೧೮. ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಾರವಣ್ಣನಾ
೯೭೮. ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಧಾತುಸಮ್ಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಪಾತುಭಾವ ಭೂಮನ್ತರತೀಸು ಧಾತೂಸುಉಪ್ಪಾದಕದಾನಾದಿಕುಸಲ ಕಮ್ಮತಬ್ಬಿಪಾಕಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿಆರಮ್ಮಣದುಕದ್ವಯದಿಟ್ಠಾದಿಕುಸಲತ್ತಿಕಾದಿತಿಕಪಞ್ಚಕರೂಪಲೋಕಿಯದುಕದ್ವಯಭೇದಭಿನ್ನಾನಂ ನಿರವಸೇಸತೋ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ದುತಿಯವಾರಾದೀನಞ್ಚ ಏತ್ಥ ಅನುಪ್ಪವೇಸತೋ ಸಬ್ಬಸಾಮಞ್ಞೇನ ವುತ್ತೋ ಪಠಮೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಾರೋ ನಾಮ, ದುತಿಯೋ ಉಪ್ಪತ್ತಾನುಪ್ಪತ್ತಿದಸ್ಸನವಾರೋ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪನ ‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಕತಿ ಖನ್ಧಾ ಕತಿ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೯೯೧) ತೇಸಂ ಅತ್ಥಿತಾ ಏವ ವುತ್ತಾ, ಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಪ್ಪಯೋಗೋ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಭವತಿ ಸಂವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವತೋ, ತೇನಾಯಂ ‘‘ಸಮ್ಭವಾಸಮ್ಭವದಸ್ಸನವಾರೋ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತೋ, ಚತುತ್ಥೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪತ್ತಾನುಪ್ಪತ್ತಿದಸ್ಸನವಾರೋತಿ ತತ್ಥ ಪಾತುಭಾವಾಪಾತುಭಾವವಚನತೋ।
೯೭೯. ಯಥಾಪುಚ್ಛನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಾನುರೂಪಂ ಅವಿತಥಬ್ಯಾಕರಣಂ ಪರೇಹಿ ಕತಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುವಚನಂ ವಿಞ್ಞಾಯ ಕತತ್ತಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬ್ಯಾಕರಣಮೇವ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುನಾ ಏವ ಕತೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೨. ಉಪ್ಪತ್ತಾನುಪ್ಪತ್ತಿವಾರವಣ್ಣನಾ
೯೯೧. ಕಾಮಧಾತುಸಮ್ಭೂತಾನಞ್ಚಾತಿ ಇದ್ಧಿಯಾ ರೂಪಧಾತುಗತಾನಂ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾನಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಘಾನಾಯತನಾದೀನಂ ಅಭಾವೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಯದಿ ತದಭಾವೇನ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಿ ಆಯತನಾದಿಕಿಚ್ಚಂ ನ ಕರೋನ್ತಿ ‘‘ಓಕಾಸವಸೇನ ವಾ ಸತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ವಾ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಧಾತು ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಆಹ। ಸತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನಾತಿ ಇಮಿನಾ ವಾ ಓಕಾಸಸತ್ತಲೋಕದ್ವಯಂ ಸಹ ಗಹೇತ್ವಾ ತಾದಿಸಾಯ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಧಾತುಯಾ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸತ್ತಭಾವೇನ ವಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಸತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿ, ಸತ್ತಾವಾಸವಸೇನ ತಂತಂಭವವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಕ್ಖನ್ಧಾ ತಂತಂಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ ಸದಿಸಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಧಾತೂತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಏವಂ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಧಾತು ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೩. ಪರಿಯಾಪನ್ನಾಪರಿಯಾಪನ್ನವಾರವಣ್ಣನಾ
೯೯೯. ಭವವಸೇನ ಓಕಾಸವಸೇನ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತಿ ತತ್ಥ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಕ್ಖನ್ಧಾ ತಂತಂಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಸಬ್ಬೇ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
೬. ಉಪ್ಪಾದಕಕಮ್ಮಆಯುಪ್ಪಮಾಣವಾರೋ
(೧.) ಉಪ್ಪಾದಕಕಮ್ಮವಣ್ಣನಾ
೧೦೨೧. ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಧಾತುಸಮ್ಭವಾದಿವಸೇನ ಪಭೇದಂ ವತ್ವಾ ಯೇ ಸತ್ತಾ ಧಾತುಪ್ಪಭೇದವನ್ತೋ, ಯಞ್ಚ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಾದಕಕಮ್ಮಂ, ಯೋ ಚ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಯೋ ದೇವಾ’’ತಿಆದಿಕೋ ಛಟ್ಠವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ। ಖನ್ಧಾದಯೋ ಏವ ಹಿ ಧಾತುತ್ತಯಭೂತದೇವವಸೇನ ದಾನಾದಿಕಮ್ಮವಸೇನ ತಂತಂಆಯುಪ್ಪಮಾಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಉಪಾದಿನ್ನಕಕ್ಖನ್ಧವಸೇನ ಚ ಭಿನ್ನಾತಿ। ಚತುದೋಣಂ ಅಮ್ಬಣಂ, ಛದೋಣನ್ತಿ ಏಕೇ।
ಉಪ್ಪಾದಕಕಮ್ಮವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
(೨.) ಆಯುಪ್ಪಮಾಣವಣ್ಣನಾ
೧೦೨೪. ತಯೋಪಿ ಜನಾತಿ ತಯೋ ಜನಸಮೂಹಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೧೦೨೫. ಆಭಾತಿ ಸೋಭನಾ ಪಭಾ।
೧೦೨೬. ಕಞ್ಚನಪಿಣ್ಡೋ ವಿಯ ಸಸ್ಸಿರಿಕಾ ಕಞ್ಚನಪಿಣ್ಡಸಸ್ಸಿರಿಕಾ। ತತ್ಥ ಪನ ಸೋಭನಪಭಾಯ ಕಿಣ್ಣಾ ಸುಭಾಕಿಣ್ಣಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಆ-ಕಾರಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ‘‘ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ಅಥ ಪನ ಸುಭೇನ ಕಿಣ್ಣಾ ಸುಭಕಿಣ್ಣಾ। ಪುರಿಮಪದೇಸುಪಿ ಪರಿತ್ತಂ ಸುಭಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪರಿತ್ತಸುಭಾ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಸುಭಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಸುಭಾತಿ ಸುಭ-ಸದ್ದೇನ ಸಮಾಸೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ।
೧೦೨೭. ಆರಮ್ಮಣಮನಸಿಕಾರಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇನ ಕಥಿತಾತಿ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ತತೋ ಪಚ್ಛಾ ವಾ ಪರಿತ್ತಾದಿಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಭಾವನಾಯ ಆವಜ್ಜನೇನ ಚ ಝಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಮನಸಿಕಾರನಾನತ್ತತಾ ನ ಹೋತಿ, ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಾಯ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾವಜ್ಜನೇನ ಚ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಾಯ ವಸೇನ ಹಿ ಝಾನಂ ಪರಿತ್ತಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ತಂತದಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಪುಬ್ಬಭಾಗೇನ ತಂತಂಕಸಿಣಾವಜ್ಜನೇನ ತಂತಂಮನಸಿಕಾರನ್ತಿ। ಛನ್ದಾದಯೋ ಪನ ಅಪ್ಪನಾಕ್ಖಣೇಪಿ ವಿಜ್ಜನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಪಣಿಧೀತಿ ನ ತಣ್ಹಾಪತ್ಥನಾ, ಅಥ ಖೋ ಛನ್ದಪತ್ಥನಾವ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ ನಿಚ್ಛಯೋ। ಅಭಿನೀಹಾರೋ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಯೇವ। ಯದಿ ಪನ ಭವಛನ್ದಭವಪತ್ಥನಾದಯೋ ತಂತಂಭವವಿಸೇಸನಿಯಾಮಕಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ‘‘ಅಪ್ಪನಾಯಪಿ ವಟ್ಟನ್ತೀ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅಪ್ಪನಾಯ ಪವತ್ತಾಯ ತತೋ ಪಚ್ಛಾಪಿ ವಟ್ಟನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಞ್ಞಾವಿರಾಗಾದೀಹಿ ಪನ ವಿಸೇಸಿಯಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ತಥಾ ತಥಾ ತತ್ಥ ಪವತ್ತೋ ಮನಸಿಕಾರೋ ಚ ಭವವಿಸೇಸನಿಯಾಮಕೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೋವ ವಟ್ಟತೀತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಮನಸಿಕಾರಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇನ ಕಥಿತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ವಿಪುಲಾ ಫಲಾತಿ ವಿಪುಲಸನ್ತಸುಖಾಯುವಣ್ಣಾದಿಫಲಾ। ಸುಟ್ಠು ಪಸ್ಸನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಮಂಸದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂಹಿ ಚ।
೧೦೨೮. ‘‘ಯಾವ ನ ತಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ಬ್ಯನ್ತೀ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೫೦) ವಚನತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಮೇವ ಪಮಾಣ’’ನ್ತಿ ಆಹ, ಅಬ್ಬುದಾದಿಆಯುಪ್ಪಮಾಣಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಪನ ಕಮ್ಮವಸೇನೇವ ಕತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ನಿಲೀಯನೋಕಾಸಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ ಸಮಾನಜಾತಿಕೇನ ಅಚ್ಛರಾಗಣೇನ ಸಬ್ಬದಾ ಪರಿವಾರಿಯಮಾನಸ್ಸ ಕಾಮಗುಣಾಕಿಣ್ಣಸ್ಸ ತಬ್ಬಿರಹಿತಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಿಂ ನಿಯಮೇತೀತಿ ಕಿಂ ಝಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿಂ ನಿಯಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾದಯೋ ನವಪಿ ಸೋಧೇತ್ವಾ। ಮತ್ಥಕೇತಿ ವೇಹಪ್ಫಲೇಸೂತಿ ಸೇಟ್ಠಭವಾ ನಾಮಾತಿ ತತೋ ಪರಂ ಅಗಮನತೋ ಉತ್ತಮಭವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನೇವ ಭವಸೀಸಾನೀತಿ ಗಹಿತಾ। ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸೂತಿ ವೇಹಪ್ಫಲಾದಿಟ್ಠಾನಾನಿ ಏವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ವೇಹಪ್ಫಲತೋ ಪನ ಪುರಿಮೇಸು ನವಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಅನಾಗಾಮೀ ಅರೂಪಧಾತುಂ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಚುತಸ್ಸ ಅರೂಪಧಾತುಂ ಉಪಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಸತ್ತ ಅನುಸಯಾ ಅನುಸೇನ್ತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಪಞ್ಚ, ಕಸ್ಸಚಿ ತಯೋ ಅನುಸೇನ್ತೀ’’ತಿ (ಯಮ॰ ೨.ಅನುಸಯಯಮಕ.೩೧೧) ಇದಂ ವುತ್ತಂ, ನ ವೇಹಪ್ಫಲಾದೀಸು ಉಪಪನ್ನಂ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಿಯಾ। ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನವಸು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಅರಿಯಸಾವಕಾನಂ ತತ್ರೂಪಪತ್ತಿಯೇವ ಹೋತಿ, ನ ಹೇಟ್ಠೂಪಪತ್ತೀ’’ತಿ, ಏತೇನ ಹೇಟ್ಠೂಪಪತ್ತಿ ಏವ ನಿವಾರಿತಾ, ನ ತೇಸ್ವೇವ ಉಪರೂಪರಿ ವೇಹಪ್ಫಲೇ ಚ ಉಪಪತ್ತಿ ಅರೂಪಧಾತೂಪಪತ್ತಿ ಚ। ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಭೂಮಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಅನಾಗಾಮೀ ನವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸೋಧೇತ್ವಾ ಮತ್ಥಕೇ ಠಿತೋ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತೀ’’ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಆರೋಹನ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ನ ತೇನ ತಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಂ ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಅರೂಪಧಾತುಂ ಉಪಪತ್ತಿ ನಿವಾರಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ಯೋ ವಾ ಅಞ್ಞತ್ಥ ತತ್ಥ ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಚವಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಉಪಪನ್ನೋ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತರೂಪರಾಗೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಾ ವುತ್ತಾ। ತೇನೇವ ‘‘ನವಸು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಅರಿಯಸಾವಕಾನ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಭೂಮಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಅನಾಗಾಮೀ’’ತಿ, ‘‘ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಅನಾಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ತಸ್ಸ ಪನ ಯೇನ ತತ್ಥ ಉಪಪನ್ನೋ, ತಸ್ಮಿಂ ರೂಪರಾಗೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತೇ ಪುನ ಭವಾಭಿಲಾಸೋ ನ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಅರೂಪರಾಗುಪಚ್ಛೇದೋ ಚ ಭವಿಸ್ಸತಿಯೇವ। ಯೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಅರೂಪೇಹಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತರೂಪರಾಗೋ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಮಗ್ಗೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಭವಾದೀನವದಸ್ಸನವಸೇನ ಅನಿವತ್ತಿತಭವಾಭಿಲಾಸೋ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಯಮಕಪಾಳಿ ಪವತ್ತಾತಿ ವಾ ಅಯಮತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ ಸಿಯಾ।
ಆಯುಪ್ಪಮಾಣವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿವಾರವಣ್ಣನಾ
೧೦೩೦. ‘‘ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ಸಲಕ್ಖಣಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ದಿಟ್ಠಿಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿಯೋ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ, ತತೋ ಪರಂ ಯಾವ ಅನುಲೋಮಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ, ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಮಗ್ಗಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ।
ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ತಾವ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಾರೇ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವುತ್ತಂ, ಹೇತುಆದೀನಞ್ಚ ಖನ್ಧಾದೀಸು ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಾರೇ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಇತಿ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ಲೀನತ್ಥಪದವಣ್ಣನಾ
ವಿಭಙ್ಗ-ಮೂಲಟೀಕಾ ಸಮತ್ತಾ।