೬. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ
೨೨೫. ಇದಾನಿ
‘‘ಸಚ್ಚಂ ಸತ್ತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಮೇವ ಚ।
ದುದ್ದಸಾ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮಾ, ದೇಸೇತುಞ್ಚ ಸುದುಕ್ಕರಾ’’ತಿ॥
ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಞ್ಞತ್ರ ಆಗಮಾಧಿಗಮಪ್ಪತ್ತೇಹಿ ನ ಸುಕರಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ’’ತಿ ಪರಿತುಲಯಿತ್ವಾ –
ವತ್ತುಕಾಮೋ ಅಹಂ ಅಜ್ಜ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಣ್ಣನಂ।
ಪತಿಟ್ಠಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮಿ, ಅಜ್ಝೋಗಾಳ್ಹೋವ ಸಾಗರಂ॥
ಸಾಸನಂ
ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಮಗ್ಗೋ ಚ, ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೋ ಪವತ್ತತಿ॥
ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ತದುಭಯಂ, ಸನ್ನಿಸ್ಸಾಯತ್ಥವಣ್ಣನಂ।
ಆರಭಿಸ್ಸಾಮಿ ಏತಸ್ಸ, ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಮಾಹಿತಾ॥
ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯೇಹಿ –
‘‘ಯೋ ಕೋಚಿಮಂ ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾ ಸುಣೇಯ್ಯ,
ಲಭೇಥ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯಂ ವಿಸೇಸಂ।
ಲದ್ಧಾನ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯಂ ವಿಸೇಸಂ,
ಅದಸ್ಸನಂ ಮಚ್ಚುರಾಜಸ್ಸ ಗಚ್ಛೇ’’ತಿ॥
ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿಆದೀಸು ಹಿ ಆದಿತೋಯೇವ ತಾವ –
ದೇಸನಾಭೇದತೋ ಅತ್ಥ-ಲಕ್ಖಣೇಕವಿಧಾದಿತೋ।
ಅಙ್ಗಾನಞ್ಚ ವವತ್ಥಾನಾ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ॥
ತತ್ಥ ‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ತಿ ಭಗವತೋ ಹಿ ವಲ್ಲಿಹಾರಕಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಪುರಿಸಾನಂ ವಲ್ಲಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ ಆದಿತೋ ವಾ ಮಜ್ಝತೋ ವಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಂ, ತಥಾ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ವಾ ಮಜ್ಝತೋ ವಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದೀತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಾ। ಯಥಾ ಹಿ ವಲ್ಲಿಹಾರಕೇಸು ಚತೂಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮೂಲಮೇವ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ತಂ ಮೂಲೇ ಛೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ…ಪೇ॰… ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ಆದಿತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೨) ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದೇಸೇತಿ।
ಯಥಾ ಪನ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮಜ್ಝಂ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಉಪರಿಭಾಗಂಯೇವ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ತಸ್ಸ ತಂ ವೇದನಂ ಅಭಿನನ್ದತೋ
ಯಥಾ ಚ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಅಗ್ಗಂ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಅಗ್ಗೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಗ್ಗಾನುಸಾರೇನ ಯಾವ ಮೂಲಾ ಸಬ್ಬಂ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಖೋ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ನು ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಜರಾಮರಣಂ ನೋ ವಾ ಕಥಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ? ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ, ಭನ್ತೇ, ಜರಾಮರಣಂ; ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತಿ – ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ। ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಇತಿ ಖೋ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ನು ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ ನೋ ವಾ ಕಥಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ? ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ, ಭನ್ತೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ; ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತಿ – ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿತೋಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದೇಸೇತಿ।
ಯಥಾ ಪನ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮಜ್ಝಮೇವ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಓತರನ್ತೋ ಯಾವ ಮೂಲಾ
ಕಸ್ಮಾ ಪನೇವಂ ದೇಸೇತೀತಿ? ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಸಮನ್ತಭದ್ದಕತ್ತಾ, ಸಯಞ್ಚ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ। ಸಮನ್ತಭದ್ದಕೋ ಹಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ತತೋ ತತೋ ಞಾಯಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತತಿಯೇವ। ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತೋ ಚ ಭಗವಾ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯೋಗೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಗಮ್ಭೀರಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ। ಸೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ ನಾನಾನಯೇಹೇವ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ। ವಿಸೇಸತೋ ಪನಸ್ಸ ಯಾ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾ, ಸಾ ಪವತ್ತಿಕಾರಣವಿಭಾಗಸಮ್ಮೂಳ್ಹಂ ವೇನೇಯ್ಯಜನಂ ಸಮನುಪಸ್ಸತೋ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಪವತ್ತಿತಾತಿ ಞಾತಬ್ಬಾ।
ಯಾ
ಕಸ್ಮಾ
ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವಾ ವಟ್ಟಕಥಂ ಕಥೇನ್ತೋ ಇಮೇ ದ್ವೇವ ಧಮ್ಮೇ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಕಥೇಸೀತಿ? ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತುಭೂತತ್ತಾ। ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ ಹಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತು ಅವಿಜ್ಜಾ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ, ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಲಗುಳಾಭಿಘಾತಪರಿಸ್ಸಮಾಭಿಭೂತಾ ವಜ್ಝಗಾವೀ ತಾಯ ಪರಿಸ್ಸಮಾತುರತಾಯ ನಿರಸ್ಸಾದಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಾವಹಮ್ಪಿ ಚ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನಂ ವಿಯ, ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪತೋ ನಿರಸ್ಸಾದಮ್ಪಿ ದುಗ್ಗತಿವಿನಿಪಾತತೋ ಚ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಾವಹಮ್ಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಮನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಆರಭತಿ। ಸುಗತಿಗಾಮಿನೋ ಪನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತು ಭವತಣ್ಹಾ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಭವತಣ್ಹಾಭಿಭೂತೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ, ಯಥಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಗಾವೀ
ಏತೇಸು ಪನ ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಸೀಸಭೂತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಕತ್ಥಚಿ ಭಗವಾ
‘ಅತ್ಥತೋ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥತೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಪೂರೇತುಂ ಅಯುತ್ತಟ್ಠೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ; ಅಲದ್ಧಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ತಬ್ಬಿಪರೀತತೋ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿ ವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ। ತಂ ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಖನ್ಧಾನಂ ರಾಸಟ್ಠಂ, ಆಯತನಾನಂ ಆಯತನಟ್ಠಂ, ಧಾತೂನಂ ಸುಞ್ಞಟ್ಠಂ, ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಟ್ಠಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಪೀಳನಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅತ್ಥಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಅನ್ತವಿರಹಿತೇ ಸಂಸಾರೇ ಸಬ್ಬಯೋನಿಗತಿಭವವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಸತ್ತೇ ಜವಾಪೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದೀಸು ಜವತಿ, ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಖನ್ಧಾದೀಸು ನ ಜವತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಅಪಿಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಛಾದನತೋಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ।
ಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಮೇತಿ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನ ವಿನಾ ತೇನ; ತಂ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪಿ ಚ ಉಪಕಾರಕಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಸಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯೋ। ತಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ।
ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ
ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಸಙ್ಖಾರೋ, ಪಯೋಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಇಮೇ ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ। ತತ್ಥ ‘ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ’ ನಾಮ। ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಭೂಮಕಾ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ‘ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ವುತ್ತಾ। ತೇಪಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ವತ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ವಿಸುಂ ಪನ ನೇಸಂ ಆಗತಟ್ಠಾನಂ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ಪನ ‘ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಸ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲೋ ಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೧) ಆಗತಟ್ಠಾನಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ ಪನ ವೀರಿಯಂ ‘ಪಯೋಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸೋ ‘‘ಯಾವತಿಕಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಗತಿ, ತಾವತಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಅಕ್ಖಾಹತಂ ಮಞ್ಞೇ ಅಟ್ಠಾಸೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫) ಆಗತೋ।
ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಏತೇಯೇವ, ಅಞ್ಞೇಪಿ ‘‘ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪಠಮಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೪) ನಯೇನ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಾ ಅನೇಕಸಙ್ಖಾರಾ। ತೇಸು ನತ್ಥಿ ಸೋ ಸಙ್ಖಾರೋ, ಯೋ ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೇ ಸಙ್ಗಹಂ ನ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ। ಇತೋ ಪರಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀಸು ಯಂ ವುತ್ತಂ ತಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅವುತ್ತೇ ಪನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ನಮತೀತಿ ನಾಮಂ। ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪಂ। ಆಯೇ ತನೋತಿ, ಆಯತಞ್ಚ ನಯತೀತಿ ಆಯತನಂ। ಫುಸತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ। ವೇದಯತೀತಿ ವೇದನಾ। ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ತಣ್ಹಾ। ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಉಪಾದಾನಂ। ಭವತಿ ಭಾವಯತಿ ಚಾತಿ ಭವೋ। ಜನನಂ ಜಾತಿ। ಜೀರಣಂ ಜರಾ। ಮರನ್ತಿ ಮರಣಂ। ಸೋಚನಂ ಸೋಕೋ। ಪರಿದೇವನಂ ಪರಿದೇವೋ। ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ; ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿವಸೇನ ವಾ ದ್ವೇಧಾ ಖಣತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ। ದುಮ್ಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ। ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ।
ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ
ಏವನ್ತಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ। ಕೇವಲಸ್ಸಾತಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ಸಕಲಸ್ಸ ವಾ। ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖಸಮೂಹಸ್ಸ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸ, ನ ಸುಖಸುಭಾದೀನಂ। ಸಮುದಯೋತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ। ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಭವತಿ। ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಮ್ಮೋಹನರಸಾ, ಛಾದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಆಸವಪದಟ್ಠಾನಾ। ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಆಯೂಹನರಸಾ, ಚೇತನಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಪದಟ್ಠಾನಾ। ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಸಙ್ಖಾರಪದಟ್ಠಾನಂ, ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ। ನಮನಲಕ್ಖಣಂ ನಾಮಂ, ಸಮ್ಪಯೋಗರಸಂ, ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ। ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ರೂಪಂ, ವಿಕಿರಣರಸಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ। ಆಯತನಲಕ್ಖಣಂ ಸಳಾಯತನಂ, ದಸ್ಸನಾದಿರಸಂ, ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ
‘ಏಕವಿಧಾದಿತೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಞ್ಞಾಣಾದಸ್ಸನಮೋಹಾದಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಾ, ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿತೋ ದುವಿಧಾ ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾಸಙ್ಖಾರತೋ, ವೇದನಾತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ತಿವಿಧಾ, ಚತುಸಚ್ಚಅಪ್ಪಟಿವೇಧತೋ
ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಾಸವವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾದಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ ದುವಿಧಾ ತಥಾ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಹೀನಮಜ್ಝಿಮಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಿಯತತೋ, ತಿವಿಧಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಿಭಾವತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಚತುಯೋನಿಸಂವತ್ತನತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಪಞ್ಚಗತಿಗಾಮಿತೋ।
ವಿಞ್ಞಾಣಂ
ನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ನಿಸ್ಸಯತೋ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತೋ ಚ ಏಕವಿಧಂ, ಸಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣತೋ ದುವಿಧಂ, ಅತೀತಾದಿತೋ ತಿವಿಧಂ, ಯೋನಿಗತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪಞ್ಚವಿಧಞ್ಚ।
ಸಳಾಯತನಂ ಸಞ್ಜಾತಿಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನತೋ ಏಕವಿಧಂ, ಭೂತಪ್ಪಸಾದವಿಞ್ಞಾಣಾದಿತೋ ದುವಿಧಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಾಸಮ್ಪತ್ತನೋಭಯಗೋಚರತೋ ತಿವಿಧಂ, ಯೋನಿಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪಞ್ಚವಿಧಞ್ಚಾತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಫಸ್ಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಏಕವಿಧಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ। ಏವಮೇತ್ಥ ಏಕವಿಧಾದಿತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಅಙ್ಗಾನಞ್ಚ ವವತ್ಥಾನಾ’ತಿ ಸೋಕಾದಯೋ ಚೇತ್ಥ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅವಿಚ್ಛೇದದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾ। ಜರಾಮರಣಬ್ಭಾಹತಸ್ಸ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಸಾರೀರಿಕಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಫುಟ್ಠೋ ಸಮಾನೋ ಸೋಚತಿ ಕಿಲಮತಿ ಪರಿದೇವತಿ ಉರತ್ತಾಳಿಂ ಕನ್ದತಿ ಸಮ್ಮೋಹಮಾಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೨)। ಯಾವ ಚ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿ ತಾವ ಅವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ಪುನಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ ಭವಚಕ್ಕಂ। ತಸ್ಮಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ಜರಾಮರಣೇನೇವ ಏಕಸಙ್ಖೇಪಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವಾದಸೇವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಏವಮೇತ್ಥ ಅಙ್ಗಾನಂ ವವತ್ಥಾನತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ। ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಉದ್ದೇಸವಾರವಸೇನ ಸಙ್ಖೇಪಕಥಾ।
ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೨೬. ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ? ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಥಾ ಯಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಕಥಿತಂ।
ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೬೭) ಪನ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅಪರೇಸುಪಿ ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ ಗಹಿತಂ। ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬನ್ತೇತಿ ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾ, ಅತೀತಾನಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ। ಅಪರನ್ತೇತಿ ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ, ಅನಾಗತಾನಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ। ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇತಿ ತದುಭಯಂ। ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಕಾರಣಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಅಙ್ಗಾನಿ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ। ತತ್ರಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಥಾ ಯಸ್ಮಾ ಅನಾಗತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ, ಅತೀತಾನಾಗತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಯ ಚೇವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಕಥಿತಂ।
ಏವಂ ಕಿಂ ಕಥಿತಂ ಹೋತಿ? ಕಿಚ್ಚತೋ ಚೇವ ಜಾತಿತೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಥಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಕಥಂ
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಇಮೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪದೇಹಿ ಕಥಿತಾಪಿ ಪುನ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಪದೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇ ಅಕಥಿತೇ ಸುಕಥಿತಾ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಲಕ್ಖಣೇ ಪನ ಕಥಿತೇಯೇವ ಸುಕಥಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ನಟ್ಠಂ ಗೋಣಂ ಪರಿಯೇಸಮಾನೋ ಮನುಸ್ಸೇ ಪುಚ್ಛೇಯ್ಯ – ‘‘ಅಪಿ, ಅಯ್ಯಾ, ಸೇತಂ ಗೋಣಂ ಪಸ್ಸಥ, ರತ್ತಂ ಗೋಣಂ ಪಸ್ಸಥಾ’’ತಿ? ತೇ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯುಂ – ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ರಟ್ಠೇ ಸೇತರತ್ತಾನಂ ಗೋಣಾನಂ ಅನ್ತೋ ನತ್ಥಿ, ಕಿಂ ತೇ ಗೋಣಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ? ಅಥ ತೇನ ‘ಸಙ್ಘಾಟಿ’ ವಾ ‘ನಙ್ಗಲಂ’ ವಾತಿ ವುತ್ತೇ ಗೋಣೋ ಸುಕಥಿತೋ ನಾಮ ಭವೇಯ್ಯ; ಏವಮೇವ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಟ್ಠಹಿ ಪದೇಹಿ ಕಥಿತಾಪಿ ಪುನ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಪದೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇ ಅಕಥಿತೇ ಸುಕಥಿತಾ
ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಞಾಣಂ ನಾಮ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ಅತ್ಥತ್ಥಂ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ। ಅಯಂ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕಾತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಞಾಣಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಅಞ್ಞಾಣಂ। ದಸ್ಸನನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾಪಿ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಸ್ಸತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅದಸ್ಸನಂ। ಅಭಿಸಮಯೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅಭಿಸಮೇತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅಭಿಸಮೇತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನಭಿಸಮಯೋ। ಅನುಬೋಧೋ ಸಮ್ಬೋಧೋ ಪಟಿವೇಧೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅನುಬುಜ್ಝತಿ ಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅನುಬುಜ್ಝಿತುಂ ಸಂಬುಜ್ಝಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನನುಬೋಧೋ ಅಸಮ್ಬೋಧೋ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧೋ। ಸಙ್ಗಾಹನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಘಂಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಘಂಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಙ್ಗಾಹನಾ। ಪರಿಯೋಗಾಹನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಓಗಾಹಿತ್ವಾ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಓಗಾಹಿತ್ವಾ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಪರಿಯೋಗಾಹನಾ। ಸಮಪೇಕ್ಖನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಾ। ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ। ನಾಸ್ಸಾ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಕಮ್ಮಂ। ದುಮ್ಮೇಧಭಾವತಾಯ ದುಮ್ಮೇಜ್ಝಂ। ಬಾಲಭಾವತಾಯ ಬಾಲ್ಯಂ।
ಸಮ್ಪಜಞ್ಞನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ಅತ್ಥತ್ಥಂ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಜಾನಾತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಜಾನಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ। ಮೋಹನವಸೇನ ಮೋಹೋ। ಪಮೋಹನವಸೇನ ಪಮೋಹೋ। ಸಮ್ಮೋಹನವಸೇನ ಸಮ್ಮೋಹೋ। ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿಆದಿವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಹನತಿ ಓಸೀದಾಪೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೋ। ಅಪ್ಪಹೀನವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ। ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿತಚೋರಾ ಅದ್ಧಿಕೇ ವಿಯ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ ವಿಲುಮ್ಪತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ। ಯಥಾ ನಗರದ್ವಾರೇ ಪಲಿಘಸಙ್ಖಾತಾಯ ಲಙ್ಗಿಯಾ ಪತಿತಾಯ ಅನ್ತೋನಗರೇ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಬಹಿನಗರಗಮನಮ್ಪಿ ಬಹಿನಗರೇ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಅನ್ತೋನಗರಪವೇಸನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ಏವಮೇವ ಯಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾಯನಗರೇ ಅಯಂ ಪತಿತಾ ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಞಾಣಗಮನಂ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಲಙ್ಗೀ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಅಕುಸಲಞ್ಚ ತಂ ಮೂಲಞ್ಚ, ಅಕುಸಲಾನಂ ವಾ ಮೂಲನ್ತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ। ತಂ ಪನ ನ ಅಞ್ಞಂ, ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಮೋಹೋತಿ ಮೋಹೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ। ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಅಯಂ ಏವಂಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನಾಮಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಪದವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಲಕ್ಖಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಏವಂಲಕ್ಖಣಾ ಪನಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಾಪಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ಸಹಜಾತಾ ಹೋತಿ, ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಛಾದೇತಿ; ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ನ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ಸಹಜಾತಾ ಹೋತಿ, ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಛಾದೇತಿ; ನಿರೋಧಸಚ್ಚಸ್ಸ ನೇವ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ನ ಸಹಜಾತಾ, ನ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಕೇವಲಂ ಛಾದೇತಿ; ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಸ್ಸಾಪಿ ನ ಏಕದೇಸೋ, ನ ಸಹಜಾತಾ, ನ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಕೇವಲಂ ಛಾದೇತಿ। ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ। ಸಮುದಯಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ। ನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ। ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನೂಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ।
ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾ। ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾ। ಅಪಿಚ ಖೋ ಪನ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಗಮ್ಭೀರಞ್ಚೇವ ದುದ್ದಸಞ್ಚ। ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಪಾಕಟಂ, ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪನ ದುದ್ದಸತ್ತಾ
ಅವಿಜ್ಜಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸೋ
ಸಙ್ಖಾರಪದೇ ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ? ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪುನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಕಂ, ಪೂರೇತಿ ಚಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ, ಪುಜ್ಜಞ್ಚ ಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಪುಞ್ಞೋ। ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ವಿಪಾಕಂ ಕಟತ್ತಾರೂಪಞ್ಚಾತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಪುಞ್ಞೋವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಪುಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಪುಞ್ಞೋ। ಅಪುಞ್ಞೋವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ನ ಇಞ್ಜತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಂ। ಆನೇಞ್ಜಮೇವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಆನೇಞ್ಜಞ್ಚ ಭವಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಕಾಯೇನ ಪವತ್ತಿತೋ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತೋ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ। ವಚೀಸಙ್ಖಾರಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ತತ್ಥ ಪಠಮತ್ತಿಕೋ ಪರಿವೀಮಂಸನಸುತ್ತವಸೇನ ಗಹಿತೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಪುಞ್ಞೂಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಅಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಅಪುಞ್ಞುಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಆನೇಞ್ಜಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಆನೇಞ್ಜುಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೧) ವುತ್ತಂ। ದುತಿಯತ್ತಿಕೋ ತದನನ್ತರಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಗಹಿತೋ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸುತ್ತಪರಿಯಾಯೇನ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೨) ಗಹಿತೋತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿಯೇವ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ। ಕತಮೇ ತಯೋ? ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨) ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತೇಸಂ ಸುತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ತೇ ಗಹಿತಾತಿ? ಅಯಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೋ ನಾಮ
ಇದಾನಿ ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಚತುಭೂಮಿಕಚೇತನಾಪಿ ವುತ್ತಾ। ಕಾಮಾವಚರಾ ರೂಪಾವಚರಾತಿ ನಿಯಮಿತತ್ತಾ ಪನ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ, ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾತಿ ತೇರಸ ಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ದಾನಮಯಾತಿಆದೀಹಿ ತಾಸಂಯೇವ ಚೇತನಾನಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ತತ್ಥ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಾವ ದಾನಸೀಲಮಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಭಾವನಾಮಯಾ ಪನ ತೇರಸಪಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಪಗುಣಂ ಧಮ್ಮಂ ಸಜ್ಝಾಯಮಾನೋ ಏಕಂ ದ್ವೇ ಅನುಸನ್ಧಿಗತೇಪಿ ನ ಜಾನಾತಿ, ಪಚ್ಛಾ ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ಜಾನಾತಿ; ಏವಮೇವ ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಪಗುಣಜ್ಝಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಪಗುಣಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಮನಸಿಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಭಾವನಾ ಹೋತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಾವನಾಮಯಾ ಪನ ತೇರಸಪೀ’’ತಿ।
ತತ್ಥ ದಾನಮಯಾದೀಸು ‘‘ದಾನಂ ಆರಬ್ಭ ದಾನಮಧಿಕಿಚ್ಚ ಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇತನಾ ಸಞ್ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತತ್ತಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ದಾನಮಯೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ। ಸೀಲಂ ಆರಬ್ಭ…ಪೇ॰… ಭಾವನಂ ಆರಬ್ಭ ಭಾವನಮಧಿಕಿಚ್ಚ ಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇತನಾ ಸಞ್ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತತ್ತಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭಾವನಾಮಯೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೬೯) ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪದೇಸನಾ।
ಚೀವರಾದೀಸು ಪನ ಚತೂಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ವಾ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅನ್ನಾದೀಸು ವಾ ದಸಸು ದಾನವತ್ಥೂಸು ತಂ ತಂ ದೇನ್ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಾದನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಾಗಕಾಲೇ ಪಚ್ಛಾ ಸೋಮನಸ್ಸಚಿತ್ತೇನ ಅನುಸ್ಸರಣೇ ಚಾತಿ ತೀಸು ಕಾಲೇಸು ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ದಾನಮಯಾ ನಾಮ। ಸೀಲಂ ಪರಿಪೂರಣತ್ಥಾಯ ಪನ ‘ಪಬ್ಬಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಿಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪಬ್ಬಜನ್ತಸ್ಸ ಮನೋರಥಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ‘ಪಬ್ಬಜಿತೋ ವತಮ್ಹಿ, ಸಾಧು ಸುಟ್ಠೂ’ತಿ ಆವಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಂ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಚೀವರಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಆಪಾಥಗತೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀನಿ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಆಜೀವಂ ಸೋಧೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಸೀಲಮಯಾ ನಾಮ। ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ವುತ್ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗೇನ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಭಾವನಾಮಯಾ ನಾಮಾತಿ ಅಯಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ।
ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇ ಅಕುಸಲಾ ಚೇತನಾತಿ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚೇತನಾ। ಕಾಮಾವಚರಾತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತತ್ಥ
ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಅರೂಪಾವಚರಾತಿ ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ। ಏತಾ ಹಿ ಚತಸ್ಸೋ ಅನಿಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಅನಿಞ್ಜನಸ್ಸ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನತೋ ಹಿ ತಿಸ್ಸೋ ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾಚೇತನಾ ದ್ವಾದಸ ಅರೂಪಾವಚರಚೇತನಾತಿ ಪಞ್ಚದಸ ಧಮ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚಲಟ್ಠೇನ ಅಫನ್ದನಟ್ಠೇನ ಆನೇಞ್ಜಾ ನಾಮ। ತತ್ಥ ರೂಪಾವಚರಾ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಅನಿಞ್ಜಾ ಸಮಾನಾಪಿ ಅತ್ತನಾ ಸರಿಕ್ಖಕಮ್ಪಿ ಅಸರಿಕ್ಖಕಮ್ಪಿ ಸಇಞ್ಜನಮ್ಪಿ ಅನಿಞ್ಜನಮ್ಪಿ ರೂಪಾರೂಪಂ ಜನೇತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಚೇತನಾ ಪನ ಅವಿಪಾಕತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ನ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ, ತಥಾ ಅರೂಪಾವಚರಾ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಚೇತನಾಪೀತಿ ಏಕಾದಸಾಪಿ ಏತಾ ಚೇತನಾ ಆನೇಞ್ಜಾವ ನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ। ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಪನ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ಯಥಾ ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಾದೀನಂ ಸದಿಸಾವ ಛಾಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಂ ನಿಚ್ಚಲಂ ಅರೂಪಮೇವ ಜನೇತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಏವಂ ಪುಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ತೇರಸ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ದ್ವಾದಸ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಚತಸ್ಸೋತಿ ಸಬ್ಬಾಪೇತಾ ಪರಿಪಿಣ್ಡಿತಾ ಏಕೂನತಿಂಸ ಚೇತನಾ ಹೋನ್ತಿ। ಇತಿ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣೇಸು ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ಮಹಾತುಲಾಯ ಧಾರಯಮಾನೋ ವಿಯ, ನಾಳಿಯಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಮಿನಮಾನೋ ವಿಯ ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಏಕೂನತಿಂಸಮೇವ ದಸ್ಸೇಸಿ।
ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ? ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಕಾಯದ್ವಾರತೋ ಪವತ್ತಾ
ವಚೀಸಞ್ಚೇತನಾತಿ
ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ಉಭೋಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಏಕೂನತಿಂಸ ಚೇತನಾ। ಇತಿ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣೇಸು ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾ ಸತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹಮಾನಾ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ಆಯೂಹನ್ತೀತಿ ಆಯೂಹನಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ ದಸ್ಸೇಸಿ।
ಇಮೇಸಂ ಪನ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ತಿಕಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಥಂ? ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಹಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ। ಏವಂ ಅಟ್ಠ ಕುಸಲಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ಹೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ ಚ। ಮನೋದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪನ ತೇರಸ ಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಚ। ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ದ್ವೇ ದ್ವಾರಾನಿ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋತಿ। ಏವಂ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಹೋತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋಪಿ।
ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಸಿಯಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಸಿಯಾ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ನ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ತಥಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ। ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಸಿಯಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ
ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ – ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವೇ ಭಾವತೋ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖೇ ತಾವ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತೇ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತಿ
ಅಪಿಚ ಸೋ ತಾಯ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜತಾಯ ವಿಸೇಸತೋ ಜಾತಿಜರಾರೋಗಮರಣಾದಿಅನೇಕಾದೀನವವೋಕಿಣ್ಣಂ ಪುಞ್ಞಫಲಸಙ್ಖಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅಜಾನನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೇದಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದೇವಚ್ಛರಕಾಮಕೋ ವಿಯ ಮರುಪಪಾತಂ; ಸುಖಸಮ್ಮತಸ್ಸಾಪಿ ಚ ತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಫಲಸ್ಸ ಅನ್ತೇ ಮಹಾಪರಿಳಾಹಜನಕಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದತಞ್ಚ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಮೇವ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಸಲಭೋ ವಿಯ ದೀಪಸಿಖಾಭಿನಿಪಾತಂ, ಮಧುಬಿನ್ದುಗಿದ್ಧೋ ವಿಯ ಚ ಮಧುಲಿತ್ತಸತ್ಥಧಾರಾಲೇಹನಂ।
ಕಾಮೂಪಸೇವನಾದೀಸು ಚ ಸವಿಪಾಕೇಸು ಆದೀನವಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಚೇವ ಕಿಲೇಸಾಭಿಭೂತತಾಯ ಚ ದ್ವಾರತ್ತಯಪ್ಪವತ್ತಮ್ಪಿ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಬಾಲೋ ವಿಯ ಗೂಥಕೀಳನಂ, ಮರಿತುಕಾಮೋ ವಿಯ ಚ ವಿಸಖಾದನಂ। ಆರುಪ್ಪವಿಪಾಕೇಸು ಚಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅನವಬುಜ್ಝಮಾನೋ ಸಸ್ಸತಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೂತಂ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದಿಸಾಮೂಳ್ಹೋ ವಿಯ ಪಿಸಾಚನಗರಾಭಿಮುಖಮಗ್ಗಗಮನಂ।
ಏವಂ ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವತೋವ ಸಙ್ಖಾರಭಾವೋ, ನ ಅಭಾವತೋ; ತಸ್ಮಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ – ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ಅವಿದ್ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ। ಯತೋ
ಏತ್ಥಾಹ – ಗಣ್ಹಾಮ ತಾವ ಏತಂ ‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ’ತಿ। ಇದಂ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಂ – ‘ಕತಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’ತಿ? ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –
ಪಚ್ಚಯೋ
ಪರೇಸಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಸಾ, ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ॥
ತತ್ಥ ‘ಪುಞ್ಞಾನಂ ದುವಿಧಾ’ತಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವೇಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಸಾ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತೇನ ಸಮೋಹಚಿತ್ತಜಾನನಕಾಲೇ ರೂಪಾವಚರಾನಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಮತಿಕ್ಕಮನತ್ಥಾಯ ಪನ ದಾನಾದೀನಿ ಚೇವ ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ ಚ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ; ತಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾ ಕಾಮಭವರೂಪಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಪತ್ಥೇತ್ವಾ ತಾನೇವ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ।
‘ಅನೇಕಧಾ ಪನ ಪರೇಸ’ನ್ತಿ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅನೇಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಕಥಂ? ಏಸಾ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗಾದೀನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಾಲೇ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ, ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದನಕಾಲೇ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೇಹಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹಸ್ಸ ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಾವಿನೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ, ದುತಿಯಜವನಾದೀನಂ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಾಸೇವನನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ, ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಕುಸಲಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಹೇತುಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಅನೇಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
‘ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಸಾ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ’ತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ। ಸೋ ಪನಸ್ಸಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ।
ಏತ್ಥಾಹ – ‘ಕಿಂ ಪನಾಯಮೇಕಾವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಉದಾಹು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀ’ತಿ? ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ ಯದಿ ತಾವ ಏಕಾವ ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಅಥ ‘ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’ತಿ ಏಕಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ ನುಪಪಜ್ಜತೀತಿ? ನ ನುಪಪಜ್ಜತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ –
ಏಕಂ
ಫಲಮತ್ಥಿ ಅತ್ಥಿ ಪನ ಏಕ-ಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಅತ್ಥೋ॥
ಏಕತೋ
ಭಗವಾ ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಧಾನತ್ತಾ, ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ, ಕತ್ಥಚಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ, ದೇಸನಾವಿಲಾಸಸ್ಸ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಚ ಅನುರೂಪತೋ ಏಕಮೇವಹೇತುಂ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ದೀಪೇತಿ; ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೭) ಹಿ ಏಕಮೇವ ಹೇತುಂ ಫಲಞ್ಚಾಹ। ಫಸ್ಸೋ ಹಿ ವೇದನಾಯ ಪಧಾನಹೇತು ಯಥಾಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾವವತ್ಥಾನತೋ। ವೇದನಾ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಧಾನಫಲಂ ಯಥಾವೇದನಂ ಫಸ್ಸವವತ್ಥಾನತೋ।
‘‘ಸೇಮ್ಹಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಆಬಾಧಾ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೫) ಪಾಕಟತ್ತಾ ಏಕಂ ಹೇತುಮಾಹ। ಪಾಕಟೋ ಹೇತ್ಥ ಸೇಮ್ಹೋ, ನ ಕಮ್ಮಾದಯೋ। ‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ಸಬ್ಬೇತೇ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ’’ತಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಏಕಂ ಹೇತುಮಾಹ; ಅಸಾಧಾರಣೋ ಹಿ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅಕುಸಲಾನಂ, ಸಾಧಾರಣಾನಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾದೀನೀತಿ।
ತಸ್ಮಾ ಅಯಮಿಧ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣೇಸು ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೨) ಚ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ಆಸವಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೪) ಚ ವಚನತೋ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಸಙ್ಖಾರಹೇತೂನಂ ಹೇತೂತಿ ಪಧಾನತ್ತಾ, ‘‘ಅವಿದ್ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ದೀಪಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏತೇನೇವ ಚ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನಪರಿಹಾರವಚನೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಪಯೋಜನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ।
ಏತ್ಥಾಹ
ವಿರುದ್ಧೋ
ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಿದ್ಧೋ, ವಿಪಾಕಾ ಏವ ತೇ ಚ ನ॥
ಧಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಠಾನಸಭಾವಕಿಚ್ಚಾದಿವಿರುದ್ಧೋ ಚ ಅವಿರುದ್ಧೋ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧೋ। ಪುರಿಮಚಿತ್ತಞ್ಹಿ ಅಪರಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಾನವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ಪುರಿಮಸಿಪ್ಪಾದಿಸಿಕ್ಖಾ ಚ ಪಚ್ಛಾಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಸಿಪ್ಪಾದಿಕಿರಿಯಾನಂ। ಕಮ್ಮಂ ರೂಪಸ್ಸ ಸಭಾವವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ಖೀರಾದೀನಿ ಚ ದಧಿಆದೀನಂ। ಆಲೋಕೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚವಿರುದ್ಧೋ, ಗುಳಾದಯೋ ಚ ಆಸವಾದೀನಂ। ಚಕ್ಖುರೂಪಾದಯೋ ಪನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಠಾನಾವಿರುದ್ಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ
ಯಥಾ ಚ ವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಿದ್ಧಾ, ಏವಂ ಸದಿಸಾಸದಿಸಾಪಿ। ಸದಿಸಮೇವ ಹಿ ಉತುಆಹಾರಸಙ್ಖಾತಂ ರೂಪಂ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಿ ಚ ಸಾಲಿಫಲಾದೀನಂ। ಅಸದಿಸಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಅರೂಪಸ್ಸ, ಅರೂಪಞ್ಚ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ; ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮವಿಸಾಣದಧಿತಿಲಪಿಟ್ಠಾದೀನಿ ಚ ದಬ್ಬಭೂತಿಣಕಾದೀನಂ। ಯೇಸಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯೇ ವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಾ ಸದಿಸಾಸದಿಸಾ ಪಚ್ಚಯಾ, ನ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪಾಕಾಯೇವ। ಇತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಸಭಾವವಸೇನ ಚ ಸಾವಜ್ಜಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಏತೇಸಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಠಾನಕಿಚ್ಚಸಭಾವವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸದಿಸಾಸದಿಸಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಸೋ ಚಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ‘‘ಯಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖೇ ತಾವ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತೇ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವುತ್ತೋ ಏವ।
ಅಪಿಚ ಅಯಂ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಪರಿಯಾಯೋ –
ಚುತೂಪಪಾತೇ ಸಂಸಾರೇ, ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣೇ।
ಯೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ-ಧಮ್ಮೇಸು ಚ ವಿಮುಯ್ಹತಿ॥
ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ
ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋ ತೇಸಂ, ತಿವಿಧಾನಮ್ಪಿ ಯಂ ತತೋತಿ॥
ಕಥಂ
‘‘ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಾಟಿ, ಧಾತುಆಯತನಾನ ಚ।
ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಂ ವತ್ತಮಾನಾ, ಸಂಸಾರೋತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥
ಏವಂ
ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಜಚ್ಚನ್ಧೋ, ನರೋ ಅಪರಿನಾಯಕೋ।
ಏಕದಾ ಯಾತಿ ಮಗ್ಗೇನ, ಕುಮ್ಮಗ್ಗೇನಾಪಿ ಏಕದಾ॥
ಸಂಸಾರೇ
ಕರೋತಿ ಏಕದಾ ಪುಞ್ಞಂ, ಅಪುಞ್ಞಮಪಿ ಏಕದಾ॥
ಯದಾ
ತದಾ ಅವಿಜ್ಜೂಪಸಮಾ, ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತೀತಿ॥
ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಪದಸ್ಮಿಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೨೭. ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ। ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ದ್ವೇ ಮನೋಧಾತುಯೋ, ತಿಸ್ಸೋ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ, ಅಟ್ಠ ಸಹೇತುಕಾನಿ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ, ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪಾವಚರಾನೀತಿ ಬಾವೀಸತಿವಿಧಂ
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘ಇದಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’ತಿ? ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ। ವಿಪಾಕಞ್ಹೇತಂ, ವಿಪಾಕಞ್ಚ ನ ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯದಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಬ್ಬವಿಪಾಕಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ; ನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ – ‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತೀ’ತಿ।
ಕತರಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಕತರವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಚೇ? ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ತಾವ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ
‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ವಿಪಾಕಾ ಮನೋಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ
ರೂಪಾವಚರಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಾನಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತಸ್ಸೇವ ರೂಪಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ಪಠಮಂ ಝಾನಂ…ಪೇ॰… ಪಞ್ಚಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೯೯)।
ಏವಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಏಕವೀಸತಿವಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ।
ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ, ಏಕಾ ಮನೋಧಾತು, ಏಕಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಏವಂ ಸತ್ತವಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ
ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ
‘‘ತಸ್ಸೇವ ಅರೂಪಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ॰… ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ॰… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ…ಪೇ॰… ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೦೧)।
ಏವಂ ಯಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಞತ್ವಾ ಇದಾನಿಸ್ಸ ಏವಂ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಸಬ್ಬಮೇವ ಹಿ ಇದಂ ಪವತ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಪವತ್ತತಿ। ತತ್ಥ
ಕಥಂ? ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ತಾವ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಕುಸಲವಿಪಾಕೇನ ವಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೇನ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪರಿಪಾಕಮುಪಗತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಆಪಾಥಗತಂ ಇಟ್ಠಂ ವಾ ಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಆರಬ್ಭ ಚಕ್ಖಾದಿಪಸಾದಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ದಸ್ಸನಸವನಘಾಯನಸಾಯನಫುಸನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ತಥಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ಪಞ್ಚ। ಕೇವಲಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ಅನಿಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ। ದಸಾಪಿ ಚೇತಾನಿ ನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವತ್ಥುಟ್ಠಾನಾನಿ ನಿಯತಕಿಚ್ಚಾನೇವ ಚ ಭವನ್ತಿ।
ತತೋ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅನನ್ತರಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತು ತೇಸಞ್ಞೇವ ಆರಮ್ಮಣಮಾರಬ್ಭ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾ ಪವತ್ತತಿ। ತಥಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಅನನ್ತರಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾ
ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಪನ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತುಯಾ ಅನನ್ತರಂ ತಸ್ಸಾ ಏವ
ಪವತ್ತಿಯಂ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ತಾವ ದ್ವೇ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತೂನಂ ಅನನ್ತರಂ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಂ
ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಸಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಂ, ಅತ್ತನಾ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಸತಿ ಭವಙ್ಗುಪಚ್ಛೇದಕೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಂ, ಅನ್ತೇ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಞ್ಚಾತಿ ತೀಣಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ನಿಯತವತ್ಥುಕಾನಿ ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ।
ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಅರೂಪಾವಚರಾನಿ ಅತ್ತನಾ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಸತಿ ಭವಙ್ಗುಪಚ್ಛೇದಕೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಂ, ಅನ್ತೇ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಞ್ಚಾತಿ ಕಿಚ್ಚದ್ವಯಂ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ತೇಸು ರೂಪಾವಚರಾನಿ ನಿಯತವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಅನಿಯತಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ, ಇತರಾನಿ ಅವತ್ಥುಕಾನಿ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಅನಿಯತಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ
ತತ್ಥ ಯಾನೇತಾನಿ ಏಕಾದಸ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ತೇಸು ಏಕಮ್ಪಿ ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ
ಯಥಾ ಚೇತಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಏಕನ್ತೇನ ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ ತಥಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕಾಮಾವಚರೇ ಧಮ್ಮೇ ನಾನುಬನ್ಧತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಅಜನಕತ್ತಾ ಚೇವ ಜನಕಸ್ಸ ಚ ಅಸದಿಸತ್ತಾ। ತಞ್ಹಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಗೇಹಾ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ಬಹಿ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ತರುಣದಾರಕೋ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಪಿತರಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ಹಿತಕಾಮಂ ಞಾತಿಂ ಅಙ್ಗುಲಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅಞ್ಞಂ ರಾಜಪುರಿಸಾದಿಂ, ತಥಾ ಏತಮ್ಪಿ ಭವಙ್ಗಾರಮ್ಮಣತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮಿತುಕಾಮಂ ಸಭಾಗತಾಯ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಪಿತರಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ವಾ ಕಾಮಾವಚರಜವನಮೇವ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅಞ್ಞಂ ಮಹಗ್ಗತಂ ಅನುತ್ತರಂ ವಾ।
ಯಥಾ
ಯಸ್ಮಾ ಚಸ್ಸ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕೋ ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ಕಿರಿಯಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಏವಂ ಅಚ್ಚನ್ತಪರಿತ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾಪೇತಂ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಾರಮ್ಮಣೇ
ಕಿಂ ವಾ ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಕಥಾಯ? ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತೇನೇವ ವುತ್ತಂ – ಏಕಾದಸ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ ನಾಮಗೋತ್ತಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ। ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ತಿಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮೇಸು
ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೇಸೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ಚಿತ್ತೇಸು ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ನ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ, ತಂ ಅತಿಸಂಖಿತ್ತತ್ತಾ ದುಬ್ಬಿಜಾನಂ। ತೇನಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರನಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುಚ್ಚತಿ – ‘‘ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ? ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಾನಿ? ಕೇನ ಕತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ? ಕಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ?
ಅಸಞ್ಞಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ
ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ತೀಣಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ – ಕಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಆಯೂಹಿತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ। ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹತಿ। ತತ್ಥ ಅತೀತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮೇ ಕತೇ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ।
ತತ್ರಿದಂ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ವತ್ಥು – ಗೋಪಕಸೀವಲೀ ಕಿರ ನಾಮ ತಾಲಪಿಟ್ಠಿಕವಿಹಾರೇ ಚೇತಿಯಂ ಕಾರೇಸಿ। ತಸ್ಸ ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಚೇತಿಯಂ ಉಪಟ್ಠಾಸಿ। ಸೋ ತದೇವ ನಿಮಿತ್ತಂ ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಕಾಲಂಕತ್ವಾ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ। ಅಞ್ಞಾ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಕಾಲಕಿರಿಯಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಪರಮ್ಮುಖಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪಚ್ಛತೋ ತಿಖಿಣೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ದನ್ತಿ। ನಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಾಯನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ತಿಖಿಣೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ದನ್ತಿ। ಉದಕೇ ಓಸೀದಾಪೇತ್ವಾ ಮಾರೇನ್ತಿ। ಏವರೂಪೇಪಿ ಕಾಲೇ ಅಞ್ಞತರಂ
ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ
ಅಪರೋ ನಯೋ – ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ತೀಣಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ? ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ
ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಯಂ ತಾವ ಠಿತಸ್ಸ ಪಾಪಕಮ್ಮಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ‘‘ತಾನಿಸ್ಸ ತಮ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಓಲಮ್ಬನ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೪೮) ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯಥೂಪಚಿತಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ತಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಪರಿಯೋಸಾನಾಯ ಸುದ್ಧಾಯ ವಾ ಜವನವೀಥಿಯಾ ಅನನ್ತರಂ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ತದೇವ ಆಪಾಥಗತಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಆರಬ್ಭ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಕಿಲೇಸಬಲವಿನಾಮಿತಂ
ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಕಮ್ಮವಸೇನ ನರಕಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕಂ ದುಗ್ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ತಸ್ಸ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಭವಙ್ಗೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧೇ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆರಬ್ಭ ಏಕಂ ಆವಜ್ಜನಂ, ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ, ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ತೀಣಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ತತೋ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ
ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ
ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ಉಪಚಿತಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತಂ ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಕಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ।
ಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ಉಪಚಿತಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸ ‘‘ತಾನಿಸ್ಸ ತಮ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಓಲಮ್ಬನ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯಥೂಪಚಿತಂ ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಉಪಚಿತಕಾಮಾವಚರಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ। ಉಪಚಿತಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಸ್ಸ
ಅಪರಸ್ಸ
ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಞಾತಕಾ ‘ಅಯಂ, ತಾತ, ತವತ್ಥಾಯ ಬುದ್ಧಪೂಜಾ ಕರೀಯತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಪಸಾದೇಹೀ’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುಪ್ಫದಾಮಧಜಪಟಾಕಾದಿವಸೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನತೂರಿಯಪೂಜಾದಿವಸೇನ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಧೂಮವಾಸಗನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ‘ಇದಂ, ತಾತ, ಸಾಯಸ್ಸು, ತವತ್ಥಾಯ ದಾತಬ್ಬಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮ’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಮಧುಫಾಣಿತಾದಿವಸೇನ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ‘ಇದಂ, ತಾತ, ಫುಸಸ್ಸು, ತವತ್ಥಾಯ ದಾತಬ್ಬಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮ’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಚೀನಪಟಸೋಮಾರಪಟಾದಿವಸೇನ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಉಪಸಂಹರನ್ತಿ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಆಪಾಥಗತೇ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಟ್ಠಪನಾವಸಾನೇ ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ತತೋ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ, ತದವಸಾನೇ ತಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಟ್ಠಿತಿಕೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ।
ಅಪರಸ್ಸ ಪನ ಪಥವೀಕಸಿಣಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಹಗ್ಗತಸ್ಸ ಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಕಮ್ಮ-ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತ-ಗತಿನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮಹಗ್ಗತಚಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಪಣೀತಮಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಸಾನೇ ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಮಹಗ್ಗತಗತಿಕಾನಂ ಪನ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನತ್ಥಿ। ತಸ್ಮಾ ಜವನಾನನ್ತರಂಯೇವ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ
ಏತೇನಾನುಸಾರೇನ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾಪಿ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಂ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ।
ದುಗ್ಗತಿಯಂ
ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಏವಂ –
ಪವತ್ತಮಾನಂ ಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ, ದ್ವಿಧಾ ಕಮ್ಮೇನ ವತ್ತತಿ।
ಮಿಸ್ಸಾದೀಹಿ ಚ ಭೇದೇಹಿ, ಭೇದಸ್ಸ ದುವಿಧಾದಿಕೋ॥
ಇದಞ್ಹಿ ಏಕೂನವೀಸತಿವಿಧಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದ್ವಿಧಾ ಕಮ್ಮೇನ ವತ್ತತಿ। ಯಥಾಸಕಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಸ ಜನಕಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪ್ಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೨೩)। ಏವಂ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಪನಸ್ಸ ಮಿಸ್ಸಾದೀಹಿ ಭೇದೇಹಿ ದುವಿಧಾದಿಕೋಪಿ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಇದಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಏಕಧಾ ವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ರೂಪೇನ ಸಹ ಮಿಸ್ಸಾಮಿಸ್ಸಭೇದತೋ ದುವಿಧಂ, ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಭವಭೇದತೋ ತಿವಿಧಂ, ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ, ಗತಿವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿವಸೇನ ಸತ್ತವಿಧಂ, ಸತ್ತಾವಾಸವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ –
ಮಿಸ್ಸಂ
ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ, ಓಮತೋ ಆದಿನಾ ಸಹ॥
‘ಮಿಸ್ಸಂ ದ್ವಿಧಾ ಭಾವಭೇದಾ’ತಿ ಯಞ್ಹೇತಮೇತ್ಥ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅರೂಪಭವಾ ರೂಪಮಿಸ್ಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ರೂಪಭವೇ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಙ್ಖಾತೇನ ಭಾವೇನ ವಿನಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಕಾಮಭವೇ ಅಞ್ಞತ್ರ ಜಾತಿಪಣ್ಡಕಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಭಾವೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಸಭಾವಂ ಅಭಾವನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ।
‘ಸಭಾವಂ ತತ್ಥ ಚ ದ್ವಿಧಾ’ತಿ ತತ್ಥಾಪಿ ಚ ಯಂ ಸಭಾವಂ ತಂ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಭಾವಾನಂ ಅಞ್ಞತರೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ದುವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ।
‘ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ, ಓಮತೋ ಆದಿನಾ ಸಹಾ’ತಿ ಯಞ್ಹೇತಮೇತ್ಥ ಮಿಸ್ಸಂ ಅಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ದ್ವಯೇ ಆದಿಭೂತಂ ರೂಪಮಿಸ್ಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತೇನ ಸಹ ವತ್ಥುಕಾಯದಸಕವಸೇನ ದ್ವೇ ವಾ ವತ್ಥುಕಾಯಭಾವದಸಕವಸೇನ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ ಓಮತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನತ್ಥಿ ಇತೋ ಪರಂ ರೂಪಪರಿಹಾನೀತಿ। ತಂ ಪನೇತಂ ಏವಂ ಓಮಕಪರಿಮಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜನಾಮಿಕಾಸು ದ್ವೀಸು ಯೋನೀಸು ಜಾತಿಉಣ್ಣಾಯ ಏಕೇನ ಅಂಸುನಾ ಉದ್ಧತತೇಲಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡಪ್ಪಮಾಣಂ ಕಲಲನ್ತಿ ಲದ್ಧಸಙ್ಖಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಯೋನೀನಂ ಗತಿವಸೇನ ಸಮ್ಭವಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏತಾಸು ಹಿ –
ನಿರಯೇ ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸು, ದೇವೇಸು ಚ ನ ಯೋನಿಯೋ।
ತಿಸ್ಸೋ ಪುರಿಮಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಚತಸ್ಸೋಪಿ ಗತಿತ್ತಯೇ॥
ತತ್ಥ ದೇವೇಸು ಚಾತಿ ಚಸದ್ದೇನ ಯಥಾ ನಿರಯೇ ಚ ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸು ಚ ದೇವೇಸು, ಏವಂ ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕಪೇತೇಸು ಚ ಪುರಿಮಿಕಾ ತಿಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ ನ ಸನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಓಪಪಾತಿಕಾ ಏವ ಹಿ ತೇ ಹೋನ್ತಿ। ಸೇಸೇ ಪನ ತಿರಚ್ಛಾನಪೇತ್ತಿವಿಸಯಮನುಸ್ಸಸಙ್ಖಾತೇ ಗತಿತ್ತಯೇ ಪುಬ್ಬೇ ವಜ್ಜಿತಭುಮ್ಮದೇವೇಸು ಚ ಚತಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ ಹೋನ್ತಿ। ತತ್ಥ –
ತಿಂಸ ನವ ಚೇವ ರೂಪೀಸು, ಸತ್ತತಿ ಉಕ್ಕಂಸತೋವ ರೂಪಾನಿ।
ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತೀಸು, ಅಥ ವಾ ಅವಕಂಸತೋ ತಿಂಸ॥
ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸು
ಏವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಪುನ –
ಖನ್ಧಾರಮ್ಮಣಗತಿಹೇತು-ವೇದನಾಪೀತಿವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಹಿ।
ಭೇದಾಭೇದವಿಸೇಸೋ, ಚುತಿಸನ್ಧೀನಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ॥
ಯಾಹೇಸಾ
ಕಥಂ? ಕದಾಚಿ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾವ ಆರಮ್ಮಣತೋಪಿ ಅಭಿನ್ನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಕದಾಚಿ ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ। ಅಯಂ ತಾವ ಅರೂಪಭೂಮೀಸುಯೇವ ನಯೋ। ಕದಾಚಿ ಪನ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಾಮಾವಚರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ। ಕದಾಚಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಕಾಮಾವಚರಚುತಿಯಾ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಯಾ ವಾ ಅನನ್ತರಾ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾ ಆರುಪ್ಪಪಟಿಸನ್ಧಿ। ಏವಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಚುತಿಯಾ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ಸಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ದುಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಚುತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅಪ್ಪೀತಿಕಚುತಿಯಾ ಸಪ್ಪೀತಿಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿತಕ್ಕಚುತಿಯಾ ಸವಿತಕ್ಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿಚಾರಚುತಿಯಾ ಸವಿಚಾರಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಚುತಿಯಾ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪರೀತತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಮಿತಿಧಮ್ಮ-ಮತ್ತಮೇತಂ
ನಾಸ್ಸ ತತೋ ಸಙ್ಕನ್ತಿ, ನ ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಹೋತಿ॥
ಇತಿ
ಅತೀತಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸರಸೇನ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ವಾ ಸಮಾಸನ್ನಮರಣಸ್ಸ ಅಸಯ್ಹಾನಂ ಸಬ್ಬಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಚ್ಛೇದಕಾನಂ ಮಾರಣನ್ತಿಕವೇದನಾಸತ್ತಾನಂ ಸನ್ನಿಪಾತಂ ಅಸಹನ್ತಸ್ಸ ಆತಪೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತಹರಿತತಾಲಪಣ್ಣಮಿವ ಕಮೇನ ಉಪಸುಸ್ಸಮಾನೇ ಸರೀರೇ ನಿರುದ್ಧೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಹದಯವತ್ಥುಮತ್ತೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೇಸು ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಮನಿನ್ದ್ರಿಯಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇಸು ತಙ್ಖಣಾವಸೇಸಂ ಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಗರುಸಮಾಸೇವಿತಾಸನ್ನಪುಬ್ಬಕತಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಲದ್ಧಾವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾರಸಙ್ಖಾತಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ತದುಪಟ್ಠಾಪಿತಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಗತಿನಿಮಿತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ ವಿಸಯಮಾರಬ್ಭ ಪವತ್ತತಿ। ತದೇವಂ ಪವತ್ತಮಾನಂ ತಣ್ಹಾಅವಿಜ್ಜಾನಂ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ತಣ್ಹಾ ನಾಮೇತಿ
ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಂ ಚವನತೋ ಚುತಿ, ಪಚ್ಛಿಮಂ ಭವನ್ತರಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತದೇತಂ ನಾಪಿ ಪುರಿಮಭವಾ ಇಧ ಆಗತಂ, ನಾಪಿ ತತೋ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾರನತಿವಿಸಯಾದಿಹೇತುಂ ವಿನಾ ಪಾತುಭೂತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಸಿಯುಂ ನಿದಸ್ಸನಾನೇತ್ಥ, ಪಟಿಘೋಸಾದಿಕಾ ಅಥ।
ಸನ್ತಾನಬನ್ಧತೋ ನತ್ಥಿ, ಏಕತಾ ನಾಪಿ ನಾನತಾ॥
ಏತ್ಥ ‘ಸನ್ತಾನಬನ್ಧತೋ ನತ್ಥಿ ಏಕತಾ ನಾಪಿ ನಾನತಾ’। ಯದಿ ಹಿ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೇ ಸತಿ ಏಕನ್ತಮೇಕತಾ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಖೀರತೋ ದಧಿ ಸಮ್ಭೂತಂ ಸಿಯಾ। ಅಥಾಪಿ ಏಕನ್ತನಾನತಾ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಖೀರಸ್ಸಾಧೀನೋ ದಧಿ ಸಿಯಾ। ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಸಬ್ಬಲೋಕವೋಹಾರಲೋಪೋ ಸಿಯಾ। ಸೋ ಚ ಅನಿಟ್ಠೋ। ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ನ ಏಕನ್ತಮೇಕತಾ ವಾ ನಾನತಾ ವಾ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬಾತಿ।
ಏತ್ಥಾಹ – ನನು ಏವಂ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಾತುಭಾವೇ ಸತಿ ಯೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮನುಸ್ಸತ್ತಭಾವೇ ಖನ್ಧಾ, ತೇಸಂ ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ ಫಲಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಗಮನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಞ್ಞತೋ ಚ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ? ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ? ತಸ್ಮಾ ನ ಸುನ್ದರಮಿದಂ ವಿಧಾನನ್ತಿ। ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –
ಸನ್ತಾನೇ ಯಂ ಫಲಂ ಏತಂ, ನಾಞ್ಞಸ್ಸ ನ ಚ ಅಞ್ಞತೋ।
ಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಏತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧಕೋ॥
ಏಕಸನ್ತಾನಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಫಲಮುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ತತ್ಥ ಏಕನ್ತಂ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಾನಂ ಪಟಿಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಅಞ್ಞತೋತಿ ವಾ ನ ಹೋತಿ। ಏತಸ್ಸ ಚ ಪನತ್ಥಸ್ಸ ಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಸಾಧಕೋ। ಅಮ್ಬಬೀಜಾದೀನಞ್ಹಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೇಸು ಕತೇಸು ತಸ್ಸ ಬೀಜಸ್ಸ ಸನ್ತಾನೇ ಲದ್ಧಪಚ್ಚಯೋ ಕಾಲನ್ತರೇ ಫಲವಿಸೇಸೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನ ಅಞ್ಞಬೀಜಾನಂ ನಾಪಿ ಅಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ತಾನಿ ಬೀಜಾನಿ
ಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ‘ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ’ತಿ? ತತ್ಥ –
ಫಲಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ, ಸಿದ್ಧಾ ಭುಞ್ಜಕಸಮ್ಮುತಿ।
ಫಲುಪ್ಪಾದೇನ ರುಕ್ಖಸ್ಸ, ಯಥಾ ಫಲತಿ ಸಮ್ಮುತಿ॥
ಯಥಾ
ಯೋಪಿ ವದೇಯ್ಯ – ‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಏತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಿಯುಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ। ಯದಿ ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ನೇಸಂ ವಿಪಾಕೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ, ಪವತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಪಚ್ಛಾ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ ಸಿಯು’ನ್ತಿ। ಸೋ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬೋ –
ಕತತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಏತೇ, ನ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ।
ಪಾಟಿಭೋಗಾದಿಕಂ ತತ್ಥ, ವೇದಿತಬ್ಬಂ ನಿದಸ್ಸನಂ॥
ಕತತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೩೧)। ಯಥಾರಹಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ನ ಪುನ ಫಲಾವಹಾ ಹೋನ್ತಿ ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕತ್ತಾ। ಏತಸ್ಸ ಚತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಾವನೇ ಇದಂ ಪಾಟಿಭೋಗಾದಿಕಂ ನಿದಸ್ಸನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯೋ ಕಸ್ಸಚಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾತನತ್ಥಂ ಪಾಟಿಭೋಗೋ ಹೋತಿ, ಭಣ್ಡಂ ವಾ ಕಿಣಾತಿ, ಇಣಂ ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಸ್ಸ ತಂ ಕಿರಿಯಾಕರಣಮತ್ತಮೇವ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನಾದಿಮ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ಕಿರಿಯಾಯ ವಿಜ್ಜಮಾನತಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತಾ ವಾ। ನ ಚ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನಾದಿತೋ ಪರಮ್ಪಿ ಧಾರಕೋವ
ಇದಾನಿ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇತೇಸು ಬತ್ತಿಂಸವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಸಮ್ಮೋಹವಿಘಾತತ್ಥಂ –
ಪಟಿಸನ್ಧಿಪ್ಪವತ್ತೀನಂ
ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಯಥಾ ಯೇಸಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾ॥
ತತ್ಥ
ತತ್ಥ – ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ತಾವ ಕಾಮಾವಚರಅಟ್ಠಚೇತನಾಭೇದೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅವಿಸೇಸೇನ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ನವನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ। ರೂಪಾವಚರಪಞ್ಚಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ರೂಪಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಏವ ಪಞ್ಚನ್ನಂ। ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಕಾಮಾವಚರೋ ಪನ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುವಜ್ಜಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಪರಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ಸ್ವೇವ ರೂಪಭವೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ಕಾಮಭವೇ ಪನ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ।
ತತ್ಥ ನಿರಯೇ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸ ನರಕಚಾರಿಕಾದೀಸು ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸಮಾಯೋಗೇ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತಿರಚ್ಛಾನೇಸು ಪನ ನಾಗಸುಪಣ್ಣಪೇತಮಹಿದ್ಧಿಕೇಸು ಚ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ। ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ಸೋಳಸನ್ನಮ್ಪಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ। ಅವಿಸೇಸೇನ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ರೂಪಭವೇ ದಸನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ।
ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಮಭವೇ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಏಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇ; ಛನ್ನಂ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ; ಸತ್ತನ್ನಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ
ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕನಯೇನ ವೀಸತಿಚೇತನಾಭೇದೋಪಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಮಭವೇ ದಸನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ। ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ತೇರಸನ್ನಂ, ರೂಪಭವೇ ನವನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ತೇವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ। ವಚೀಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಅಟ್ಠವೀಸತಿಏಕೂನತಿಂಸಚೇತನಾಭೇದೋಪಿ ಪನ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ತೀಸು ಭವೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇ। ಸ್ವೇವ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಹೇಟ್ಠಾವುತ್ತಾನಂ ತೇರಸನ್ನಞ್ಚ ನವನ್ನಞ್ಚಾತಿ ದ್ವಾವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ತೀಸು ಪನ ಭವೇಸು ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಯಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ। ಏವಂ ತಾವ ಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀನಂ ವಸೇನ ತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ, ಯಥಾ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ ತಥಾ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ। ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ಯೋನಿಆದೀಸುಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತತ್ರಿದಂ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನಂ – ಇಮೇಸು ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ತಾವ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ, ತಥಾ ಅಣ್ಡಜಾದೀಸು ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ದೇವಮನುಸ್ಸಸಙ್ಖಾತಾಸು ದ್ವೀಸು ಗತೀಸು, ನಾನತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀನಾನತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಏಕತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀಏಕತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಙ್ಖಾತಾಸು ಮನುಸ್ಸಾನಞ್ಚೇವ ಪಠಮದುತಿಯತತಿಯಜ್ಝಾನಭೂಮೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಚತೂಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು। ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾವಾಸೇ ಪನೇಸ ರೂಪಮತ್ತಮೇವಾಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಚತೂಸುಯೇವ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ। ತಸ್ಮಾ ಏಸ
ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಕಾಮಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಅವಸೇಸಾಸು ತೀಸು ಗತೀಸು, ನಾನತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಙ್ಖಾತಾಯ ಏಕಿಸ್ಸಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ, ತಾದಿಸೇಯೇವ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂ
ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅರೂಪಭವೇ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಯಾ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ದೇವಗತಿಯಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದೀಸು ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದೀಸು ಚ ಚತೂಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಭವೇ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ಯೋನಿಯಾ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ದೇವಗತಿಯಾ, ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು ಚತೂಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು, ಚತುನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ।
ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾಮಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ದ್ವೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ದ್ವೀಸು ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ದ್ವೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ದ್ವೀಸು ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ತೇವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ। ವಚೀಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಂ ಸತ್ತಾವಾಸಂ ಠಪೇತ್ವಾ ನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ತೀಸು ಭವೇಸು, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ಸತ್ತಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಅಟ್ಠಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಯಥಾಯೋಗಂ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಯ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ। ಅವಿಞ್ಞಾಣಕೇ ಪನ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನತ್ಥಿ।
ಅಪಿಚ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತೇಸು ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋತಿ। ಏವಂ –
ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀನಂ
ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಯಥಾ ಯೇಸಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾತಿ॥
ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ನಾಮರೂಪಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೨೮. ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ
ದೇಸನಾಭೇದತೋ ಸಬ್ಬ-ಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ।
ಸಙ್ಗಹಾ ಪಚ್ಚಯನಯಾ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ॥
‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ರೂಪಂ? ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯ ರೂಪ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೦) ಏವಂ ತಾವ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಚ ಇಧ ರೂಪಪದಸ್ಸ ಅಭೇದತೋ ಏಕಸದಿಸಾ ದೇಸನಾ ಕತಾ; ನಾಮಪದಸ್ಸ ಪನ ಭೇದತೋ।
ಸುತ್ತನ್ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮಂ? ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಚೇತನಾ ಫಸ್ಸೋ ಮನಸಿಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇಧ ‘‘ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ಯಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿ ಅರೂಪೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆಯೂತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಅಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಪಾಕಟಂ, ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಚೇತನಾಫಸ್ಸಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಂ ತಿಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ದೇಸೇಸಿ। ಇಧ ಪನ ತತ್ಥ ವುತ್ತಞ್ಚ ಅವುತ್ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ನಾಮಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ತಯೋ ಖನ್ಧಾ – ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ಆಹ।
ಕಿಂ ಪನ ಇಮೇ ತಯೋ ಖನ್ಧಾವ ನಾಮಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಂ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ನಾಮವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚಾತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸಹಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಂ ನಾಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತಯೋವ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾತಿ। ಏವಂ ತಾವ ‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಸಬ್ಬಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ನಾಮಂ ಏಕಂ ಸತ್ತಾವಾಸಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸೇಸಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪವತ್ತತಿ। ರೂಪಂ
ಯಸ್ಮಾ ಚ ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತೇಸು ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದೀನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಏಕೂನಚತ್ತಾಲೀಸ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಸನ್ತತಿಸೀಸತ್ತಯತೋ ಸತ್ತವೀಸತಿ ಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪನ್ನರಸ।
ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ವಾ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ವಾ ಸಭಾವಕಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ರೂಪರೂಪತೋ ಸತ್ತ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಸತ್ತತಿ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ತೇಸತ್ತತಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಗ್ಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಸನ್ತತಿಸೀಸಛಕ್ಕತೋ ಚತುಪಞ್ಞಾಸ ಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಏಕೂನವೀಸತಿ। ಏಸ ಉಕ್ಕಂಸತೋ। ಅವಕಂಸೇನ ಪನ ತಂತಂರೂಪಸನ್ತತಿಸೀಸವಿಕಲಾನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಚ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅರೂಪೀನಂ ಪನ ತಯೋವ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ। ಅಸಞ್ಞೀನಂ ರೂಪತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಮೇವಾತಿ। ಏಸ ತಾವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಯೋ।
ಪವತ್ತೇ ಪನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಪವತ್ತಉತುತೋ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ ಪಾತುಭವತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಪನ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ತಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಪಪಾತೇ ಪತಿತಪುರಿಸೋ ಪರಸ್ಸ
‘‘ಯಞ್ಚಸ್ಸ
ತೇನ ಸೋ ತತ್ಥ ಯಾಪೇತಿ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತೋ ನರೋ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೫)।
ವಚನತೋ ಮಾತರಾ ಅಜ್ಝೋಹರಿತಾಹಾರೇನ ಅನುಗತೇ ಸರೀರೇ, ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಅತ್ತನೋ ಮುಖಗತಂ ಖೇಳಂ ಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕನ್ತಿ ಇದಂ ಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಸ್ಸ ಉತುಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ಉಕ್ಕಂಸತೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ನವಕಾನಂ ವಸೇನ ಛಬ್ಬೀಸತಿವಿಧಂ, ಪುಬ್ಬೇ ಏಕೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸತ್ತತಿವಿಧನ್ತಿ ಛನ್ನವುತಿವಿಧಂ ರೂಪಂ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಸಮಾಸತೋ ನವನವುತಿ ಧಮ್ಮಾ। ಯಸ್ಮಾ ವಾಸದ್ದೋ ಅನಿಯತೋ ಕದಾಚಿದೇವ ಪಾತುಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಇಮೇ ಸತ್ತನವುತಿ ಧಮ್ಮಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇಸಞ್ಹಿ ಸುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪಮತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಚರನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಖಾದನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪಿವನ್ತಾನಮ್ಪಿ ದಿವಾ ಚ ರತ್ತಿಞ್ಚ ಏತೇ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ತಞ್ಚ ತೇಸಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಪರತೋ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ।
ಯಂ ಪನೇತಮೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ತಂ ಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಪತಿಟ್ಠಹನ್ತಮ್ಪಿ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪೇನ ಅನುಪತ್ಥದ್ಧಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಸಣ್ಠಾತುಂ, ನಾಪಿ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಂ ತೇನ ಅನುಪತ್ಥದ್ಧಂ। ಅಥ ಖೋ ವಾತಬ್ಭಾಹತಾಪಿ ಚತುದ್ದಿಸವವತ್ಥಾಪಿತಾ ನಳಕಲಾಪಿಯೋ ವಿಯ, ಊಮಿವೇಗಬ್ಭಾಹತಾಪಿ ಮಹಾಸಮುದ್ದೇ ಕತ್ಥಚಿ ಲದ್ಧಪತಿಟ್ಠಾ ಭಿನ್ನವಾಹನಿಕಾ ವಿಯ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೂಪತ್ಥದ್ಧಾನೇವೇತಾನಿ ಅಪತಮಾನಾನಿ ಸಣ್ಠಹಿತ್ವಾ ಏಕಮ್ಪಿ ವಸ್ಸಂ ದ್ವೇಪಿ ವಸ್ಸಾನಿ…ಪೇ॰… ವಸ್ಸಸತಮ್ಪಿ ಯಾವ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಆಯುಕ್ಖಯೋ ವಾ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯೋ ವಾ ತಾವ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ। ಏವಂ ‘ಸಬ್ಬಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಸಙ್ಗಹಾ’ತಿ
ನಾಮರೂಪಸ್ಸ
ವಿಪಾಕಮವಿಪಾಕಞ್ಚ, ಯುತ್ತಮೇವ ಯತೋ ಇದಂ॥
ಯಞ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಹೇತು ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಂ ವಿಪಾಕಾವಿಪಾಕಭೇದತೋ ದ್ವಿಧಾ ಮತಂ। ಇದಞ್ಚ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತೇಸು ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪವತ್ತಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ರೂಪಂ, ತಥಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ಪವತ್ತಿಯಂ ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಯುತ್ತಮೇವ ಇದಂ। ಏವಂ ‘ಸಙ್ಗಹತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಪಚ್ಚಯನಯಾ’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ –
ನಾಮಸ್ಸ ಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ, ನವಧಾ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯೋ।
ವತ್ಥುರೂಪಸ್ಸ ನವಧಾ, ಸೇಸರೂಪಸ್ಸ ಅಟ್ಠಧಾ॥
ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಹೋತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಏಕಧಾ।
ತದಞ್ಞಂ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಯಥಾರಹಂ॥
ಯಞ್ಹೇತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಾ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖಾತಂ ನಾಮಂ, ತಸ್ಸ ರೂಪಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಅಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ವತ್ಥುರೂಪಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಠಪೇತ್ವಾ ಪನ ವತ್ಥುರೂಪಂ ಸೇಸರೂಪಸ್ಸ ಇಮೇಸು ನವಸು ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಸೇಸೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತರೂಪಸ್ಸ ವಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ವಾ ಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’’ತಿ? ಸುತ್ತತೋ
ಚಿತ್ತಜೇನ ಹಿ ರೂಪೇನ, ಇಧ ದಿಟ್ಠೇನ ಸಿಜ್ಝತಿ।
ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಇತಿ॥
ಚಿತ್ತೇ ಹಿ ಪಸನ್ನೇ ಅಪ್ಪಸನ್ನೇ ವಾ ತದನುರೂಪಾನಿ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಿ ದಿಟ್ಠಾನಿ। ದಿಟ್ಠೇನ ಚ ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅನುಮಾನಂ ಹೋತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಇಧ ದಿಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಜರೂಪೇನ ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿರೂಪಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯತಾ ಪಟ್ಠಾನೇ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೫೩, ೪೧೯) ಆಗತಾತಿ। ಏವಂ ಪಚ್ಚಯನಯತೋ ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಭಾಸಮಾನೇನ ಭಗವತಾ ಯಸ್ಮಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಪೋಸೋ; ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯಂ ಸಮಣೇನ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವಾ ದೇವೇನ ವಾ ಮಾರೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮುನಾ ವಾ ಕೇನಚಿ ವಾ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಅನುತ್ತರಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೋತೀತಿ।
ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಸಳಾಯತನಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೨೯. ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನನಿದ್ದೇಸೇ –
ನಾಮಂ ಖನ್ಧತ್ತಯಂ ರೂಪಂ, ಭೂತವತ್ಥಾದಿಕಂ ಮತಂ।
ಕತೇಕಸೇಸಂ ತಂ ತಸ್ಸ, ತಾದಿಸಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯೋ॥
ಯಞ್ಹೇತಂ
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಂ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ? ನಾಮರೂಪಭಾವೇ ಭಾವತೋ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಹಿ ನಾಮಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಭಾವೇ ತಂ ತಂ ಆಯತನಂ ಹೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ। ಸಾ ಪನಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವಭಾವೀಭಾವತಾ ಪಚ್ಚಯನಯಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ। ತಸ್ಮಾ –
ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ, ಹೋತಿ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ।
ಯಥಾ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ನೇಯ್ಯಂ ವಿಭಾವಿನಾ॥
ತತ್ರಾಯಂ ಅತ್ಥದೀಪನಾ –
ನಾಮಮೇವ ಹಿ ಆರುಪ್ಪೇ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿಸು।
ಪಚ್ಚಯೋ ಸತ್ತಧಾ ಛಟ್ಠಾ, ಹೋತಿ ತಂ ಅವಕಂಸತೋ॥
ಕಥಂ? ‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ’ ತಾವ ಅವಕಂಸತೋ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪಾಕಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸತ್ತಧಾ ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
‘ಪವತ್ತೇ’ಪಿ ವಿಪಾಕಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಇತರಂ ಪನ ಅವಕಂಸತೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯವಜ್ಜೇಹಿ ಛಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಮ್ಪಿ
ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಇತರೇಸಂ ತಂ, ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ॥
ಆರುಪ್ಪತೋ
ಪವತ್ತೇಪಿ ತಥಾ ಹೋತಿ, ಪಾಕಂ ಪಾಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ।
ಅಪಾಕಂ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ, ಛಧಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ॥
ಪವತ್ತೇಪಿ ಹಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಯಥಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ತಥೇವ ವಿಪಾಕನಾಮಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಅವಕಂಸತೋ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಅವಿಪಾಕಂ ಪನ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಅವಕಂಸತೋವ ತತೋ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಛಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪನೇತ್ಥ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ತತ್ಥೇವ ಸೇಸಪಞ್ಚನ್ನಂ, ವಿಪಾಕಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇ।
ಚತುಧಾ ಅವಿಪಾಕಮ್ಪಿ, ಏವಮೇವ ಪಕಾಸಿತಂ॥
ತತ್ಥೇವ ಹಿ ಪವತ್ತೇ ಸೇಸಾನಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಚಕ್ಖುಪ್ಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಮ್ಪಿ ಇತರಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕನಾಮಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಚ ವಿಪಾಕಂ, ಅವಿಪಾಕಮ್ಪಿ ಏವಮೇವ ಪಕಾಸಿತಂ। ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದಿಭೇದಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ತಾವ ನಾಮಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಆಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಯಥಾ ಚ ಹೋತಿ, ತಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ರೂಪಂ ಪನೇತ್ಥ ಆರುಪ್ಪ-ಭವೇ ಭವತಿ ಪಚ್ಚಯೋ।
ನ ಏಕಾಯತನಸ್ಸಾಪಿ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಭವೇ ಪನ॥
ರೂಪತೋ
ಭೂತಾನಿ ಚತುಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಅವಿಸೇಸತೋ॥
ರೂಪತೋ ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ವತ್ಥುರೂಪಂ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಛಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಚತ್ತಾರಿ ಪನ ಭೂತಾನಿ ಅವಿಸೇಸತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಯಂ ಯಂ ಆಯತನಂ
ತಿಧಾ ಜೀವಿತಮೇತೇಸಂ, ಆಹಾರೋ ಚ ಪವತ್ತಿಯಂ।
ತಾನೇವ ಛಧಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ, ವತ್ಥು ತಸ್ಸೇವ ಪಞ್ಚಧಾ॥
ಏತೇಸಂ ಪನ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಅತ್ಥಿಅವಿಗತಇನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ರೂಪಜೀವಿತಂ ತಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
‘ಆಹಾರೋ ಚಾ’ತಿ ಆಹಾರೋ ಚ ಅತ್ಥಿಅವಿಗತಆಹಾರವಸೇನ ತಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಸೋ ಚ ಖೋ ಯೇ ಸತ್ತಾ ಆಹಾರೂಪಜೀವಿನೋ, ತೇಸಂ ಆಹಾರಾನುಗತೇ ಕಾಯೇ ಪವತ್ತಿಯಂಯೇವ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ತಾನಿ ಪನ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ಠಪೇತ್ವಾ ಪನ ಪಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ತಸ್ಸೇವ ಅವಸೇಸಮನಾಯತನಸ್ಸ ವತ್ಥುರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಪಞ್ಚಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ। ಏವಂ ರೂಪಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಆಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಯಥಾ ಚ ಹೋತಿ ತಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ನಾಮರೂಪಂ ಪನುಭಯಂ, ಹೋತಿ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ।
ಯಥಾ ಚ ತಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ವಿಭಾವಿನಾ॥
ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ತಾವ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಖನ್ಧತ್ತಯವತ್ಥುರೂಪಸಙ್ಖಾತಂ ನಾಮರೂಪಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಾದೀಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ
ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಫಸ್ಸಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೦. ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ
ಛಳೇವ ಫಸ್ಸಾ ಸಙ್ಖೇಪಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಆದಯೋ।
ವಿಞ್ಞಾಣಮಿವ ಬತ್ತಿಂಸ, ವಿತ್ಥಾರೇನ ಭವನ್ತಿ ತೇ॥
‘ಸಙ್ಖೇಪತೋ’
ಛಟ್ಠೇನ ಸಹ ಅಜ್ಝತ್ತಂ, ಚಕ್ಖಾದಿಂ ಬಾಹಿರೇಹಿಪಿ।
ಸಳಾಯತನಮಿಚ್ಛನ್ತಿ, ಛಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ವಿಚಕ್ಖಣಾ॥
ತತ್ಥ ಯೇ ತಾವ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಕಪವತ್ತಿಕಥಾ ಅಯ’’ನ್ತಿ ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ಪಚ್ಚಯಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ದೀಪೇನ್ತಿ, ತೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಪಾಳಿಅನುಸಾರತೋ ಆರುಪ್ಪೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹತೋ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಛಟ್ಠೇನ ಸಹ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಚಕ್ಖಾದಿಂ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ತಞ್ಹಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತ್ವೇವ ಸಙ್ಘಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಯೇ ಪನ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಮೇವ ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ದೀಪೇನ್ತಿ, ಪಚ್ಚಯಂ ಪನ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಮ್ಪಿ, ತೇ ಯಂ ಯಂ ಆಯತನಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತಂ ಸಬ್ಬಂ ದೀಪೇನ್ತಾ
ಏತ್ಥಾಹ – ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತಿ, ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ, ಅಯಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಏಕೋವ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಕಸ್ಮಾತಿ? ತತ್ರಿದಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ – ಸಚ್ಚಮೇತಂ। ಸಬ್ಬೇಹಿ ಏಕೋ ಏಕಮ್ಹಾ ವಾ ಸಬ್ಬೇ ನ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಭೋತಿ ಪನ ಅನೇಕೇಹಿ ಏಕೋ; ಯಥಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಚಕ್ಖಾಯತನಾ ರೂಪಾಯತನಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾ ಮನಾಯತನಾ ಅವಸೇಸಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಯತನಾ ಚಾತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತಸ್ಮಾ ಏವ ಹಿ –
ಏಕೋ
ಫಸ್ಸೋಯಂ ಏಕವಚನ-ನಿದ್ದೇಸೇನಿಧ ತಾದಿನಾ॥
‘ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೇನಾ’ತಿ
ಛಧಾ ಪಞ್ಚ ತತೋ ಏಕಂ, ನವಧಾ ಬಾಹಿರಾನಿ ಛ।
ಯಥಾಸಮ್ಭವಮೇತಸ್ಸ, ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ವಿಭಾವಯೇ॥
ತತ್ರಾಯಂ ವಿಭಾವನಾ – ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ತಾವ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಭೇದತೋ ಪಞ್ಚವಿಧಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಛಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ತತೋ ಪರಂ ಏಕಂ ವಿಪಾಕಮನಾಯತನಂ ಅನೇಕಭೇದಸ್ಸ ವಿಪಾಕಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಬಾಹಿರೇಸು ಪನ ರೂಪಾಯತನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಸದ್ದಾಯತನಾದೀನಿ ಸೋತಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ। ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪನ ತಾನಿ ಧಮ್ಮಾಯತನಞ್ಚ ತಥಾ ಚ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಮತ್ತೇನೇವ ಚಾತಿ ಏವಂ ಬಾಹಿರಾನಿ ಛ ಯಥಾಸಮ್ಭವಮೇತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ವಿಭಾವಯೇತಿ।
ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ವೇದನಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೧. ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ
ದ್ವಾರತೋ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ।
ಛಳೇವ ತಾ ಪಭೇದೇನ, ಏಕೂನನವುತೀ ಮತಾ॥
ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾವೇದನಾತಿಆದಿನಾ ಹಿ ನಯೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಇಮಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ ದ್ವಾರತೋ ಛಳೇವ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ। ತಾ ಪನ ಪಭೇದೇನ ಏಕೂನನವುತಿಯಾ ಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಏಕೂನನವುತೀತಿ ಮತಾ।
ವೇದನಾಸು ಪನೇತಾಸು, ಇಧ ಬಾತ್ತಿಂಸ ವೇದನಾ।
ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಯುತ್ತಾವ, ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಭಾಸಿತಾ॥
ಅಟ್ಠಧಾ
ಸೇಸಾನಂ ಏಕಧಾ ಫಸ್ಸೋ, ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಸೋ ತಥಾ॥
ತತ್ಥ ಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ
‘ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಸೋ ತಥಾ’ತಿ ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಹಿ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾನಂ ಸೋ ಸಹಜಾತಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸಙ್ಖಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ತಥೇವ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಾನಂ ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕವೇದನಾನಮ್ಪಿ। ಯಾ ಪನೇತಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಕಾಮಾವಚರವೇದನಾ, ತಾಸಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆವಜ್ಜನಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ।
ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ತಣ್ಹಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೨. ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ
ರೂಪತಣ್ಹಾದಿಭೇದೇನ, ಛ ತಣ್ಹಾ ಇಧ ದೀಪಿತಾ।
ಏಕೇಕಾ ತಿವಿಧಾ ತತ್ಥ, ಪವತ್ತಾಕಾರತೋ ಮತಾ॥
ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘ಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪುತ್ತೋ’ತಿ ಪಿತಿತೋ ನಾಮವಸೇನ ಪುತ್ತೋ ವಿಯ ಇಮಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮತಣ್ಹಾತಿ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮವಸೇನ ಛ ತಣ್ಹಾ ದೀಪಿತಾ ಪಕಾಸಿತಾ ಕಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ರೂಪೇ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಪದತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ತಾಸು ಚ ಪನ ತಣ್ಹಾಸು ಏಕೇಕಾ ತಣ್ಹಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರತೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಭವತಣ್ಹಾ, ವಿಭವತಣ್ಹಾತಿ ಏವಂ ತಿವಿಧಾ ಮತಾ। ರೂಪತಣ್ಹಾ ಏವ ಹಿ ಯದಾ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಆಪಾಥಗತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಕಾಮಸ್ಸಾದವಸೇನ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಾ
ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತರೂಪಾದೀಸು ಅಟ್ಠಾರಸ, ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಟ್ಠಾರಸಾತಿ ಛತ್ತಿಂಸ। ಇತಿ ಅತೀತಾ ಛತ್ತಿಂಸ, ಅನಾಗತಾ ಛತ್ತಿಂಸ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಛತ್ತಿಂಸಾತಿ ಅಟ್ಠಸತಂ ತಣ್ಹಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಾ ಪನ ಸಂಙ್ಖಿಪ್ಪಮಾನಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಛ, ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿವಸೇನ ವಾ ತಿಸ್ಸೋವ ತಣ್ಹಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನಿಮೇ ಸತ್ತಾ ಪುತ್ತಂ ಅಸ್ಸಾದೇತ್ವಾ ಪುತ್ತೇ ಮಮತ್ತೇನ ಧಾತಿಯಾ ವಿಯ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವೇದನಂ ಅಸ್ಸಾದೇತ್ವಾ ವೇದನಾಯ ಮಮತ್ತೇನ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣದಾಯಕಾನಂ ಚಿತ್ತಕಾರಗನ್ಧಬ್ಬಗನ್ಧಿಕಸೂದತನ್ತವಾಯರಸಾಯನವಿಧಾಯಕವೇಜ್ಜಾದೀನಂ ಮಹಾಸಕ್ಕಾರಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಾಪೇಸಾ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಯಸ್ಮಾ ಚೇತ್ಥ
ಏಕಾವ ಏಕಧಾ ಚೇಸಾ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ॥
‘ಏಕಧಾ’ತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ –
ದುಕ್ಖೀ ಸುಖಂ ಪತ್ಥಯತಿ, ಸುಖೀ ಭಿಯ್ಯೋಪಿ ಇಚ್ಛತಿ।
ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾ॥
ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯಾ ತಸ್ಮಾ, ಹೋನ್ತಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವೇದನಾ।
ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ, ಇತಿ ವುತ್ತಾ ಮಹೇಸಿನಾ॥
ವೇದನಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಚಾಪಿ, ಯಸ್ಮಾ ನಾನುಸಯಂ ವಿನಾ।
ಹೋತಿ ತಸ್ಮಾ ನ ಸಾ ಹೋತಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ವುಸೀಮತೋತಿ॥
ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಉಪಾದಾನಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೩. ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ
ಉಪಾದಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ, ತಾನಿ ಅತ್ಥವಿಭಾಗತೋ।
ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾ, ಕಮತೋ ಚ ವಿಭಾವಯೇ॥
ಪಾಳಿಯಞ್ಹಿ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ…ಪೇ॰… ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಉಪಾದಾನಾನಿ ಆಗತಾನಿ। ತೇಸಂ ಅಯಂ ಅತ್ಥವಿಭಾಗೋ – ವತ್ಥುಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಮಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ। ಕಾಮೋ ಚ ಸೋ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ। ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ। ದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ವಾ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ। ಸೀಲಬ್ಬತಞ್ಚ ತಂ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ। ಗೋಸೀಲಗೋವತಾದೀನಿ ಹಿ ಏವಂ ಸುದ್ಧೀತಿ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ಸಯಮೇವ ಉಪಾದಾನಾನೀತಿ। ತಥಾ ವದನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾದೋ, ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಉಪಾದಾನಂ। ಕಿಂ ವದನ್ತಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ವಾ? ಅತ್ತಾನಂ। ಅತ್ತನೋ ವಾದುಪಾದಾನಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ। ಅತ್ತವಾದಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಅತ್ತಾತಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ। ಅಯಂ ತಾವ ತೇಸಂ ಅತ್ಥವಿಭಾಗೋ।
‘ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇ’ ಪನ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ತಾವ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ? ಯೋ ಕಾಮೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಕಾಮನನ್ದೀ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮಸ್ನೇಹೋ ಕಾಮಪರಿಳಾಹೋ ಕಾಮಮುಚ್ಛಾ ಕಾಮಜ್ಝೋಸಾನಂ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ ಆಗತತ್ತಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ವುತ್ತಂ। ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ನಾಮ ಪುರಿಮತಣ್ಹಾಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ದಳ್ಹಸಮ್ಭೂತಾ ಉತ್ತರತಣ್ಹಾ ಏವ। ಕೇಚಿ ಪನಾಹು – ಅಪ್ಪತ್ತವಿಸಯಪತ್ಥನಾ ತಣ್ಹಾ, ಅನ್ಧಕಾರೇ ಚೋರಸ್ಸ ಹತ್ಥಪ್ಪಸಾರಣಂ ವಿಯ। ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಗ್ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಸೇವ ಭಣ್ಡಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ। ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಸನ್ತುಟ್ಠಿತಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಚ ತೇ ಧಮ್ಮಾ। ತಥಾ ಪರಿಯೇಸನಾರಕ್ಖದುಕ್ಖಮೂಲಾತಿ। ಸೇಸುಪಾದಾನತ್ತಯಂ ಪನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಿಟ್ಠಿಮತ್ತಮೇವ।
ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ರೂಪಾದೀಸು ವುತ್ತಾಯ ಅಟ್ಠಸತಪ್ಪಭೇದಾಯಪಿ ತಣ್ಹಾಯ ದಳ್ಹಭಾವೋ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ। ದಸವತ್ಥುಕಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ। ಯಥಾಹ – ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ? ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನಂ, ನತ್ಥಿ ಯಿಟ್ಠಂ…ಪೇ॰… ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಪವೇದೇನ್ತೀತಿ ಯಾ
‘ಕಮತೋ’ತಿ
ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಾದೀನಿ ಚೇತ್ಥ ಪಠಮಂ ಪಹೀಯನ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗವಜ್ಝತ್ತಾ। ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಪಚ್ಛಾ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝತ್ತಾತಿ। ಅಯಮೇತೇಸಂ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ।
ಮಹಾವಿಸಯತ್ತಾ ಪನ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಚ ಏತೇಸು ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಂ। ಮಹಾವಿಸಯಞ್ಹಿ ತಂ ಅಟ್ಠಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯೋಗಾ। ಅಪ್ಪವಿಸಯಾನಿ ಇತರಾನಿ ಚತುಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯೋಗಾ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಚ ಆಲಯರಾಮತಾಯ ಪಜಾಯ ಪಾಕಟಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ, ನ ಇತರಾನಿ। ಕಾಮುಪಾದಾನವಾ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ ಸಮಧಿಗಮತ್ಥಂ ಕೋತೂಹಲಮಙ್ಗಲಾದಿಬಹುಲೋ ಹೋತಿ, ನ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠೀತಿ ತದನನ್ತರಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ। ತಂ ಪಭಿಜ್ಜಮಾನಂ ಸೀಲಬ್ಬತಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನವಸೇನ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಯೇ ಗೋಕಿರಿಯಂ ವಾ ಕುಕ್ಕುರಕಿರಿಯಂ ವಾ ದಿಸ್ವಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬತೋ ಓಳಾರಿಕನ್ತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಂ, ಸುಖುಮತ್ತಾ ಅನ್ತೇ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋ।
ತಣ್ಹಾ
ಸತ್ತಧಾ ಅಟ್ಠಧಾ ವಾಪಿ, ಹೋತಿ ಸೇಸತ್ತಯಸ್ಸ ಸಾ॥
ಏತ್ಥ
ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಭವಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೪. ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ
ಅತ್ಥತೋ ಧಮ್ಮತೋ ಚೇವ, ಸಾತ್ಥತೋ ಭೇದಸಙ್ಗಹಾ।
ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಚೇವ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ॥
ತತ್ಥ ಭವತೀತಿ ಭವೋ। ದುವಿಧೇನಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥವಾ ದುವಿಧೇನಾತಿ ಪಚ್ಚತೇ ಕರಣವಚನಂ, ದುವಿಧೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅತ್ಥೀತಿ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ। ಕಮ್ಮಮೇವ ಭವೋ ಕಮ್ಮಭವೋ। ಉಪಪತ್ತಿಯೇವ ಭವೋ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಉಪಪತ್ತಿ ಭವತೀತಿ ಭವೋ। ಕಮ್ಮಂ ಪನ ಯಥಾ ಸುಖಕಾರಣತ್ತಾ ‘‘ಸುಖೋ ಬುದ್ಧಾನಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೯೪) ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ಭವಕಾರಣತ್ತಾ ಫಲವೋಹಾರೇನ ಭವೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕಮ್ಮಭವೋತಿ ತೇಸು ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಯೋ ಕಮ್ಮಭವೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಕತಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ। ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಂ। ಭವಂ ಗಚ್ಛತಿ ಗಮೇತಿ ಚಾತಿ ಭವಗಾಮಿ। ಇಮಿನಾ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಕಥಾ, ತಞ್ಚ ವಿವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ। ಕರೀಯತೀತಿ ಕಮ್ಮಂ।
ಕಾಮಭವಾದೀಸು ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಭವೋ ಕಾಮಭವೋ। ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು। ಸಞ್ಞಾವತಂ ಭವೋ, ಸಞ್ಞಾ ವಾ ಏತ್ಥ ಭವೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಞಾಭವೋ। ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ। ಓಳಾರಿಕಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ। ಏಕೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ। ಏಕೋ ವಾ ವೋಕಾರೋ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ। ಏಸೇವ ನಯೋ ಚತುವೋಕಾರಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇಸು। ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋತಿ ಏಸ ನವವಿಧೋಪಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ನಾಮ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
‘ಧಮ್ಮತೋ’ ಪನ ಏತ್ಥ ಹಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಧಮ್ಮತೋ ತೇರಸ ಚೇತನಾ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ದ್ವಾದಸ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚತಸ್ಸೋ। ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬೇಪೇತೇ ಧಮ್ಮಾ ಚೇತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಾ ಆಚಯಗಾಮಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಕಾಮಭವೋ ಪಞ್ಚ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಾ, ತಥಾ ರೂಪಭವೋ, ಅರೂಪಭವೋ ಚತ್ತಾರೋ, ಸಞ್ಞಾಭವೋ ಚತುಪಞ್ಚ, ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ ಏಕೋ
‘ಸಾತ್ಥತೋ’ತಿ ಯಥಾ ಚ ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ತಥೇವ ಕಾಮಞ್ಚ ಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋವ ವುತ್ತಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಪುರಿಮಾ ಅತೀತಕಮ್ಮವಸೇನ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ವುತ್ತಾ। ಇಮೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮವಸೇನ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾತಿ ಪುನವಚನಂ ಸಾತ್ಥಕಮೇವ। ಪುಬ್ಬೇ ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ? ಕುಸಲಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ಚೇತನಾವ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಾ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಮೇವ ಕಮ್ಮಂ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಂ, ಇದಾನಿ ಅಸಞ್ಞಾಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಮ್ಪಿ। ಕಿಂ ವಾ ಬಹುನಾ? ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋವ ಕುಸಲಾಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಇಧ ಪನ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ
‘ಭೇದಸಙ್ಗಹಾ’ತಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವಸ್ಸ ಭೇದತೋ ಚೇವ ಸಙ್ಗಹತೋ ಚ। ಯಞ್ಹಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಕಾಮಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರಿಯತಿ, ಸೋ ಕಮ್ಮಭವೋ। ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು। ಏವಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ
ಸಙ್ಗಹತೋ ಪನ ಕಮ್ಮಭವಂ ಉಪಪತ್ತಿಭವಞ್ಚ ಏಕತೋ ಕತ್ವಾ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಏಕೋ ಕಾಮಭವೋ, ತಥಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾತಿ ತಯೋ ಭವಾ। ತಥಾ ಸೇಸುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾಪೀತಿ ಏವಂ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಗಹತೋ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ದ್ವಾದಸ ಭವಾ। ಅಪಿಚ ಅವಿಸೇಸೇನ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಕಾಮಭವೂಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ। ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು। ಏವಂ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ದ್ವೇ ಕಾಮಭವಾ, ದ್ವೇ ರೂಪಭವಾ, ದ್ವೇ
‘ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಚೇವಾ’ತಿ ಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಉಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ? ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪಚ್ಚಯೋ
ಅಪರೋ ಪನ ಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಾದೀಹಿ ಉಪಬ್ರೂಹಿತಞಾಣೋ ‘‘ಇಮಿನಾ ಕಮ್ಮೇನ ಕಾಮಾ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದೀನಿ ಕರೋತಿ। ಸೋ ಸುಚರಿತಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ದೇವೇಸು ವಾ ಮನುಸ್ಸೇಸು ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ರಾಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ। ಇತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಾನ್ತೋಗಧಸ್ಸ ಕಾಮಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
ಅಪರೋ ‘‘ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ತತೋ ಸಮಿದ್ಧತರಾ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಸುತ್ವಾ ವಾ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಾ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನೇವ
ಅಪರೋ ‘‘ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸುಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಾಯ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ। ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ। ಇತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
ಅಪರೋ ‘‘ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಸುಖೀ ಹೋತಿ, ವಿಗತಪರಿಳಾಹೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನೇನ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ। ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ
ಅಪರೋ ‘‘ಇದಂ ಸೀಲಬ್ಬತಂ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ಸುಖಂ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನವಸೇನ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ। ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ। ಇತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಮ್ಪಿ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಭವಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಚೇ?
ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಉಪಾದಾನಂ।
ಸಹಜಾತಾದೀಹಿಪಿ ತಂ, ಕಾಮಭವಸ್ಸಾತಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ॥
ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಞ್ಹಿ ಕಾಮಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಕಾಮಭವೇ ಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ ಚೇತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಕಾಮಭವೇ ಅತ್ತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಕುಸಲಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ
ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾದಿಪದನಿದ್ದೇಸೋ
೨೩೫. ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋತಿ ಪನೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಭವೋವ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸೋ ಹಿ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ। ಸೋ ಪನ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯವಸೇನ ದ್ವಿಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ।
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಚೇ? ಬಾಹಿರಪಚ್ಚಯಸಮತ್ತೇಪಿ ಹೀನಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸದಸ್ಸನತೋ। ಬಾಹಿರಾನಞ್ಹಿ ಜನಕಜನೇತ್ತಿಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾಹಾರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಮತ್ತೇಪಿ ಸತ್ತಾನಂ ಯಮಕಾನಮ್ಪಿ ಸತಂ ಹೀನಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ಸೋ ಚ ನ ಅಹೇತುಕೋ
ಯಸ್ಮಾ ಚ ಅಸತಿ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಜಾತಿಯಾ ಪನ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಞ್ಚೇವ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತದುಕ್ಖಧಮ್ಮಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಚ ಬಾಲಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ತೇನ ತೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅನಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಚೇವ ಸೋಕಾದೀನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಾ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾ ಏಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ।
ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿಆದಿಪದನಿದ್ದೇಸೋ।
೨೪೨. ಏವಮೇತಸ್ಸಾತಿಆದೀನಂ ಸಙ್ಗತಿಆದೀನಿ ಸಮುದಯವೇವಚನಾನೇವ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಸೋಕಾದಯೋ ಅವಸಾನೇ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಾ ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ
ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಿದ್ಧಾ ಭವಚಕ್ಕಮವಿದಿತಾದಿಮಿದಂ।
ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತಂ, ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞಂ॥
ಸತತಂ ಸಮಿತಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಕಥಂ ಪನೇತ್ಥ ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಿದ್ಧಾ? ಕಥಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅವಿದಿತಾದಿ? ಕಥಂ ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತಂ? ಕಥಂ ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಚೇ? ಏತ್ಥ ಹಿ ಸೋಕದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅವಿಯೋಗಿನೋ, ಪರಿದೇವೋ ಚ ನಾಮ ಮೂಳ್ಹಸ್ಸಾತಿ ತೇಸು ತಾವ ಸಿದ್ಧೇಸು ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಅಪಿಚ ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಆಸವಸಮುದಯಾ ಚೇತೇ ಸೋಕಾದಯೋ ಹೋನ್ತಿ। ಕಥಂ? ವತ್ಥುಕಾಮವಿಯೋಗೇ ತಾವ ಸೋಕೋ ಕಾಮಾಸವಸಮುದಯೋ ಹೋತಿ? ಯಥಾಹ –
‘‘ತಸ್ಸ
ತೇ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ, ಸಲ್ಲವಿದ್ಧೋವ ರುಪ್ಪತೀ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭೩)।
ಯಥಾ ಚಾಹ – ‘‘ಕಾಮತೋ ಜಾಯತೀ ಸೋಕೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೧೫)। ಸಬ್ಬೇಪಿ ಚೇತೇ ದಿಟ್ಠಾಸವಸಮುದಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಯಥಾಹ – ‘‘ತಸ್ಸ ಅಹಂ ರೂಪಂ, ಮಮ ರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯಿನೋ ತಂ ರೂಪಂ ವಿಪರಿಣಮತಿ ಅಞ್ಞಥಾ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ರೂಪವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧)। ಯಥಾ ಚ ದಿಟ್ಠಾಸವಸಮುದಯಾ ಏವಂ ಭವಾಸವಸಮುದಯಾಪಿ, ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೇಪಿ ತೇ ದೇವಾ ದೀಘಾಯುಕಾ ವಣ್ಣವನ್ತೋ ಸುಖಬಹುಲಾ ಉಚ್ಚೇಸು ವಿಮಾನೇಸು ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾ ತೇಪಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಸುತ್ವಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭಯಂ ಸಂವೇಗಂ ಸನ್ತಾಸಂ ಆಪಜ್ಜ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೮; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೩) ಪಞ್ಚ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದಿಸ್ವಾ ಮರಣಭಯೇನ ಸನ್ತಜ್ಜಿತಾನಂ ದೇವಾನಂ ವಿಯಾತಿ। ಯಥಾ ಚ ಭವಾಸವಸಮುದಯಾ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸವಸಮುದಯಾಪಿ
ಇತಿ ಯಸ್ಮಾ ಆಸವಸಮುದಯಾ ಏತೇ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏತೇ ಸಿಜ್ಝಮಾನಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಹೇತುಭೂತೇ ಆಸವೇ ಸಾಧೇನ್ತಿ। ಆಸವೇಸು ಚ ಸಿದ್ಧೇಸು ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತೀತಿ। ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಿದ್ಧಾ’ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಿದ್ಧಾಯ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಹೇತುಫಲಪರಮ್ಪರಾಯ ‘ಭವಚಕ್ಕಂ ಅವಿದಿತಾದೀ’ತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ।
ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇದಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಚೇ? ನಯಿದಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ, ಪಧಾನಧಮ್ಮಕಥನಂ ಪನೇತಂ। ತಿಣ್ಣಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಧಾನಾ। ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇನ ಹಿ ಅವಸೇಸಂ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಞ್ಚ ಕಮ್ಮಾದೀನಿ ಚ ಬಾಲಂ ಪಲಿವೇಠೇನ್ತಿ, ಸಪ್ಪಸಿರಗ್ಗಹಣೇನ ಸೇಸಂ ಸಪ್ಪಸರೀರಂ ವಿಯ ಬಾಹಂ। ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಪನ ಕತೇ ತೇಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಹೋತಿ, ಸಪ್ಪಸಿರಚ್ಛೇದೇ ಕತೇ ಪಲಿವೇಠಿತಬಾಹಾವಿಮೋಕ್ಖೋ ವಿಯ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯತ್ವೇವ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ ‘ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತ’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉದಯಬ್ಬಯಧಮ್ಮಕತ್ತಾ ಧುವಭಾವೇನ, ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕತ್ತಾ ಚ ಸುಭಭಾವೇನ, ಉದಯಬ್ಬಯಪಟಿಪೀಳಿತತ್ತಾ ಸುಖಭಾವೇನ, ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತ್ತಾ ವಸವತ್ತನಭೂತೇನ ಅತ್ತಭಾವೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಾ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಿಪಿ ಅಙ್ಗಾನಿ; ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಅತ್ತಾ, ನ ಅತ್ತನೋ ‘ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞಮಿದಂ’ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಏವಞ್ಚ ವಿದಿತ್ವಾ ಪುನ –
ತಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾ, ಮೂಲಮತೀತಾದಯೋ ತಯೋ ಕಾಲಾ।
ದ್ವೇ ಅಟ್ಠ ದ್ವೇ ಏವ ಚ, ಸರೂಪತೋ ತೇಸು ಅಙ್ಗಾನಿ॥
ತಸ್ಸ
ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತಾ ಚಸ್ಸ ತಯೋ ಕಾಲಾ। ತೇಸು ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪತೋ ಆಗತವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ದ್ವೇ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅತೀತಕಾಲಾನಿ
ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕ-ತಿಸನ್ಧಿಚತುಭೇದಸಙ್ಗಹಞ್ಚೇತಂ।
ವೀಸತಿಆಕಾರಾರಂ, ತಿವಟ್ಟಮನವಟ್ಠಿತಂ ಭಮತಿ॥
ಇತಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ ನಾಮ। ವೇದನಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಫಲಹೇತುಸನ್ಧಿ ನಾಮ। ಭವಸ್ಸ ಚ ಜಾತಿಯಾ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧೀತಿ। ಏವಮಿದಂ ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕತಿಸನ್ಧೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸನ್ಧೀನಂ ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನವವತ್ಥಿತಾ ಪನಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಗಹಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾ ಏಕೋ
ಅತೀತೇ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಇದಾನಿ ಫಲಪಞ್ಚಕಂ।
ಇದಾನಿ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಆಯತಿಂ ಫಲಪಞ್ಚಕನ್ತಿ॥
ಏತೇಹಿ ಪನ ವೀಸತಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ ಅರೇಹಿ ವೀಸತಿಆಕಾರಾರನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ‘ಅತೀತೇ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚಾ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ಇಮೇ ತಾವ ದ್ವೇ ವುತ್ತಾ
ತತ್ಥ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪುರಿಮೇ ಕಮ್ಮಭವೇ, ಅತೀತಜಾತಿಯಂ ಕಮ್ಮಭವೇ ಕರಿಯಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಯೋ ತದಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಮೋಹೋ, ಯೇನ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೋ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ, ಯಥಾ ‘ದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಮಾಸಮ್ಪಿ ಸಂವಚ್ಛರಮ್ಪಿ ದಾನೂಪಕರಣಾನಿ ಸಜ್ಜೇನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ। ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪನ ಹತ್ಥೇ ದಕ್ಖಿಣಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪಯತೋ ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏಕಾವಜ್ಜನೇಸು ವಾ ಛಸು ಜವನೇಸು ಚೇತನಾ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ। ಸತ್ತಮಾ ಚೇತನಾ ಭವೋ। ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಫಲೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಭವೇ ನಿಕಾಮನಾ ಪತ್ಥನಾ ಸಾ ತಣ್ಹಾ ನಾಮ। ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ; ‘ಇದಂ ಕತ್ವಾ ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಠಾನೇ ಕಾಮೇ ಸೇವಿಸ್ಸಾಮಿ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪವತ್ತಂ ಉಪಗಮನಂ ಗಹಣಂ ಪರಾಮಸನಂ – ಇದಂ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ। ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ಆಯೂಹನಾವಸಾನೇ ವುತ್ತಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
‘ಇದಾನಿ ಫಲಪಞ್ಚಕ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿ ವೇದನಾವಸಾನಂ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಮೇವ। ಯಥಾಹ ‘‘ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಂ, ಪಸಾದೋ ಆಯತನಂ, ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋ, ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಇಧೂಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಪುರೇಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೭)। ತತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಯಂ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಯಾ ಗಬ್ಭೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಓಕ್ಕನ್ತಿ, ಆಗನ್ತ್ವಾ ಪವಿಸನಂ ವಿಯ – ಇದಂ ನಾಮರೂಪಂ। ಪಸಾದೋ ಆಯತನನ್ತಿ ಇದಂ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಾಯತನವಸೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋತಿ ಯೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸನ್ತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ – ಅಯಂ ಫಸ್ಸೋ। ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾತಿ ಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯೇನ ವಾ ಫಸ್ಸೇನ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಪಾಕವೇದಯಿತಂ, ಸಾ ವೇದನಾತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
‘ಇದಾನಿ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚಾ’ತಿ ತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾವ ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾ। ಭವೇ ಪನ ಗಹಿತೇ ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಯಾಯ ವಾ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ಪಞ್ಚ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾ, ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನಂ, ಚೇತನಾ ಭವೋ। ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಇಧ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೭)। ತತ್ಥ ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನನ್ತಿ ಪರಿಪಕ್ಕಾಯತನಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸಮ್ಮೋಹೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
‘ಆಯತಿಂ ಫಲಪಞ್ಚಕ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ। ತಾನಿ ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ಜರಾಮರಣಂ ಪನ ತೇಸಂಯೇವ ಜರಾಮರಣಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ
ತತ್ಥ ಪುರಿಮಭವಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಸಮ್ಭಾರಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಅನಾಗತೇ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾತಿ ದಸ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮಂ, ದಸ ವಿಪಾಕೋತಿ। ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕೋ ನಾಮಾತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಟ್ಟಂ ಕಮ್ಮಞ್ಚೇವ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ ಚ। ತಥಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖೇಪೋತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ ಚೇವ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖೇಪೋ ಚ। ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಂ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಞ್ಚೇವ ವಿಪಾಕವಟ್ಟಞ್ಚ। ತಥಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಭವೋತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ
ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಮಿದಂ ಸಹೇತುಕಂ,
ದುಕ್ಖಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಚಲಮಿತ್ತರದ್ಧುವಂ।
ಧಮ್ಮೇಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಪಭವನ್ತಿ ಹೇತುಸೋ,
ನ ಹೇತ್ಥ ಅತ್ತಾವ ಪರೋವ ವಿಜ್ಜತಿ॥
ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇ ಸಞ್ಜನೇನ್ತಿ, ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಪಚ್ಚಯಾ।
ಹೇತೂನಞ್ಚ ನಿರೋಧಾಯ, ಧಮ್ಮೋ ಬುದ್ಧೇನ ದೇಸಿತೋ।
ಹೇತೂಸು ಉಪರುದ್ಧೇಸು, ಛಿನ್ನಂ ವಟ್ಟಂ ನ ವಟ್ಟತಿ॥
ಏವಂ ದುಕ್ಖನ್ತಕಿರಿಯಾಯ, ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೀಧ ವಿಜ್ಜತಿ।
ಸತ್ತೇ ಚ ನೂಪಲಬ್ಭನ್ತೇ, ನೇವುಚ್ಛೇದೋ ನ ಸಸ್ಸತಂ॥
ತಿವಟ್ಟಮನವಟ್ಠಿತಂ ಭಮತೀತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಭವಾ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಂ, ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹೂಪಾದಾನಾನಿ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಂ, ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾ ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ವಟ್ಟೇಹಿ ತಿವಟ್ಟಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಯಾವ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಂ ನ ಉಪಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ
ತಯಿದಮೇವಂ ಭಮಮಾನಂ –
ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ ಕಿಚ್ಚಾ, ವಾರಣಾ ಉಪಮಾಹಿ ಚ।
ಗಮ್ಭೀರನಯಭೇದಾ ಚ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ॥
ತತ್ಥ ‘ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ವತ್ಥೂಸು ಚ ಸತ್ತೇ ಸಮ್ಮೋಹೇತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಾತುಭಾವಾಯ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಙ್ಖತಞ್ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ವತ್ಥುಞ್ಚ ಪಟಿಜಾನಾತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ, ನಾಮರೂಪಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಞ್ಚ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ, ಸಳಾಯತನಮ್ಪಿ ಸವಿಸಯೇ ಚ ವತ್ತತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ, ಫಸ್ಸೋಪಿ ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಫುಸತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ವೇದನಾಯ, ವೇದನಾಪಿ ಆರಮ್ಮಣರಸಞ್ಚ ಅನುಭವತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ತಣ್ಹಾಯ, ತಣ್ಹಾಪಿ ರಜ್ಜನೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ರಜ್ಜತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ, ಉಪಾದಾನಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಿಯತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವಸ್ಸ, ಭವೋಪಿ ನಾನಾಗತೀಸು ಚ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಜಾತಿಯಾ, ಜಾತಿಪಿ ಖನ್ಧೇ ಚ ಜನೇತಿ ತೇಸಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತತಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ, ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಾಕಭೇದಭಾವಞ್ಚ ಅಧಿತಿಟ್ಠತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯ ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ದ್ವಿಧಾ ಪವತ್ತ‘ಕಿಚ್ಚತೋ’ಪಿ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ಯಸ್ಮಾ ನಿವಾರಣತೋಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ‘ನಿವಾರಣತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅದಸ್ಸನತೋ ಅನ್ಧೋ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾ
ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿಭಾವೇನ ಸತ್ತೇ ಅಭಿಭವತಿ ಪಟಲಂ ವಿಯ ಅಕ್ಖೀನಿ, ತದಭಿಭೂತೋ ಚ ಬಾಲೋ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಅತ್ತಾನಂ ವೇಠೇತಿ ಕೋಸಕಾರಕಿಮಿ ವಿಯ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸೇಹಿ, ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಗತೀಸು ಪತಿಟ್ಠಂ ಲಭತಿ ಪರಿಣಾಯಕಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ ವಿಯ ರಾಜಕುಮಾರೋ ರಜ್ಜೇ, ಉಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪರಿಕಪ್ಪನತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ನಾಮರೂಪಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ ಮಾಯಾಕಾರೋ ವಿಯ ಮಾಯಂ, ನಾಮರೂಪೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ಸಳಾಯತನಂ ವುದ್ಧಿಂ ವಿರೂಳ್ಹಿಂ ವೇಪುಲ್ಲಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಸುಭೂಮಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೋ ವಿಯ, ಆಯತನಘಟ್ಟನತೋ ಫಸ್ಸೋ ಜಾಯತಿ ಅರಣೀಸಹಿತಾಭಿಮದ್ದನತೋ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ, ಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವೇದನಾ ಪಾತುಭವತಿ ಅಗ್ಗಿನಾ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಡಾಹೋ ವಿಯ, ವೇದಯಮಾನಸ್ಸ ತಣ್ಹಾ ವಡ್ಢತಿ ಲೋಣೂದಕಂ ಪಿವತೋ ಪಿಪಾಸಾ ವಿಯ, ತಸಿತೋ ಭವೇಸು ಅಭಿಲಾಸಂ ಕರೋತಿ ಪಿಪಾಸಿತೋ ವಿಯ ಪಾನೀಯೇ, ತದಸ್ಸುಪಾದಾನಂ ಉಪಾದಾನೇನ ಭವಂ ಉಪಾದಿಯತಿ ಆಮಿಸಲೋಭೇನ ಮಚ್ಛೋ ಬಳಿಸಂ ವಿಯ, ಭವೇ ಸತಿ ಜಾತಿ ಹೋತಿ ಬೀಜೇ ಸತಿ ಅಙ್ಕುರೋ ವಿಯ, ಜಾತಸ್ಸ ಅವಸ್ಸಂ ಜರಾಮರಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ‘ಉಪಮಾಹಿ’ ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ಯಸ್ಮಾ ಚ ಭಗವತಾ ಅತ್ಥತೋಪಿ ಧಮ್ಮತೋಪಿ ದೇಸನಾತೋಪಿ ಪಟಿವೇಧತೋಪಿ ಗಮ್ಭೀರಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಗಮ್ಭೀರೋ ಚಾಯಂ, ಆನನ್ದ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ ಚಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೫; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೦) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ‘ಗಮ್ಭೀರಭೇದತೋ’ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋತಿ, ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಏವಂ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮುದಾಗತಟ್ಠಸ್ಸ ದುರವಬೋಧನೀಯತೋ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಥಾ ಜಾತಿಯಾ ಭವಪಚ್ಚಯ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ‘ಅತ್ಥಗಮ್ಭೀರತಾ’ ಹೇತುಫಲಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇತುಫಲೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೦)।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯೇನಾಕಾರೇನ ಯದವತ್ಥಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ದುರವಬೋಧನೀಯತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ…ಪೇ॰… ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ‘ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಾ’ ಹೇತುನೋ ಹಿ ಧಮ್ಮೋತಿ ನಾಮಂ, ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ।
ಯಸ್ಮಾ ಚಸ್ಸ ತೇನ ತೇನ ಕಾರಣೇನ ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ ದೇಸನಾಪಿ ಗಮ್ಭೀರಾ, ನ ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಂ ಞಾಣಂ ಪತಿಟ್ಠಂ ಲಭತಿ, ತಥಾ ಹೇತಂ ಕತ್ಥಚಿ ಸುತ್ತೇ ಅನುಲೋಮತೋ, ಕತ್ಥಚಿ ಪಟಿಲೋಮತೋ; ಕತ್ಥಚಿ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ, ಕತ್ಥಚಿ ವೇಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮತೋ ವಾ ಪಟಿಲೋಮತೋ ವಾ, ಕತ್ಥಚಿ ತಿಸನ್ಧಿಚತುಸಙ್ಖೇಪಂ, ಕತ್ಥಚಿ ದ್ವಿಸನ್ಧಿತಿಸಙ್ಖೇಪಂ, ಕತ್ಥಚಿ ಏಕಸನ್ಧಿದ್ವಿಸಙ್ಖೇಪಂ ದೇಸಿತಂ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ದೇಸನಾಗಮ್ಭೀರನ್ತಿ ಅಯಂ ದೇಸನಾಗಮ್ಭೀರತಾ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಯೋ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವೋ, ಯೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಲಕ್ಖಣತೋ ಪಟಿವಿದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೋ ದುಪ್ಪರಿಯೋಗಾಹತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರಂ। ತಥಾ ಹೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಾದಸ್ಸನಸಚ್ಚಾಸಮ್ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋ ಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರತಾ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಏಕತ್ತನಯೋ, ನಾನತ್ತನಯೋ, ಅಬ್ಯಾಪಾರನಯೋ, ಏವಂಧಮ್ಮತಾನಯೋತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥನಯಾ ಹೋನ್ತಿ ‘ನಯಭೇದತೋ’ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ। ತತ್ಥ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಬೀಜಸ್ಸ ಅಙ್ಕುರಾದಿಭಾವೇನ ರುಕ್ಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಯ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ‘ಏಕತ್ತನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅನುಪಚ್ಛೇದಾವಬೋಧತೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣತೋ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪನ ಯಥಾಸಕಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನಂ ‘ನಾನತ್ತನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ನವನವಾನಂ ಉಪ್ಪಾದದಸ್ಸನತೋ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಏಕಸನ್ತಾನಪತಿತಸ್ಸ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಸ್ಸೇವ ನಾನತ್ತಗ್ಗಹಣತೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾಯ ‘ಸಙ್ಖಾರಾ ಮಯಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಾ’, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಾ ‘ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಮ್ಹೇಹೀ’ತಿ ಏವಮಾದಿಬ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೋ ‘ಅಬ್ಯಾಪಾರನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕಾರಕಸ್ಸ ಅಭಾವಾವಬೋಧತೋ ಅತ್ತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಯೋ ಅಸತಿಪಿ ಬ್ಯಾಪಾರೇ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವನಿಯಮಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಭಾವೋ ತಸ್ಸ ಅಗ್ಗಹಣತೋ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಪನ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವೋ ಖೀರಾದೀಹಿ ‘ಏವಂಧಮ್ಮತಾನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ
ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ ಕಿಚ್ಚಾ, ವಾರಣಾ ಉಪಮಾಹಿ ಚ।
ಗಮ್ಭೀರನಯಭೇದಾ ಚ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ॥
ಇದಞ್ಹಿ ಗಮ್ಭೀರತೋ ಅಗಾಧಂ ನಾನಾನಯಗ್ಗಹಣತೋ ದುರಭಿಯಾನಂ ಞಾಣಾಸಿನಾ ಸಮಾಧಿಪವರಸಿಲಾಯಂ ಸುನಿಸಿತೇನ –
ಭವಚಕ್ಕಮಪದಾಲೇತ್ವಾ
ಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಮಿವ ನಿಚ್ಚನಿಮ್ಮಥನಂ।
ಸಂಸಾರಭಯಮತೀತೋ,
ನ ಕೋಚಿ ಸುಪಿನನ್ತರೇಪ್ಯತ್ಥಿ॥
ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ಗಮ್ಭೀರೋ ಚಾಯಂ, ಆನನ್ದ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ ಚ। ಏತಸ್ಸ, ಆನನ್ದ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನನುಬೋಧಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ ಏವಮಯಂ ಪಜಾ ತನ್ತಾಕುಲಕಜಾತಾ ಕುಲಗಣ್ಠಿಕಜಾತಾ ಮುಞ್ಜಪಬ್ಬಜಭೂತಾ ಅಪಾಯಂ ದುಗ್ಗತಿಂ ವಿನಿಪಾತಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾತಿವತ್ತತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೫; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೦)। ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ವಾ ಪರೇಸಂ ವಾ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅವಸೇಸಕಿಚ್ಚಾನಿ ಪಹಾಯ –
ಗಮ್ಭೀರೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರ-ಪ್ಪಭೇದೇ ಇಧ ಪಣ್ಡಿತೋ।
ಯಥಾ ಗಾಧಂ ಲಭೇಥೇವ-ಮನುಯುಞ್ಜೇ ಸದಾ ಸತೋತಿ॥
ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ।
೨. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೨೪೩. ಏವಂ ಮಹಾಪಥವಿಂ ಪತ್ಥರನ್ತೋ ವಿಯ ಆಕಾಸಂ ವಿತ್ಥಾರಯನ್ತೋ ವಿಯ ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣೋ ಸತ್ಥಾ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ನಿಗ್ಗಣ್ಠಿಂ ನಿಜ್ಜಟಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ನಾನಾಚಿತ್ತವಸೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ನ ಕೇವಲಂ ಅಯಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸುಯೇವ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಮಾತಿಕಂ ತಾವ ಠಪೇಸಿ। ಏವಂ ಠಪಿತಾಯ ಪನ ಮಾತಿಕಾಯ –
ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ
ನಯಾ ತತ್ಥ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ವಾರಭೇದಞ್ಚ ದೀಪಯೇ॥
ತತ್ರಾಯಂ ದೀಪನಾ – ಏತ್ಥ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನಾಮಛಟ್ಠಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾತಣ್ಹಾಉಪಾದಾನಪ್ಪಭೇದೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ನವಹಿ ಮೂಲಪದೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ, ಸಙ್ಖಾರಾದಿಕೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಕೋ, ನಾಮಾದಿಕೋ, ಛಟ್ಠಾಯತನಾದಿಕೋ, ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ, ವೇದನಾದಿಕೋ, ತಣ್ಹಾದಿಕೋ, ಉಪಾದಾನಾದಿಕೋತಿ ಇಮೇ ನವ ಮೂಲಪದಾ ನವ ನಯಾ ಹೋನ್ತಿ।
ತೇಸು ಯೋ ತಾವ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ನಯೋ, ತತ್ಥ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಂ, ಹೇತುಚತುಕ್ಕಂ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕಂ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪೀತಿ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ನಯೇ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಛತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ। ತತ್ಥ ಏಕೇಕೇನ ಚತುಕ್ಕೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಾರಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ನಯೇ ಸೋಳಸ ಸೋಳಸ ವಾರಾತಿ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕಂ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೧. ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಂ
ತತ್ಥ ಯದೇತಂ ಸಬ್ಬಪಠಮೇ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೇ ನಯೇ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮೋ ನಾಮರೂಪಟ್ಠಾನೇ ನಾಮಸ್ಸ, ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಅಙ್ಗದ್ವಯಯುತ್ತೋ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ। ದುತಿಯೋ ನಾಮರೂಪಟ್ಠಾನೇ ನಾಮಸ್ಸೇವ, ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಚ ನ ಕಸ್ಸಚಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಏಕಙ್ಗಯುತ್ತೋ ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ। ತತಿಯೋ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಏಕಙ್ಗಯುತ್ತೋ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ। ಚತುತ್ಥೋ ಪನ ಪರಿಪುಣ್ಣದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕೋಯೇವ।
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಅಯಮ್ಪಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣೇಕಙ್ಗಯುತ್ತೋಯೇವಾತಿ? ನ, ತಸ್ಸ ಅನಙ್ಗತ್ತಾ। ಫಸ್ಸೋಯೇವ ಹೇತ್ಥ ಅಙ್ಗಂ, ನ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ। ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಅನಙ್ಗತ್ತಾ ನಾಯಂ ಅಪರಿಪುಣ್ಣೇಕಙ್ಗಯುತ್ತೋತಿ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಠಮೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಟ್ಠೇನ
ತತ್ಥ ಪಠಮೋ ಇಮೇಸು ದುತಿಯಾದೀಸು ತೀಸು ವಾರೇಸು ನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ಪವಿಸತೀತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಸೇಸಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ಪರತೋ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ। ತಸ್ಸಾವಿಭಾವತ್ಥಂ –
ಯಂ ಯತ್ಥ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಯಹಿಂ।
ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಸಬ್ಬಮುಪಲಕ್ಖಯೇ॥
ತತ್ರಾಯಂ ನಯೋ – ಅವಿಸೇಸೇನ ತಾವ ಚತೂಸುಪಿ ಏತೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನಿಯೇ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅವತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕಸ್ಮಾತಿ? ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕತ್ತಾ। ತತ್ರ ಹಿ ನಾನಾಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ವಿಭತ್ತೋ। ಇಧ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೋ ಆರದ್ಧೋ। ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಚ ಬಹೂ ಚೇತನಾ ನ ಸನ್ತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅವತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ।
ಪಠಮವಾರೇ ಪನೇತ್ಥ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹಣತೋ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣತೋ ಚ ರೂಪಂ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣಞ್ಚ, ನ ಕತ್ಥಚಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ನ ಪವತ್ತತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋವೇತ್ಥ ಫಸ್ಸೋ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾನುರೂಪಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಆಯತನಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಏಕಂ ಮನಾಯತನಂಯೇವ ಆಹ। ತಞ್ಹಿ ಏಕಸ್ಸ ಅಕುಸಲಫಸ್ಸಸ್ಸ ಅನುರೂಪಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ। ಕಾಮಞ್ಚೇತಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತಂ, ಹೇತುಫಲವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪನ ಅಙ್ಗಪುಣ್ಣತ್ಥಞ್ಚ ಪುನ ಇಧ ಗಹಿತಂ। ತತ್ರ ಹಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೋ ಹೇತು, ಅವಿಸೇಸೇನ ನಾಮಂ ಫಲಂ। ಇಧ ಪನಸ್ಸ ಅವಿಸೇಸೇನ ನಾಮಂ ಹೇತು, ವಿಸೇಸೇನ ಫಸ್ಸೋ ಫಲನ್ತಿ। ಸೋಕಾದಯೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಞ್ಚ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ಚೇವ ಚಿತ್ತೇ ಚ ನ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಗಹಿತಾ। ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ‘ಯಂ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ। ಯಞ್ಚ ಅವುತ್ತಂ’ ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಯಂ
‘ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸಾ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಛಹಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪರತೋ ಹೇತುಚತುಕ್ಕಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಅವಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ತಾನಿ ಅಪನೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಾನಂ ವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ, ಕಮ್ಮಾಹಾರಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ। ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಧಾ। ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾಹಾರಾಧಿಪತೀಹಿ ಚಾತಿ ನವಧಾ। ಇಧ ಪನ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಛಧಾ। ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ। ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯಾದೀಹೀತಿ ಅನೇಕಧಾ। ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ತಿಧಾ ಚತುಧಾ ಪಞ್ಚಧಾ ವಾ। ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಯಥಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಸ್ಸ। ಏವಂ ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾಯ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ। ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಚತುಧಾ। ವೇದನಾ ತಣ್ಹಾಯ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಝಾನಿನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಧಾ। ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಧಾ। ತಣ್ಹಾ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ, ಯಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ। ಏವಂ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ। ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಚತುಧಾ। ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ, ಯಸ್ಮಾ ಜಾತೀತಿ ಇಧ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ। ತಥಾ ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸಾತಿ।
ಯೇ ಪನ ಏವಂ ವದನ್ತಿ – ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚತುಕ್ಕೇ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಹಿ ಪಠಮವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ’’ತಿ, ತೇ ಭವಾದೀನಂ ತಥಾ ಅಭಾವಂ ಸೇಸಪಚ್ಚಯಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಭವಂ
ಅಯಂ
ತತಿಯವಾರೇ ಪನ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ಆಗತಮೇವ ಚತುತ್ಥಮಙ್ಗಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸ್ಸ ಇಧ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ತಂ ನಾಯುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಸಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಸಚೇಪಿ ಹಿ ತತ್ಥ ರೂಪಂ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣತೋ ಉದ್ಧಂ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಥಾಪಿಸ್ಸ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಕಥಂ? ಪುರೇಜಾತಸ್ಸ ತಾವ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಾ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ। ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ ‘‘ಪಚ್ಛಾಜಾತಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಪುರೇಜಾತಸ್ಸ ಇಮಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧೧)। ಸಹಜಾತಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ಯಥಾಹ ‘‘ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೮)।
ಯದಿ
ಚತುತ್ಥವಾರೋ ಪನ ಯೋನಿವಸೇನ ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ, ಆಯತನವಸೇನ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ, ಭವವಸೇನ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತೋ। ತೇನೇವೇತ್ಥ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ
ಏವಮೇತೇಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಞತ್ವಾ ಪುನ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇವ ತೇಸು ವಿಸೇಸೇನ ಪಠಮಕಾ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಅರೂಪಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅರೂಪಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ರೂಪೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ತತಿಯೋ ರೂಪಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ। ರೂಪಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತಿಪಿ ರೂಪಸಮ್ಮಿಸ್ಸತ್ತೇ ಸಳಾಯತನಂ ನ ಪವತ್ತತಿ। ಚತುತ್ಥೋ ಕಾಮಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ। ಕಾಮಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸಕಲಂ ಸಳಾಯತನಂ ಪವತ್ತತಿ। ತತಿಯೋ ವಾ ರೂಪಭವೇ ಚೇವ ಕಾಮಭವೇ ಚ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ। ಚತುತ್ಥೋ ವಾ ಕಾಮಭವೇ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ। ಪಠಮೋ ವಾ ಸಬ್ಬತ್ಥಗಾಮಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ। ಸೋ ಹಿ ನ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸೇ ನ ಪವತ್ತತಿ। ದುತಿಯೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ। ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕತ್ತಞ್ಹೇತ್ಥ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಚ ನಾಮಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೋ। ತತಿಯೋ ಪುರಿಮಯೋನಿದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ। ಪುರಿಮಾಸು ಹಿ ದ್ವೀಸು ಯೋನೀಸು
ಏತ್ತಾವತಾ
ಯಂ ಯತ್ಥ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಯಹಿಂ।
ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಸಬ್ಬಮುಪಲಕ್ಖಯೇತಿ॥
ಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥದೀಪನಾ ಕತಾ ಹೋತಿ।
ಏತೇನೇವಾನುಸಾರೇನ, ಸಬ್ಬಮೇತಂ ನಯಂ ಇತೋ।
ವಿಸೇಸೋ ಯೋ ಚ ತಂ ಜಞ್ಞಾ, ಚತುಕ್ಕೇಸು ಪರೇಸುಪಿ॥
೨. ಹೇತುಚತುಕ್ಕಂ
೨೪೪. ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕೋ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಸ್ಸ ಸಹವತ್ತನತೋ ಯಾವಭಙ್ಗಾ ಪವತ್ತಿಕಾ ಗಮಿಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಚ ಏತ್ತಾವತಾ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಾಧಾರಣತೋ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ, ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕೋ’’ತಿ ಏತೇನೇವ ವಿಸೇಸತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಹೇತುಕನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭವಾದೀಸು ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ? ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವತೋ ಅಭಾವತೋ ಚ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ। ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ? ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ವಚನತೋ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಚತುನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಇಧ ಭವೋತಿ ನಾಮಂ। ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಚ ‘‘ಜಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಧಾತು॰ ೭೧) ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ।
ತತ್ಥ ಯಾವ ಉಪಾದಾನಂ ತಾವ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಂ ಅನುಪಲಬ್ಭನತೋ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸ್ಸ ನ ನಿಯಮತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ‘‘ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾತೀ’’ತಿ ಆದಿವಚನತೋ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣೇಸು ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಜಾತಿಕ್ಖಣಮತ್ತೇಯೇವ ಅಭಾವತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ತಥಾ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಕ್ಖಣೇ ಅಭಾವತೋ
ಕೇಚಿ
ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಅವಸೇಸೋ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಸ್ಮಾ? ಜಾತಿಆದೀನಂ ಜಾತಿಯಾ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ। ಯದಿ ಏವಂ, ಠಪೇತ್ವಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ? ಆಮ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸಾಭಾವತೋ ಪನ ನ ವುತ್ತೋ। ದಸಮಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೇ ಹಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತೋ ಭವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಏಕಾದಸಮಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೇ ಜಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ಯೋ ಪನ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸಾಭಾವತೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಅವುತ್ತೋಪಿ ಪನ ಯುತ್ತಿತೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿಆದೀಸು ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಭಾವಸಮ್ಭವತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಹೇತುಕಾದಿವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ಏಸ ಹೇತುಚತುಕ್ಕೇ ವಿಸೇಸೋ।
೩. ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕಂ
೨೪೫. ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕೇಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅರೂಪೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ರೂಪಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿಆದೀಸು ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಪದೇಸು ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ನಾಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತದೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಏಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕೇ ವಿಸೇಸೋ।
೪. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕಂ
೨೪೬. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕೇಪಿ
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕನಯಮಾತಿಕಾ।
ಸಙ್ಖಾರಾದಿಮೂಲಕನಯಮಾತಿಕಾ
೨೪೭. ಇದಾನಿ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕನಯೋ ಆರದ್ಧೋ। ತತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೇ ಏವಂ ಚತ್ತಾರಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಸೋಳಸ ಚ ವಾರಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ಪನ ಪಠಮವಾರಮೇವ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಸಂಖಿತ್ತಾ। ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮೂಲಕಾದೀಸುಪಿ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇವ ತೇಸು ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸು ನಯೇಸು ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ।
ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭವಮೂಲಕಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಮೂಲಕಾ ವಾ ನಯಾ ನ ವುತ್ತಾ? ಕಿಂ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ। ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಪನ ವುಚ್ಚಮಾನೇಸು ನ ಕೋಚಿ ಭವಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಧಮ್ಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ವುತ್ತೋ। ತಸ್ಮಾ ಅಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಭವಮೂಲಕೋ ನಯೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಭವಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಪಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ। ನ ಚ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ
ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ।
ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೪೮-೨೪೯. ಇದಾನಿ ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಮಾತಿಕಾಯ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಪಠಮಂ ಕುಸಲಂ ಭಾಜಿತಂ, ತಥಾ ಇಧ ಮಾತಿಕಾಯ ಅನಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಕುಸಲಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮವಸೇನ ಮಾತಿಕಾಯ ನಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ನಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಪಾಟಿಯಾವ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾತಿಆದಿಮಾಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೬೫) ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಚ ಸಮ್ಭವೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಂ ಏತ್ಥ ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತದೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ದಿಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ನ ಚ ತದೇವ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಜಾತಿಆದಿನಿದ್ದೇಸೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಏತೇ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾತಿಆದಯೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಂ, ಪಾಲಿಚ್ಚಂ, ವಲಿತ್ತಚತಾ, ಚುತಿ, ಚವನತಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ।
೨೫೦. ಏವಂ ಪಠಮವಾರಂ ನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಪುನ ದುತಿಯವಾರೇ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಪಠಮವಾರೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸಮಯೇ ಅಪರೇನಪಿ ನಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವಿಸುಂ ಸಮಯವವತ್ಥಾನವಾರಂ ಅವತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿನಾವ ನಯೇನ ದೇಸನಾ ಕತಾ। ತತ್ಥ ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸನ್ತಿ ಇದಂ ಯಸ್ಮಾ ಫಸ್ಸೋಪಿ ನಾಮಪರಿಯಾಪನ್ನೋ, ತಸ್ಮಾ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಾಮತೋ ನೀಹರಣತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ।
೨೫೨. ತತಿಯವಾರೇ ಚಕ್ಖಾಯತನಸ್ಸ ಉಪಚಯೋತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಕಮ್ಮಜಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ದ್ವೇವ ಸನ್ತತಿಯೋ ಗಹಿತಾ, ಇತರಾಪಿ ಪನ ದ್ವೇ ಸನ್ತತಿಯೋ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ತಾಸಮ್ಪಿ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿಯೇವ।
೨೫೪. ಚತುತ್ಥವಾರೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ಮಹಾಭೂತರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ, ಹದಯರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ, ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಪಚ್ಛಾಜಾತಸಹಜಾತಾದಿವಸೇನ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಂ? ಚಕ್ಖಾಯತನನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೨೫೬. ದುತಿಯಚತುಕ್ಕೇ
೨೬೪. ತತಿಯಚತುಕ್ಕೇ ಯಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಹೋತಿ, ಯಸ್ಸ ಚ ಹೋತಿ, ತಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ನಾಮನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೨೭೨. ಚತುತ್ಥಚತುಕ್ಕೇ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮನಿದ್ದೇಸೇ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ’’ನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ಅನನ್ತರಾತೀತಪದನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ತಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ಯದೇವ ಹಿ ನಾಮಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ಫಸ್ಸೋಪಿ ತಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ।
ಯಥಾ ಚಾಯಂ ಚತುಚತುಕ್ಕೋ ಸೋಳಸವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೋ ಪಠಮನಯೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇ ಪಕಾಸಿತೋ, ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕಾದಯೋ ಅಟ್ಠ ನಯಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಪಾಳಿ ಪನ ಸಂಖಿತ್ತಾ। ಏವಮೇವ ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇಯೇವ ನವ ನಯಾ, ಛತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕಞ್ಚ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೨೮೦. ಇದಾನಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಸೇಸಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇಸುಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇಸು ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಉಪಾದಾನಂ ವಿಯ
ಅಧಿಮೋಕ್ಖನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ಅಧಿಮುಚ್ಚನವಸೇನ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ। ಅಧಿಮುಚ್ಚತಿ ವಾ ತೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ। ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾಕಾರೋ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾ। ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾತಿ ತದಧಿಮುತ್ತತಾ। ಸಬ್ಬಚಿತ್ತೇಸು ಚ ಪಠಮಚಿತ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ನಯಚತುಕ್ಕವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕೇವಲಞ್ಹಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಉಪಾದಾನಮೂಲಕಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಟ್ಠ ನಯಾ, ದ್ವತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ಅಟ್ಠವೀಸಾಧಿಕಞ್ಚ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ।
ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ।
ಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೯೨. ಇದಾನಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಕುಸಲಚಿತ್ತಾದೀಸುಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಯಥಾ ಪನ ಅಕುಸಲೇ ಪಠಮಂ ಮಾತಿಕಂ ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ನ ತಥಾ ಇಧ। ಕಸ್ಮಾ? ಅಪ್ಪನಾವಾರೇ ನಾನತ್ತಸಮ್ಭವತೋ। ಲೋಕಿಯಕುಸಲಾದೀಸು ಹಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ‘‘ಏವಮೇತಸ್ಸ ಕೇವಲಸ್ಸ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾ’’ತಿ ಅಪ್ಪನಾ ಹೋತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾದೀಸು ‘‘ಏವಮೇತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸಾಧಾರಣತೋ ಮಾತಿಕಂ ಠಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಮಾತಿಕಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾವ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ।
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಕುಸಲಸಙ್ಖಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಅವತ್ವಾ, ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಯ ಅಕುಸಲಾನಂ, ಕುಸಲಾನಂ ಮೂಲತೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಾನಞ್ಚ
ಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ।
ಅಬ್ಯಾಕತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೩೦೬. ಅಬ್ಯಾಕತಂ
ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಂ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಪರಿಹೀನಂ। ಕಸ್ಮಾ? ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಾರಹಸ್ಸ ಬಲವಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖರಹಿತತ್ತಾ ಚ। ಸೇಸಾಹೇತುಕೇಸು ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಮೇವ ಪರಿಹೀನಂ। ಸಹೇತುಕೇಸು ಪಸಾದಸಬ್ಭಾವತೋ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ಪಸಾದೇನ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ। ಏವಮೇತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನಾಮಛಟ್ಠಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾಮೂಲಕಾ ಛ ಛ, ಸೇಸಾಹೇತುಕೇಸು ಅಧಿಮೋಕ್ಖಮೂಲಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸತ್ತ ಸತ್ತ, ಸಹೇತುಕೇಸು ಪಸಾದಮೂಲಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅಟ್ಠ ಅಟ್ಠ ನಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸುಪಿ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ಆದಿವಾರೋವ ವುತ್ತೋ। ದುತಿಯವಾರೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಟ್ಠೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ನ ವುತ್ತೋ। ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಾ ಅಸಮ್ಭವತೋಯೇವ। ರೂಪಮಿಸ್ಸಕಾ ಹಿ ತೇ, ನ ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಏವಂ ಸೇಸಚತುಕ್ಕೇಸುಪಿ। ತಸ್ಮಾ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ದುತಿಯವಾರೋ, ಸೇಸಚತುಕ್ಕೇಸು ಚ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸೇಸಾಹೇತುಕಾಬ್ಯಾಕತೇ ಸಬ್ಬಚತುಕ್ಕೇಸು ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾರಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಇಧ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಪನ ಪರತೋ ನ ಗಹಿತಾ। ಸೋತಪತಿತಾವ ಹುತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ। ಸೇಸಸಹೇತುಕವಿಪಾಕೇಸುಪಿ
ಅಬ್ಯಾಕತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೩೩೪. ಇದಾನಿ ಅಪರೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ ವಿಭತ್ತಂ। ಕುಸಲಚೇತನಾಸಙ್ಖಾತೋ
ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಹಾನತ್ಥಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಭಾವೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾಪಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾವತೋಯೇವ ಹಿ ಕುಸಲಾಯೂಹನಂ ಹೋತಿ, ನ ಇತರಸ್ಸ। ತತ್ಥ ತೇಭೂಮಕಕುಸಲೇ ಸಮ್ಮೋಹವಸೇನಪಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭಾವನಾವಸೇನಪಿ ಆಯೂಹನಂ ಲಬ್ಭತಿ; ಲೋಕುತ್ತರೇ ಸಮುಚ್ಛೇದಭಾವನಾವಸೇನಾತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಏಕೇಕಕುಸಲೇ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ನವ ಸೋಳಸಕಾ ಲದ್ಧಾ, ತಥಾ ಇಧ ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅವಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಾಭಾವತೋ। ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಪನೇತ್ಥ ಪಠಮಚತುಕ್ಕಮೇವ ಲಬ್ಭತಿ। ತಮ್ಪಿ ಪಠಮವಾರಮೇವ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಂಖಿತ್ತಂ। ನೀಹರಿತ್ವಾ ಪನ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬನ್ತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ।
ಕುಸಲಮೂಲಕವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೩೪೩. ಇದಾನಿ ಅಬ್ಯಾಕತೇಸುಪಿ ಅಪರೇನೇವ ನಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಕುಸಲಮೂಲಪಚ್ಚಯಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಹಿ ಕುಸಲಮೂಲಂ
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಯ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸೇ ಪಠಮಂ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಮೇವ ಲಬ್ಭತಿ। ತಮ್ಪಿ ಪಠಮವಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಂಖಿತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತೇ ಏಕಮೇಕಸ್ಸೇವ ಚತುಕ್ಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಕುಸಲಮೂಲಮೂಲಕೇ ಅಕುಸಲಮೂಲಮೂಲಕೇ ಚ ನಯೇ ವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಿರಿಯಾಧಮ್ಮಾನಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ನೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಲಭನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಿರಿಯವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ।
ಏವಮೇಸ
ಅಕುಸಲಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತ-ಧಮ್ಮೇಸು ಅನೇಕಭೇದತೋ ವತ್ವಾ।
ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪನ, ವಿಪಾಕೇ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ॥
ಪುನ ಏಕಧಾವ ವುತ್ತೋ, ವಾದಿಪ್ಪವರೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ।
ಧಮ್ಮಪ್ಪಚ್ಚಯಭೇದೇ, ಞಾಣಸ್ಸ ಪಭೇದಜನನತ್ಥಂ॥
ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಚಿನ್ತನ-ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮವಿವಜ್ಜಿತಾನಞ್ಚ।
ಯಸ್ಮಾ ಞಾಣಪಭೇದೋ, ನ ಕದಾಚಿಪಿ ಹೋತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ॥
ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಚಿನ್ತನ-ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮತೋ ಸದಾ ಧೀರೋ।
ತತ್ಥ ಕಯಿರಾ ನ ಹಞ್ಞಂ, ಕರಣೀಯತರಂ ತತೋ ಅತ್ಥೀತಿ॥
ಅಯಂ ಪನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಸುತ್ತನ್ತಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ದ್ವೇಪರಿವಟ್ಟಮೇವ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ।
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ।
ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ
ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।