೧೧. ಮಗ್ಗಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೪೮೬. ಇದಾನಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀಪಟಿಪದಾನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಭಾವನಾವಸೇನ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ದಸ್ಸಿತೇ ದುತಿಯನಯೇಪಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಭಾವೇತಿ ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಮಿದಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ನಯಾನಂ ವಸೇನ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಮೇವ ಕಥಿತಂ।
೨. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೪೯೦. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ‘ಅರಿಯೋ’ತಿ ಅವತ್ವಾ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಅಯಂ ಅರಿಯೋ ಏವ। ಯಥಾ ಹಿ ಮುದ್ಧಾಭಿಸಿತ್ತಸ್ಸ ರಞ್ಞೋ ಮುದ್ಧಾಭಿಸಿತ್ತಾಯ ದೇವಿಯಾ ಕುಚ್ಛಿಸ್ಮಿಂ ಜಾತೋ ಪುತ್ತೋ ರಾಜಪುತ್ತೋತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ರಾಜಪುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ಅರಿಯೋತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಅರಿಯೋ ಏವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸೇಸಮಿಧಾಪಿ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೪೯೩. ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕವಾರೇಪಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಏವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಆಚರಿಯಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥಕಥಾ। ವಿತಣ್ಡವಾದೀ ಪನಾಹ – ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋಯೇವ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಸೋ ‘‘ಸುತ್ತಂ ಆಹರಾಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋ ಅದ್ಧಾ ಅಞ್ಞಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ಇಮಂ ಮಹಾಸಳಾಯತನತೋ ಸುತ್ತಪ್ಪದೇಸಂ ಆಹರಿಸ್ಸತಿ ‘‘ಯಾ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿ, ಸಾಸ್ಸ ಹೋತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ। ಯೋ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ವಾಯಾಮೋ, ಸತಿ, ಯೋ
ತತೋ ‘‘ಏತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಸುತ್ತಪದಂ ಆಹರಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಸಚೇ ಆಹರತಿ ಇಚ್ಚೇತಂ ಕುಸಲಂ, ನೋ ಚೇ ಆಹರತಿ ಸಯಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ‘‘ಏವಮಸ್ಸಾಯಂ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೪೩೧) ‘‘ಇಮಿನಾ
ಇಮಾನಿ ಪನ ತೀಣಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ಪುಬ್ಬೇ ಪರಿಸುದ್ಧಾನಿ ವತ್ತನ್ತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪರಿಸುದ್ಧತರಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಅಥ ‘ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ’ತಿ ಇದಂ ಕಿಮತ್ಥಂ ಗಹಿತನ್ತಿ? ಅತಿರೇಕಕಿಚ್ಚದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಂ ಪಜಹತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಂ ಪೂರೇತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸಮ್ಮಾಆಜೀವಾ ನತ್ಥಿ। ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚಕಾರಾಪಕಙ್ಗಾನೇವ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಂ ಪಜಹನ್ತಿ; ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಪನ ಸಯಂ ವಿರತಿವಸೇನ ಪೂರೇತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಂ ಪಜಹತಿ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಂ ಪೂರೇತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಸಮ್ಮಾಆಜೀವಾ ನತ್ಥಿ। ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ಕಾರಾಪಕಙ್ಗಾನೇವ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಂ ಪಜಹನ್ತಿ; ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಪನ ಸಯಂ ವಿರತಿವಸೇನ ಪೂರೇತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಜಹತಿ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಂ ಪೂರೇತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಾ ನತ್ಥಿ। ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ಕಾರಾಪಕಙ್ಗಾನೇವ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಜಹನ್ತಿ; ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಪನ ಸಯಂ ವಿರತಿವಸೇನ ಪೂರೇತಿ। ಇಮಂ ಏತೇಸಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಕಾರಾಪಕಙ್ಗಾನಂ ಕಿಚ್ಚಾತಿರೇಕತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ಗಹಿತಂ। ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ಪನ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋವ ಹೋತಿ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ।
‘‘ಯದಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋತಿ ವದಥ, ಚತಸ್ಸೋ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಚೇತನಾ, ತಿಸ್ಸೋ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಚೇತನಾ, ಸತ್ತ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಚೇತನಾತಿ ಇಮಮ್ಹಾ ಚೇತನಾಬಹುತ್ತಾ ಕಥಂ ಮುಚ್ಚಿಸ್ಸಥ? ತಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋವ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ’’ತಿ। ‘‘ಚೇತನಾಬಹುತ್ತಾ ಚ ಪಮುಚ್ಚಿಸ್ಸಾಮ; ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋವ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋತಿ ಚ ವಕ್ಖಾಮ’’। ‘‘ತ್ವಂ ತಾವ ಮಹಾಚತ್ತಾರೀಸಕಭಾಣಕೋ ಹೋಸಿ, ನ ಹೋಸೀ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ। ಸಚೇ ‘‘ನ ಹೋಮೀ’’ತಿ ವದತಿ, ‘‘ತ್ವಂ ಅಭಾಣಕತ್ತಾ ನ ಜಾನಾಸೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಸಚೇ ‘‘ಭಾಣಕೋಸ್ಮೀ’’ತಿ ವದತಿ, ‘‘ಸುತ್ತಂ ಆಹರಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಸಚೇ ಸುತ್ತಂ ಆಹರತಿ ಇಚ್ಚೇತಂ ಕುಸಲಂ, ನೋ ಚೇ ಆಹರತಿ ಸಯಂ ಉಪರಿಪಣ್ಣಾಸತೋ ಆಹರಿತಬ್ಬಂ –
‘‘ಕತಮಾ
‘‘ಕತಮಾ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಸಾಸವಾ
‘‘ಕತಮಾ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಅರಿಯಾ ಅನಾಸವಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾ? ಯಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನಾಸವಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿನೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಭಾವಯತೋ ಚತೂಹಿ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತೇಹಿ ಆರತಿ ವಿರತಿ ಪಟಿವಿರತಿ ವೇರಮಣೀ – ಅಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಅರಿಯಾ ಅನಾಸವಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾ…ಪೇ॰…।
‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ? ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಂಪಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದ್ವಯಂ ವದಾಮಿ…ಪೇ॰… ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕೋ।
‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಅರಿಯೋ ಅನಾಸವೋ ಲೋಕುತ್ತರೋ…ಪೇ॰…।
‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ? ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಂಪಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದ್ವಾಯಂ ವದಾಮಿ…ಪೇ॰… ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕೋ।
‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಅರಿಯೋ ಅನಾಸವೋ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಮಗ್ಗಙ್ಗೋ? ಯಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನಾಸವಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿನೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಭಾವಯತೋ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಾ ಆರತಿ ವಿರತಿ ಪಟಿವಿರತಿ ವೇರಮಣೀ – ಅಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಅರಿಯೋ ಅನಾಸವೋ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಮಗ್ಗಙ್ಗೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೩೮ ಆದಯೋ)।
ಏವಮೇತ್ಥ
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಖೋ, ಸುಭದ್ದ, ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ನ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ಸಮಣೋಪಿ ತತ್ಥ ನ ಉಪಲಬ್ಭತಿ…ಪೇ॰… ಇಮಸ್ಮಿಂ ಖೋ, ಸುಭದ್ದ, ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಉಪಲಬ್ಭತಿ; ಇಧೇವ
ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಅನೇಕೇಸು ಸುತ್ತಸತೇಸು ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋವ ಮಗ್ಗೋ ಆಗತೋ। ಕಥಾವತ್ಥುಪ್ಪಕರಣೇಪಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಮಗ್ಗಾನಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಸೇಟ್ಠೋ, ಸಚ್ಚಾನಂ ಚತುರೋ ಪದಾ।
ವಿರಾಗೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಧಮ್ಮಾನಂ, ದ್ವಿಪದಾನಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಮಾ’’ತಿ (ಕಥಾ॰ ೮೭೨) –
‘‘ಅತ್ಥೇವ
ನಯಾ ಪನೇತ್ಥ ಗಣೇತಬ್ಬಾ। ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಏಕತೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಏಕತೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಚತೂಸು ಮಗ್ಗೇಸು ಚತ್ತಾರಿ ನಯಸಹಸ್ಸಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ। ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗೇ ಏಕತೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಏಕತೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಚತ್ತಾರಿ; ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಚತ್ತಾರಿ ಚತ್ತಾರೀತಿ ಪಞ್ಚಸು ಅಙ್ಗೇಸು ವೀಸತಿ। ಇತಿ ಪುರಿಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಇಮಾನಿ ಚ ವೀಸತೀತಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಮಗ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ ಅಟ್ಠವೀಸತಿ ನಯಸಹಸ್ಸಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ। ತಾನಿ ಚ ಖೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಕುಸಲಾನೇವ। ವಿಪಾಕೇ ಪನ ಕುಸಲತೋ ತಿಗುಣಾ ನಯಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ।
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ।
೩. ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ
೫೦೪. ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ
ಅತೀತಾದೀಸು
ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ
ಮಗ್ಗಙ್ಗವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।