೧೫. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ
೧. ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ
೭೧೮. ‘‘ಏಸೇವ ‘‘ಸಙ್ಖೇಪೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ’’ತಿ। ತೇಸಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಭಾನಾನಂ ವಿಸಯಾ ತಬ್ಬಿಸಯಾ, ತೇಸಂ, ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಭಾನವಿಸಯಭೂತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾದಿಭೇದೇಹೀತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನನಿಬ್ಬಾನಭಾಸಿತತ್ಥಾದಿಭೇದೇಹಿ।
ದುಕ್ಖಹೇತುಫಲಜಾತಾದಿಧಮ್ಮಜರಾಮರಣಾನಿ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ। ಸಚ್ಚಹೇತುಧಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಾರೇಸು ದುಕ್ಖಸಮುದಯಾದಿಪರಿಯಾಯೇನ ಆಗತೋ ಫಲನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ ಹೇತು, ಸಚ್ಚಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಾರೇಸು ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ಪರಿಯತ್ತಿವಾರೇ ಭಾಸಿತಂ, ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ಕುಸಲಂ, ಅಕುಸಲನ್ತಿ ಏವಂ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಾನಂಯೇವ ವಸೇನ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಮಾಹ ‘‘ತಥಾ ಧಮ್ಮಾ ಚಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ।
ನಿಬ್ಬತ್ತಕಹೇತುಆದೀನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಸಮ್ಪಾಪಕಞಾಪಕಾನಂ। ಪುರಿಮೋತಿ ಪವತ್ತನತ್ಥೋ। ತಸ್ಮಿನ್ತಿ ಮಗ್ಗೇ। ಪಚ್ಛಿಮೋತಿ ಪಾಪನತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಅವಿಪರೀತನಿರುತ್ತೀತಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಆಚಿಣ್ಣಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕಭಾವೇ ನಿರುಳ್ಹಾ ಯಾಥಾವನಿರುತ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತೋ ಸದ್ದೋ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ತಸ್ಮಾ ಪರಮತತೋ ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅವಚನಭೂತಾಯಾ’’ತಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ‘‘ಕೇಚಿ ವಣ್ಣಯನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಏವಂ ಸತೀತಿ ‘‘ನ ಚ ವಚನತೋ…ಪೇ॰… ಉಚ್ಚಾರೇತಬ್ಬಂ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ। ತೇಸಂ ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾನಂ। ನ ವಚನನ್ತಿ ಅವಚನಂ ಅವಚನಸಭಾವಂ। ಏವಂಪಕಾರನ್ತಿ ಏವಂವಿಧಂ ಏವಂ ನಿಯತಲಿಙ್ಗವಿಸೇಸಜೋತನಾಕಾರಂ।
ಪರತೋತಿ ‘‘ನಿರುತ್ತಿ…ಪೇ॰… ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಪಚ್ಛಾ ಜಾನನನ್ತಿ ಸದ್ದಗ್ಗಹಣುತ್ತರಕಾಲಂ ನಾಮನಿರುತ್ತಿಯಾ ಜಾನನಂ। ಏವನ್ತಿ ಏವಂ ಸದ್ದಗ್ಗಹಣತೋ ಪಚ್ಛಾ ನಾಮನಿರುತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ಗಯ್ಹಮಾನೇ। ಏವಂ ನಿರುತ್ತಿಯಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಪಕ್ಖೇ ಪಾಳಿಯಾ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಚ ವಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸದ್ದಪಕ್ಖೇ ತದಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಂತಂಸದ್ದವಿಭಾವಕನ್ತಿ ಯಥಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸದ್ದಪ್ಪಭೇದನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಮೇವ ತಂ ತಂ ಸದ್ದಂ ವಿಭೂತಂ ಕರೋತಿ, ಏವಂ ನಿರುತ್ತಿಪ್ಪಭೇದನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ನಿರುತ್ತಿಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ ತಂ ವಿಭೂತಂ ಕರೋತೀತಿ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣತಾ ವುತ್ತಾ। ಸದ್ದಂ ಪನ ವಿಭಾವೇನ್ತಂ ಏಕನ್ತತೋ ಸದ್ದೂಪನಿಬನ್ಧಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮ್ಪಿ ವಿಭಾವೇತಿಯೇವ, ಯತೋ ಸಭಾವಾಸಭಾವವಿಸೇಸವಿಭಾವನಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಸದ್ದಮತ್ತಗ್ಗಹಣೇ ವಿಸೇಸಾವಬೋಧೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾತಿ ಪೋರಾಣಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಭಾವನಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ತಂವಿಭಾವಕನ್ತಿ ನಿರುತ್ತಿಸದ್ದವಿಭಾವಕಂ। ನ ಪಾಳಿವಿರೋಧೋ ಹೋತೀತಿ ಯದಿಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ‘‘ಯಾಯ ನಿರುತ್ತಿಯಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಹೋತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೭) ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಸದ್ದೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಬೋಧನಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿನ್ತಿ ‘‘ನಿರುತ್ತಿಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಾ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರೋಧೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಗಹಿತಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಸಙ್ಕೇಯ್ಯಾತಿ ತದಾಸಙ್ಕಾನಿವತ್ತನತ್ಥಮಾಹ ‘‘ತಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ವಿಭಾವೇನ್ತಂಯೇವಾತಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿವಿಸಯಸ್ಸ ಸಮ್ಮೋಹಸ್ಸ ಪಗೇವ ವಿದ್ಧಂಸಿತತ್ತಾ ಅತ್ಥಸಾಧನವಸೇನ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಂ ವಿಯ ತಂ ವಿಭಾವೇನ್ತಮೇವ ಪವತ್ತತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಿರುತ್ತಿಂ ಭಿನ್ದನ್ತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ। ಪಭೇದಗಮನಞ್ಚೇತ್ಥ ಅನವಸೇಸತೋ ನಿರುತ್ತಿವಿಭಾಗಜಾನನಂ। ತಥಾ ಸೇಸೇಸು। ಸಕ್ಕಟನಾಮಾದೀತಿ ಸಕ್ಕಟವಸೇನ ವುತ್ತನಾಮಾಖ್ಯಾತಾದಿ। ನಿಪಾತಪದಂ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ನಿಪಾತಪದಂ।
ಬೋಧಿ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೋ, ಮಹಾಬೋಧಿಟ್ಠಾನಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಠಮಾಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಟ್ಠಾನೇ’’ತಿ। ಅಞ್ಞೇನ ಪಕಾರೇನಾತಿ ಉಗ್ಗಹಾದಿಪ್ಪಕಾರೇನ।
ಅಞ್ಞಥಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪುರಿಸಯುಗೇ ಪುರಿಸಯುಗೇ ಏಕದೇಸೇನ ಪರಿವತ್ತನ್ತಾ ಕಾಲನ್ತರೇ ಅಞ್ಞಾಕಾರಾ ಭವನ್ತಿ। ವಿನಸ್ಸನ್ತೀತಿ ತಂತಂಭಾಸಾನಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ವಿನಾಸೇನ ನ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತಿ, ಮನುಸ್ಸಾನಂ ದುರುಗ್ಗಹಣಾದಿನಾ ಕತ್ಥಚಿ ಕದಾಚಿ ಪರಿವತ್ತನ್ತೀಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದೀಸು ಯಥಾಸಭಾವೇನೇವ ಅವಟ್ಠಾನತೋ ನ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ಸಬ್ಬದಾ, ಸಬ್ಬಥಾ ಚ ಪರಿವತ್ತತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಪ್ಪವಿನಾಸೇಪಿ ತಿಟ್ಠತಿಯೇವಾ’’ತಿ। ಏತಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಸ್ಸ।
ಅತ್ಥಾದೀಸು ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದಿ। ಅತ್ಥಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿವಸೇನ ತೀಸು। ಅತ್ಥಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಪಟಿಭಾನವಸೇನ ಚತೂಸುಪಿ ವಾ। ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾದಿನಾ ಅತ್ತನಾ ಜೋತೇತಬ್ಬೇನ ಸಹ ಅತ್ಥೇನಾತಿ ಸಾತ್ಥಕಾನಿ। ಸಬ್ಬೋ ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾದಿಕೋ ಅತ್ಥೋ ವಿಸಯಭೂತೋ ಏತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥಕಂ। ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥಾದಿಕೇ ವಿಸಯೇ ಖಿತ್ತಂ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಠಪಿತಂ ಪವತ್ತಿತಂ। ಅರಹತ್ತಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ಸಬ್ಬಸೋ ವಿದ್ಧಂಸಿತತ್ತಾ। ಪಞ್ಚನ್ನನ್ತಿ ಅಧಿಗಮಪರಿಯತ್ತಿಸವನಪರಿಪುಚ್ಛಾಪುಬ್ಬಯೋಗಾನಂ। ಯಥಾಯೋಗನ್ತಿ ಯಂ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಿಸದತಾಯ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಪರಿಪುಚ್ಛಾಹೇತು ಪವತ್ತಾ ಕಥಾ ಪರಿಪುಚ್ಛಾತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪುಚ್ಛಾಯ…ಪೇ॰… ಪರಿಪುಚ್ಛಾತಿ ವುತ್ತಾ’’ತಿ।
ತೇಹೀತಿ ಮಗ್ಗೇಹಿ। ಪಟಿಲಾಭೋ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅತ್ಥಾದಿವಿಸಯಸ್ಸ ಸಮ್ಮೋಹಸ್ಸ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನಂ, ತಂ ಪನ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಮೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸೋ ಲೋಕುತ್ತರೋ’’ತಿ। ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಪಭೇದತೋ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾಪನಾ ಯಥಾರಹಂ ಪರಿತ್ತಕುಸಲಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಭೇದೋ ಕಾಮಾವಚರೋ’’ತಿ। ಯಥಾ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ಅಧಿಗಮಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಸಭಾವಹೇತುಭಾವತೋ, ನ ತಥಾ ಪಭೇದಸ್ಸ ಅಸಭಾವಹೇತುತಾಯ, ಪರಮ್ಪರಪಚ್ಚಯತಾಯ ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪರಿಯತ್ತಿಆದೀನಂ ಪಭೇದಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯತಾಯ ಅಧಿಗಮಸ್ಸ ಚ ತದಭಾವೇ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತತ್ಥಾತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮಂ, ತಾಸು ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಪರಿಪುಚ್ಛಾಸು ನಿಮಿತ್ತಭೂತಾಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಏತೇಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಥಾವಚನೇನ ಯಂ ಅತ್ಥಜಾತಂ ವುತ್ತಂ ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋತಿ ತಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ। ‘‘ಪುಬ್ಬಯೋಗಾಧಿಗಮಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ದ್ವೇಪೀ’’ತಿ ವಚನಂ ಅಧಿಗಮಸಹಿತೋಯೇವ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ಪಭೇದಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಕೇವಲೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ದ್ವೇಪಿ ಏಕತೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೭೧೮)। ‘‘ದ್ವೇಪಿ ವಿಸದಕಾರಣಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಪುಬ್ಬಯೋಗಸ್ಸಾಪಿ ವಿಸದಕಾರಣತ್ತಂ ಲಬ್ಭತೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ದ್ವೇಪಿ ವಿಸದಕಾರಣಾತಿ…ಪೇ॰… ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ।
ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಸಚ್ಚವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ
೭೧೯. ಕಾಲತ್ತಯೇಪೀತಿ ಅತೀತಾದೀಸು ತೀಸುಪಿ ಕಾಲೇಸು। ಹೇತುಫಲಧಮ್ಮಾ ಹೇತೂನಂ ಫಲಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ, ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇಸಞ್ಚ ಹೇತುಧಮ್ಮಾತಿ ತೇಸಂ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಹೇತುಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ವಿನೇಯ್ಯವಸೇನಾತಿ ತಥಾವಿನೇತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ। ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಾತಿಆದಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ ಸಮುಟ್ಠಿತಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾತಿಆದಿ ನ ವುತ್ತಂ ಏಕನ್ತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸೇವ ಸಙ್ಗಾಹಕತ್ತಾ। ತಂನಿಬ್ಬತ್ತಕಾತಿ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನಂ ನಿಪ್ಫಾದಕಾ। ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಭಾವೇನ ಕಥಿತಾ।
ಸಚ್ಚವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೭೨೫. ಸಾಮಞ್ಞೇನ ವತ್ವಾ ವಿಸೇಸೇನ ಅವುತ್ತತ್ತಾತಿ ‘‘ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ’’ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕುಸಲವಿಪಾಕತಾದಿಸಾಮಞ್ಞೇನ ವತ್ವಾ ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕಾದಿವಿಸೇಸೇನ ಅವುತ್ತತ್ತಾ, ಸರೂಪೇನ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಅವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಪಾಕತ್ತಾತಿ ಅವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾ। ಯದಿ ಏವನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಅವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾಯ ಕಿರಿಯಾನಂ ಯದಿ ನ ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ಸತಿ। ಸತಿಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇ ಅವಿಪಾಕಭಾವತೋ ಅತ್ಥಭಾವೋಪಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ವಿಪಾಕಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥಭಾವೋ ಚ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ’’ತಿ। ಏವಞ್ಚೇತಿ ಯದಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಕಿರಿಯಾನಂ ಅತ್ಥಭಾವೋ ವುತ್ತೋ। ನಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧೋ ಇಚ್ಛಿತೋವಾತಿ ‘‘ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇಸನ್ತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ, ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ। ಅತ್ಥಧಮ್ಮತಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಅತ್ಥಭಾವೋ, ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಚ ನ ವುತ್ತೋ। ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಸತ್ತಿವಿಸೇಸಂ ಸನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬತನ್ತಿ ಪದತ್ತಯೇನಾಪಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಮೇವಾಹ। ಸಾ ಹಿ ವಿಪಾಕಾನಂ ಹೇತುಭಾವತೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತದುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾಯ ಸತ್ತಿವಿಸೇಸೋ, ತೇಹಿ ಸಗಬ್ಭಾ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬತಾ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ತಂ ಪಸ್ಸನ್ತೀ ನಿಪ್ಫಾದಕವಿಸೇಸಾಪಿ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬಾಪೇಕ್ಖಾ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ತಂಸಮ್ಬನ್ಧೇನಾತಿ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧೇನ। ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಂ ವದನ್ತೇನ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಿ ವುತ್ತಾ।
ಸಭಾವಧಮ್ಮೇ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸಭಾವಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಸತ್ತಾದಿಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ’’ತಿ। ಸಭಾವೇನ, ನಿರುತ್ತಿಯೇವ ವಾ ಸಭಾವಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅವಿಪರೀತಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಾ’’ತಿ।
೭೪೬. ವೋಹಾರಭೂಮಿಂ, ಅಧಿಗಮಭೂಮಿಞ್ಚ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಾ, ಲೋಕುತ್ತರಾ ಚ ಭೂಮಿ ಭೂಮೀ’’ತಿ। ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ವಾ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಭೂಮಿ।
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ
೭೪೭. ಸಬ್ಬಞಾಣಾರಮ್ಮಣತಾಯಾತಿ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ’’ತಿಆದಿ। ನಿರವಸೇಸಕಥನನ್ತಿ ಅಸೇಸೇತ್ವಾ ಕಥನಂ। ತೇನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಙ್ಗಹಿತೇ ಅತ್ಥೇ ಅಸೇಸೇತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಇಧ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯಸ್ಸ ಭಾರೋ, ನ ಸಬ್ಬಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯಥಾದಸ್ಸಿತವಿಸಯವಚನವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸಿತಪ್ಪಕಾರವಿಸಯಸ್ಸ ಕಥನವಸೇನ, ಧಮ್ಮತ್ಥವಸೇನ ದಸ್ಸಿತೇ ತಂತಂಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ತತ್ಥ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ಕಥನವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣತಂ ನ ಪಟಿಸೇಧೇತಿ ಅತಪ್ಪರಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ನಿರವಸೇಸೇನ ಕಥನಂ ಅಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಿಸಯಸ್ಸ ಅಕಥಿತತ್ತಾ। ಏವಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯಸ್ಸಾಪಿ ನ ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿಆದಿಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕಪಾಳಿಯಾಪಿ। ತಿಸ್ಸೋತಿ ಅತ್ಥಧಮ್ಮಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಹಿ ‘‘ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತೇವ ವುತ್ತಾ।
ಯದಿಪಿ ಸಿಯಾ ನ ತಸ್ಸಾ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ನ ಹಿ ಮಗ್ಗೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ನ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ವಚನಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತತ್ಥಸಾಧಕತಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ತಸ್ಸಾತಿ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯ ನ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣತಾ ಸಮ್ಭವತಿ ನನು ನಯಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ದ್ವೇಪೀತಿ ‘‘ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ನ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಾ, ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಸಿಯಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ, ಸಿಯಾ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಾ, ಸಿಯಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಚ ದ್ವೇಪಿ ಏತಾ ಪಾಳಿಯೋ। ತಾಸು ಬಲವತರಾಯ ಠಾನಸ್ಸ, ಇತರಾಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಮಗ್ಗನಸ್ಸ ಚ ಉಪಾಯದಸ್ಸನಮುಖೇನ ತಾಸಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅವಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ‘‘ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಾ ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತೇನ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯ ಪರಿಯಾಯಭಾವಮಾಹ। ತಥಾ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾನನ್ತಿಆದಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿಸದಿಸೂದಾಹರಣದಸ್ಸನಂ। ಉಭಯೇನಪಿ ‘‘ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ನ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೪೯) ವಚನಂ ಸುತ್ತನ್ತನಯಾನುಗತಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತ್ಥಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾತಿ ದೀಪೇತಿ। ಕಿಞ್ಚಿ ಪನ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಯಾ ಸಮತ್ಥಕಂ। ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಟಿಭಾನಂ ದೀಪನಂ ಪಟಿಭಾನಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಞೇಯ್ಯಪ್ಪಕಾಸನತೋ’’ತಿ। ಇತಿ ಯಾ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಪಾಳಿ, ತಸ್ಸಾ ಬಲವಭಾವವಿಭಾವನೇನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಾತಿ ಪರಿಯಾಯರಹಿತಾ ಉಜುಕಂ ಸರೂಪೇನೇವ ಪವತ್ತಾ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಏಕನ್ತಿಕಅತ್ಥಾರಮ್ಮಣಂ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಞಾಣಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ದೇಸನಾಯಂ।
ಸೋ ಏವಾತಿ ಪರಸ್ಸ ಅಭಿಲಾಪಸದ್ದೋ ಏವ। ಅನುವತ್ತಮಾನತಾ ಚಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮೇವ ಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋನ್ತೀ, ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ಅಯಂ ನ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನನ್ತೀತಿ ಚ ಆದಿವಚನವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।