॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥
ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕೇ
ವಿಭಙ್ಗ-ಮೂಲಟೀಕಾ
೧. ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
ಚತುಸಚ್ಚದಸೋತಿ ನಾಥೋ, ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಹಿತಸುಖಂ ಆಸೀಸತಿ ಪತ್ಥೇತಿ, ಪರಸನ್ತಾನಗತಂ ವಾ ಕಿಲೇಸಬ್ಯಸನಂ ಉಪತಾಪೇತಿ, ‘‘ಸಾಧು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಕಾಲೇನ ಕಾಲಂ ಅತ್ತಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೭) ವಾ ತಂ ತಂ ಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಯಾಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪರಮೇನ ಚಿತ್ತಿಸ್ಸರಿಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಸಬ್ಬಸತ್ತೇ ವಾ ಗುಣೇಹಿ ಈಸತಿ ಅಭಿಭವತೀತಿ ಪರಮಿಸ್ಸರೋ ಭಗವಾ ‘‘ನಾಥೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮೇ ಗಾರವಂ ಕತ್ವಾ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಸೋತಬ್ಬಭಾವೇ ಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ಪುನ ಸವನೇ ನಿಯೋಜೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಮಾಹಿತಾ’’ತಿ। ‘‘ಪೋರಾಣಟ್ಠಕಥಾನಯಂ ವಿಗಾಹಿತ್ವಾ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವಾ ಏತೇನ ಸಕ್ಕಚ್ಚಸವನೇ ಚ ಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ತತ್ಥ ನಿಯೋಜೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮೇ ಗಾರವಂ ಕತ್ವಾ ತಂ ಸುಣಾಥಾ’’ತಿ।
ಏತ್ಥ
ತತ್ಥ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಾಕಟಾನೇವ, ಅಟ್ಠಾರಸ ಪನ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ‘‘ಅತೀತಂಸೇ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅಪ್ಪಟಿಹತಂ ಞಾಣಂ, ಅನಾಗತಂಸೇ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂಸೇ…ಪೇ॰… ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ…ಪೇ॰ … ಸಬ್ಬಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ…ಪೇ॰… ಇಮೇಹಿ ಛಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ನತ್ಥಿ ಛನ್ದಸ್ಸ ಹಾನಿ, ನತ್ಥಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ, ನತ್ಥಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ, ನತ್ಥಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ, ನತ್ಥಿ ಪಞ್ಞಾಯ, ನತ್ಥಿ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಹಾನಿ। ಇಮೇಹಿ ದ್ವಾದಸಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ನತ್ಥಿ ದವಾ, ನತ್ಥಿ ರವಾ, ನತ್ಥಿ ಅಫುಟಂ, ನತ್ಥಿ ವೇಗಾಯಿತತ್ತಂ, ನತ್ಥಿ ಅಬ್ಯಾವಟಮನೋ, ನತ್ಥಿ ಅಪ್ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪೇಕ್ಖಾ’’ತಿ।
ತತ್ಥ ನತ್ಥಿ ದವಾತಿ ಖಿಡ್ಡಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಕಿರಿಯಾ ನತ್ಥಿ। ನತ್ಥಿ ರವಾತಿ ಸಹಸಾ ಕಿರಿಯಾ ನತ್ಥಿ। ನತ್ಥಿ ಅಫುಟನ್ತಿ ಞಾಣೇನ ಅಫುಸಿತಂ ನತ್ಥಿ। ನತ್ಥಿ ವೇಗಾಯಿತತ್ತನ್ತಿ ತುರಿತಕಿರಿಯಾ ನತ್ಥಿ। ನತ್ಥಿ ಅಬ್ಯಾವಟಮನೋತಿ ನಿರತ್ಥಕೋ ಚಿತ್ತಸಮುದಾಚಾರೋ ನತ್ಥಿ। ನತ್ಥಿ ಅಪ್ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪೇಕ್ಖಾತಿ ಅಞ್ಞಾಣುಪೇಕ್ಖಾ ನತ್ಥಿ। ಕತ್ಥಚಿ ಪನ ‘‘ನತ್ಥಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಹಾನೀ’’ತಿ ಅಲಿಖಿತ್ವಾ ‘‘ನತ್ಥಿ ಛನ್ದಸ್ಸ ಹಾನಿ, ನತ್ಥಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ, ನತ್ಥಿ ಸತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ಲಿಖನ್ತಿ।
೧. ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಧಮ್ಮೇ ಕುಸಲಾದಿಕೇ ತಿಕದುಕೇಹಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ತೇ ಏವ ಧಮ್ಮೇ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತೇ ವಿಭಜಿತುಂ ವಿಭಙ್ಗಪ್ಪಕರಣಂ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ‘‘ವಿಭಙ್ಗಪ್ಪಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಧಿಕತೋತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ವಿಭಙ್ಗಪ್ಪಕರಣಸ್ಸ ಆದಿಭೂತೇ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ಇದಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ನಾಮ। ನನು ನ ಏತ್ತಕಮೇವ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ಇತಿ-ಸದ್ದೇನ ಪನ ಆದಿ-ಸದ್ದತ್ಥಜೋತಕೇನ ಪಕಾರತ್ಥಜೋತಕೇನ ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಏವಮಾದಿ ಏವಂಪಕಾರಂ ವಾ ಇದಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಏಕದೇಸೇನ ಸಮುದಾಯಂ ನಿದಸ್ಸೇತಿ ಪಬ್ಬತಸಮುದ್ದಾದಿನಿದಸ್ಸಕೋ ವಿಯ। ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬಾನವಜ್ಜಾನಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಗಾಹಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕೇಹಿ ಚ ಆಯತನಾದೀಹಿ ಅಪ್ಪಕತರಪದತ್ತಾ ಖನ್ಧಾನಂ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೋ ಆದಿಮ್ಹಿ ವುತ್ತೋ।
ನ ತತೋ ಹೇಟ್ಠಾತಿ ರೂಪಾದೀನಂ ವೇದಯಿತಾದಿಸಭಾವತ್ತಾಭಾವಾ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಭಾವೇ ಅತೀತಾದಯೋ ರಾಸೀ ಕತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ತಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾಭಾವಾ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ಗಣನೇಸು ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಅನಿಟ್ಠಾನಂ ಸಾವಸೇಸಭಾವಂ, ನ ಹೇಟ್ಠಾ ಗಣನಮತ್ತಾಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪನ ಖನ್ಧಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ‘‘ನ ಉದ್ಧ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ನ ಹಿ ಸವಿಭಾಗಧಮ್ಮೇಹಿ ನಿಸ್ಸಟಸ್ಸ ಅತೀತಾದಿಭಾವರಹಿತಸ್ಸ ಏಕಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ರಾಸಟ್ಠೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ‘‘ರಾಸಿಮ್ಹೀ’’ತಿ ಸದ್ದತ್ಥಸಹಿತಂ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಗುಣೇ ಪಣ್ಣತ್ತಿಯಂ ರುಳ್ಹಿಯ’’ನ್ತಿ ವಿಸಯಮೇವ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಸದ್ದತ್ಥಂ। ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಭೇದಞ್ಹಿ ಸೀಲಾದಿಗುಣಂ ನಿಪ್ಪದೇಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದೋ ಸೀಲಾದಿಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಂ ರಾಸಟ್ಠಂ ದೀಪೇತೀತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಗುಣಟ್ಠೋ ಏತ್ಥ ಖನ್ಧಟ್ಠೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ದಾರುಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ನ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ವತ್ತತಿ, ತಾದಿಸೇ ಪನ ಪುಥುಲಾಯತೇ ದಾರುಮ್ಹಿ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ನಿಪತತೀತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಏಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇ
ರಾಸಿತೋ ಗುಣತೋತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ ವಿಸಯಸ್ಸೇವ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ರಾಸಿತೋ’’ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಸದ್ದತ್ಥವಸೇನಪಿ ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ಖನ್ಧಟ್ಠೋ ನಾಮ ಪಿಣ್ಡಟ್ಠೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಕೋಟ್ಠಾಸಟ್ಠೇ ಖನ್ಧಟ್ಠೇ ಛಟ್ಠೇನಪಿ ಖನ್ಧೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ। ನಿಬ್ಬಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಛಟ್ಠೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಖನ್ಧಟ್ಠೋ ನಾಮ ರಾಸಟ್ಠೋ’’ತಿ ಯುತ್ತಂ। ಯೇಸಂ ವಾ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ಭೇದೋ ಅತ್ಥಿ, ತೇಸಂ ರುಪ್ಪನಾದಿಲಕ್ಖಣವಸೇನ ತಂತಂಕೋಟ್ಠಾಸತಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಭೇದರಹಿತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಕೋಟ್ಠಾಸಟ್ಠೇನ ಚ ಖನ್ಧಭಾವೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಏತ್ತಾವತಾತಿ ಉದ್ದೇಸಮತ್ತೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ…ಪೇ॰… ರೂಪನ್ತಿ ಏವಂ ವಿಭತ್ತೋ। ಕತ್ಥಾತಿ ಚೇ? ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು। ಇತಿ-ಸದ್ದೇನ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇನ ಸಬ್ಬೋ ವಿಭಜನನಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಇದಞ್ಚ ವಿಭಜನಂ ಓಳಾರಿಕಾದೀಸು ಚಕ್ಖಾಯತನನ್ತಿಆದಿವಿಭಜನಞ್ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಏವಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದೀಸುಪಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ ಪನ ಏಕಾದಸೋಕಾಸೇಸು ಪುರಿಮೇ ಓಕಾಸಪಞ್ಚಕೇ ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ॰… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಛವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯವಿಸೇಸೇನ ವಿಭತ್ತೋ, ನ ತತ್ಥ ಮನೋಧಾತು ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ವಿಭಜನಂ ಅತ್ಥಿ। ತಂ ಪನ ದ್ವಯಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಮನೋಧಾತು ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಏವಂ ಪಾಳಿನಯೇನ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಅಞ್ಞೇನ ಪಕಾರೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ।
೧. ರೂಪಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨. ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಏತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಅನಿಯಮನಿದಸ್ಸನಂ, ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಪಕಾರನ್ತರಭೇದಂ ಆಮಸಿತ್ವಾ ಅನಿಯಮನಿದಸ್ಸನಂ। ಉಭಯೇನಪಿ ಅತೀತಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಬಹುಂ ವಾ ಯಾದಿಸಂ ವಾ ತಾದಿಸಂ ವಾ ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸಾರಹಂ ಸಬ್ಬಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಯಂಕಿಞ್ಚೀತಿ ಸನಿಪಾತಂ ಯಂ-ಸದ್ದಂ ಕಿಂ-ಸದ್ದಞ್ಚ ಅನಿಯಮೇಕತ್ಥದೀಪನವಸೇನ ಏಕಂ ಪದನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಪದದ್ವಯೇನಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಕಿಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ವದೇಥಾತಿ ತುಮ್ಹೇಪಿ ರೂಪಂ ರೂಪನ್ತಿ ವದೇಥ, ತಂ ಕೇನ ಕಾರಣೇನ ವದೇಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅಥ ವಾ ಕೇನ ಕಾರಣೇನ ರೂಪಂ, ತಂ ಕಾರಣಂ ‘‘ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ’’ತಿಆದಿ।
ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಸೀತಾದಿಸನ್ನಿಪಾತೇ ವಿಸದಿಸಸನ್ತಾನುಪ್ಪತ್ತಿದಸ್ಸನತೋ ಪುರಿಮಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಭೇದಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಭೇದೋ ಚ ವಿಸದಿಸತಾವಿಕಾರಾಪತ್ತೀತಿ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿ ಚ ಸೀತಾದಿಸನ್ನಿಪಾತೇ ವಿಸದಿಸರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ। ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಪನ ಅತಿಲಹುಪರಿವತ್ತಿತೋ ಯಥಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಸೀತಾದೀಹಿ ಸಮಾಗಮೋ ಹೋತಿ, ಯೇನ ತತ್ಥ ಉತುನೋ ಠಿತಿಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪುರಿಮಸದಿಸಸನ್ತಾನುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾ ನ ಹೋತಿ ಆಹಾರಾದಿಕಸ್ಸ ವಾ, ಏವಂ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಸಮಾಗಮೋ ನತ್ಥಿ। ಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನ ಚ ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿಯಂ ರುಪ್ಪನ-ಸದ್ದೋ ನಿರುಳ್ಹೋ, ತಸ್ಮಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನವಿರಹಿತತ್ತಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಯ ಪಾಕಟಸ್ಸ ವಿಕಾರಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಚ ‘‘ರುಪ್ಪನ್ತೀ’’ತಿ ‘‘ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿ ಚ ನ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಜಿಘಚ್ಛಾಪಿಪಾಸಾಹಿ ರುಪ್ಪನಞ್ಚ ಉದರಗ್ಗಿಸನ್ನಿಪಾತೇನ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಕುಪ್ಪತೀತಿ ಏತೇನ ಕತ್ತುಅತ್ಥೇ ರೂಪಪದಸಿದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಘಟ್ಟೀಯತಿ ಪೀಳೀಯತೀತಿ ಏತೇಹಿ ಕಮ್ಮತ್ಥೇ। ಕೋಪಾದಿಕಿರಿಯಾಯೇವ ಹಿ ರುಪ್ಪನಕಿರಿಯಾತಿ। ಸೋ ಪನ ಕತ್ತುಭೂತೋ ಕಮ್ಮಭೂತೋ ಚ ಅತ್ಥೋ ಭಿಜ್ಜಮಾನೋ ಹೋತೀತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪನ್ತಿ ಕಮ್ಮಕತ್ತುತ್ಥೇ ರೂಪಪದಸಿದ್ಧಿ ವುತ್ತಾ। ವಿಕಾರೋ ಹಿ ರುಪ್ಪನನ್ತಿ। ತೇನೇವ ‘‘ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಕಮ್ಮಕತ್ತುತ್ಥೇನ ಭಿಜ್ಜತಿ-ಸದ್ದೇನ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯಂ ಪನ ರುಪ್ಪತಿ ಭಿಜ್ಜತಿ, ತಂ ಯಸ್ಮಾ ಕುಪ್ಪತಿ ಘಟ್ಟೀಯತಿ ಪೀಳೀಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏತೇಹಿ ಚ ಪದೇಹಿ ಪದತ್ಥೋ ಪಾಕಟೋ ಕತೋತಿ। ‘‘ಕೇನಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಾಸಭಾಗವಸೇನ ‘‘ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಕೇವಲಂ ಸದ್ದತ್ಥೋಯೇವ ರುಪ್ಪನಂ, ತಸ್ಸ ಪನತ್ಥಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥಲಕ್ಖಣವಸೇನ ‘‘ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣೇನ ರೂಪನ್ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತೀ’’ತಿ ಆಹ।
ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾತಿ ಮುಚ್ಛಾಪತ್ತಿಯಾ ಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಛೇದನವಸೇನ ವಾ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ। ಅಚ್ಚನ್ತಖಾರೇನ ಸೀತೋದಕೇನಾತಿ ಅತಿಸೀತಭಾವಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತಖಾರತಾ ವುತ್ತಾ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ತಂ ಅವೀಚಿಮಹಾನಿರಯೇತಿ ಸಉಸ್ಸದಂ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ‘‘ತತ್ಥ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪೇತ್ತಿ…ಪೇ॰… ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಏವಂವಿಧಾಪಿ ಸತ್ತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಏವಂವಿಧಾಯೇವ ಹೋನ್ತೀತಿ ನಿಯಮಾಭಾವತೋ। ಏವಂ ಕಾಲಕಞ್ಜಿಕಾದೀಸುಪೀತಿ। ಸರನ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಸರೀಸಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವದತಿ।
ಅಭಿಸಞ್ಞೂಹಿತ್ವಾತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬಂ ರೂಪಂ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನ ಹಿ ರೂಪತೋ…ಪೇ॰… ಅತ್ಥೀ’’ತಿ।
೩. ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಏಕಾದಸೋಕಾಸೇಸು ರೂಪಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ತತ್ಥ ಮಾತಿಕಂಯೇವ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಮಾತಿಕಾ ಠಪಿತಾ, ಅಥ ಖೋ ಪಕರಣಪ್ಪತ್ತಂ ರೂಪನ್ತಿ।
ಅಪರೋ ನಯೋ…ಪೇ॰… ಏತ್ಥೇವ ಗಣನಂ ಗತನ್ತಿ ಏತೇನ ಅತೀತಂಸೇನಾತಿ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಕರಣವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯೇನ ಪಕಾರೇನ ಗಣನಂ ಗತಂ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ ಮಹಾಭೂತುಪಾದಾಯರೂಪಭಾವೋ ಅತೀತಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಗಣನಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ। ನ ಹಿ ಅತೀತಂಸಾನಂ ವೇದನಾದೀನಂ ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಇದಂ ವಚನಂ ‘‘ಯಂ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಏತೇನೇವ ತೇಸಂ ನಿವತ್ತಿತತ್ತಾ, ನಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ ಅಞ್ಞಪ್ಪಕಾರನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ತತ್ಥ ಗಣಿತತ್ತಾ, ನ ಚ ಅನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾಕಾರನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಅತೀತಂಸವಚನೇನ ತಂನಿವತ್ತನತೋತಿ। ಅಥ ಪನ ಯಂ ಅತೀತಂಸೇನ ಗಣಿತಂ, ತಂ ಚತ್ತಾರೋ ಚ…ಪೇ॰… ರೂಪನ್ತಿ ಏವಂ ಗಣಿತನ್ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ಏವಂ ಸತಿ ಗಣನನ್ತರದಸ್ಸನಂ ಇದಂ ಸಿಯಾ, ನ ಅತೀತಂಸೇನ ಗಣಿತಪ್ಪಕಾರದಸ್ಸನಂ, ತಂದಸ್ಸನೇ ಪನ ಸತಿ ಭೂತುಪಾದಾಯರೂಪಪ್ಪಕಾರೇನ ಅತೀತಂಸೇ ಗಣಿತಂ ತಂಸಭಾವತ್ತಾತಿ ಆಪನ್ನಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಏವಂಸಭಾವತಾ ಅತೀತಂಸೇ ಗಣಿತತಾಯ ಕಾರಣಂ ಭವಿತುಂ ಅರಹತಿ ಏವಂಸಭಾವಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತೇಸು ಗಣಿತತ್ತಾ ಸುಖಾದಿಸಭಾವಸ್ಸ ಚ ಅತೀತಂಸೇ ಗಣಿತತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮನಯೋ ಏವ ಯುತ್ತೋ। ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾನಿದ್ದೇಸೇಸುಪಿ ತಾದಿಸೋ ಏವತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ।
ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯತೋತಿ ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ವುತ್ತಂ। ಅಭಿಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸ ನಿಚ್ಛಯೇನ ದೇಸೋ ನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಕಿಞ್ಚಾಪೀತಿಆದೀಸು ಅಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ
ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಸಮಯಖಣವಸೇನಾತಿ ಅದ್ಧಾ-ಸದ್ದೋ ವತ್ತತೀತಿ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಸುತ್ತವಸೇನ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦) ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅದ್ಧಾ। ಕತಮೇ ತಯೋ? ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾ, ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅದ್ಧಾ’’ತಿ (ಇತಿವು॰ ೬೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫) ಏತ್ಥ ಪನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜಮಾನೋ ಅದ್ಧಾ ನಿರುತ್ತಿಪಥಸುತ್ತವಸೇನ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೬೨) ಖಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಯುತ್ತೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ಜಾತಂ ಪಾತುಭೂತಂ, ‘ಅತ್ಥೀ’ತಿ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೬೨) ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನತಾ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಛಾ ಚ ಅತೀತಾನಾಗತತಾ ವುತ್ತಾತಿ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪನ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫; ಇತಿವು॰ ೬೩) ಸುತ್ತೇಸು ಅತೀತಾದಿಕೋ ಅದ್ಧಾ ವುತ್ತೋತಿ ಸೋ ಏವ ಇಧಾಪಿ ‘‘ಅದ್ಧಾವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಸೀತಂ ಸೀತಸ್ಸ ಸಭಾಗೋ, ತಥಾ ಉಣ್ಹಂ ಉಣ್ಹಸ್ಸ। ಯಂ ಪನ ಸೀತಂ ಉಣ್ಹಂ ವಾ ಸರೀರೇ ಸನ್ನಿಪತಿತಂ ಸನ್ತಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅನೂನಂ ಅನಧಿಕಂ ಏಕಾಕಾರಂ, ತಂ ಏಕೋ ಉತೂತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಭಾಗಉತುನೋ ಅನೇಕನ್ತಸಭಾವತೋ ಏಕಗಹಣಂ ಕತಂ, ಏವಂ ಆಹಾರೇಪಿ। ಏಕವೀಥಿಏಕಜವನಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಪಞ್ಚಛಟ್ಠದ್ವಾರವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಸನ್ತತಿಸಮಯಕಥಾ ವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ಉಪಕಾರತ್ಥಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ಕಥಿತಾ।
ನಿಟ್ಠಿತಹೇತುಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ, ನಿಟ್ಠಿತಹೇತುಕಿಚ್ಚಮನಿಟ್ಠಿತಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ, ಉಭಯಕಿಚ್ಚಮಸಮ್ಪತ್ತಂ, ಸಕಿಚ್ಚಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ। ಜನಕೋ ಹೇತು, ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಾದನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಞ್ಚ ಕಿಚ್ಚಂ। ಯಥಾ ಬೀಜಸ್ಸ ಅಙ್ಕುರುಪ್ಪಾದನಂ ಪಥವೀಆದೀನಞ್ಚ ತದುಪತ್ಥಮ್ಭನಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಟತ್ತಾರೂಪವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಂ ಆಹಾರಾದೀನಂ ತದುಪತ್ಥಮ್ಭನಂ, ಏವಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಕಲಾಪಸ್ಸ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಚ ಜನಕಾನಂ ಕಮ್ಮಾನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯಭೂತಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಾನಞ್ಚ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತಾನಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಹೇತುಕಿಚ್ಚಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ತೀಸುಪಿ ಖಣೇಸು ಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ। ಪಥವೀಆದೀನಂ ಸನ್ಧಾರಣಾದಿಕಂ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಫುಸನಾದಿಕಞ್ಚ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಂ ಸಕಿಚ್ಚಂ, ತಸ್ಸ ಕರಣಕ್ಖಣೋ ಸಕಿಚ್ಚಕ್ಖಣೋ। ಸಹ ವಾ ಕಿಚ್ಚೇನ ಸಕಿಚ್ಚಂ, ಯಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಸಕಿಚ್ಚಂ ರೂಪಂ ವಾ ಅರೂಪಂ ವಾ ಹೋತಿ, ಸೋ ಸಕಿಚ್ಚಕ್ಖಣೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ।
೬. ಏತ್ತಕಮೇವಾತಿ ಅಪರದೀಪನಂ। ಪರಿಯೇಸತೂತಿ
ಸಮ್ಪತ್ತಿವಿರಹತೋತಿ ರೂಪಾದೀನಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ಕುಸಲಕಮ್ಮಫಲತಾ ಸಮಿದ್ಧಸೋಭನತಾ ಚ ಸಮ್ಪತ್ತಿ, ತಬ್ಬಿರಹತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತೋ ಏವ ತಂ ನ ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬನ್ತಿ। ಸೋಭನಾನಿ ಚ ಕಾನಿಚಿ ಹತ್ಥಿರೂಪಾದೀನಿ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ನ ತೇಸಂಯೇವ ಹತ್ಥಿಆದೀನಂ ಸುಖಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ‘‘ಅಕನ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಹಿ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ತನಾ ಕತೇನ ಕುಸಲೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಕುಸಲೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ। ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಜಾನಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ಕಮ್ಮಕಾರಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಯೋಜನಾರಹಾ ಸಿಯಾ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಇದಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಇಟ್ಠಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ। ತೇನ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜಮ್ಪಿ ಸೋಭನಂ ಪರಸತ್ತಾನಂ ಇಟ್ಠನ್ತಿ ಅನುಞ್ಞಾತಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ। ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಇಟ್ಠಮೇವಾತಿ ವದನ್ತಿ। ತಿರಚ್ಛಾನಗತಾನಂ ಪನ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಮನುಸ್ಸರೂಪಂ ಅಮನಾಪಂ, ಯತೋ ತೇ ದಿಸ್ವಾವ ಪಲಾಯನ್ತಿ। ಮನುಸ್ಸಾ ಚ ದೇವತಾರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಾಯನ್ತಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಂ ರೂಪಂ ಆರಬ್ಭ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಾದಿಸಸ್ಸ ಪನ ಪುಞ್ಞಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ನ ತೇಸಂ ತತ್ಥ ಅಭಿರತಿ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಪನ ಅನಿಟ್ಠಸ್ಸಾಭಾವೋ ವಿಯ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಸೋಭನಸ್ಸ ಇಟ್ಠಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಹತ್ಥಿಆದೀನಮ್ಪಿ ಹಿ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಪನ ಪವತ್ತೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ। ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇನ ಪನ ವೋಮಿಸ್ಸಕತ್ತಾ ಅಪ್ಪಕಂ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಬಹುಲಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣಂ ನ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ। ವಿಪಾಕಂ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವಞ್ಚೇತುನ್ತಿ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನಂ ಸುಟ್ಠು ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ತಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ಅನಿಟ್ಠಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ರೂಪಾನಿ ಇಟ್ಠಾನೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೬; ೨.೧೫೫; ೩.೧೯೦; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೦) ಏವಮಾದಿನಾ ಇಟ್ಠಾನೇವ ರೂಪಾದೀನಿ ‘‘ಕಾಮಗುಣಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ? ಕಾಮಗುಣಸದಿಸೇಸು
ದ್ವೀಸುಪಿ ಹೀನಪಣೀತಪದೇಸು ‘‘ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜವಸೇನ ಕುಸಲಕಮ್ಮಜವಸೇನಾ’’ತಿ ವಚನಂ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಸತ್ತವಸೇನ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವಿಭಜಿತತ್ತಾ, ಅಯಞ್ಚತ್ಥೋ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸ’’ನ್ತಿ ಅವಯವಯೋಗೇ ಸಾಮಿವಚನಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನೇಸು ಕಮ್ಮಜಂ ವಿಸಿಟ್ಠನ್ತಿ ‘‘ಕಮ್ಮಜವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯದಿ ಪನ ತೇಹಿ ತೇಹೀತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ತೇಸಂ ತೇಸನ್ತಿ ಸಾಮಿವಚನಂ, ವಿಸಯವಿಸಯೀಸಮ್ಬನ್ಧೇ ವಾ, ನ ಕಮ್ಮಜವಸೇನೇವ ರೂಪಾದೀನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾನಂ ವಸೇನ ವಿಭತ್ತಾನೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಯನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಾಕಟೇಹಿ ರೂಪಾದೀಹಿ ನಯೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಚಕ್ಖಾದೀಸುಪಿ ಹೀನಪಣೀತತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ಮನಾಪಪರಿಯನ್ತನ್ತಿ ಮನಾಪಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಮರಿಯಾದಾಭೂತಂ ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ವದಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಂ ಕಾರಣನ್ತಿ? ಯಸ್ಮಾ ತೇ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಮನಾಪಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಅಮನಾಪಾ, ಯಸ್ಸ ಯೇವ ಮನಾಪಾ, ತಸ್ಸ ತೇವ ಪರಮಾ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಕಾಮಗುಣಾನಂ ಪರಮತಾ ಹೋತಿ, ನ ತೇಸಂಯೇವ ಸಭಾವತೋ।
ಏವನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನ। ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅಸ್ಸಾದನಕುಜ್ಝನತೋ ಆರಮ್ಮಣಸಭಾವಸ್ಸೇವ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಅನಿಟ್ಠಂ ‘‘ಇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಗಹಣತೋ ಚ, ಇಟ್ಠಂ ‘‘ಅನಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಗಹಣತೋ ಚ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪಟಿವಿಭತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಚಾತಿಆದಿನಾ ನಿಬ್ಬಾನೇ ವಿಯ ಅಞ್ಞೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತಿ। ಪಿತ್ತುಮ್ಮತ್ತಾದೀನಂ ಖೀರಸಕ್ಕರಾದೀಸು ದೋಸುಸ್ಸದಸಮುಟ್ಠಿತಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ತಿತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ಮನಾಪಪರಿಯನ್ತತಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ವಿಭತ್ತಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಚ ವವತ್ಥಿತಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ ವಿಭತ್ತಂ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ ವಾ। ತಞ್ಚ ಮಜ್ಝಿಮಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ವವತ್ಥಿತಂ ಪಕಾಸಿತಞ್ಚ, ಅಞ್ಞೇಸಞ್ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಇದಂ ಇಟ್ಠಂ
ಕಿಞ್ಚಾಪೀತಿಆದಿನಾ ಸತಿಪಿ ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಬುದ್ಧರೂಪದಸ್ಸನಾದೀಸು ಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸೇವ ಗೂಥದಸ್ಸನಾದೀಸು ಚ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತೇನ ವಿಪಾಕೇನ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಆರಮ್ಮಣೇನ ವಿಪಾಕನಿಯಮದಸ್ಸನಂ ಆರಮ್ಮಣನಿಯಮದಸ್ಸನತ್ಥಮೇವ ಕತನ್ತಿ।
ಅಪಿಚ ದ್ವಾರವಸೇನಪೀತಿಆದಿನಾ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯಭೂತಸ್ಸ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನತೋ ವಿಪಾಕೇನ ಆರಮ್ಮಣನಿಯಮದಸ್ಸನೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಚ ದ್ವಾರೇ ಸಮಾನಸ್ಸೇವ ಮಣಿರತನಾದಿಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸ್ಸ ಸಣಿಕಂ ಫುಸನೇ ಪೋಥನೇ ಚ ಸುಖದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದನತೋ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ।
ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋತಿ ಮಜ್ಝಿಮಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ವವತ್ಥಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಉಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೬) ಚ ಆದಿನಾ ವುತ್ತನಯೋ। ಸಮ್ಮುತಿಮನಾಪನ್ತಿ ಮಜ್ಝಿಮಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಸಮ್ಮತಂ ವವತ್ಥಿತಂ ಮನಾಪಂ, ತಂ ಪನ ಸಭಾವೇನೇವ ವವತ್ಥಿತನ್ತಿ ಅಭಿನ್ದಿತಬ್ಬತೋವ ನ ಭಿನ್ದತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ನೇರಯಿಕಾದೀಹಿಪಿ ಪುಗ್ಗಲೇಹಿ ಮನಾಪನ್ತಿ ಗಹಿತಂ ಪುಗ್ಗಲಮನಾಪಂ ‘‘ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಭಿನ್ದತಿ। ವೇಮಾನಿಕಪೇತರೂಪಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜತ್ತಾ ಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಿದುಕ್ಖವತ್ಥುಭಾವತೋ ಚ ‘‘ಮನುಸ್ಸರೂಪತೋ ಹೀನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೭. ಓಳಾರಿಕರೂಪಾನಂ ದಸವಿಧನ್ತಿ ‘‘ದೂರೇ’’ತಿ ಅವುತ್ತಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಪನ ಓಕಾಸತೋ ದೂರೇ ಹೋತಿಯೇವ।
ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋತಿ ಭಿನ್ದಮಾನೋ ಮಿಸ್ಸಕಂ ಕರೋನ್ತೋ ಗತೋ। ಅಥ ವಾ ಭಿನ್ದಮಾನೋತಿ ಸರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಲಕ್ಖಣತೋ ಯೇವಾಪನಕೇನ ಓಕಾಸತೋತಿ ಏವಂ ಲಕ್ಖಣತೋ ಓಕಾಸತೋ ಚ ವಿಸುಂ ಕರೋನ್ತೋ ಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಲಕ್ಖಣತೋ ಸನ್ತಿಕದೂರಾನಂ ಓಕಾಸತೋ ದೂರಸನ್ತಿಕಭಾವಕರಣೇನ ಸನ್ತಿಕಭಾವಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ದೂರಭಾವಂ, ದೂರಭಾವಞ್ಚ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸನ್ತಿಕಭಾವಂ ಕರೋನ್ತೋ ಪವತ್ತೋತಿ ‘‘ಭಿನ್ದಮಾನೋ ಗತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇಧ ಪನಾತಿ ‘‘ತಂ ತಂ ವಾ ಪನ ರೂಪಂ ಉಪಾದಾಯ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ ಇಧ ಪುರಿಮನಯೇನ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರಂ ಓಕಾಸತೋ ಸನ್ತಿಕಭಾವಕರಣೇನ ನ ಭಿನ್ದತಿ ಭಗವಾ, ನ ಚ ಓಕಾಸದೂರತೋ ವಿಸುಂ ಕರಣೇನ, ನಾಪಿ ಓಕಾಸದೂರೇನ ವೋಮಿಸ್ಸಕಕರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಂ ಪನ ಕರೋತೀತಿ? ಓಕಾಸತೋ ದೂರಮೇವ ಭಿನ್ದತಿ। ಏತ್ಥ ಪನ ನ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ತಿಧಾ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನ ಹಿ ಓಕಾಸತೋ ದೂರಂ ಲಕ್ಖಣತೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಕರೋತಿ, ಲಕ್ಖಣತೋ ವಾ ವಿಸುಂ ತೇನ ವಾ ವೋಮಿಸ್ಸಕನ್ತಿ। ಓಕಾಸತೋ ದೂರಸ್ಸ ಪನ ಓಕಾಸತೋವ ಸನ್ತಿಕಭಾವಕರಣಂ ಇಧ ‘‘ಭೇದನ’’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಧ ಪನ ನ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರಂ ಭಿನ್ದತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವಾ ನ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ತಿಧಾ ಭೇದಸ್ಸ ಅಕರಣಂ ವುತ್ತಂ, ಲಕ್ಖಣತೋ ಸನ್ತಿಕದೂರಾನಂ ಪನ ಲಕ್ಖಣತೋ ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ದೂರಸನ್ತಿಕಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣತೋವ ಸನ್ತಿಕಭಾವಾಕರಣಂ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರಸ್ಸ ಅಭೇದನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮನಯೋ ವಿಯ ಅಯಂ ನಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ಹಿ ಏತ್ಥ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಭಿನ್ದಮಾನೋತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಅಞ್ಞಥಾ ಭೇದನಂ ವುತ್ತಂ, ಭೇದನಂ ಇಧ ಚ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತನ್ತಿ।
ರೂಪಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೮. ಚಕ್ಖಾದಯೋ ‘‘ಕಾಯಿಕಾ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾ, ನ ಕಾಯಪಸಾದವತ್ಥುಕತ್ತಾ। ನ ಹಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಕಾಯಪಸಾದಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಖಣಾದಿವಸೇನ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಅದ್ಧಾಸಮಯವಸೇನ ಅತೀತಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಮಜ್ಝಗತಾತಿ ಏತೇನ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚವಸೇನ ವುತ್ತನಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
೧೧. ಕಿಲೇಸಗ್ಗಿಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಸದರಥಾ। ಏತೇನ ಸಭಾವತೋ ಓಳಾರಿಕತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಏತೇನ ಓಳಾರಿಕವಿಪಾಕನಿಪ್ಫಾದನೇನ ಕಿಚ್ಚತೋ। ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತಾ ಕಮ್ಮಪಟಿಬದ್ಧಭೂತಾ ಚ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಬ್ಯಾಪಾರವಿರಹತೋ ನಿರುಸ್ಸಾಹಾ ವಿಪಾಕಾ, ಸಉಸ್ಸಾಹಾ ಚ ಕಿರಿಯಾ ಅವಿಪಾಕಾ। ಸವಿಪಾಕಾ ಚ ಸಗಬ್ಭಾ ವಿಯ ಓಳಾರಿಕಾತಿ ತಬ್ಬಿಪಕ್ಖತೋ ಅವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾತಿ ವುತ್ತಾ।
ಅಸಾತಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಮಧುರಟ್ಠೇನ। ತೇನ ಸಾತಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಅನಿಟ್ಠಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ದುಕ್ಖಟ್ಠೇನಾತಿ ದುಕ್ಖಮಟ್ಠೇನ। ತೇನ ದುಕ್ಖಾನಂ ಸನ್ತಾಪನಕಿಚ್ಚಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಯಾಯಂ, ಭನ್ತೇ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ, ಸನ್ತಸ್ಮಿಂ ಏಸಾ ಪಣೀತೇ ಸುಖೇ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೮೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೬೭) ವಚನತೋ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಫರಣಸಭಾವವಿರಹತೋ ಅಸನ್ತಾನಂ ಕಾಮರಾಗಪಟಿಘಾನುಸಯಾನಂ ಸನ್ತಾ, ಸುಖೇ ನಿಕನ್ತಿಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತಾತಿ ಪಣೀತಾತಿ। ತಥಾ ಅನಧಿಗನ್ತಬ್ಬಾ ಚ ಕಾಮಾವಚರಜಾತಿಆದಿಸಙ್ಕರಂ ಅಕತ್ವಾ ಸಮಾನಜಾತಿಯಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾದಿಕೇ ಸಮಾನಭೇದೇ ಸುಖತೋ ಪಣೀತಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಉಪಬ್ರೂಹಿತಾನಂ ಧಾತೂನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಸುಖಾ ಖೋಭೇತಿ ವಿಬಾಧಿತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾ ಚ। ಉಭಯಮ್ಪಿ ಕಾಯಂ ಬ್ಯಾಪೇನ್ತಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಫರತಿ। ಮದಯಮಾನನ್ತಿ ಮದಂ ಕರೋನ್ತಂ। ಛಾದಯಮಾನನ್ತಿ ಇಚ್ಛಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಂ, ಅವತ್ಥರಮಾನಂ ವಾ। ಘಮ್ಮಾಭಿತತ್ತಸ್ಸ ಸೀತೋದಕಘಟೇನ ಆಸಿತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾ ಕಾಯೋ ಉಪಬ್ರೂಹಿತೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಸುಖಸಮಙ್ಗಿನೋಪೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಆಸಿಞ್ಚಮಾನಂ ವಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕತ್ತನಿಮಿತ್ತೇಯೇವಾತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕೇ ಚರತೀತಿ ನಾನಾವಜ್ಜನೇ ಜವನೇ ವೇದನಾ ವಿಯ ವಿಪ್ಫನ್ದನರಹಿತತ್ತಾ ಸುಖುಮಾ।
ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಅಕುಸಲತಾಯ ಅಕೋವಿದೋ। ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ…ಪೇ॰… ಆಗತತ್ತಾತಿ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ಆಗತತ್ತಾ। ಭೂಮನ್ತರಭೇದೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಇಮಿನಾ ನೀಹಾರೇನಾತಿ ಏತೇನ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಸುಖತೋ ಕಾಮಾವಚರುಪೇಕ್ಖಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಭಾವಾದಿಭೇದೇನ ಚ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಭಾವಂ ತತ್ರ ತತ್ರೇವ ಕಥೇನ್ತೋ ನ ಭಿನ್ದತೀತಿ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಕಥಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ಏಕನ್ತಪಣೀತೇ ಹೀನಪಣೀತಾನಂ ಉದ್ಧಟತ್ತಾ ಏವಮೇವ ಏಕನ್ತಹೀನೇ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಹೀನಪಣೀತತಾ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಾತಿ ಅನುಞ್ಞಾತಂ ಹೋತೀತಿ ಉಭಯತ್ಥ ತದುದ್ಧರಣೇ ನ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಾಯಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಕುಸಲಾನಂ ಕುಸಲಾದೀಹಿ ಸುಖುಮತ್ತಾಭಾವತೋ ಪಾಳಿಯಾ ಆಗತಸ್ಸ ಅಪರಿವತ್ತನೀಯಭಾವೇನ ‘‘ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ನ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂತಂವಾಪನವಸೇನ ಕಥನೇಪಿ ಪರಿವತ್ತನಂ ನತ್ಥೀತಿ ನ ಪರಿವತ್ತನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ನ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಹೇಟ್ಠಿಮನಯಸ್ಸ ಪನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅವುತ್ತನಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ‘‘ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ನ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಬಹುವಿಪಾಕಾ ಅಕುಸಲಾ ದೋಸುಸ್ಸನ್ನತಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಥಾ ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಾ ಕುಸಲಾ। ಮನ್ದದೋಸತ್ತಾ ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಸುಖುಮಾ, ತಥಾ ಬಹುವಿಪಾಕಾ ಕುಸಲಾ ಚ। ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮನಿಕನ್ತಿವತ್ಥುಭಾವತೋ ಕಾಮಾವಚರಾದೀನಂ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ಸಾಪೀತಿ ಭಾವನಾಮಯಾಯ ಭೇದನೇನ ದಾನಮಯಸೀಲಮಯಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಭೇದನಂ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸಾಪೀತಿ ವಾ ತಿವಿಧಾಪೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
೧೩. ಜಾತಿಆದಿವಸೇನ ಅಸಮಾನಕೋಟ್ಠಾಸತಾ ವಿಸಭಾಗಟ್ಠೋ। ದುಕ್ಖವಿಪಾಕತಾದಿವಸೇನ ಅಸದಿಸಕಿಚ್ಚತಾ, ಅಸದಿಸಸಭಾವತಾ ವಾ ವಿಸಂಸಟ್ಠೋ, ನ ಅಸಮ್ಪಯೋಗೋ। ಯದಿ ಸಿಯಾ, ದೂರವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸನ್ತಿಕಂ ಹೋತೀತಿ ಸಂಸಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಸನ್ತಿಕತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ವೇದನಾಯ ವೇದನಾಸಮ್ಪಯೋಗೋ ಅತ್ಥಿ। ಸನ್ತಿಕಪದವಣ್ಣನಾಯ ಚ ‘‘ಸಭಾಗಟ್ಠೇನ ಸರಿಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಚಾ’’ತಿ ವಕ್ಖತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ನ ದೂರತೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ಕಿಂ ಯಥಾ ಸನ್ತಿಕತೋ ಅಕುಸಲತೋ ಅಕುಸಲಾ ದೂರೇತಿ ಉದ್ಧರೀಯತಿ, ತಥಾ ತತೋ ದೂರತೋ ಕುಸಲತೋ ಕುಸಲಾ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಉದ್ಧರಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ? ನ ಸಕ್ಕಾ। ತಥಾ ಹಿ ಸತಿ ಕುಸಲಾ ಕುಸಲಾಯ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಕತ್ವಾ ಸನ್ತಿಕತೋ ಸನ್ತಿಕತಾ ಏವ ಉದ್ಧರಿತಾ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಸನ್ತಿಕಸನ್ತಿಕತರತಾವಚನಮೇವ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ದೂರಸನ್ತಿಕತಾವ ಇಧ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ದೂರತೋ ದೂರುದ್ಧರಣಂ ವಿಯ ಸನ್ತಿಕತೋ ಸನ್ತಿಕುದ್ಧರಣಞ್ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುಂ ದೂರದೂರತರತಾಯ ವಿಯ ಸನ್ತಿಕಸನ್ತಿಕತರತಾಯ ಚ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಅಥ ಪನ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ನ ಕುಸಲಾ ಕುಸಲಾಯ ಏವ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಾ, ಅಥ ಖೋ ಯತೋ ಸಾ ದೂರೇ, ತಸ್ಸಾ ಅಕುಸಲಾಯಾ’’ತಿ, ತಞ್ಚ ನತ್ಥಿ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲಾಯ ಕುಸಲಾ ಕದಾಚಿ ಸನ್ತಿಕೇ ಅತ್ಥೀತಿ। ಅಥಾಪಿ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಯಾ ಅಕುಸಲಾ ಕುಸಲಾಯ ಸನ್ತಿಕೇ, ಸಾ ತತೋ ದೂರತೋ ಕುಸಲತೋ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ, ತದಪಿ ನತ್ಥಿ। ನ ಹಿ ಕುಸಲೇ ಅಕುಸಲಾ ಅತ್ಥಿ, ಯಾ ತತೋ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಉದ್ಧರಿಯೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ವುತ್ತಸ್ಸ ದೂರಸ್ಸ ದೂರತೋ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಸಭಾಗತ್ತಾ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕಂ ನತ್ಥೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ದೂರತೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಉದ್ಧರಿತುಂ, ಸನ್ತಿಕೇ ಪನಿಧ ವುತ್ತೇ ಭಿನ್ನೇ ತತ್ಥೇವ ದೂರಂ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸನ್ತಿಕತೋ ಪನ ದೂರಂ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ।
ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ದೂರತೋ ಚ ಸನ್ತಿಕಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಉದ್ಧರಿತುಂ। ಲೋಭಸಹಗತಾಯ ದೋಸಸಹಗತಾ ದೂರೇ ಲೋಭಸಹಗತಾ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಸನ್ತಿಕತೋವ ಸನ್ತಿಕಂ ಉದ್ಧರಿತಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ದೋಸಸಹಗತಾಯ ಲೋಭಸಹಗತಾ ದೂರೇ ದೋಸಸಹಗತಾ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ನ ದೂರತೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿಆದಿ।
ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೭. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ಯದಿಪಿ ವತ್ಥುತೋ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಾಮಂ ಫಸ್ಸತೋ ಚ ಸಞ್ಞಾಯ, ವತ್ಥುವಿಸಿಟ್ಠಫಸ್ಸೇನ ಪನ ವಿಸಿಟ್ಠಸಞ್ಞಾ ವತ್ಥುನಾ ಚ ವಿಸಿಟ್ಠಾ ಹೋತಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ವಿಯ ತಸ್ಸಾಪಿ ತಬ್ಬತ್ಥುಕತ್ತಾತಿ ‘‘ವತ್ಥುತೋ ನಾಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾ ಫಸ್ಸೋ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಪಟಿಘಟ್ಟನೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತಥಾ ತತೋ ಜಾತಸಞ್ಞಾಪೀತಿ ‘‘ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಟಿಘಜೋ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ, ಪಟಿಘವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ವಾ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವೇ ವಚನಂ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಪವತ್ತಾ, ವಚನಾಧೀನಾ ವಾ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾ, ಅಧಿವಚನಂ ವಾ ಏತೇಸಂ ಪಕಾಸನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಅಧಿವಚನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತತೋಜೋ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸೋ, ಸಮ್ಫಸ್ಸೋಯೇವ ವಾ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಅತ್ಥೇಹಿ ಅಧಿವಚನೋ ಚ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಚಾತಿ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸೋ, ಅಧಿವಚನವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ವಾ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸೋ, ತತೋ ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಜಾತಾ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸಮ್ಫಸ್ಸೇಪಿ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಅತ್ಥೋ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ತೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ತತೋಜಾಪಿ ಸಞ್ಞಾ ‘‘ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಯಥಾ ಪನ ಅಞ್ಞಪ್ಪಕಾರಾಸಮ್ಭವತೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಏವಂ ಅಯಂ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಆವೇಣಿಕಪ್ಪಕಾರನ್ತರಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಯದಿ ‘‘ತಯೋ ಹಿ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಥ ವಾ ಸಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ನಾಮಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾನಾಮಂ ತಿಣ್ಣಂಯೇವ ಖನ್ಧಾನಂ ಭವಿತುಂ ಅರಹತಿ। ತೇ ಪನ ಅತ್ತನೋ ನಾಮಂ ಸಞ್ಞಾಯ ದತ್ವಾ ನಿವತ್ತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ತಯೋ ಹಿ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ’’ತಿಆದಿ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ ಓಲೋಕೇತ್ವಾಪಿ ಜಾನಿತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ಇದಂ ತೇನ ತೇನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಹತ್ಥವಿಕಾರಾದಿಕರಣೇ ತದಧಿಪ್ಪಾಯವಿಜಾನನನಿಮಿತ್ತಭೂತಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಯ ರಜ್ಜಿತ್ವಾ ಓಲೋಕನಾದೀಸು ರತ್ತತಾದಿವಿಜಾನನನಿಮಿತ್ತಂ ಓಲೋಕನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವಿಸಯಸಮಾಗಮೇ ಪಾಕಟಂ ಹೋತೀತಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯಪಿ ತಥಾಪಾಕಟಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ।
ರಜ್ಜಿತ್ವಾ ‘‘ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾ ಏವಾ’’ತಿ ಆಹ। ಅಞ್ಞಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತನ್ತಿ ಯಂ ಪುಬ್ಬೇ ತೇನ ಚಿನ್ತಿತಂ ಞಾತಂ, ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೦. ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋವ। ತತ್ಥ ಹಿ ಪಧಾನಂ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಉಪರಿಮಕೋಟಿಯಾ ತಂ ನ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಉಪರಿಮಕೋಟಿಗತಭಾವೇನ ವಿನಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಗತಭಾವಾಭಾವತೋ। ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿ ಹಿ ಸಬ್ಬಬ್ಯಾಪಿಕಾತಿ। ದುತಿಯೇ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋ, ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾ ಆಗತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪುರಿಮೇಪಿ ವಾ ‘‘ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾ’’ತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ, ತಞ್ಚ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರದಸ್ಸನವಸೇನಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಕರಣೇನ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋವ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಏಕೂನಪಞ್ಞಾಸಪ್ಪಭೇದೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆಹ। ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧತ್ತಾ।
ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಸಮುಗ್ಗಮ-ಸದ್ದೋ ಸಮುಗ್ಗಮೋ, ಸನ್ಧಿಯಂ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಉಗ್ಗಮೋ ಸಮುಗ್ಗಮೋ। ಸೋ ಪನ ಯತ್ಥ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಸಮುಗ್ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತತ್ಥೇವ ದಸ್ಸಿತೋ। ಏತೇನ ನಯೇನ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಖನ್ಧಸಮುಗ್ಗಮೋ ಏಕವೋಕಾರಚತುವೋಕಾರೇಸು ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾಧಿಗತಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಸಹ ಉಗ್ಗಮೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಸಮುಗ್ಗಮೋ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ವಿಕಲುಪ್ಪತ್ತಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ ಹೋತಿ। ಹಿಮವನ್ತಪ್ಪದೇಸೇ ಜಾತಿಮನ್ತಏಳಕಲೋಮಂ ಜಾತಿಉಣ್ಣಾ। ಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡಬಿನ್ದೂತಿ ಏವಂ ಏತ್ಥಾಪಿ ಬಿನ್ದು-ಸದ್ದೋ ಏವಂವಣ್ಣಪ್ಪಟಿಭಾಗನ್ತಿ ಏವಂವಣ್ಣಂ ಏವಂಸಣ್ಠಾನಞ್ಚ। ಪಟಿಭಜನಂ ವಾ ಪಟಿಭಾಗೋ, ಸದಿಸತಾಭಜನಂ ಸದಿಸತಾಪತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂವಿಧೋ ವಣ್ಣಪ್ಪಟಿಭಾಗೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಏವಂವಣ್ಣಪ್ಪಟಿಭಾಗಂ।
ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನೀತಿ ಸನ್ತತಿಮೂಲಾನಿ, ಸನ್ತತಿಕೋಟ್ಠಾಸಾ ವಾ। ಅನೇಕಿನ್ದ್ರಿಯಸಮಾಹಾರಭಾವತೋ ಹಿ ಪಧಾನಙ್ಗಂ ‘‘ಸೀಸ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ವತ್ಥುದಸಕಾದಿಕೋಟ್ಠಾಸಾ ಅನೇಕರೂಪಸಮುದಾಯಭೂತಾ ‘‘ಸೀಸಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ।
ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಗಣನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪರಿಪುಣ್ಣತಂ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಪವೇಣಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರಜಪವೇಣೀ ಚ ಏತ್ತಕಂ ಕಾಲಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ, ತಂ ಪನ ‘‘ಪುಬ್ಬಾಪರತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಕ್ಖತೀತಿ ಅಕಥೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮಜಪವೇಣೀ ಚ ನ ಸಬ್ಬಾ ವುತ್ತಾತಿ ಅವುತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಓಪಪಾತಿಕಸಮುಗ್ಗಮೋ ನಾಮ ದಸ್ಸಿತೋ। ಏವಂ…ಪೇ॰… ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ವಸೇನ ನಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ರೂಪಾವಚರಾನಂ ಪರಿಹೀನಾಯತನಸ್ಸ ವಸೇನ ಸನ್ತತಿಸೀಸಹಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಪುಬ್ಬಾಪರತೋತಿ ಅಯಂ ವಿಚಾರಣಾ ನ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಂ, ಅಥ ಖೋ ತೇಸಂ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನೇತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಪಚ್ಛಾಅಪುರೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸೂತಿ ಏತೇನ ಸಂಸಯಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಹುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಹಿ ಇದಮೇವ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಇದಂ ಪಚ್ಛಾತಿ ಅದಸ್ಸಿತಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಪುಬ್ಬಾಪರತೋ’’ತಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ವಿಚಾರಣಾಯ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಗಹಿತಾ। ತತ್ಥ ಚ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ‘‘ರೂಪಂ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಅಞ್ಞಥಾ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇ ಸತಿ ರೂಪಸ್ಸ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನಕ್ಖಣೇ ಕಮ್ಮಸ್ಸಪಿ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾನಂ ವದನ್ತೀತಿ ಉಭಯನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ। ರೂಪಾರೂಪಸನ್ತತಿಞ್ಚ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಯಂ ವಿಚಾರಣಾ ಪವತ್ತಾತಿ ‘‘ರೂಪಂ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಏವ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಚಾರಣಾಯ ಕರಿಯಮಾನಾಯ ಅರೂಪಸ್ಸ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನಮೇವ ನತ್ಥೀತಿ ಪುಬ್ಬಾಪರಸಮುಟ್ಠಾಪನವಿಚಾರಣಾವ ಇಧ ನ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ। ವತ್ಥು ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ದುಬ್ಬಲಂ ಹೋತೀತಿ ಸಬ್ಬರೂಪಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ದುಬ್ಬಲತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತದಾ ಹಿ ತಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯರಹಿತಂ ಆಹಾರಾದೀಹಿ ಚ ಅನುಪತ್ಥದ್ಧನ್ತಿ ‘‘ದುಬ್ಬಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾತಿ
ಪವೇಣೀ ಘಟಿಯತೀತಿ ಚಕ್ಖಾದಿವತ್ಥುಸನ್ತತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಏವ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ನಿರೋಧುಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಘಟಿಯತಿ, ನ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿನಿಸ್ಸಯವತ್ಥೂನಂ ವಿಯ ವಿಚ್ಛೇದಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಙ್ಗತೋತಿ ಝಾನಙ್ಗತೋ। ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪಕಾನಿ, ತೇಸಂ ಅನುಬಲದಾಯಕಾನಿ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾದೀನಿ ತೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ವಿಸೇಸರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನತೋ। ಅಥ ವಾ ಯಾನಿ ಚಿತ್ತಙ್ಗಾನಿ ಚೇತನಾದೀನಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನೇ ಅಙ್ಗಭಾವಂ ಸಹಾಯಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಬಲದಾಯಕೇಹಿ ಝಾನಙ್ಗಾದೀಹಿ ಅಪರಿಹೀನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತೋ ಪರಿಹೀನತ್ತಾ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತೀತಿ। ಯೋ ಪನ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹಜಾತವತ್ಥು ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಚ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ಪುರೇಜಾತನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಾಭಾವತೋ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣದ್ವಯೇ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೂ’’ತಿ, ತಂ ನಿವಾರೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಯದಿ ಹಿ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಠಿತಿಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಸುಪಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವತ್ಥು ಪುರೇಜಾತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವೇತನ್ತಿ ಅನುಜಾನಿ, ತತ್ಥಾಪಿ ದೋಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯದಿ ತದಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ, ತವ ಮತೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ, ತದಾ ಪನ ರೂಪುಪ್ಪಾದನಮೇವ ನತ್ಥಿ। ಯದಾ ಚ ರೂಪುಪ್ಪಾದನಂ, ತದಾ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ತವ ಮತೇನಪಿ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪುರೇಜಾತನಿಸ್ಸಯಾಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಗಹೇತ್ವಾ
ಅವಿಸಯತಾಯಾತಿ ಅಗತಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಗಾಮಸ್ಸ ಆಗನ್ತುಕಸ್ಸ ಅವಿಸಯಭಾವತೋ। ಅಪ್ಪಹುತತಾಯಾತಿ ತತ್ಥ ತಸ್ಸ ಅನಿಸ್ಸರಭಾವತೋ। ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನ…ಪೇ॰… ಠಿತಾನೀತಿ ಇದಂ ಯೇಹಾಕಾರೇಹಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ವಟ್ಟಮೂಲನ್ತಿ ತಣ್ಹಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ವುಚ್ಚತಿ। ಚುತಿಚಿತ್ತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಂ ತತೋ ಪುರಿಮತರೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವಿಯ ನ ಭವನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವಟ್ಟಮೂಲಸ್ಸ ವೂಪಸನ್ತತ್ತಾ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಾ।
ರೂಪಸ್ಸ ನತ್ಥಿತಾಯಾತಿ ರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತಾ ಅರೂಪಸ್ಸ, ವಿರಾಗವಸೇನ ಪಹೀನತ್ತಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ರೂಪೋಕಾಸೇ ವಾ ರೂಪಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ರೂಪಪಚ್ಚಯಾನಂ ರೂಪುಪ್ಪಾದನಂ ಹೋತಿ, ಅರೂಪಂ ಪನ ರೂಪಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ ಸತಿ ಚಿತ್ತಂ ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಂ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯ, ತದೇವ ತತ್ಥ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುರಿಮರೂಪಸ್ಸಪಿ ಹಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ ಪುತ್ತಸ್ಸ ಪಿತಿಸದಿಸತಾದಸ್ಸನತೋತಿ।
ಉತು ಪನ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಾಪನತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಉತು ನಾಮ ಚೇಸ ದನ್ಧನಿರೋಧೋತಿಆದಿ ಉತುಸ್ಸ ಠಾನಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಾದನೇ ಕಾರಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅರೂಪಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಕಾಲದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ವುತ್ತಂ। ದನ್ಧನಿರೋಧತ್ತಾ ಹಿ ಸೋ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಬಲವಾತಿ ತದಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಧರನ್ತೇ ಏವ ಖಿಪ್ಪನಿರೋಧತ್ತಾ ಸೋಳಸಸು ಚಿತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಅನನ್ತರಂ ಚಿತ್ತಂ ಉತುನಾ ಸಮುಟ್ಠಿತೇ ರೂಪೇ ಪುನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಸ್ಮಿಂ ಧರನ್ತೇ ಏವ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಏತೇನ ಪನ ವಚನೇನ ಯದಿ ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧಕ್ಖಣಾ ಧರಮಾನಕ್ಖಣೇ ಏವ ಗಹಿತಾ, ‘‘ಸೋಳಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕಂ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಅಥುಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೋವ ಗಹಿತೋ, ‘‘ಸತ್ತರಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕ’’ನ್ತಿ, ಸಚೇ ನಿರೋಧಕ್ಖಣಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೋ ಗಹಿತೋ, ‘‘ಅಧಿಕಸೋಳಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕ’’ನ್ತಿ, ಯದಿ ಪನ ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧಕ್ಖಣಾ ಧರಮಾನಕ್ಖಣೇ ನ ಗಹಿತಾ, ‘‘ಅಧಿಕಸತ್ತರಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕ’’ನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ತೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಅನನ್ತರ’’ನ್ತಿ
ಓಜಾ ಖರಾತಿ ಸವತ್ಥುಕಂ ಓಜಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಸಭಾವತೋ ಸುಖುಮಾಯ ಹಿ ಓಜಾಯ ವತ್ಥುವಸೇನ ಅತ್ಥಿ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾತಿ।
ಚಿತ್ತಞ್ಚೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಯ ವುತ್ತಂ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾಪಿ ಪನ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪಕಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧)। ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ನ ಕಮ್ಮಚೇತನಂ ವಿಯ ಏಕಧಮ್ಮಮೇವ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಹಿಪಿ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಹೋತೂತಿ ಚೇ? ನ, ತೇಹಿ ಸಮುಟ್ಠಿತಭಾವಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾ, ಅವಚನಞ್ಚ ತೇಸಂ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವಾಭಾವತೋ।
ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದತೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇತಿ ಇದಂ ನಯದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ತತೋ ಪರಮ್ಪಿ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ, ನ ಪನೇತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಅಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಅಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಸುಪಿ ರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತೀತಿ। ಫಲಪ್ಪತ್ತನಿದಸ್ಸನೇನ ಚ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಅಸಮಾನಕಾಲತಂ ನಿದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಸಹುಪ್ಪಾದಂ ತದತ್ಥಂ ಅನಾರದ್ಧತ್ತಾ। ಸಹುಪ್ಪಾದೇನ ಪನ ಅಸಮಾನಕಾಲತಾ ಸುಖದೀಪನಾ ಹೋತೀತಿ ತಂದೀಪನತ್ಥಮೇವ ಸಹುಪ್ಪಾದಗ್ಗಹಣಂ।
ಯದಿ ಏವಂ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಅಸಮಾನದ್ಧತ್ತಾ ಅರೂಪಂ ಓಹಾಯ ರೂಪಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಏತಸ್ಸಾ ನಿವಾರಣತ್ಥಮಾಹ ‘‘ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಏಕಪ್ಪಮಾಣಾವಾತಿ ನಿರನ್ತರಂ ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ನಿಚ್ಛಿದ್ದೇಸು ಅರೂಪರಹಿತಂ ರೂಪಂ, ರೂಪರಹಿತಂ ವಾ ಅರೂಪಂ ನತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅಯಞ್ಚ ಕಥಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ಕಮ್ಮಜರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಂ ನಿಬ್ಬಾನಪಟಿಭಾಗನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿರಹಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಪದೇ ಪದನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪದೇ ಏವ ಪದಂ ನಿಕ್ಖಿಪನ್ತೋ ವಿಯ ಲಹುಂ ಲಹುಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನೋಹಾಯಾತಿ ಯಾವ ಚುತಿ, ತಾವ ಏವನ್ತಿ ಏತೇನ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಂ ಅವಕಂಸತೋ ಅದ್ಧಾಪಕಾರಂ ಇಮಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋತಿ ಏತಂ ದ್ವಯಮಪಿ ಸಹ ಗಹೇತ್ವಾ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ‘‘ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ’’ತಿ ಏಕೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾಕಾರೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಇತೋ ಪರೇಸುಪಿ। ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜಂ ಠಪೇತ್ವಾತಿ ತಸ್ಸ ಚುತಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ನಿರುಜ್ಝನತೋ ನಾನಾನಿರೋಧೋ ನತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಸ್ಸ ಪನ ಏಕುಪ್ಪಾದೋಪಿ ನತ್ಥಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಸೋಳಸಕೇ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಚನತೋ। ಯದಿ ಪನ ಯಸ್ಸ ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧಾ ದ್ವೇಪಿ ನ ಸನ್ತಿ, ತಂ ಠಪೇತಬ್ಬಂ। ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಪೇತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಪನ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪರತೋ ಚಿತ್ತೇಸು ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ವಜ್ಜೇತಬ್ಬಂ ಗಹೇತಬ್ಬಞ್ಚ ತದಾ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜಂ ಠಪೇತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪನ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸಕಮ್ಮಜರೂಪಪವೇಣೀ ಅತ್ಥೀತಿ ತತ್ಥ ಯಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ‘‘ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧ’’ನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಠಿತಿಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನರೂಪಾನಿ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಏವಂ ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ಯೋಜನಾ
ನಾನುಪ್ಪಾದ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಾತಿ ತೇನ ಸುದೀಪನತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಏತೇನ ಹಿ ನಯೇನ ಸಕ್ಕಾ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇಪಿ ಏಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನರೂಪಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸಪಿ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಏವ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ತಂ ಅರೂಪೇನ, ಅರೂಪಞ್ಚ ತೇನ ನಾನುಪ್ಪಾದಂ ಏಕನಿರೋಧನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾತುನ್ತಿ। ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಪನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ರೂಪಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ, ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಏವ ನಿರುಜ್ಝನಕಂ ಅರೂಪಞ್ಚ ನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ, ತಂ ‘‘ನಾನುಪ್ಪಾದತೋ ನಾನಾನಿರೋಧತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಚತುಸನ್ತತಿಕರೂಪೇನ ಹಿ ನಾನುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತಾದೀಪನಾ ಏತ್ಥ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಅದಸ್ಸಿತಸ್ಸ ವಸೇನ ನಯದಸ್ಸನಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಜರೂಪೇಸು ಏವ ಠಿತಸ್ಸಪಿ ಗಬ್ಭೇ ಗತಸ್ಸ ಮರಣಂ ಅತ್ಥೀತಿ ತೇಸಂ ಏವ ವಸೇನ ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಪಿ ಯೋಜಿತಂ। ಅಮರಾ ನಾಮ ಭವೇಯ್ಯುಂ, ಕಸ್ಮಾ? ಯಥಾ ಛನ್ನಂ ವತ್ಥೂನಂ ಪವತ್ತಿ ‘‘ಅಮರಾ ನಾಮ ಭವೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿ।
‘‘ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ, ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಆಗತತ್ತಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅತ್ತನೋ ಪನಾಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೇ, ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ, ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ದೀಪೇತಿಯೇವ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದೇ ‘‘ತಂ ಪನ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೬ ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ) ವುತ್ತಂ। ಇಮಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ಕಸ್ಮಾ? ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಸ್ಸಪಿ ಸಮಾನಾಯುಕತಾಯ ಭವಿತಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಥಾ ಪನ ಏತೇಹಿ ಯೋಜಿತಂ, ತಥಾ ರೂಪಸ್ಸ ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತಾ ನಾನುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧತಾ ಚ ನತ್ಥಿಯೇವ।
ಯಾ ಪನ ಏತೇಹಿ ರೂಪಸ್ಸ ಸತ್ತರಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕತಾ ವುತ್ತಾ, ಯಾ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ತತಿಯಭಾಗಾಧಿಕಸೋಳಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕತಾ, ಸಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೭) ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ
ಯೋ ಚೇತ್ಥ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಚ ಅತ್ಥಿ ನತ್ಥೀತಿ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬೋ। ಚಿತ್ತಯಮಕೇ (ಯಮ॰ ೨.ಚಿತ್ತಯಮಕ.೧೦೨) ಹಿ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ? ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ನೋ ಸುತ್ತೇಸುಪಿ ಹಿ ‘‘ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ ತಸ್ಸೇವ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩೮; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೭) ಏಕಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಾಭಾವತೋ ‘‘ಯಸ್ಸಾ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಸಾ ಸನ್ತತಿಠಿತೀ’’ತಿ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ, ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ವಾ ಖಣದ್ವಯಸಮಙ್ಗಿಂ ಠಿತನ್ತಿ।
ಯೋ ಚೇತ್ಥ ಚಿತ್ತನಿರೋಧಕ್ಖಣೇ ರೂಪುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಚ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬೋ ‘‘ಯಸ್ಸ ವಾ ಪನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ? ನೋತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಯಮ॰ ೧.ಸಚ್ಚಯಮಕ.೧೩೬)। ಯೋ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ರೂಪನಿರೋಧೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಚ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬೋ ‘‘ಯಸ್ಸ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ? ನೋತಿಆದಿ (ಯಮ॰ ೩.ಧಮ್ಮಯಮಕ.೧೬೩) ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ನ ಚ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಕತೋತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ಸಙ್ಖಾರಯಮಕೇ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಹುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧವಚನತೋ ಅಬ್ಯಾಕತ-ಸದ್ದೇನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಮೇವೇತ್ಥ ಗಹಿತನ್ತಿ ಕಾರಣಂ ವದೇಯ್ಯ, ತಮ್ಪಿ ಅಕಾರಣಂ। ನ ಹಿ ತೇನ ವಚನೇನ ಅಞ್ಞರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತೇನ ಸಹುಪ್ಪಾದಸಹನಿರೋಧಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಕತೋ, ನಾಪಿ ನಾನುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧಾನುಜಾನನಂ, ನೇವ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವನಿವಾರಣಞ್ಚ ಕತಂ, ತಸ್ಮಾ ತಥಾ ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾನಾನುಞ್ಞಾತಾನಿವಾರಿತಾಬ್ಯಾಕತಭಾವಾನಂ ಸಹುಪ್ಪಾದಸಹನಿರೋಧಾದಿಕಾನಂ ಕಮ್ಮಜಾದೀನಂ ಏತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರೋಧೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಮ್ಮಜಾದೀನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರೋಧಂ ವತ್ತುಂ। ಯಮಕಪಾಳಿಅನುಸ್ಸರಣೇ ಚ ಸತಿ ಉಪ್ಪಾದಾನನ್ತರಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಿಜ್ಜಮಾನತಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಚಿತ್ತಂ ನ ಚ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ ವಿನಸ್ಸಮಾನತ್ತಾ, ನಾಪಿ ಚ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪಕಸ್ಸ ಸಹಾಯಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹುಪ್ಪನ್ನೋ ಉತು ತದನನ್ತರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಆದಿಮ್ಹಿ ಸಹ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನತೋ ಪುಬ್ಬಾಪರತೋತಿ ಇದಮ್ಪಿ ನತ್ಥಿ, ಅತಿಲಹುಪರಿವತ್ತಞ್ಚ
ತತೋ ಪರಂ ಪನಾತಿ ಏತಸ್ಸ ‘‘ಏತ್ಥ ಪನ ಯದೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಕಾಯಪಿ ಸಙ್ಗಹಕಥಾಯ ನಿಟ್ಠಿತಾಯ ಪುರಿಮಕಥಾಯ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನತೋ ‘‘ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕಮ್ಮಜರೂಪಪವೇಣೀ ನ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಹ ಸಮ್ಬನ್ಧೋತಿ ಚುತಿತೋ ಪರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ರೂಪಂ ಪನ ರೂಪೇನ ಸಹಾತಿಆದಿನಾ ಯಥಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ಏಕುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧತಾ ರೂಪಾನಂ ಅರೂಪೇಹಿ, ಅರೂಪಾನಂ ರೂಪೇಹಿ ಚ ನತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ರೂಪಾನಂ ರೂಪೇಹೇವ, ಅರೂಪಾನಞ್ಚ ಅರೂಪೇಹಿ ಯೋಜಿತಾ।
ಸರೀರಸ್ಸ ರೂಪಂ ಅವಯವಭೂತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ಘನಭೂತೋ ಪುಞ್ಜಭಾವೋ ಘನಪುಞ್ಜಭಾವೋ, ನ ತಿಲಮುಗ್ಗಾದಿಪುಞ್ಜಾ ವಿಯ ಸಿಥಿಲಸಮ್ಬನ್ಧನಾನಂ ಪುಞ್ಜೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿತಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇ ತಯೋ ಪಕಾರೇ ಆಹ।
ಹೇಟ್ಠಾತಿ ರೂಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯಂ। ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾವ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಿಕಾರರೂಪಾದೀನಞ್ಚ ರೂಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯಂ ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನತಾಪರಿಯಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನನಿಪ್ಫನ್ನಾನಂ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನಿಪ್ಫಾದಿತೋ ತಿಲಕ್ಖಣಾಹತೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನೋ, ನಿಪ್ಫನ್ನೋ ಪನ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮೋಪಿ ಹೋತಿ ನಾಮಗ್ಗಹಣಸಮಾಪಜ್ಜನಾದಿವಸೇನ ನಿಪ್ಫಾದಿಯಮಾನೋತಿ। ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಪನಾತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ತದೇಕದೇಸೇನ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಮಾದಿವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾತಿಆದಿನಾ ಪಠಮಂ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ, ದುತಿಯಂ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ದುತಿಯನ್ತಿ ಅಯಂ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ। ಅನುಪುಬ್ಬಪಣೀತಾ ಭೂಮಿಯೋ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ವವತ್ಥಿತಾತಿ ತಾಸಂ ವಸೇನ ದೇಸನಾಯ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿಆದಿಕೋ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭೨, ೩೮೨, ೩೮೩; ವಿಭ॰ ೩೫೫) ಏಕಕ್ಖಣೇಪಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಸಮ್ಭವತೋ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋವ। ದಾನಕಥಾದಯೋ ಅನುಪುಬ್ಬುಕ್ಕಂಸತೋ ಕಥಿತಾ, ಉಪ್ಪತ್ತಿಆದಿವವತ್ಥಾನಾಭಾವತೋ ಪನ ದಾನಾದೀನಂ ಇಧ ದೇಸನಾಕ್ಕಮವಚನಂ। ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋತಿ ಚ ಯಥಾವುತ್ತವವತ್ಥಾನಾಭಾವತೋ ಅನೇಕೇಸಂ ವಚನಾನಂ ಸಹ ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯೇನ ದೇಸೇತಬ್ಬತ್ತಾ ತೇನ ತೇನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ದೇಸನಾಮತ್ತಸ್ಸೇವ ಕಮೋ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಭೇದೇನ ಹೀತಿ ರೂಪಾದೀನಂ ಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾ ಪಿಣ್ಡಗ್ಗಹಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಕ್ಖುಆದೀನಮ್ಪಿ ವಿಸಯಭೂತನ್ತಿ ಏಕದೇಸೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಂ ಸಮುದಾಯಭೂತಂ ವದತಿ। ಏವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಛದ್ವಾರಾಧಿಪತಿ ರಾಜಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.ಏರಕಪತ್ತನಾಗರಾಜವತ್ಥು) ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧-೨) ಚ ವಚನತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಧಿಪತಿ।
ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇ ‘‘ಸಾಸವಂ ಉಪಾದಾನಿಯ’’ನ್ತಿ ವಚನಂ ಅನಾಸವಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಬ್ಭಾವತೋ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ತಂಸಭಾವತಾನಿವತ್ತನತ್ಥಂ, ನ ಅನಾಸವರೂಪನಿವತ್ತನತ್ಥನ್ತಿ। ಅನಾಸವಾವ ಖನ್ಧೇಸು ವುತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಟ್ಠಾನಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಏವ-ಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ಅನಾಸವಾ ಖನ್ಧೇಸ್ವೇವ ವುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾನಂ ಸಭಾಗೇನ ಏಕಜ್ಝಂ ಸಙ್ಗಹೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಸಭಾಗೇಕಸಙ್ಗಹೋ। ಸಭಾಗಸಭಾಗೇನ ಹಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹಮಾನಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ। ತತ್ಥ ರುಪ್ಪನಾದಿಸಾಮಞ್ಞೇನ ಸಮಾನಕೋಟ್ಠಾಸಾ ‘‘ಸಭಾಗಾ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇಸು ಸಙ್ಖತಾಭಿಸಙ್ಖರಣಕಿಚ್ಚಂ ಆಯೂಹನರಸಾಯ ಚೇತನಾಯ ಬಲವನ್ತಿ ಸಾ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ಅಞ್ಞೇ ಚ ರುಪ್ಪನಾದಿವಿಸೇಸಲಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಸಙ್ಖತಾಭಿಸಙ್ಖರಣಸಾಮಞ್ಞೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಫುಸನಾದಯೋ ಪನ ಸಭಾವಾ ವಿಸುಂ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದವಚನೀಯಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವವಿಞ್ಞುನಾ ತಥಾಗತೇನ ಫಸ್ಸಖನ್ಧಾದಯೋ ನ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ। ‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣಾ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಾ ಸಸ್ಸತವಾದಾ ಸಸ್ಸತಂ ಲೋಕಞ್ಚ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತಿ ಅತ್ತಾನಞ್ಚ, ಸಬ್ಬೇ ತೇ ಇಮೇಯೇವ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪಟಿಚ್ಚ, ಏತೇಸಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರ’’ನ್ತಿಆದೀನಞ್ಚ ಸುತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗಾಹವತ್ಥುಸ್ಸ ಏತಪರಮತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ಏತೇನ ಚ ವಕ್ಖಮಾನಸುತ್ತವಸೇನ ಚ ಖನ್ಧೇ ಏವ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಅಞ್ಞೇಸಞ್ಚ ತದವರೋಧತೋ’’ತಿ।
ದುಕ್ಖದುಕ್ಖವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾವಸೇನ ವೇದನಾಯ ಆಬಾಧಕತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ರಾಗಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮಾದಿದುಕ್ಖಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿಆಕಾರಗ್ಗಾಹಿಕಾ ತಂತಂಸಙ್ಕಪ್ಪಮೂಲಭೂತಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ। ರೋಗಸ್ಸ ಪಿತ್ತಾದೀನಿ ವಿಯ ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ಉತುಭೋಜನವೇಸಮಾದೀನಿ ವಿಯ ಮೂಲಕಾರಣಂ ನಿದಾನಂ। ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸಙ್ಗಭೂತಾ ಚೇತಸಿಕಾ’’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಗಿಲಾನೂಪಮಂ ವುತ್ತಂ, ಸುಖಸಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ವೇದನಾಕಾರಣಾಯ ಹೇತುಭಾವತೋ ವೇದನಾಭೋಜನಸ್ಸ ಛಾದಾಪನತೋ ಚ ಸಞ್ಞಾ ಅಪರಾಧೂಪಮಾ ಬ್ಯಞ್ಜನೂಪಮಾ ಚ, ‘‘ಪಞ್ಚ ವಧಕಾ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚನ್ನೇತಂ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ ಆಸಿವಿಸೂಪಮೇ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩೮) ವಧಕಾತಿ ವುತ್ತಾ, ‘‘ಭಾರೋತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚನ್ನೇತಂ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ ಭಾರಸುತ್ತೇ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೨೨) ಭಾರಾತಿ, ‘‘ಅತೀತಂಪಾಹಂ ಅದ್ಧಾನಂ ರೂಪೇನ ಖಜ್ಜಿಂ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಾಹಂ ಏತರಹಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇನ ರೂಪೇನ ಖಜ್ಜಾಮಿ, ಅಹಞ್ಚೇವ ಖೋ ಪನ ಅನಾಗತಂ ರೂಪಂ ಅಭಿನನ್ದೇಯ್ಯಂ, ಅನಾಗತೇನಪಾಹಂ ರೂಪೇನ ಖಜ್ಜೇಯ್ಯಂ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪೇತರಹಿ ಖಜ್ಜಾಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಖಜ್ಜನೀಯಪರಿಯಾಯೇನ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯) ಖಾದಕಾತಿ ಯಮಕಸುತ್ತೇ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೮೫) ಅನಿಚ್ಚಾದಿಕಾತಿ। ಯದಿಪಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಿಭಙ್ಗೇ ಅವಿಸೇಸೇನ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ, ಬಾಹುಲ್ಲೇನ ಪನ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ತದನ್ತೋಗಧಾನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ।
ದೇಸಿತಾದಿಚ್ಚಬನ್ಧುನಾತಿ ದೇಸಿತಂ ಆದಿಚ್ಚಬನ್ಧುನಾ, ದೇಸಿತಾನಿ ವಾ। ಗಾಥಾಸುಖತ್ಥಂ ಅನುನಾಸಿಕಲೋಪೋ, ನಿಕಾರಲೋಪೋ ವಾ ಕತೋ।
ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಗಹೇತುಂ ನ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ರೂಪೇನ ಸಣ್ಠಾನೇನ ಫಲಕಸದಿಸೋ ದಿಸ್ಸಮಾನೋ ಖರಭಾವಾಭಾವಾ ಫಲಕಕಿಚ್ಚಂ ನ ಕರೋತೀತಿ ‘‘ನ ಸಕ್ಕಾ ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಫಲಕಂ ವಾ ಆಸನಂ ವಾ ಕಾತು’’ನ್ತಿ ಆಹ। ನ ತಥಾ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ನಿಚ್ಚಾದಿಕಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀಹಿ ವಾ ನಿಚ್ಚಾದಿಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅನನ್ತರಂ ಭಿಜ್ಜನತೋ ಗಹಿತಾಕಾರಾ ಹುತ್ವಾ ನ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖ್ಯಾತಿ ಇದಂ ಉದಕಜಲ್ಲಕನ್ತಿ ಉದಕಲಸಿಕಂ। ಯಥಾ ಉದಕತಲೇ ಬಿನ್ದುನಿಪಾತಜನಿತೋ ವಾತೋ ಉದಕಜಲ್ಲಕಂ ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಪುಟಂ ಕತ್ವಾ ಪುಪ್ಫುಳಂ ನಾಮ ಕರೋತಿ, ಏವಂ ವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಾಪಾಥಗಮನಜನಿತೋ ಫಸ್ಸೋ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಜಲ್ಲಂ ಸಹಕಾರೀಪಚ್ಚಯನ್ತರಭಾವೇನ ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ವೇದನಂ ನಾಮ ಕರೋತಿ। ಇದಞ್ಚ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮೂಲಕಾರಣಭೂತೇಹಿ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸಾದನಭೂತೇಹಿ ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ವಟ್ಟಗತವೇದನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ವಾ ಚತ್ತಾರೋ ಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತಾ, ಊನೇಹಿಪಿ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೇವ।
ನಾನಾಲಕ್ಖಣೋತಿ ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸಫಸ್ಸಾದೀಹಿ ನಾನಾಸಭಾವೋ। ಮಾಯಾಯ ದಸ್ಸಿತಂ ರೂಪಂ ‘‘ಮಾಯಾ’’ತಿ ಆಹ। ಪಞ್ಚಪಿ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಅಸುಭಾದಿಸಭಾವಾ ಏವ ಕಿಲೇಸಾಸುಚಿವತ್ಥುಭಾವಾದಿತೋತಿ ಅಸುಭಾದಿತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ ಏವ। ತಥಾಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಕೋಚಿ ವಿಸೇಸೋ ಸುಖಗ್ಗಹಣೀಯೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಸೇಸತೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಚತುವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಕರಾತಿ ತೇಸಂ ಗೋಚರಭಾವೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀಸು ಅಸುಭಾದಿವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬತಾ ವುತ್ತಾ।
ಖನ್ಧೇಹಿ ನ ವಿಹಞ್ಞತಿ ಪರಿವಿದಿತಸಭಾವತ್ತಾ। ವಿಪಸ್ಸಕೋಪಿ ಹಿ ತೇಸಂ ವಿಪತ್ತಿಯಂ ನ ದುಕ್ಖಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಖೀಣಾಸವೇಸು ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ। ತೇ ಹಿ ಆಯತಿಮ್ಪಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ನ ಬಾಧೀಯನ್ತೀತಿ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತೀತಿ ‘‘ಆಹಾರಸಮುದಯಾ ರೂಪಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೫೬-೫೭) ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕರೂಪೇ ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಜಹನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಸಮುದಯಭೂತೇ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರೇಪಿ ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಜಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ। ಅಜ್ಝತ್ತಿಕರೂಪಂ ಪನ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಮ್ಪಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ। ತಸ್ಸ ಚ ಉದಯವಯಾನುಪಸ್ಸೀ ಹೋತೀತಿ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಕಾಮರಾಗಭೂತಂ ಅಭಿಜ್ಝಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಹಿ ಕಾಮರಾಗಪ್ಪಹಾನಂ ಹೋತೀತಿ। ಕಾಮರಾಗಮುಖೇನ ವಾ ಸಬ್ಬಲೋಭಪ್ಪಹಾನಂ ವದತಿ। ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಆಹಾರಪರಿಜಾನನೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಫಸ್ಸಪರಿಜಾನನಞ್ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಸುಖತ್ಥಮೇವ ಭವಪತ್ಥನಾ ಹೋತೀತಿ ವೇದನಾಯ ತಣ್ಹಂ ಪಜಹನ್ತೋ ಭವೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ। ಸಬ್ಬಂ ವೇದನಂ ದುಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಪರೇನ ಅಪುಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಾದಿತಂ, ಸುಖಂ ಬ್ಯಾಪಾದಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ। ‘‘ಸುಖಬಹುಲೇ ಸುಗತಿಭವೇ ಸುದ್ಧೀ’’ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಗೋಸೀಲಗೋವತಾದೀಹಿ ಸುದ್ಧಿಂ ಪರಾಮಸನ್ತೋ ಸುಖಪತ್ಥನಾವಸೇನೇವ ಪರಾಮಸತೀತಿ ವೇದನಾಯ ತಣ್ಹಂ ಪಜಹನ್ತೋ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ ನ ಉಪಾದಿಯತಿ। ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋವ, ಸಞ್ಞಾ ಪನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರೇ ಅನತ್ತತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಯ ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಜಹತಿ ಏವ, ತಞ್ಚ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ ತೀರೇತಿ ಚಾತಿ ‘‘ಸಞ್ಞಂ ಸಙ್ಖಾರೇ…ಪೇ॰… ಪರಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಘನಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತೀತಿ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕತ್ವಾ ತಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅವಿಜ್ಜೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ। ಮೋಹಬಲೇನೇವ ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಂ ಹೋತೀತಿ ತಂ ಪಜಹನ್ತೋ ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ।
‘‘ಯಞ್ಚ ಖೋ ಏತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವುಚ್ಚತಿ ಚಿತ್ತಂ ಇತಿಪಿ ಮನೋ ಇತಿಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಇತಿಪಿ, ತತ್ರಾಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ನಾಲಂ ನಿಬ್ಬಿನ್ದಿತುಂ, ನಾಲಂ ವಿರಜ್ಜಿತುಂ, ನಾಲಂ ವಿಮುಚ್ಚಿತುಂ। ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ದೀಘರತ್ತಂಹೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅಜ್ಝೋಸಿತಂ ಮಮಾಯಿತಂ ಪರಾಮಟ್ಠಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೧) –
ವಚನತೋ
ಕಮಾದಿವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೩೪. ಏವಂ ಯಾ ಏಕವಿಧಾದಿನಾ ವುತ್ತವೇದನಾನಂ ಭೂಮಿವಸೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬತಾ, ತಂ ವತ್ವಾ ಪುನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತೋ ದಸ್ಸಿತತಾದಿಜಾನಿತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಂ ವತ್ತುಮಾಹ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಟ್ಠವಿಧೇನ ತತ್ಥಾತಿ ತತ್ಥ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸತ್ತವಿಧಭೇದೇನೇವ ಯೋಜನಾ ಛಬ್ಬಿಧಭೇದೇನ ಯೋಜನಾಯ ಸತಿ ಅಟ್ಠವಿಧತ್ತಾಭಾವತೋ।
ಪೂರಣತ್ಥಮೇವ ವುತ್ತೋತಿ ದಸವಿಧತಾಪೂರಣತ್ಥಮೇವ ವುತ್ತೋ, ನ ನವವಿಧಭೇದೇ ವಿಯ ನಯದಾನತ್ಥಂ। ಕಸ್ಮಾ? ತತ್ಥ ನಯಸ್ಸ ದಿನ್ನತ್ತಾ। ಭಿನ್ದಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಹಿ ಭೇದನಂ ನಯದಾನಂ, ತಞ್ಚ ತತ್ಥ ಕತನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚ ಕುಸಲತ್ತಿಕೋ, ಏವಂ ‘‘ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ
ಪುಬ್ಬೇ ಗಹಿತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಗಹಣಂ ವಡ್ಢನಂ ಗಹಣವಡ್ಢನವಸೇನ, ನ ಪುರಿಮಗಹಿತೇ ಠಿತೇ ಅಞ್ಞುಪಚಯವಸೇನ। ವಡ್ಢನ-ಸದ್ದೋ ವಾ ಛೇದನತ್ಥೋ ಕೇಸವಡ್ಢನಾದೀಸು ವಿಯಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಗಹಿತಸ್ಸ ಅಗ್ಗಹಣಂ ಛಿನ್ದನಂ ವಡ್ಢನಂ, ದುಕತಿಕಾನಂ ಉಭಯೇಸಂ ವಡ್ಢನಂ ಉಭಯವಡ್ಢನಂ, ಉಭಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತಂ ವಡ್ಢನಂ ಉಭಯವಡ್ಢನಂ, ತದೇವ ಉಭತೋವಡ್ಢನಕಂ, ತೇನ ನಯನೀಹರಣಂ ಉಭತೋವಡ್ಢನಕನೀಹಾರೋ। ವಡ್ಢನಕನಯೋ ವಾ ವಡ್ಢನಕನೀಹಾರೋ, ಉಭಯತೋ ಪವತ್ತೋ ವಡ್ಢನಕನೀಹಾರೋ ಉಭತೋವಡ್ಢನಕನೀಹಾರೋ। ತತ್ಥ ದುಕಮೂಲಕತಿಕಮೂಲಕಉಭತೋವಡ್ಢನಕೇಸು ದುವಿಧತಿವಿಧಭೇದಾನಂಯೇವ ಹಿ ವಿಸೇಸೋ। ಅಞ್ಞೇ ಭೇದಾ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ, ತಥಾಪಿ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಭೇದಜನನತ್ಥಂ ಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕೇನ ಞಾತಿವಿತಕ್ಕಾದಿನಿರತ್ಥಕವಿತಕ್ಕನಿವಾರಣತ್ಥಂ ಇಮಞ್ಚ ಪಾಳಿಂ ವಿತಕ್ಕೇನ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮುಪಸಂಹಿತಪಾಮೋಜ್ಜಜನನತ್ಥಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ವಾರಸ್ಸ ಗಹಿತಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಮುಖಭಾವತೋ ಚ ದುವಿಧತಿವಿಧಭೇದನಾನತ್ತವಸೇನ ಇತರೇಪಿ ಭೇದಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖೇಸು
ಸತ್ತವಿಧೇನಾತಿಆದಯೋ ಅಞ್ಞಪ್ಪಭೇದನಿರಪೇಕ್ಖಾ ಕೇವಲಂ ಬಹುಪ್ಪಕಾರತಾದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾತಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ತೇಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ‘‘ಬಹುವಿಧೇನ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಂ ದಸ್ಸೇಸೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮಹಾವಿಸಯೋ ರಾಜಾ ವಿಯ ಸವಿಸಯೇ ಭಗವಾಪಿ ಮಹಾವಿಸಯತಾಯ ಅಪ್ಪಟಿಹತೋ ಯಥಾ ಯಥಾ ಇಚ್ಛತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ದೇಸೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾನಾವರಣಞಾಣಯೋಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುಕೇ ವತ್ವಾ ತಿಕಾ ವುತ್ತಾತಿ ತಿಕಾ ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿತ್ತಾತಿ ಯುತ್ತಂ, ದುಕಾ ಪನ ಕಥಂ ತಿಕೇಸು ಪಕ್ಖಿತ್ತಾತಿ? ಪರತೋ ವುತ್ತೇಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಿಕೇ ಅಪೇಕ್ಖಕಾಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬವಸೇನ ದುಕಾನಂ ಯೋಜಿತತ್ತಾ।
ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ಆವಜ್ಜನವಸೇನ ಲಬ್ಭತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ಆವಜ್ಜನಾ ಪನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ಸಮಾನವೀಥಿಯಂ ಪಚ್ಛಿಮೋ ಧಮ್ಮೋ ಪುರಿಮಸ್ಸ
ಚತುತ್ತಿಂಸಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಾನಂ ಅಗ್ಗಹಣಂ ತೇಸಂ ಸಯಮೇವ ಮನೋದ್ವಾರಭೂತತ್ತಾ। ಸಬ್ಬಭವಙ್ಗಮನೋ ಹಿ ಮನೋದ್ವಾರಂ, ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ ಚ ತತೋ ಅನಞ್ಞಾತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಚತುವೀಸತಿವಿಧಭೇದೇ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾದಿಕುಸಲಾದೀನಂ ಸಮಾನವೀಥಿಯಂ ಲಬ್ಭಮಾನತಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಾ, ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ಏಕೂನವೀಸತಿಚತುವೀಸತಿಕಾ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಆಗತಾತಿ ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ‘‘ತಾನಿ ಸತ್ತವಿಧಾದೀಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಠತ್ವಾ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ನ ಹಿ ಸಮಾನವೀಥಿಯಂಯೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಸಮತಿಕ್ಕಮಭಾವನಾಹಿ ಲಬ್ಭಮಾನತಾ ಹೋತಿ। ತಿಧಾಪಿ ಚ ಲಬ್ಭಮಾನತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಠತ್ವಾ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟನ್ತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ಏತಾನೀತಿ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಾನಿ ಕುಸಲಾದೀನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ವದತಿ, ವೇದನಾನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಚ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಕಥೇತುಂ ಸುಖನ್ತಿ ಚಿತ್ತಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಕತೋ। ತೇನೇವ ಪನ ಚಿತ್ತಾನಿ ಸತ್ತವಿಧಭೇದೇ ತಿಕಭೂಮಿವಸೇನ, ಚತುವೀಸತಿವಿಧಭೇದೇ ದ್ವಾರತಿಕವಸೇನ, ತಿಂಸವಿಧಭೇದೇ ದ್ವಾರಭೂಮಿವಸೇನ, ಬಹುವಿಧಭೇದೇ ದ್ವಾರತಿಕಭೂಮಿವಸೇನ ದೀಪಿತಾನೀತಿ ‘‘ತೇಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಠತ್ವಾ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕುಸಲಾದೀನಂ ದೀಪನಾ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೂಮಿವಸೇನ ಕಾತಬ್ಬಾ, ತಾ ಚ ಭೂಮಿಯೋ ತಿಂಸವಿಧಭೇದೇ ಸಯಮೇವಾಗತಾ, ನ ಚ ಸತ್ತವಿಧಭೇದೇ ವಿಯ ದ್ವಾರಂ ಅನಾಮಟ್ಠಂ, ಅತಿಬ್ಯತ್ತಾ ಚ ಏತ್ಥ ಸಮಾನಾಸಮಾನವೀಥೀಸು ಲಬ್ಭಮಾನತಾತಿ ತಿಂಸವಿಧೇ…ಪೇ॰… ಸುಖದೀಪನಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ತಿಂಸವಿಧಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠತ್ವಾ ದೀಪಯಿಂಸು, ನನು ದ್ವಾರತಿಕಭೂಮೀನಂ ಆಮಟ್ಠತ್ತಾ ಬಹುವಿಧಭೇದೇ ಠತ್ವಾ ದೀಪೇತಬ್ಬಾನೀತಿ? ನ, ದೀಪೇತಬ್ಬಟ್ಠಾನಾತಿಕ್ಕಮತೋ। ಸತ್ತವಿಧಭೇದೋ ಹಿ ದ್ವಾರಸ್ಸ ಅನಾಮಟ್ಠತ್ತಾ ದೀಪನಾಯ ಅಟ್ಠಾನಂ, ಚತುವೀಸತಿವಿಧಭೇದೇ ಆಮಟ್ಠದ್ವಾರತಿಕಾ ನ ಭೂಮಿಯೋ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಠಪಿತಾ, ತಿಂಸವಿಧಭೇದೇ ಆಮಟ್ಠದ್ವಾರಭೂಮಿಯೋ ವುತ್ತಾ। ಯೇ ಚ ಠಪಿತಾ, ತೇ ಚೇತ್ಥ ತಿಕಾ ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬರಹಿತಾ ಕೇವಲಂ ಭೂಮೀಹಿ ಸಹ ದೀಪೇತಬ್ಬಾವ। ತೇನೇದಂ ದೀಪನಾಯ ಠಾನಂ, ತದತಿಕ್ಕಮೇ ಪನ ಠಾನಾತಿಕ್ಕಮೋ ಹೋತೀತಿ।
ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಸದ್ಧಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ದಾನಂ ದೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೨೩) ನಾನಾವೀಥಿಯಂ ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ಏಕವೀಥಿಯಂ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ತದಭಾವೇ ಅಭಾವತೋ ಜಾತಿ ವಿಯ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಲೇಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಕಸಿಣರೂಪದಸ್ಸನಹೇತುಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪರಿಕಮ್ಮಾದಿವೇದನಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ವಕ್ಖತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾನಾವೀಥಿಯಂ ಗತಾನಿ ಏತಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ಲಬ್ಭಮಾನಾನೀತಿ ನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಲೇಸೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿ, ಬಲವಬಲವಾನಂ ಪನ ಪರಿಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಆದಿಭೂತೋ
ಅಜ್ಝಾಸಯೇನ ಅಜ್ಝಾಸಯಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಸಮ್ಪನ್ನಜ್ಝಾಸಯೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ವತ್ತಪ್ಪಟಿವತ್ತನ್ತಿ ಖುದ್ದಕಞ್ಚೇವ ಮಹನ್ತಞ್ಚ ವತ್ತಂ, ಪುಬ್ಬೇ ವಾ ಕತಂ ವತ್ತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಕತಂ ಪಟಿವತ್ತಂ। ಏವಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಆದಿಮ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಆಹ, ತತೋ ಪರಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಿಪಿ ಪನ ಕಸಿಣರೂಪದಸ್ಸನಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತದಸ್ಸನಸಂವೇಗವತ್ಥುದಸ್ಸನಾದೀನಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿಯೇವಾತಿ। ತೇನ ತದುಪನಿಸ್ಸಯಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಯಥಾಭೂತಸಭಾವಾದಸ್ಸನಂ ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಾ। ‘‘ಅಸ್ಮೀ’’ತಿ ರೂಪಾದೀಸು ವಿನಿಬನ್ಧಸ್ಸ। ಸಭಾವನ್ತರಾಮಸನವಸೇನ ಪರಾಮಟ್ಠಸ್ಸ, ಪರಾಮಟ್ಠವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಗಹಣವಸೇನ ಅನು ಅನು ಉಪ್ಪಜ್ಜನಧಮ್ಮತಾಯ ಥಿರಭಾವಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಥಾಮಗತಸ್ಸ, ಅಪ್ಪಹೀನಕಾಮರಾಗಾದಿಕಸ್ಸ ವಾ। ಪರಿಗ್ಗಹೇ ಠಿತೋತಿ ವೀಮಂಸಾಯ ಠಿತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಾಯಾತಿಆದಿನಾ ಮೋಹಾದೀನಂ ಕಿಚ್ಚೇನ ಪಾಕಟೇನ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ವಿಚಾರಣಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಕಿಲೇಸಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ರೂಪದಸ್ಸನಹೇತುಕಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ’’ತಿ ಆಹ। ಏತ್ಥ ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೋ ಏವ ಪಕಾರನ್ತರೇನ ಕಥಿತೋ, ತಥಾ ‘‘ಭಾವನಾವಸೇನಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಚ।
ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನೇನ ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಕಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಆದಿಮ್ಹಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಪರಿಗ್ಗಹೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ, ತಂಮೂಲಕಂ ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಸಮ್ಮಸನಂ ಆದಿಭೂತೇ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಭಾವನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾತಿ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ। ಆರಮ್ಮಣೇನ ಹಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ। ಏವಂ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಿಲೇಸ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಇದಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಂ ಕಿಂನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವಿಯ ಯೋಜನಾಯ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಮಹಾಭೂತನಿಸ್ಸಿತತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ಜಾತಿ…ಪೇ॰… ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಭಯತೋ ದಿಸ್ಸಮಾನಾನಂ ಜಾತಿಆದೀನಂ ಬಲವಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ತೇಸಂ ಭಯತೋ ದಸ್ಸನೇನ ಸಹಜಾತಸ್ಸ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ, ತಸ್ಸ ವಾ ದಸ್ಸನಸ್ಸ ದ್ವಾರಭೂತಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇತಿ ವತ್ಥುನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವೇದನಾದಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇಕದೇಸಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹಮುಖೇನ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಪರಿಗ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಗಹಿತಂ, ತದೇವ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸೇವ ಫಲಭಾವೇನ ವತ್ತುಂ ನ ಯುತ್ತಂ ಕಾರಣಫಲಸಙ್ಕರಭಾವೇನ ಸೋತೂನಂ ಸಮ್ಮೋಹಜನಕತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಸಿತು’’ನ್ತಿ, ನ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೇನ ಸಹಜಾತಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವಾ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಯಥಾ ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪; ೩.೪೨೦, ೪೨೫-೪೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೬೦) ವಚನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಸಯಾ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ನ ತಥಾ ಫಸ್ಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಸಯಾ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿವಚನಂ ನ ಅರಹತೀತಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಭಾವೋ ನ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ
೧೫೦. ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದರೂಪವಸೇನ ‘‘ಪಞ್ಚಪಣ್ಣಾಸ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ’’ತಿ ಆಹ। ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸಾತಿಆದೀಸು ರಾಗಾದಯೋ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಸೀಲಾದಯೋ ಚ ಪಞ್ಚ ಸಂವರಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ, ಸಮ್ಮಸನಂ ಪನ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಏವ। ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ತತೋ ಸತಿಸಂವರೋ ಞಾಣವೀರಿಯಸಂವರಾ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಪರಿಗ್ಗಹವಚನೇನ ಸಮ್ಮಸನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತೇಯೇವಾತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ।
ಸಮಾನೇ ದೇಸಿತಬ್ಬೇ ದೇಸನಾಮತ್ತಸ್ಸ ಪರಿವಟ್ಟನಂ ಪರಿವಟ್ಟೋ। ತೀಸುಪಿ ಪರಿವಟ್ಟೇಸು ಕತ್ಥಚಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಊನಂ ಅಧಿಕಂ ವಾ ನತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಏಕೋವ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ’’ತಿ।
ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।