ ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಿ ಉಪಲಕ್ಖಣಭಾವೇನ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮನಾಮಸಾಧಿಕಾವ, ನ ಪನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಮೇವ, ನಾಪಿ ಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ಚೋಪನಂ ಅಪ್ಪತ್ತಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋವ ಹೋತೀತಿ।
ಅಥ ತನ್ತಿ ತಂ ಛಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಮನೋಕಮ್ಮನ್ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಮನಸಾಪಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜಮಾನಂ ಕಮ್ಮಂ ಮನೋಕಮ್ಮನ್ತಿ ಚೋದಕಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ವದತಿ, ನ ಪುಬ್ಬೇ ದಸ್ಸಿತಮನೋಕಮ್ಮನ್ತಿ। ಯೋ ಹಿ ಪರಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ಮನಸಾ ನಿಪ್ಫತ್ತಿತೋ ಸಬ್ಬೇನ ಮನೋಕಮ್ಮೇನೇವ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ನ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮೇನಾ’’ತಿ, ತಂ ನಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮತ್ತಯನಿಯಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇದಮಾರದ್ಧಂ ‘‘ತಂ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಚೋಪನಂ ಪತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಙ್ಕರಾಭಾವೋ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ಕಮ್ಮಸದ್ದಮತ್ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಕಮ್ಮಪ್ಪಭೇದೋ ಯಥಾ ಹೋತಿ, ತಂ ಪಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಸಙ್ಕರೋ ಚ ವುತ್ತನಯೋವ। ಯಂ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಸಹಜಾತಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಯದಾ ಚೇತನಾಪಕ್ಖಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ತದಾ ತಾನಿ ಮನೋಕಮ್ಮಾನಿ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ, ತಞ್ಚ ನ, ಚೇತನಾಪಕ್ಖಿಕಾನಂ ಮನೋಕಮ್ಮತ್ತಾಭಾವಾ। ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕತ್ತೇ ಚ ಮನೋಕಮ್ಮತಾ ಸುಟ್ಠುತರಂ ನತ್ಥಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾ ವಾ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಮನೋಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮತಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಾಕಾರಿಕಾಯ ಏವ ಚೇತನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಮನೋಕಮ್ಮಂ, ನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಕಾಯವಚೀಕಿರಿಯಾಕಾರಿಕಾಯಾತಿ ಭಿಯ್ಯೋಪಿ ತೇಸಂ ಮನೋಕಮ್ಮತಾತಿ ನ ತೇಸಂ ಮನೋಕಮ್ಮಾನಂ ಸತಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮತಾ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ। ಏವಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರೇಸು ದ್ವಾರಾನಞ್ಚ ಕಮ್ಮೇಸು ಅನಿಯತತ್ತಾ ದ್ವಾರನಿಬನ್ಧನಂ ನ ಕತಂ। ಇದಾನಿ ಅಕತೇಪಿ ಚ ದ್ವಾರನಿಬನ್ಧನೇ ಯೇಸಂ ದ್ವಾರಾನಂ ವಸೇನ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತೇಸಂ ತಂತಂದ್ವಾರಕಮ್ಮಪಥಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಯಥಾಭಟ್ಠಪಾಳಿಯಾ ವುತ್ತಾಯ ‘‘ತತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚಿತ್ತಂ ತಿವಿಧಕಮ್ಮದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಂ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಭೂತಸ್ಸ ತೇನ ಸಭಾವೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯನ್ತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತವಸೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಿಧಾಪೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಚೋಪನದ್ವಯರಹಿತಸ್ಸ ಮನೋಪಬನ್ಧಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವೇ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ।
ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಯಂ ಯೋಜನಾತಿ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಹ ‘‘ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅಯಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೋ ಪನಾಯಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋತಿ? ಯೇನ ವಚನಾನಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮ್ಬಜ್ಝನ್ತಿ, ತಂ ಪುಬ್ಬಾಪರವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇಧ ಚ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತಾದಿದಸ್ಸನಂ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ‘‘ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ಯೋಜನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ ಏತ್ತಕೇನ ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ದುತಿಯೇ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ‘‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪನಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಅಪ್ಪಧಾನಮ್ಪಿ ರೂಪಾದಿಂ ಆಕಡ್ಢತಿ। ನ ಹಿ ಪಧಾನಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತಾದಿನಯೇನ। ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ ಗಹಿತಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ವತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘ರೂಪಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಇದಂ ವಾ ಇದಂ ವಾ ಆರಬ್ಭಾ’ತಿ ಕಥೇತುಂ ಇದಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಇದಂ ವಾ ಇದಂ ವಾತಿ ಏತಂ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತಾದಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕಥಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರಕಥಾ
ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಆಚರಿಯಾನನ್ತಿ ರೇವತಾಚರಿಯಸ್ಸ। ನ ಪನೇತಂ ಸಾರತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಇದಮಾರದ್ಧಂ, ಕಿನ್ತು ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸಾದಿಸಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ।
ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತತ್ತಾತಿ ಸಬ್ಬೇ ಚೇತಸಿಕಾ ಚಿತ್ತಾಯತ್ತಾ ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಾಭಾವೇನ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಕಾಮಂ ಪಕ್ಖಪಾಸೋ। ಕಟ್ಠದ್ವಯಾದಿ ವಿಯ ಏಕದೇಸೇನ ಏಕಪಸ್ಸೇನ ಅನಲ್ಲೀಯಮಾನೋಪಿ ರೂಪೇನ ಸಹ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಾಮಞ್ಞಂ ಅನಲ್ಲೀಯಮಾನಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಮೇವ, ನ ವಿಸಯಭಾವೋ, ಸಙ್ಘಟ್ಟನಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಸನ್ನಿಪತನಭಾವೋ ಏವ। ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸನ್ನಿಪಾತೇನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಸಮ್ಪತ್ತಿಕೋ ಫಸ್ಸೋ। ಪಾಣಿದ್ವಯಸ್ಸ ಸನ್ನಿಪಾತೋ ವಿಯ ಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಸನ್ನಿಪಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸನ್ನಿಪತಿತಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಕಿಚ್ಚಟ್ಠೇನೇವ ರಸೇನ ಸಙ್ಘಟ್ಟನರಸೋ। ತಥಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಹಿ ತಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಕಿಚ್ಚನ್ತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಪಾಣಿಯಾ ಪಾಣಿಮ್ಹಿ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ತಬ್ಬಿಸೇಸಭೂತಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾ, ಏವಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ತಬ್ಬಿಸೇಸಭೂತೋ ಏಕೋ ಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಚಿತ್ತೇಯೇವಾತಿ ಏತೇನ ಚೇತಸಿಕಸಭಾವತಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ಅಸಂಸಟ್ಠಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ವೇದನಾಯ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಪನ ವತ್ಥುನಿಸ್ಸಯತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ತಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಕಾರಣಭೂತೋ ತದನುರೂಪೋ
ಸುಖವೇದನಾಯಮೇವ ಲಬ್ಭತಿ ಅಸ್ಸಾದಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ವಿಸ್ಸವಿತಾಯಾತಿ ಅರಹತಾಯ। ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಹಿ ಧಾತೂನಂ ಅರಹತ್ಥೋ ವಿಪುಬ್ಬೋ ಸುಸದ್ದೋ। ವಿಸ್ಸವಂ ವಾ ಸಜನಂ ವಸಿತಾ ಕಾಮಕಾರಿತಾ ವಿಸ್ಸವಿತಾ। ಆರಮ್ಮಣರಸೇಕದೇಸಮೇವ ಅನುಭವನ್ತೀತಿ ಇದಂ ಫುಸನಾದಿಕಿಚ್ಚಂ ಏಕದೇಸಾನುಭವನಮಿವ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ವೇದಯಿತಸಭಾವೋ ಏವ ಹಿ ಅನುಭವನನ್ತಿ। ಫುಸನಾದಿಭಾವೇನ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಂ ಏಕದೇಸಾನುಭವನಂ, ವೇದಯಿತಭಾವೇನ ಗಹಣಂ ಯಥಾಕಾಮಂ ಸಬ್ಬಾನುಭವನಂ। ಏವಂ ಸಭಾವಾನೇವ ತಾನಿ ಗಹಣಾನೀತಿ ನ ವೇದನಾಯ ವಿಯ ಫಸ್ಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಯಥಾಸಕಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಸಾಮಿಭಾವಾನುಭವನಂ ಚೋದೇತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಇಧಾತಿ ಏತೇನ ಪಞ್ಚಸು ವೇದನಾಸು ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಂ ವದತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಗಹಿತಾಯ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಾಯ ಸಮಾನಾ ಇಟ್ಠಾಕಾರಸಮ್ಭೋಗರಸತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ನಿಮಿತ್ತೇನ ಪಚ್ಚಾಭಿಞ್ಞಾಣರಸಾ। ಪುನಸಞ್ಜಾನನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಪುನಸಞ್ಜಾನನಪಚ್ಚಯೋ, ತದೇವ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪುನ…ಪೇ॰… ನಿಮಿತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಕರಣಂ ಪುನ…ಪೇ॰… ಕರಣಂ। ಪುನಸಞ್ಜಾನನಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಕರಣಂ ಪುನ…ಪೇ॰… ಕರಣಂ, ತದಸ್ಸಾ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುನಸಞ್ಜಾನನಪಚ್ಚಯನಿಮಿತ್ತಕರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಿಕಾಯ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಸಞ್ಜಾನನ್ತಿಯಾ ಚ ಸಬ್ಬಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಮಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಞಾಣಮೇವ ಅನುವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಿನಿವೇಸಕಾರಿಕಾ ವಿಪರೀತಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಚ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಏತೇನುಪಾಯೇನ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಅಚಿರಟ್ಠಾನತಾ ಚ ನ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ಅಭಿಸನ್ದಹತೀತಿ ಪಬನ್ಧತಿ ಪವತ್ತೇತಿ। ಚೇತನಾಭಾವೋ ಬ್ಯಾಪಾರಭಾವೋ। ದಿಗುಣುಸ್ಸಾಹಾತಿ ನ ದಿಗುಣಂ ವೀರಿಯಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಅತ್ತನೋ ಏವ ಪನ ಬ್ಯಾಪಾರಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಮಹನ್ತಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಉಸ್ಸಾಹನಭಾವೇನಾತಿ ಆದರಭಾವೇನ। ಸಾ ಹಿ ಸಯಂ ಆದರಭೂತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಆದರಯತೀತಿ।
ವಿಜಾನನಂ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಉಪಲದ್ಧಿ। ಸನ್ದಹನಂ ಚಿತ್ತನ್ತರಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧನಂ। ಚಕ್ಖುನಾ ಹಿ ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ಚಕ್ಖುನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತಂ ವಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾದಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಚಕ್ಖುನಾ ಹೀತಿಆದೀಸು ಚಕ್ಖುನಾ…ಪೇ॰… ಮನಸಾ ದ್ವಾರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಗರಗುತ್ತಿಕಸ್ಸ ಪುರಿಮನಿದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ಸಮಯವವತ್ಥಾನೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಭಾವೇನ್ತೋ ವಿಯ ನ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕಿನ್ತು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏತಂ ಹೋತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಚ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತೇ ಸತಿ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತದತ್ಥತ್ತೇ ಚ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ನ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವತ್ತುಂ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನತಾ ಸಮಯವವತ್ಥಾನೇ ವುತ್ತಾ ಏವಾತಿ ಕಿಂ ತಸ್ಸ ಪುನ ಉಪ್ಪತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ। ಯೇನ ಚ ಸಮಯವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ, ತಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೋ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುನ್ತಿ ಕಿಂ ತಂ ನಿದ್ದೇಸತ್ಥಂ ಉದ್ದೇಸೇನ ದುತಿಯೇನ, ನಿದ್ದೇಸೇನೇವ ಚ ಫಸ್ಸಾದೀಹಿ ಚ ಅಞ್ಞತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ಕಿಂ ತದತ್ಥೇನ ಪುನ ವಚನೇನ, ಅಞ್ಞಪ್ಪಯೋಜನತ್ತಾ ಪನ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತವಚನಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಂ ವುತ್ತಂ। ಪುರಿಮಞ್ಹಿ ಸಮಯವವತ್ಥಾನತ್ಥಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವವತ್ಥಿತಸಮಯೇ ವಿಜ್ಜಮಾನಧಮ್ಮದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ಇತರಞ್ಚ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ವಿಜ್ಜಮಾನಧಮ್ಮದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಮಯವವತ್ಥಾನತ್ಥಂ, ನ ಚ ಅಞ್ಞದತ್ಥಂ ವಚನಂ ಅಞ್ಞದತ್ಥಂ ವದತಿ, ನ ಚ ಲೇಸೇನ ವುತ್ತೋತಿ ಕತ್ವಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕೋ ಅತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ನ ಕರೋತೀತಿ।
ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಝಾನಙ್ಗರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ವಿತಕ್ಕೇತೀತಿ ‘‘ವಿತಕ್ಕನಂ ವಾ’’ತಿ ಭಾವನಿದ್ದೇಸೋ। ರೂಪಂ ರೂಪನ್ತಿ ಪಥವೀ ಪಥವೀತಿ ವಾ ಆಕೋಟೇನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಆಕೋಟನಲಕ್ಖಣೋ। ಆದಿತೋ, ಅಭಿಮುಖಂ ವಾ ಹನನಂ ಆಹನನಂ, ಪರಿತೋ, ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ವಾ ಆಹನನಂ ಪರಿಯಾಹನನಂ। ವಿಚಾರತೋ ಓಳಾರಿಕಟ್ಠೇನ ವಿಚಾರಸ್ಸೇವ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಟ್ಠೇನ ಅನುರವತೋ ಓಳಾರಿಕೋ ತಸ್ಸ ಚ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಘಣ್ಟಾಭಿಘಾತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ ವಿತಕ್ಕೋ। ಸೋ ಯಥಾ ಘಣ್ಟಾಭಿಘಾತೋ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖನಿರೋಪನಟ್ಠೇನ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ ಹೋತಿ। ವಿಪ್ಫಾರವಾತಿ ವಿಚಲನಯುತ್ತೋ। ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಉಪಚಾರೇ ವಾ ಅಪ್ಪನಾಯಂ ವಾ ಸನ್ತಾನೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ವಿತಕ್ಕೋ ನಿಚ್ಚಲೋ ಹುತ್ವಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಪವತ್ತತಿ। ಮಣ್ಡಲನ್ತಿ ಖಲಮಣ್ಡಲಂ।
ಪಿಣಯತೀತಿ ಫರಣರಸಾತಿ ಪಣೀತರೂಪೇಹಿ ಕಾಯಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪನರಸಾ। ಉದಗ್ಗಭಾವೋ ಓದಗ್ಯಂ। ಖುದ್ದಿಕಾ ಲಹುಂ ಲೋಮಹಂಸನಮತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಭಿನ್ನಾ ನ ಪುನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಖಣಿಕಾ ಬಹುಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಉಬ್ಬೇಗತೋ ಫರಣಾ ನಿಚ್ಚಲತ್ತಾ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕತ್ತಾ ಚ ಪಣೀತತರಾ। ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀ। ಅಪ್ಪನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಪೀತಿ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಪೂರಿಕಾತಿ ಕತ್ವಾ ಸಾ ಠಪಿತಾ। ಇತರಾ ದ್ವೇ ಖಣಿಕೋಪಚಾರಸಮಾಧಿಪೂರಿಕಾ ಪೀತೀ।
ಸಮಾಧಿಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಸಮಾಧಿಸಹಿತಚಿತ್ತೇನ। ಅವಿಸಾರೋ ಅತ್ತನೋ ಏವ ಅವಿಸರಣಸಭಾವೋ। ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತತಾ। ಯೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ। ವಿಸೇಸತೋತಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ। ಸುಖವಿರಹಿತೋಪಿ ಹಿ ಅತ್ಥಿ ಸಮಾಧೀತಿ। ಪದೀಪನಿದಸ್ಸನೇನ ಸನ್ತಾನಟ್ಠಿತಿಭಾವಂ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಝಾನಙ್ಗರಾಸಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಇನ್ದ್ರಿಯರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಸದ್ದಹನ್ತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಸದ್ದಹನಕಿರಿಯಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತತ್ಥ ಆಧಿಪಚ್ಚಭಾವೇನ ಸದ್ಧಾಯ ಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಸ್ಸಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಥಾಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ‘‘ಮಂ ಅನ್ತರೇನ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ ನತ್ಥಿ, ಮಯಾ ಸದ್ದಹಥಾ’’ತಿ ವಿಯ ಅತ್ತಾನಂ ಅನುವತ್ತೇತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಪಕ್ಖನ್ದನನ್ತಿ ಸಂಸೀದನಂ। ಪಙ್ಕೋ ಕದ್ದಮತೋ ಘನೀಭೂತೋ ಹೋತಿ। ಪಣಕಂ ಪಿಚ್ಛಿಲಂ ಉದಕಮಲಂ। ಪೀತಂ ಉದಕಂ। ಓಕಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಾತಿ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಏವಮೇತನ್ತಿ ಕಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಾ। ಅಕಲುಸಭಾವೋ ಅಕಾಲುಸಿಯಂ, ಅನಾವಿಲಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬುದ್ಧಾದಿವತ್ಥೂನಿ ಸದ್ಧೇಯ್ಯಾನಿ। ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪಸೇವನಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತಿಯೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗಾನಿ। ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಆದಾನೇ ಹತ್ಥೋ ವಿಯ, ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಪ್ಫಾದನೇ ವಿತ್ತಂ ವಿಯ, ಅಮತಕಸಿಫಲಫಲನೇ ಬೀಜಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ವೀರಭಾವೋತಿ ಪಗ್ಗಹೋ। ಮಗ್ಗೋ ಗನ್ತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗೋ ಗತೋ, ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ, ಕಮ್ಮಂ ಕತಂ, ಅಪ್ಪಮತ್ತಕೋ ಆಬಾಧೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಗಿಲಾನಾ ವುಟ್ಠಿತೋ ಹೋತಿ ಅಚಿರವುಟ್ಠಿತೋ ಗೇಲಞ್ಞಾ, ಗಾಮಂ ವಾ ನಿಗಮಂ ವಾ ಪಿಣ್ಡಾಯ ಚರನ್ತೋ ನ ಲಭತಿ ಲೂಖಸ್ಸ ವಾ ಪಣೀತಸ್ಸ ವಾ ಭೋಜನಸ್ಸ ಯಾವದತ್ಥಂ ಪಾರಿಪೂರಿಂ, ಲಭತಿ…ಪೇ॰… ಪಾರಿಪೂರಿನ್ತಿ ಏತಾನಿ ಅನುರೂಪಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಸಹಿತಾನಿ ಅಟ್ಠ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭವತ್ಥೂನಿ ತಂಮೂಲಕಾನಿ ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ।
ಚಿರಕತಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ಠಾನಂ, ಅನಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಂ। ಉದಕೇ ಅಲಾಬು ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಿಲವಿತ್ವಾ ಗನ್ತುಂ ಅಪ್ಪದಾನಂ ಪಾಸಾಣಸ್ಸ ವಿಯ ನಿಚ್ಚಲಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಠಪನಂ ಸಾರಣಂ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠತಾಕರಣಂ ಅಪಿಲಾಪನಂ। ಅಪಿಲಾಪೇ ಕರೋತಿ ಅಪಿಲಾಪೇತಿ। ಗತಿಯೋತಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಯೋ ಸಮ್ಭವತೋ ಫಲತೋ ಚ। ಅಪರೋ ನಯೋತಿ ರಸಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಆರದ್ಧಂ। ಸಮ್ಮೋಸಪಚ್ಚನೀಕಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಅಸಮ್ಮೋಸೋ, ನ ಸಮ್ಮೋಸಾಭಾವಮತ್ತಂ। ಸತಿಯಾ ವತ್ಥುಭೂತಾ ಕಾಯಾದಯೋ ಕಾಯಾದಿಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ಸತಿಯೋಯೇವ ವಾ ಪುರಿಮಾ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ।
ವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸ। ಪಞ್ಞಾಪೇತೀತಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾಪೇತಿ। ಏಕಾಲೋಕಾ ಹೋತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನುಪಕ್ಕಿಲೇಸೋಭಾಸಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಮನತೇ ವಿಜಾನಾತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾ ಮನೋ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಮನಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪, ೪೦೦; ೩.೪೨೧, ೪೨೫) ಕಾರಣಭಾವೇನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಪಲದ್ಧಿವಸೇನ ಜಾನಾತಿ, ನ ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾ ವಿಯ ಸಞ್ಜಾನನಪಟಿವಿಜ್ಝನವಸೇನ।
ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಸಮ್ಪಯೋಗತೋತಿ ವುತ್ತೇ ಯೇನ ಯೋಗಾ ಸುಮನೋ ಹೋತಿ, ತಂ ಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿನಾಪಿ ಕಾಯೇನ ವತ್ಥುನಾ ಸಾತವೇದನಾಸಮ್ಪಯೋಗತೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಚ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಂ ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ, ಪೀತಿಉಪಲಕ್ಖಿತಂ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಸಪ್ಪೀತಿಕಂ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಞ್ಚ ಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಪವತ್ತಸನ್ತತಾಧಿಪತೇಯ್ಯನ್ತಿ ಪವತ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯ ಸನ್ತತಿಯಾ ಅಧಿಪತಿಭೂತಂ। ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಕ್ಖಣೇ ಅನುಪಾಲೇನ್ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಞ್ಚ ಸಾನುಪಾಲನಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭೂತಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಂ ಹೋತಿ, ತಂತಂಕಮ್ಮವಿಸೇಸೇನ ವಿಸೇಸಯುತ್ತಂ ಯಾವ ಚುತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಯಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪವತ್ತತಿ ಜೀವಮಾನತಾವಿಸೇಸಯುತ್ತಞ್ಚಾತಿ ರೂಪಾರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣಾದಿಂ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಅವಿನಿಭುತ್ತಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬಾನಂ ಅತ್ಥಿಕ್ಖಣೇಯೇವ। ಅಸತಿ ಹಿ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬೇ ಉಪ್ಪಲಾದಿಮ್ಹಿ ಕಿಂ ಉದಕಂ ಅನುಪಾಲೇಯ್ಯಾತಿ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಸಾತಿ ಅನುಪಾಲನಾದಿಕಸ್ಸ। ಸಾಧನತೋತಿ ಸಾಧನೇನ। ತಂಸಾಧನಞ್ಚ ಜೀವಮಾನವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ।
ಇನ್ದ್ರಿಯರಾಸಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಮಗ್ಗಙ್ಗರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಸಮ್ಮಾತಿ ಅವಿಪರೀತನಿಯ್ಯಾನಿಕಭಾವೇನ। ಪಸತ್ಥತಾ ಚ ಏವಮೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ಬಲರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಕಾರಣಾ। ಉಭಯಪದವಸೇನಾತಿ ಸದ್ಧಾಪದಂ ಬಲಪದನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಪದದ್ವಯವಸೇನ। ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಂ ಜಾತಿಆದಿಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ। ಗರುನಾ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ವುತ್ತೇ ಗಾರವವಸೇನ ಪತಿಸ್ಸವನಂ ಪತಿಸ್ಸವೋ, ಸಹ ಪತಿಸ್ಸವೇನ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಂ, ಪತಿಸ್ಸವಭೂತಂ ತಂಸಭಾಗಞ್ಚ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಜಾತಿಆದಿಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಚ ಹಿರೀ ತತ್ಥ ಗಾರವವಸೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವಜ್ಜಂ ಭಾಯತಿ ತಞ್ಚ ಭಯತೋ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಜ್ಜಭೀರುಕಭಯದಸ್ಸಾವೀ। ಏವಂಸಭಾವಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ। ಹಿರೀ ಪಾಪಧಮ್ಮೇ ಗೂಥಂ ವಿಯ ಪಸ್ಸತಿ, ಓತ್ತಪ್ಪಂ ಉಣ್ಹಂ ವಿಯ। ದಾಯಜ್ಜಂ ನವಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾದಿ। ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿತಾ ಚ ಹಿರೀಓತ್ತಪ್ಪಾನಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಾಕಟಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ನ ಪನ ತೇಸಂ ಕದಾಚಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿಪ್ಪಯೋಗಾ। ನ ಹಿ ಲಜ್ಜನಂ ನಿಬ್ಭಯಂ ಪಾಪಭಯಂ ವಾ ಅಲಜ್ಜನಂ ಹೋತೀತಿ।
ಮೂಲರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಅಗೇಧೋ ಅನಭಿಜ್ಝನಂ ಅನಭಿಕಙ್ಖನಂ। ಅನಲ್ಲೀನೋ ಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅನಲ್ಲೀನಭಾವೋ, ಏವಞ್ಹಿ ಉಪಮಾಯ ಸಮೇತಿ। ಅನುಕೂಲಮಿತ್ತೋ ಅನುವತ್ತಕೋ। ವಿನಯರಸೋತಿ ವಿನಯನರಸೋ। ಅದೋಸೋ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಮಲಸ್ಸಾತಿ ಇದಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸ ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನತಂ ದೋಸೂಪನಿಸ್ಸಯತಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯ ಅಭಾವನಾಯಾತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏಕರಸಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾ ತದುಪಗವೀರಿಯವಾಹನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾ ಆಸೇವನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾಯ ಪಞ್ಞಾಸಾಧನಾಯ ಭಾವನಾಯ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾ ವಾ ಅಕುಸಲಾ ಅಭಾವನಾ। ನಿಗ್ಗುಣೇಪಿ ಗುಣಗ್ಗಹಣಂ ಅಧಿಕಗ್ಗಹಣಂ। ವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಗುಣಂ ವಿದ್ಧಂಸೇತ್ವಾ ಗಹಣಂ ಊನಗ್ಗಹಣಂ। ಚತುವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಹಣಂ ವಿಪರೀತಗ್ಗಹಣಂ।
ಯಾಥಾವಸಭಾವೇತಿ ‘‘ಏತ್ತಕೋ ಏತಸ್ಸ ಗುಣೋ, ಏತ್ತಕೋ ದೋಸೋ’’ತಿ ಗುಣದೋಸಾನಂ ಸಭಾವೇ ‘‘ಜರಾಧಮ್ಮೋ ಜೀರತಿ, ತಂ ಕುತೇತ್ಥ ಲಬ್ಭಾ ಮಾ ಜೀರೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸಮ್ಭವತೋ। ಅಲೋಭೇನ ಚ ಗಹಟ್ಠಾನಂ ಖೇತ್ತವತ್ಥಾದೀಸು ವಿವಾದಾಭಾವತೋ। ಅಮೋಹೇನ ಪಬ್ಬಜಿತಾನಂ ದಿಟ್ಠಿಗತವಿವಾದಾಭಾವತೋ। ಕಾಮರಾಗಾಭಿನಿವೇಸವಿನಿಬನ್ಧಾ ಹಿ ಗಹಟ್ಠಾ ಗಹಟ್ಠೇಹಿ ವಿವದನ್ತಿ, ದಿಟ್ಠಿರಾಗಾಭಿನಿವೇಸವಿನಿಬನ್ಧಾ ಸಮಣಾ ಸಮಣೇಹೀತಿ। ರಾಗವಸೇನ ಮಿತ್ತಸನ್ಥವೋ ದೋಸವಸೇನ ವಿರೋಧೋ ಚ ತಬ್ಬಿಸೇಸೇನ ಉಪಗಮಾಪಗಮಾ, ಆರಮ್ಮಣೇ ವಾ ರೂಪಾದಿಮ್ಹಿ ಅನುರೋಧವಿರೋಧಾ। ಅಮಜ್ಝತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಪಟಿಘಾನುನಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಮೋಹೇನ ಪವತ್ತಿ। ಸುಖವಿಪರಿಣಾಮೇ ದುಕ್ಖಸಮಾಯೋಗೇ ಚ ಪಟಿಘಪವತ್ತಿಯಂ ವೇದನಾಪರಿಗ್ಗಹೋ ನ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ಅದೋಸಾನುಭಾವೇನ ವೇದನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ। ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸ್ಸಾತಿ ಚತುನ್ನಂ ಝಾನಾನಂ। ಅರಿಯವಿಹಾರೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ। ಮೋಹೇನ ಅವಿಚಾರೇನ್ತೋ ಉದಾಸೀನಪಕ್ಖೇಸುಪಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸಬ್ಬೇಸು
ಕಮ್ಮಪಥರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಸುಖಾದೀನಿ ಅತ್ತನೋ ನ ಬ್ಯಾಪಾದೇತಿ ನ ವಿನಾಸೇತಿ ಪರಸ್ಸ ಚಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಮ್ಮಪಥತಾತಂಸಭಾಗತಾಹಿ ಕಮ್ಮಪಥವಸೇನ।
ಪಸ್ಸದ್ಧಾದಿಯುಗಲವಣ್ಣನಾ
ದರಥೋ ಸಾರಮ್ಭೋ, ದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಾದಿಕಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಾ ಖನ್ಧಾನಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚಪ್ಪಧಾನಾ ಕಿಲೇಸಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಾದಿಕಿಲೇಸಾ, ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ವಾ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸುವಣ್ಣವಿಸುದ್ಧಿ ವಿಯಾತಿ ಯಥಾ ಸುವಣ್ಣವಿಸುದ್ಧಿ ಅಲಙ್ಕಾರವಿಕತಿವಿನಿಯೋಗಕ್ಖಮಾ, ಏವಂ ಅಯಮ್ಪಿ ಹಿತಕಿರಿಯಾವಿನಿಯೋಗಕ್ಖಮಾ।
ಸಮಂ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಚೇತಿಯವನ್ದನಾದಿಅತ್ಥಂ ಅಭಿಕ್ಕಮಾದೀಸು ಅತ್ಥಾನತ್ಥಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಸಾತ್ಥಕಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಸತಿ ಚ ಅತ್ಥೇ ಸಪ್ಪಾಯಾಸಪ್ಪಾಯರೂಪಾದಿಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಸಪ್ಪಾಯಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಗೋಚರಗಾಮಾಭಿಕ್ಕಮನಾದೀಸು ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾವಿಜಹನಂ ಗೋಚರಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಅಭಿಕ್ಕಮನಾದೀನಂ ಧಾತುಆದಿವಸೇನ ಪವಿಚಯೋ ಅಸಮ್ಮೋಹಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಸಬ್ಬಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾನುಯುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬಯೋಗೀನಂ ಸಬ್ಬದಾ ಉಪಕಾರಕಾ ಇಮೇ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಾರಿಪನ್ಥಕಹರಣತೋ ಭಾವನಾವಡ್ಢನತೋ ಚ। ಯಥಾಹ ‘‘ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಬಹುಕಾರಾ ಸತಿ ಚ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಞ್ಚಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೨)। ಯುಗೇ ನದ್ಧಾ ವಿಯಾತಿ ಯುಗನದ್ಧಾ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಸಮಂ ಪವತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಆವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೭೦; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೧) ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಏತೇಸಂ ಯುಗನದ್ಧತಾ ವುತ್ತಾ। ಸಬ್ಬಕುಸಲಧಮ್ಮೇಸು ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಾಭಾವೋ ಏತೇಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಸಮಂ ಯುತ್ತೇಹೀತಿ ‘‘ವೀರಿಯಸಮಾಧಿಯೋಜನತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ಆಹ, ಯೋಗವಚನತ್ಥಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಯೇವಾಪನಕವಣ್ಣನಾ
ರೂಪಾಭಾವೇನಾತಿ ರುಪ್ಪನಾಭಾವೇನ। ಧಮ್ಮಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಸಭಾವತೋ ಉಪಲಬ್ಭಮಾನಾತಿ। ಮೇತ್ತಾಪುಬ್ಬಭಾಗೋತಿ ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಾಯ ಮೇತ್ತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೋ ವಿರತಿವಸೇನಾತಿ ವಚೀಪವತ್ತಿಯಾ ನ ಪೂರೇತಿ, ಕಿನ್ತು ವಿರತಿಯೋಗೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪಣ್ಣಕಙ್ಗಾನೀತಿ ಅವಿರದ್ಧಙ್ಗಾನಿ। ಯಥಾ ತಥಾ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ವಿನಿಚ್ಛಯನಂ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ। ನ ಹಿ ಅನಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಸು ದಾನಾದೀಸು ವಾ ಪವತ್ತತಿ, ಸದ್ಧಾ ಪನ ಪಸಾದನೀಯೇಸು ಪಸಾದಾಧಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ದಾರಕಸ್ಸ ವಿಯ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಸಂಸಪ್ಪನಸ್ಸ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ ನ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಿರಿಯಾ ಅಸಂಸಪ್ಪನಂ। ಪುರಿಮಮನತೋತಿ ಭವಙ್ಗತೋ। ವಿಸದಿಸಂ ವೀಥಿಜವನಂ ಮನಂ ಕರೋತೀತಿ ಮನಸಿಕಾರಸಾಮಞ್ಞೇನ ವೀಥಿಜವನಪಟಿಪಾದಕೇ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮೇಸು। ಅತದಾರಮ್ಮಣತ್ತೇಪಿ ಹಿ ತೇಸು ಸಮಪ್ಪವತ್ತೇಸು ಉದಾಸೀನಭಾವತೋ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತತಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಲೀನಾನುದ್ಧತಪ್ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಊನಾಧಿಕನಿವಾರಣರಸಾ। ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿವತ್ಥೂನನ್ತಿ ಪಾಣಾದೀನಂ। ಅಮದ್ದನಾ ಮದ್ದನಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೋವ।
ತಂತಂರಾಸಿಕಿಚ್ಚವಸೇನ ವಿಭಾಗರಹಿತಾ ಅವಿಭತ್ತಿಕಾ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತೇಸು ಸವಿಭತ್ತಿಕೇಸು ದುತಿಯಟ್ಠಾನಾದೀಸುಪಿ ಭಾಜಿಯಮಾನೇಸು ಅಪುಬ್ಬಂ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪದಂ ಪೂರಿತನ್ತಿ ಝಾನಾದಿಪದಂ ಪಞ್ಚಕಾದಿವಸೇನ ಪೂರಿತಂ। ಪಞ್ಚ ಹಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ಝಾನಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ತೇಸು ಏಕಸ್ಮಿಞ್ಚ ಊನೇ ಝಾನಪದಂ ‘‘ಅನನುಸನ್ಧಿಕಾ ಕಥಾ’’ತಿ। ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವುತ್ತಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಧಮ್ಮಾ ಕಥಿತಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ’’ತಿ। ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಚತುಕ್ಖನ್ಧತಪ್ಪಚ್ಚಯಸಙ್ಗಹವಸೇನ ಚ ವುತ್ತೋ। ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಪನ ರಾಸೀಸು ಏಕರಾಸಿಕಿಚ್ಚಸ್ಸಪಿ ಅಭಾವಾ ಛನ್ದಾದಯೋ ಯೇವಾಪನಕವಸೇನ ವುತ್ತಾ। ವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾ ವೇದನಾದೀನಂ ಝಾನಙ್ಗಾದಿಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ನ ಏವಂ ಸೋವಚಸ್ಸತಾಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತತಾದಿವಿಸೇಸೋ ವುತ್ತೋತಿ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮೇ ವಿಸುಂ ಠಪೇತ್ವಾ ತೇ ಚ ತಞ್ಚ ವಿಸೇಸಂ ‘‘ಯೇ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ಆಹ। ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ವಾ ಸಾವಸೇಸೇ ಧಮ್ಮೇ ವತ್ವಾ ‘‘ಯೇ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಯೇವಾಪನಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।