೬. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗೋ
೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ
ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ
೨೨೫. ‘‘‘ಕಿಂವಾದೀ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿಮಣ್ಡಲಂ, ವಿಭಜ್ಜವಾದಿನೋ ವಾ ಭಗವತೋ ಪರಿಸಾ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿಮಣ್ಡಲನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ಆಚರಿಯೇಹಿ ವುತ್ತಅವಿಪರೀತತ್ಥದೀಪನೇನ ತೇ ಅನಬ್ಭಾಚಿಕ್ಖನ್ತೇನ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿಂ ವದನ್ತೋ ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೇ ಪುಗ್ಗಲವಾದಾದಿಕೇ ಚ ವದನ್ತೋ ಸಕಸಮಯಂ ವೋಕ್ಕಮತಿ ನಾಮ, ತಥಾ ಅವೋಕ್ಕಮನ್ತೇನ। ಪರಸಮಯಂ ದೋಸಾರೋಪನಬ್ಯಾಪಾರವಿರಹೇನ ಅನಾಯೂಹನ್ತೇನ। ‘‘ಇದಮ್ಪಿ ಯುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಪರಸಮಯಂ ಅಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇನ್ತೇನಾತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ।
‘‘ತಥಾಹಂ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಿತಂ ಆಜಾನಾಮಿ, ಯಥಾ ತದೇವಿದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತಿ ಅನಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದಿಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೬) ವದನ್ತೋ ಸುತ್ತಂ ಪಟಿಬಾಹತಿ ನಾಮ, ತಥಾ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹನ್ತೇನ। ‘‘ತಥಾಹಂ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಿತಂ ಆಜಾನಾಮಿ, ಯಥಾ ಯೇಮೇ ಅನ್ತರಾಯಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ ಅನುಲೋಮೇನ್ತೇನ। ಪಟಿಲೋಮೇನ್ತೋ ಹಿ ಕಮ್ಮನ್ತರಂ ಭಿನ್ದನ್ತೋ ಧಮ್ಮತಞ್ಚ ವಿಲೋಮೇತಿ। ಸುತ್ತನ್ತೇ ವುತ್ತೇ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸೇ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ವುತ್ತೇ ಸುತ್ತಸುತ್ತಾನುಲೋಮಆಚರಿಯವಾದಅತ್ತನೋಮತಿಮಹಾಪದೇಸೇ ಓಲೋಕೇನ್ತೇನ। ತಂಓಲೋಕನೇನ ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಾಳಿಂ। ಅತ್ಥನ್ತಿ ತದತ್ಥಂ। ಹೇತುಹೇತುಫಲಾನಿ ಇಧ ನಾಧಿಪ್ಪೇತಾನಿ। ‘‘ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಪರಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಹಿ ಅಪರೇಹಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ। ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಭವೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಣ್ಹಾ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನಾತಿ ವದನ್ತಿ।
ಸತ್ತೋತಿ ಸತ್ತಸುಞ್ಞತಾತಿ ವದನ್ತಿ, ಸತ್ತಸುಞ್ಞೇಸು ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸತ್ತವೋಹಾರೋ। ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಮೇವ ಚಾತಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಏವ ಚ, ಮ-ಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿಕರೋ।
ತಸ್ಮಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ಕಾತಬ್ಬತ್ತಾ ದುಕ್ಕರತ್ತಾ ಚ।
ಪತಿಟ್ಠಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮೀತಿ ಯತ್ಥ ಠಿತಸ್ಸ ವಣ್ಣನಾ ಸುಕರಾ ಹೋತಿ, ತಂ ನಯಂ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಞಾಣಬಲೇನ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಸ್ಸಯಂ ಪನ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸಾಸನಂ ಪನಿದ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಇಧ ಸಾಸನನ್ತಿ ಪಾಳಿಧಮ್ಮಮಾಹ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮೇವ ವಾ। ಸೋ ಹಿ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮಾದಿನಾನಾದೇಸನಾನಯಮಣ್ಡಿತೋ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೋ ಅಜ್ಜಾಪಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತಿ। ತದಟ್ಠಕಥಾಸಙ್ಖಾತೋ ಚ ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಮಗ್ಗೋತಿ।
‘‘ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಮಾಹಿತಾ’’ತಿ ಆದರಜನನೇ ಕಿಂ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ, ಯಥಾ ವಾ ನ ನಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅಟ್ಠಿಗತಂ ವಿಯ ಕರೋನ್ತೋ ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾ। ಪುಬ್ಬಕಾಲತೋ ಅಪರಕಾಲೇ ಭವಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯಂ। ಪಠಮಾರಮ್ಭಾದಿತೋ ಪಭುತಿ ಖಣೇ ಖಣೇ ಞಾಣವಿಸೇಸಂ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯವಿಸೇಸಞ್ಚ ಲಭತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿಲೇಸವಟ್ಟಾನಂ ಮೂಲಕಾರಣತ್ತಾ ಆದಿತೋ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಮೂಲಂ। ತತ್ಥ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮೂಲೇ ದಿಟ್ಠೇ ತತೋ ಪಭುತಿ ವಲ್ಲಿಯಾ ಹರಣಂ ವಿಯ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ
ತಸ್ಸಾತಿ
‘‘ಸ ಖೋ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕುಮಾರೋ ವುದ್ಧಿಮನ್ವಾಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕಮನ್ವಾಯ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹಿ ಸಮಪ್ಪಿತೋ…ಪೇ॰… ರಜನೀಯೇಹಿ, ಸೋ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ಪಿಯರೂಪೇ ರೂಪೇ ಸಾರಜ್ಜತಿ, ಅಪಿಯರೂಪೇ ರೂಪೇ ಬ್ಯಾಪಜ್ಜತಿ, ಅನುಪಟ್ಠಿತಕಾಯಸತೀ ಚ ವಿಹರತಿ ಪರಿತ್ತಚೇತಸೋ। ಸೋ ತಞ್ಚ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಂ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಂ ಯಥಾಭೂತಂ ನಪ್ಪಜಾನಾತಿ। ಯತ್ಥಸ್ಸ ತೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಪರಿಸೇಸಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ಸೋ ಏವಂ ಅನುರೋಧವಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದನಂ ವೇದೇತಿ ಸುಖಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ವಾ, ಸೋ ತಂ ವೇದನಂ ಅಭಿನನ್ದತಿ ಅಭಿವದತಿ ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೮) –
ಏವಂ ವುತ್ತಸ್ಸ। ಏವಂ ಸೋತದ್ವಾರಾದೀಸುಪಿ। ಅಭಿವದತೋತಿ ‘‘ಅಹೋ ಸುಖಂ, ಅಹೋ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಚೀಭೇದಕರಪ್ಪತ್ತಾಯ ಬಲವತಣ್ಹಾಯ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಅಭಿವದತೋ। ತತೋ ಬಲವತಿಯಾ ಮೋಚೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಭಾವೇನ ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೋ। ತತೋಪಿ ಬಲವತೀ ಉಪಾದಾನಭೂತಾ ತಣ್ಹಾ ನನ್ದೀ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಭಿನನ್ದನಾದಿನಾ ತಣ್ಹಾ ವುತ್ತಾ, ನನ್ದೀವಚನೇನ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಉಪಾದಾನಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ನನ್ದಿತಾತದವಿಪ್ಪಯೋಗತಾಹಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಾಭಿನನ್ದನಭಾವೇಹಿ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿಆದಿಕಞ್ಚ ತತ್ಥೇವ ಮಹಾತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಯವಿಮುತ್ತಿಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೨-೪೦೩) ವುತ್ತಂ।
ವಿಪಾಕವಟ್ಟಭೂತೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿಫಸ್ಸಾದಯೋ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಓಜಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ತಣ್ಹಾನಿದಾನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ವಟ್ಟೂಪತ್ಥಮ್ಭಕಾ ಪನ ಇತರೇಪಿ ಆಹಾರಾ ತಣ್ಹಾಪಭವೇ ತಸ್ಮಿಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇ ನ ವಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ‘‘ತಣ್ಹಾನಿದಾನಾ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟನ್ತಿ।
ತತೋ ತತೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾಸು ದೇಸನಾಸು ತತೋ ತತೋ ದೇಸನಾತೋ। ಞಾಯಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಞಾಯೋತಿ ‘‘ವಿಸೇಸತೋ’’ತಿ। ಅಸ್ಸ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ, ಅಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದೇಸನಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪವತ್ತಿಕಾರಣವಿಭಾಗೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋವ, ಕಾರಣನ್ತಿ ವಾ ಗಹಿತಾನಂ ಪಕತಿಆದೀನಂ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಞ್ಚ ಅಕಾರಣತಾ ಕಾರಣತಾ ಚ। ತತ್ಥ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಾ ಕೇಚಿ ಅಕಾರಣಂ ‘‘ಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಂ ಬುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಅನುರೂಪೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ಇತರಾಸಂ ತದತ್ಥತಾಸಮ್ಭವೇಪಿ ನ ತಾಸಂ ತದತ್ಥಮೇವ ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥನ್ತರಸಬ್ಭಾವತೋ। ಅಯಂ ಪನ ತದತ್ಥಾ ಏವಾತಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ತದತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ। ಪವತ್ತಿಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆದಿ, ತತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ತತೋ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ।
ಅನುವಿಲೋಕಯತೋ ಯೋ ಸಮ್ಬೋಧಿತೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ತಂತಂಫಲಪಟಿವೇಧೋ ಪವತ್ತೋ, ತದನುಸಾರೇನ ತದನುಗಮೇನ ಜರಾಮರಣಾದಿಕಸ್ಸ ಜಾತಿಆದಿಕಾರಣಂ ಯಂ ಅಧಿಗತಂ, ತಸ್ಸ ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಸ್ಸ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ಅನುವಿಲೋಕಯತೋ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದೇಸೇನ್ತೋಪಿ ಹಿ ಭಗವಾ ಕಿಚ್ಛಾಪನ್ನಂ ಲೋಕಂ ಅನುವಿಲೋಕೇತ್ವಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗ…ಪೇ॰… ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ದೇಸೇತೀತಿ। ಆಹಾರತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧಾ, ಸಙ್ಖಾರಾವಿಜ್ಜಾ ಅತೀತದ್ಧಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ಯಾವ ಅತೀತಂ ಅದ್ಧಾನಂ ಅತಿಹರಿತ್ವಾ’’ತಿ, ಆಹಾರಾ ವಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಭಾವೇತಬ್ಬಾ ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ, ತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ, ಸಙ್ಖಾರಾವಿಜ್ಜಾ ಅತೀತೋತಿ। ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಪನ ಫಲಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತಂನಿದಾನದಸ್ಸನವಸೇನ ಫಲಕಾರಣಪರಮ್ಪರಾಯ ದಸ್ಸನಂ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಆಹಾರಾ ಪುರಿಮತಣ್ಹಾಯ ಉಪ್ಪಾದಿತಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅದ್ಧಾ, ತಣ್ಹಾದಯೋ ಅತೀತೋ, ಸಙ್ಖಾರಾವಿಜ್ಜಾ ತತೋಪಿ ಅತೀತತರೋ ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಅನಾದಿಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋತಿ ಯಾವ ಅತೀತಂ ಅದ್ಧಾನನ್ತಿ ಯಾವ ಅತೀತತರಂ ಅದ್ಧಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ।
ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಆಹಾರಕಾ ವಾ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ –
‘‘ಆಹಾರೇತೀತಿ ಅಹಂ ನ ವದಾಮಿ, ಆಹಾರೇತೀತಿ ಚಾಹಂ ವದೇಯ್ಯುಂ, ತತ್ರಸ್ಸ ಕಲ್ಲೋ ಪಞ್ಹೋ
ವಚನತೋ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಫಸ್ಸಚೇತನಾನಂ ತಪ್ಪವತ್ತಿಹೇತುತ್ತಾ ಚ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ। ತೇನ ಹಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಿತರೂಪಕಾಯಸ್ಸ, ತಞ್ಚ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಾಯೂಹನಂ ಹೋತಿ। ಭೋಜನಞ್ಹಿ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ರಾಗಾದೀನಞ್ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ತೇ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಸಙ್ಗಹಿತಾ ಆಹಾರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅದ್ಧಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪರಿಯಾಯೇ ಪುರಿಮೋಯೇವತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ। ಅತೀತದ್ಧುತೋ ಪಭುತಿ ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೩) ಅತೀತೇ ತತೋ ಪರಞ್ಚ ಹೇತುಫಲಪಟಿಪಾಟಿಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಾನಂ ಆಹಾರಾನಂ ನಿದಾನದಸ್ಸನವಸೇನ ಆರೋಹಿತ್ವಾ ನಿವತ್ತನೇನ ವಿನಾ ಅಬುಜ್ಝನ್ತಾನಂ ತಂಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸಾ ಅಯಂ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನಾಗತದ್ಧುನೋ ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅನಾಗತದ್ಧುನೋ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾನಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಹೇತುಫಲಪರಮ್ಪರಾಯ ತಸ್ಸ ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಮೂಲಕಾರಣಸದ್ದಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ನ ಅಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ। ಅಕಾರಣಂ ಯದಿ ಸಿಯಾ, ಸುತ್ತಂ ಪಟಿಬಾಹಿತಂ ಸಿಯಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸುತ್ತಂ ಆಹರತಿ। ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಸೀಸಭಾವೋ ವಟ್ಟಹೇತುನೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸಪಿ ಹೇತುಭಾವೋ। ತತ್ಥ ಭವತಣ್ಹಾಯಪಿ ಹೇತುಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ತಾಯ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ಭವೇ ತಣ್ಹುಪ್ಪತ್ತಿತೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಸೇಸೇನ ಸೀಸಭೂತಾತಿ ‘‘ಮೂಲಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಪುರಿಮಾಯ ಕೋಟಿಯಾ ಅಪಞ್ಞಾಯಮಾನಾಯ ಉಪ್ಪಾದವಿರಹತೋ ನಿಚ್ಚತಂ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಞ್ಚೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಅಪಞ್ಞಾಯನತೋ ಪುರಿಮಕೋಟಿಅಪಞ್ಞಾಯನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಹೇತುಕ್ಕಮೇನ ಫಲೇಸು ವತ್ತಬ್ಬೇಸು ‘‘ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ವಚನಂ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣಾವಿರೋಧನತ್ಥಂ। ದ್ವನ್ದೇ ಹಿ ಪೂಜಿತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೋತಿ। ಸವರಾ ಕಿರ ಮಂಸಸ್ಸ ಅಟ್ಠಿನಾ ಅಲಗ್ಗನತ್ಥಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ತಾಪೇತ್ವಾ ಕೋಟ್ಟೇತ್ವಾ ಉಣ್ಹೋದಕಂ ಪಾಯೇತ್ವಾ ವಿರಿತ್ತಂ ಸೂನಂ ಅಟ್ಠಿತೋ ಮುತ್ತಮಂಸಂ ಗಾವಿಂ ಮಾರೇನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಿ’’ಚ್ಚಾದಿ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಜ್ಝಾ ಗಾವೀ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತತಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನಂ ಆರಭತಿ, ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ। ಯಥಾ ಪನ ಸಾ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನೇ
ಏವನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಯ ಸಂಯುತ್ತತ್ತಾ ಚ। ಅಯಂ ಕಾಯೋತಿ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಕಾಯೋ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ, ‘‘ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವಚನತೋ ಫಸ್ಸಕಾರಣಞ್ಚೇತಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಯತನಛಕ್ಕಂ ವಾ। ಸಮುದಾಗತೋತಿ ಉಪ್ಪನ್ನೋ। ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಕಾಯೋ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ, ಸಳಾಯತನಾನಿ ವಾ। ಇತ್ಥೇತನ್ತಿ ಇತ್ಥಂ ಏತಂ। ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರೇಸಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ಚ ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ವವತ್ಥಿತಾನಿ ದ್ವಯನಾಮಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ದ್ವಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಸ್ಸೋತಿ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀನಿ ದ್ವಯಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಿ ಆಯತನಾನಿ। ಮಹಾದ್ವಯಂ ನಾಮ ಕಿರೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨.೧೯) ವುತ್ತಂ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಅಞ್ಞತ್ಥ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩) ‘‘ಚಕ್ಖು ಚೇವ ರೂಪಾ ಚ…ಪೇ॰… ಮನೋ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ ದ್ವಯಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಅಯಞ್ಚೇವ ಕಾಯೋ’’ತಿ ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಯೇ ಸೇಸಧಮ್ಮೇ ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಿತೇ ಏವ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಚಕ್ಖಾದಿಕಾಯಂ ಏಕತ್ತೇನ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಏಕತ್ತೇನೇವ ಬಾಹಿರಾಯತನನ್ತಿ ತಾನಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಿ ಆಯತನಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಸ್ಸೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಮಹಾದ್ವಯಂ ನಾಮೇತನ್ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರಸ್ಸ ಚ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಛಹಾಯತನೇಹಿ ಚಾಪಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದೀಪೇತಬ್ಬೋವಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨.೧೯) ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅಯಂ ಕಾಯೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಾನಿ ಸನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಅತ್ತನೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಪರೇಸಂ। ತಥಾ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಅತ್ತನೋವ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನಿ, ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮರೂಪಂ ಪರೇಸಂ ಬಾಹಿರಾನೀತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಮತ್ತೇ ಏವ ‘‘ಅಯಂ ಕಾಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನೇವ ಅತ್ತನೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರೇಸಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ ದೀಪನಾ ನ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯಾತಿ। ಸಳೇವಾಯತನಾನೀತಿ ಸಳೇವ ಸಮ್ಫಸ್ಸಕಾರಣಾನಿ, ಯೇಹಿ ಕಾರಣಭೂತೇಹಿ ಆಯತನೇಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೇನ ಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಬಾಲೋ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ।
ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ
‘‘ಯಾಯ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತಸ್ಸ ಬಾಲಸ್ಸ ಯಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಸಂಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸಮುದಾಗತೋ, ಸಾ ಚೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಬಾಲಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನಾ, ಸಾ ಚ ತಣ್ಹಾ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಾ। ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲೋ ಅಚರಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯ, ತಸ್ಮಾ ಬಾಲೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಕಾಯೂಪಗೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಕಾಯೂಪಗೋ ಸಮಾನೋ ನ ಪರಿಮುಚ್ಚತಿ ಜಾತಿಯಾ…ಪೇ॰… ದುಕ್ಖಸ್ಮಾತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೯) –
ವೇದನಾಪಭವಂ ಸಾವಿಜ್ಜಂ ತಣ್ಹಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಭವೇ ಚ ತಂನಿಸ್ಸಿತೇ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯೂಪಗೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಜಾತಿಆದಿಕೇ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಪಭುತಿ ಉಭಯಮೂಲೋವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ, ತಬ್ಬಿಪರಿಯಾಯೇನ ಚ ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಪರಿಕ್ಖಯತೋ ಪಭುತಿ ಉಭಯಮೂಲಕೋ ಪಟಿಲೋಮಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ।
ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ‘‘ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಥಾ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ ವಿನ್ದಿಯಸ್ಸ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀ’ತಿ ಚ। ಅತ್ತನಿ ನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಪವತ್ತನಂ ಉಪ್ಪಾದನಂ ಆಯತನಂ। ಸಮ್ಮೋಹಭಾವೇನೇವ ಅನಭಿಸಮಯಭೂತತ್ತಾ ಅವಿದಿತಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಕರೋತಿ। ಅನ್ತವಿರಹಿತೇ ಜವಾಪೇತೀತಿ ಚ ವಣ್ಣಾಗಮವಿಪರಿಯಾಯವಿಕಾರವಿನಾಸಧಾತುಅತ್ಥವಿಸೇಸಯೋಗೇಹಿ ಪಞ್ಚವಿಧಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ವಸೇನ ತೀಸುಪಿ ಪದೇಸು ಅ-ಕಾರ ವಿ-ಕಾರ ಜ-ಕಾರೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞೇಸಂ ವಣ್ಣಾನಂ ಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ಜ-ಕಾರಸ್ಸ ಚ ದುತಿಯಸ್ಸ ಆಗಮಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಭಾವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಿ ‘‘ಇದಂ ವತ್ಥು, ಇದಮಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಞಾತುಂ
ಸಙ್ಖಾರ-ಸದ್ದಗ್ಗಹಣೇನ ಸಙ್ಖಾರ-ಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ। ಯದಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರ-ಸದ್ದೇನ ಆಗತಾ, ತೇ ಪನ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಪಧಾನಾತಿ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುವಿಧಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರಂ ಸಙ್ಖಾರ-ಸದ್ದೇನಾಗತಂ ಸನ್ಧಾಯ ತತ್ಥ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ‘‘ಸಙ್ಖಾರ-ಸದ್ದೇನಾಗತಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವಾ ಸಮುದಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ತದೇಕದೇಸೋ ಚ ಇಧ ವಣ್ಣಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಣ್ಣಿತಬ್ಬಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹಣವಸೇನ ದುವಿಧತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಪಠಮಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿನಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಸಞ್ಞಾವೇದನಾವಚೀಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ವುತ್ತಾ, ನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರೇಸು ವುತ್ತಾ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾದಯೋ।
ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ಪಿಪಾಸತಿ। ಭವತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಭಾವಯತೀತಿ ಕಮ್ಮಭವಂ। ಚುತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಮರಣನ್ತಿ ‘‘ಮರನ್ತಿ ಏತೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಉಪ್ಪಾದದುಕ್ಖಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೫) ವಚನತೋ ದ್ವೇಧಾ ಖಣತಿ। ಆಯಾಸೋತಿ ಪರಿಸ್ಸಮೋ ವಿಸಾದೋ। ಕೇವಲ-ಸದ್ದೋ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸವಾಚಕೋ ಹೋತಿ ‘‘ಕೇವಲಾ ಸಾಲಯೋ’’ತಿ, ನಿರವಸೇಸವಾಚಕೋ ಚ ‘‘ಕೇವಲಾ ಅಙ್ಗಮಗಧಾ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ದ್ವೇಧಾಪಿ ಅತ್ಥಂ ವದತಿ। ತತ್ಥ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಸ್ಸಾತಿ ಸುಖರಹಿತಸ್ಸ। ನ ಹಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಿ ಉಪ್ಪಾದವಯರಹಿತಂ ಅತ್ಥೀತಿ।
ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ, ಪುಗ್ಗಲಂ ವಾ ಸಮ್ಮೋಹಯತೀತಿ ಸಮ್ಮೋಹನರಸಾ। ಆರಮ್ಮಣಸಭಾವಸ್ಸ ಛಾದನಂ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಛಾದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೩) ವಚನತೋ ಆಸವಪದಟ್ಠಾನಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನನತ್ಥಂ ಆಯೂಹನ್ತಿ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಆಯೂಹನರಸಾ, ರಾಸಿಕರಣಂ ವಾ ಆಯೂಹನಂ। ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪುರೇಚಾರಿಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ। ಪುರಿಮಭವೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟನಂ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ ಸಮ್ಪಯುಜ್ಜತೀತಿ ಸಮ್ಪಯೋಗರಸಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಾಭಾವತೋ ರೂಪಂ ವಿಕಿರತೀತಿ ವಿಕಿರಣರಸಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಪಿಸಿಯಮಾನಾ ತಣ್ಡುಲಾದಯೋ ವಿಕಿರನ್ತಿ ಚುಣ್ಣೀ ಭವನ್ತೀತಿ। ನಾಮಸ್ಸ ಕದಾಚಿ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ಚ ಅತ್ಥೀತಿ ತತೋ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ‘‘ಅಚೇತನಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಯ ಅನಾರಮ್ಮಣತಾ ವಾ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಆಯತನಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಘಟನಲಕ್ಖಣಂ, ಆಯಾನಂ ತನನಲಕ್ಖಣಂ ವಾ। ದಸ್ಸನಾದೀನಂ ಕಾರಣಭಾವೋ ದಸ್ಸನಾದಿರಸತಾ। ಅಕುಸಲವಿಪಾಕುಪೇಕ್ಖಾಯ ಅನಿಟ್ಠಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಇತರಾಯ ಚ ಇಟ್ಠಭಾವತೋ ಸುಖೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ಆಹ। ದುಕ್ಖಸಮುದಯತ್ತಾ ಹೇತುಲಕ್ಖಣಾ ತಣ್ಹಾ। ‘‘ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೪೦೦; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೩೩, ೪೬೦; ವಿಭ॰ ೨೦೩) ವಚನತೋ ಅಭಿನನ್ದನರಸಾ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಾದೀಸು ಅತಿತ್ತಭಾವೋ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಅತಿತ್ತಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ, ಸೇಸಾನಿ ದಿಟ್ಠಿ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಕಮ್ಮುಪಪತ್ತಿಭವವಸೇನ ಭವಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಾದಯೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನುಬೋಧಾದಿಭಾವಗ್ಗಹಣಂ। ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ, ಅಸುಭಾದೀಸು ಸುಭಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ, ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿ। ನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಏವ ಛದ್ವಾರಿಕತಾ ಛಳಾರಮ್ಮಣತಾ ಚ, ಅಥ ಖೋ ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗೇಸು ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬೇಸುಪೀ’’ತಿ। ನೋಭಯಗೋಚರನ್ತಿ ಮನಾಯತನಮಾಹ। ನ ಹಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸವಸೇನ ಆಸನ್ನತಾ ದೂರತಾ ಚ ಅತ್ಥಿ ಅಸಣ್ಠಾನತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಗೋಚರೋ ನ ಮನಾಯತನಂ ಸಮ್ಪತ್ತೋ ಅಸಮ್ಪತ್ತೋ ವಾತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಸೋಕಾದೀನಂ ಸಬ್ಭಾವಾ ಅಙ್ಗಬಹುತ್ತಪ್ಪಸಙ್ಗೇ ‘‘ದ್ವಾದಸೇವಾ’’ತಿ ಅಙ್ಗಾನಂ ವವತ್ಥಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಸೋಕಾದಯೋ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ಫಲೇನ ಪನ ಕಾರಣಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಮೂಲಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತೇ ವುತ್ತಾತಿ। ಜರಾಮರಣಬ್ಭಾಹತಸ್ಸ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಸೋಕಾದೀನಂ ಜರಾಮರಣಕಾರಣತಾ ವುತ್ತಾ। ‘‘ಸಾರೀರಿಕಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಫುಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೨) ಚ ಸುತ್ತೇ ಜರಾಮರಣನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ದುಕ್ಖಂ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ತಂತಂನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಸಾಧಕಭಾವೇನ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಜರಾಮರಣೇನೇವ ಸೋಕಾದೀನಂ ಏಕಸಙ್ಖೇಪೋ ಕತೋ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯತಾ ಯುಜ್ಜತಿ। ಜರಾಮರಣಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಏಕಸಙ್ಖೇಪೋ ಕಾತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಜರಾಮರಣಂ ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ। ತತ್ಥ ಜರಾಮರಣಂ ಏಕನ್ತಿಕಂ ಅಙ್ಗಭಾವೇನೇವ ಗಹಿತಂ, ಸೋಕಾದಯೋ
ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೨೬. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ೯೨ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಪಧಾನಭಾವೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪಿತಾ ಕಥೀಯತಿ ‘‘ದೀಘೋ ಸಾಮೋ, ಮಿತ್ತೋ ರಸ್ಸೋ, ಓದಾತೋ ದತ್ತೋ’’ತಿ।
ರಸಿತಬ್ಬೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ ಸಭಾವೋ ರಸೋ, ಅತ್ತನೋ ರಸೋ ಸರಸೋ, ಯಾಥಾವೋ ಸರಸೋ ಯಾಥಾವಸರಸೋ, ಸೋ ಏವ ಲಕ್ಖಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ। ‘‘ಕತಮಾ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾ? ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೩) ಸುತ್ತೇ ಚತ್ತಾರೇವ ವುತ್ತಾನೀತಿ ‘‘ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನಾ’’ತಿ ಆಹ। ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ ಪನಾತಿಆದಿನಾ ಇಧ ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಕಥಿತಾಯ ಏವ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಕಿಚ್ಚಜಾತಿತೋ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಪದೇಹಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ಚ ಕಥಿತತ್ತಾ ತದತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ವಿಭಾವನಂ ಕರೋತಿ। ಅಹಾಪೇತ್ವಾ ವಿಭಜಿತಬ್ಬವಿಭಜನಞ್ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೋ।
ಜಾಯತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಜಾತಿ, ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ। ಯದಿಪಿ ನಿರೋಧಮಗ್ಗೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ನ ಕರೋತಿ, ತೇ ಪನ ಜಾನಿತುಕಾಮಸ್ಸ ತಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದನವಸೇನ ಅನಿರೋಧಮಗ್ಗೇಸು ನಿರೋಧಮಗ್ಗಗ್ಗಹಣಕಆರಣವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಮಾನಾ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾ ಹೋತಿ, ಇತರೇಸಂ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ
ಅತ್ಥತ್ಥನ್ತಿ ಫಲಫಲಂ। ಆಮೇಡಿತವಚನಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಪಾಕಟಕರಣಭಾವಪ್ಪಕಾಸನತ್ಥಂ। ಅತ್ಥೋ ಏವ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥತ್ಥೋತಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅವಿಪರೀತತಾದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅತ್ಥೇನೇವತ್ಥಂ ವಿಸೇಸಯತಿ। ನ ಹಿ ಞಾಣಂ ಅನತ್ಥಂ ಅತ್ಥೋತಿ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ। ಏವಂ ಕಾರಣಕಾರಣನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಂ ಆಕಾರನ್ತಿ ಅತ್ಥತ್ಥಾದಿಆಕಾರಂ। ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಚಿತ್ತೇ ಪವೇಸೇತ್ವಾ, ಚಿತ್ತೇನ ಪುಗ್ಗಲೇನ ವಾ ಗಹಿತಂ ಕತ್ವಾ। ಪಟಿವಿದ್ಧಸ್ಸ ಪುನ ಅವೇಕ್ಖಣಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ। ದುಚ್ಚಿನ್ತಿತಚಿನ್ತಿತಾದಿಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಬಾಲಸ್ಸ ಭಾವೋ ಬಾಲ್ಯಂ। ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾತಿ। ಬಲವಮೋಹನಂ ಪಮೋಹೋ। ಸಮನ್ತತೋ ಮೋಹನಂ ಸಮ್ಮೋಹೋ।
ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾತಿ ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾ, ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ವಾ ಆರಮ್ಮಣತಾ, ದುಕ್ಖಂ ಆರಮ್ಮಣತಾ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾ।
ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾ ನ ಸಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇತರೇಸಂ ಸಭಾವತೋ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ನುಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಪಿಚ ಖೋ ಪನಾತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಙ್ಖತಸಭಾವತ್ತಾ ತತೋಪಿ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಗಮ್ಭೀರತರತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
ಪುನಾತೀತಿ ಸೋಧೇತಿ ಅಪುಞ್ಞಫಲತೋ ದುಕ್ಖಸಂಕಿಲೇಸತೋ ಚ, ಹಿತಸುಖಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪುಞ್ಞಂ ಕರೋತೀತಿ ತಂನಿಪ್ಫಾದನೇನ ಕಾರಕಸ್ಸಜ್ಝಾಸಯಂ ಪೂರೇತೀತಿ ಪುಞ್ಞೋ, ಪೂರಕೋ ಪುಜ್ಜನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ ಚ ನಿರುತ್ತಿಲಕ್ಖಣೇನ ‘‘ಪುಞ್ಞೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಮಾಧಿಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ಅತಿದೂರತಾಯ ನ ಇಞ್ಜತಿ ನ ಚಲತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಯಸ್ಸಾತಿ ದ್ವಾರಸ್ಸ ಸಾಮಿಭಾವೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ।
ಪುಞ್ಞುಪಗನ್ತಿ ತತ್ಥಾತಿ ವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತೇ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨)। ತಞ್ಹಿ ಪಧಾನಭಾವೇನ ಗಹಿತನ್ತಿ। ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೨) ಪನ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಆವುಸೋ, ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಆಗತನ್ತಿ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುಜಿನಭಾಸಿತೋ ಪನ ಅಯಂ, ನ ಪಚ್ಚೇಕಜಿನಭಾಸಿತೋ, ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ದೀಪನತ್ಥಂ ಏತೇಸಂ ಸುತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ತೇ ಗಹಿತಾ। ಕಥಂ ಪನೇತೇನ ಗಹಣೇನಾಯಮತ್ಥೋ ದೀಪಿತೋ ಹೋತೀತಿ ತಂದಸ್ಸನತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮೇಪಿ ಹಿ ಸುತ್ತೇಪಿ ಏಕಸದಿಸಾವ ತನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ’’ತಿ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾಸಿತೋತಿ ಪಾಕಟೇನ ಸುತ್ತನ್ತೇನ ಸದಿಸತ್ತಾ ಅಯಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾಸಿತೋತಿ ಞಾಯತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ।
‘‘ತೇರಸಾಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ನ ಭಾವನಾಮಯತಾ ಪಾಕಟಾತಿ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ
ದಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ದಾನಂ। ತತ್ಥ ಬ್ಯಾಪಾರಭೂತಾ ಆಯೂಹನಚೇತನಾ ದಾನಂ ಆರಬ್ಭ ದಾನಂ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಇತರೇಸು। ಸೋಮನಸ್ಸಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಅನುಮೋದನಾಪವತ್ತಿನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತೇನಪಿ ಹಿ ಅನುಸ್ಸರತಿ ಏವಾತಿ।
ಅಸರಿಕ್ಖಕಮ್ಪಿ ಸರಿಕ್ಖಕೇನ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನವಿಪಾಕೇನ ವೇಹಪ್ಫಲಾದೀಸು ವಿನಾಪಿ ಅಸಞ್ಞೇಸು ಕಟತ್ತಾರೂಪಂ। ರೂಪಮೇವ ಸಫನ್ದನತ್ತಾ ‘‘ಸಇಞ್ಜನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಇಞ್ಜನಕರನೀವರಣಾದೀನಂ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ, ರೂಪತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಇಞ್ಜನಕಸ್ಸ ಕಾರಣತ್ತಾ ವಾ। ತೇನೇವ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಅನಿಞ್ಜನ’’ನ್ತಿ ನ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಮಹಾತುಲಾಯ ಧಾರಯಮಾನೋ ನಾಳಿಯಾ ಮಿನಮಾನೋ ಚ ಸಮುದಾಯಮೇವ ಧಾರೇತಿ ಮಿನತಿ ಚ, ನ ಏಕೇಕಂ ಗುಞ್ಜಂ, ಏಕೇಕಂ ತಣ್ಡುಲಂ ವಾ, ಏವಂ ಭಗವಾಪಿ ಅಪರಿಮಾಣಾ ಪಠಮಕುಸಲಚೇತನಾಯೋ ಸಮುದಾಯವಸೇನೇವ ಗಹೇತ್ವಾ ಏಕಜಾತಿಕತ್ತಾ ಏಕಮೇವ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏವಂ ದುತಿಯಾದಯೋಪೀತಿ।
‘‘ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಾ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಆದಾನಗ್ಗಹಣಚೋಪನಂ ಪಾಪಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ’’ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತೀತಿ ವಚನವಿಸೇಸಮತ್ತಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿ ಏವ ಹಿ ಆದಾನಾದಿಪಾಪನಾತಿ। ಪುರಿಮೇನ ವಾ ದ್ವಾರಸ್ಸ ಉಪಲಕ್ಖಣಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಚೇತನಾಯ ಸವಿಞ್ಞತ್ತಿರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನಂ। ತತ್ಥ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಗಹಣಂ ಆದಾನಂ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಗಹಣಂ ಗಹಣಂ, ಫನ್ದನಂ ಚೋಪನಂ।
ಏತ್ಥಾತಿ ಯಥಾ ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ, ಏವಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ ನ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೇ ಧಮ್ಮೇ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ‘‘ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೫) ವುತ್ತತ್ತಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ।
ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಮತಗ್ಗಪಥಾನುಗತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ – ದಸ್ಸನಭಾವನಾನಂ ಅಭಾವೇಪಿ ಯೇಸಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಸೇಕ್ಖಾನಞ್ಚ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತೇಸಂ ತದುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ತೇಹಿ ಪಹಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ ಅಕುಸಲಾ ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪನ ಭಾವನಾಯ ಅಭಾವಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಚಿನ್ತಾ ನತ್ಥಿ। ತೇನ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ತೇ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾಪಿ ‘‘ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ನ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಯದಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ, ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಕೇಚಿ ಕದಾಚಿ ಆರಮ್ಮಣಾರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇಯ್ಯುಂ, ನ ಚ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ। ತೇನೇವ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚತ್ತತ್ತಾ ವನ್ತತ್ತಾ ಮುತ್ತತ್ತಾ ಪಹೀನತ್ತಾ ಪಟಿನಿಸ್ಸಟ್ಠತ್ತಾ ಉಕ್ಖೇಟಿತತ್ತಾ ಸಮುಕ್ಖೇಟಿತತ್ತಾ ಅಸ್ಸಾದಿತಬ್ಬಾ ಅಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬಾ
ವುತ್ತಞ್ಚ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಯೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ, ತೇ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಪುನೇತಿ ನ ಪಚ್ಚೇತಿ ನ ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತಿ…ಪೇ॰… ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ…ಪೇ॰… ನ ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೮೦; ಚೂಳನಿ॰ ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೨೭), ನ ಚ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ ಇತರೇಸಂ ನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಆರಬ್ಭ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ದಿಟ್ಠಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಹಿ ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಂ ಗರುಂ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತೋತಿ।
ಯದಿ ಏವಂ, ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬದಸ್ಸನಭಾವನಾರಹಿತಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ‘‘ನೇವ ದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೮) ವುತ್ತತ್ತಾ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ಚ ಅಕುಸಲಾನಂ। ಏವಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ತಿಕೇ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ದಸ್ಸಿತಾನಂ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾ
ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಸಪ್ಪಟಿಘೇಹಿ ಸಮಾನಸಭಾವತ್ತಾ ರೂಪಧಾತುಯಂ ತಯೋ ಮಹಾಭೂತಾ ‘‘ಸಪ್ಪಟಿಘಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಅನಿದಸ್ಸನಂ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ದ್ವೇ ಮಹಾಭೂತಾ, ದ್ವೇ ಮಹಾಭೂತೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತ’’ನ್ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೨೨.೯)। ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸಮಾನಸಭಾವಾ ‘‘ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುನ್ತಿ ನತ್ಥಿ ನವತ್ತಬ್ಬತಾಪಸಙ್ಗೋ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಕಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದಯೋ
ಸಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಯದಿ ಅಪನೇತಬ್ಬಾ, ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಸಮವೀಸತಿ ಚೇತನಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪೇತಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ। ಯದಿ ಏವಂ, ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾಯ ಸಹ ‘‘ಏಕವೀಸತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ? ನ, ಅವಚನಸ್ಸ ವುತ್ತಕಾರಣತ್ತಾ, ತಂ ಪನ ಇತರಾವಚನಸ್ಸಪಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಸಮಾನಚೇತನಾವಚನಕಾರಣವಚನೇನ ಯಂ ಕಾರಣಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏಕಾ ವುತ್ತಾ, ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಇತರಾಯಪಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ, ಯಞ್ಚ ಕಾರಣಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಇತರಾ ನ ವುತ್ತಾ, ತೇನ ಕಾರಣೇನ ವುತ್ತಾಯಪಿ ಅವತ್ತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಏವಾತಿ ಭೇದಾಭಾವಾ ಪಾಕಟೋತಿ ನ ತಸ್ಸ ಸಂಯೋಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ।
ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಏತೇನ ತಣ್ಹಾಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರೇತಿ ತಣ್ಹಾಯ ಪರಿವಾರೇ, ತಣ್ಹಾಯ ‘‘ಸುಖಂ ಸುಭ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಙ್ಖತೇ ವಾ ಅಲಙ್ಕತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಣ್ಹಾ ಹಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋತಿ ಅಜಾನನ್ತೋ ‘‘ಅಹೋ ವತಾಹಂ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಪರಂ ಮರಣಾ ಖತ್ತಿಯಮಹಾಸಾಲಾನಂ ವಾ ಸಹಬ್ಯತಂ ಉಪಪಜ್ಜೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಕ್ಖರೋತೀತಿ। ಅಮರಣತ್ಥಾತಿ ಗಹಿತಾ ದುಕ್ಕರಕಿರಿಯಾ ಅಮರತಪೋ, ದೇವಭಾವತ್ಥಂ ತಪೋ ವಾ, ದುಕ್ಖತ್ತಾ ವಾ ಮರೋ ಮಾರಕೋ ತಪೋ ಅಮರತಪೋ। ದಿಟ್ಠೇ ಅದಿಟ್ಠ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಮರೇಸು ಅಮರ-ಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಜಾತಿಆದಿಪಪಾತದುಕ್ಖಜನನತೋ ಮರುಪಪಾತಸದಿಸತಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ವುತ್ತಾ। ರಮಣೀಯಭಾವೇನ ದೀಪಸಿಖಾಮಧುಲಿತ್ತಸತ್ಥಧಾರಾಸದಿಸಂ, ತದತ್ಥೋ ಚ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ತಂನಿಪಾತಲೇಹನಸದಿಸೋ।
‘‘ಸುಖೋ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪರಿಬ್ಬಾಜಿಕಾಯ ತರುಣಾಯ ಮುದುಕಾಯ ಲೋಮಸಾಯ ಬಾಹಾಯ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೯) ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಬಾಲೋ ವಿಯ ಗೂಥಕೀಳನಂ ಕಿಲೇಸಾಭಿಭೂತತಾಯ ಕೋಧಾರತಿಅಭಿಭೂತೋ ಅಸವಸೋ ಮರಿತುಕಾಮೋ ವಿಯ ವಿಸಖಾದನಂ ಕರಣಫಲಕ್ಖಣೇಸು ಜಿಗುಚ್ಛನೀಯಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ। ಲೋಭಸಹಗತಸ್ಸ ವಾ ಗೂಥಕೀಳನಸದಿಸತಾ, ದೋಸಸಹಗತಸ್ಸ ವಿಸಖಾದನಸದಿಸತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಕಾಮಗುಣಸಮಿದ್ಧಿಯಾ ಸಭಯಸ್ಸಪಿ ಪಿಸಾಚನಗರಸ್ಸ ಸುಖವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವೋ ವಿಯ ಅರೂಪವಿಪಾಕಾನಂ ನಿರನ್ತರತಾಯ ಅನುಪಲಕ್ಖಿಯಮಾನಉಪ್ಪಾದವಯಾನಂ, ದೀಘಸನ್ತಾನತಾಯ ಅಗಯ್ಹಮಾನವಿಪರಿಣಾಮಾನಂ, ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಭೂತಾನಮ್ಪಿ ನಿಚ್ಚಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವೋತಿ ತೇಸಂ ಪಿಸಾಚನಗರಸದಿಸತಾ, ತದಭಿಮುಖಗಮನಸದಿಸತಾ ಚ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ತಾವಾತಿ
ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾತಿ ಭವಾದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾ। ರಾಗಾದೀನನ್ತಿ ರಾಗದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪಯುತ್ತರಾಗಾದಿಅಸ್ಸಾದನಕಾಲೇಸು ಅವಿಜ್ಜಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದನಂ ರಾಗದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಏವ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಅಸ್ಸಾದನಞ್ಚ ರಾಗೋ, ತದವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಅಸ್ಸಾದನವಚನೇನೇವ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಗರುಂ ಕರೋನ್ತೀ ದಿಟ್ಠಿ ಚ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ರಾಗಾದೀಹಿ ಚ ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪೇನ ವುತ್ತೇಹಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾರಮ್ಮಣಾದಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅನವಿಜ್ಜಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಠಮಜವನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಅನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯವಚನೇಸು ಅವುತ್ತಸ್ಸ ವುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀ’’ತಿ ಆಹ। ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭವಪತ್ಥನಾವಸೇನ ವುತ್ತನಯೇನ।
ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ದೋಸಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ವುತ್ತೋ। ಅನಿಟ್ಠೋ ಹಿ ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಬ್ಬಕಾಲೇ
ಯಥಾಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾವವತ್ಥಾನತೋತಿ ‘‘ಸುಖವೇದನೀಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಫಸ್ಸಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೨), ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ…ಪೇ॰… ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩) ಚ ಸುಖವೇದನೀಯಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಅನುರೂಪೇನ ಸುಖವೇದನಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾವೇದನಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನತೋ, ಸಮಾನೇಸು ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀಸು ಫಸ್ಸವಸೇನ ಸುಖಾದಿವಿಪರಿಯಾಯಾಭಾವತೋ, ಸಮಾನೇಸು ಚ ರೂಪಮನಸಿಕಾರಾದೀಸು ಚಕ್ಖಾದಿಸಙ್ಘಟ್ಟನವಸೇನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿವಿಪರಿಯಾಯಾಭಾವತೋ, ಅಞ್ಞಪಚ್ಚಯಸಾಮಞ್ಞೇಪಿ ಫಸ್ಸವಸೇನ ಸುಖಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದೀನಂ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಾದಿಸಙ್ಕರಾಭಾವತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಖಾದೀನಂ ಯಥಾವುತ್ತಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಅವಿಪರೀತೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಯಥಾವೇದನಂ ಫಸ್ಸವವತ್ಥಾನಂ, ಕಾರಣಫಲವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಫಲಕಾರಣವಿಸೇಸನಿಚ್ಛಯೋ ಹೋತೀತಿ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ನಿಚ್ಛಯೋ ವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ವುತ್ತೋ। ಕಮ್ಮಾದಯೋತಿ ಕಮ್ಮಾಹಾರಉತುಆದಯೋ ಅಪಾಕಟಾ ಸೇಮ್ಹಪಟಿಕಾರೇನ ರೋಗವೂಪಸಮತೋ।
‘‘ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ ವಚನತೋತಿ ‘‘ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ, ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩-೫೪) ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುನ ತಸ್ಸಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ಆಸವಸಮುದಯೋತಿ ವಚನತೋ’’ತಿ ಆಹ। ತಣ್ಹಾ ವಾ ಚತುರುಪಾದಾನಭೂತಾ ಕಾಮಭವದಿಟ್ಠಾಸವಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ಪಾಕಟಾತಿ ಸುತ್ತದ್ವಯೇನಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣಭಾವಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋತಿ ಹಿ ವಚನೇನ ಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದನಕಿಚ್ಚಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಣ್ಹಾಯ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತೀತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಅವಿದ್ವಾ, ತಸ್ಮಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಿಕೇ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣಭಾವಸ್ಸ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಅವಿದ್ದಸುಭಾವೋ ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣಭಾವೇನ ವುತ್ತೋ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಾಭಾವತೋ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ। ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಸಾಧಾರಣಾನಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾದೀನೀತಿ ಪುಞ್ಞಭವಾದಿಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಠಾನವಿರುದ್ಧೋತಿ ಅತ್ಥಿತಾವಿರುದ್ಧೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದೀನಿ ಠಾನಾನೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ಏವಂ ಸತಿ ಪುರಿಮಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಾನವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ನ ಇದಂ ಏಕನ್ತಿಕಂ ಸಿಯಾ। ಭವಙ್ಗಮ್ಪಿ ಸಭಾವವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ಖೀರಾದೀನಿ ದಧಿಆದೀನಂ ಮಧುರಮ್ಬಿಲರಸಾದಿಸಭಾವವಿರೋಧಾ। ಅವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚೋ ಆಲೋಕೋ ವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ಅಮದನಕಿಚ್ಚಾ ಚ ಗುಳಾದಯೋ ಮದನಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಆಸವಸ್ಸ।
ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮಾನಿ ದಬ್ಬಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ, ದಧಿಆದೀನಿ ಭೂತಿಣಕಸ್ಸ। ಏತ್ಥ ಚ ಅವೀತಿ ರತ್ತಾ ಏಳಕಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ವಿಪಾಕಾಯೇವ ತೇ ಚ ನ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾಯಪಿ ‘‘ಇತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಅಚ್ಛೇಜ್ಜಸುತ್ತಾವುತಾಭೇಜ್ಜಮಣೀನಂ ವಿಯ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯವವತ್ಥಾನಂ ನಿಯತಿ, ನಿಯತಿಯಾ, ನಿಯತಿ ಏವ ವಾ ಸಙ್ಗತಿ ಸಮಾಗಮೋ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿ, ತಾಯ ಭಾವೇಸು ಪರಿಣತಾ ಮನುಸ್ಸದೇವವಿಹಙ್ಗಾದಿಭಾವಂ ಪತ್ತಾ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾ। ನಿಯತಿಯಾ ಸಙ್ಗತಿಯಾ ಭಾವೇನ ಚ ಪರಿಣತಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರತಂ ಪತ್ತಾ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾತಿ ಚ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಏತೇಹಿ ಚ ವಿಕಪ್ಪನೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಪುಞ್ಞಾದೀಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸೋ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯಾ’’ತಿಆದಿ।
ಅಪರಿಣಾಯಕೋ ಬಾಲೋತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸಮ್ಪಟಿಪಾದಕಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತರಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಾವಸಾನಂ ವಾ ಞಾಣಂ ಸಮವಿಸಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಯತೀತಿ ಪರಿಣಾಯಕನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತೇನ ರಹಿತೋ ಅಪರಿಣಾಯಕೋ। ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾತಿ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸಕಸುತ್ತಾದಿಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ, ಮಗ್ಗಞಾಣೇನೇವ ವಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಪವರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಞತ್ವಾ, ತಂಜಾನನಾಯತ್ತತ್ತಾ ಪನ ಸೇಸಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಸ್ಸ ಸಮಾನಕಾಲಮ್ಪಿ ತಂ ಪುರಿಮಕಾಲಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೨೭. ಯಥಾವುತ್ತಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ‘‘ಬಾತ್ತಿಂಸ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಧಾತುಕಥಾಯಂ (ಧಾತು॰ ೪೬೬) ಪನ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇನಸಙ್ಗಹಿತಾಸಙ್ಗಹಿತಪದನಿದ್ದೇಸೇ –
‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ
ವಚನತೋ ಸಬ್ಬವಿಞ್ಞಾಣಫಸ್ಸವೇದನಾಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ। ಯದಿ ಹಿ ಏತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಫಸ್ಸವೇದನಾ ಸಪ್ಪದೇಸಾ ಸಿಯುಂ, ‘‘ವಿಪಾಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಯ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಚ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಸಙ್ಖಾರೋ ಅಕುಸಲಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ವುತ್ತೋತಿ ಸೋ ಏವ ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಭವೋ ಪನ ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಕಮ್ಮುಪಪತ್ತಿಭವವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ನ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ಗಹಿತೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಅನುದ್ಧರಿತ್ವಾ ‘‘ಕಮ್ಮಭವೋ’’ತಿಆದಿನಾವ ನಯೇನ ಭವೋ ಉದ್ಧಟೋ। ವಿಪಾಕಞ್ಹೇತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಪಾಕತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಸಾಧೇತಿ, ತಸ್ಸ ಪನ ಸಾಧನತ್ಥಂ ‘‘ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ವಿಪಾಕಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಲೋಭಸಮ್ಪಯುತ್ತಜವನಾವಸಾನೇತಿ ಜವನೇನ ತದಾರಮ್ಮಣನಿಯಮೇ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾನನ್ತರಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾನೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಿಹೇತುಕಜವನಾವಸಾನೇ ಚ ಕದಾಚಿ ಅಹೇತುಕಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನಾ’’ತಿ ಆಹ। ಸಕಿಂ ವಾತಿ ‘‘ದಿರತ್ತತಿರತ್ತಾ’’ದೀಸು ವಿಯ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಮೇವ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ‘‘ದಿರತ್ತತಿರತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ವಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ವಚನಸಿಲಿಟ್ಠತಾಮತ್ತೇನ ದಿರತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ, ‘‘ನಿರನ್ತರತಿರತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಾ’’ತಿ। ಇಧ ಪನ ವಾ-ಸದ್ದೋ ವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ ವುತ್ತೋತಿ ಸಕಿಂ ‘‘ಸಕಿಂ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನೇವ ಹಿ ಸಕಿಂ ತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಾಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಾಯನ್ತಿ ವಿಪಾಕಕಥಾಯಂ ಬಲವರೂಪಾದಿಕೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ವುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತತ್ಥ ಹಿ ದ್ವೇವ ತದಾರಮ್ಮಣುಪ್ಪತ್ತಿವಾರಾ ಆಗತಾ। ಜವನವಿಸಯಾನುಭವನಞ್ಹಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅಪಾಯಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಕಾಮಾವಚರಾದಿಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ ಯಥಾಕಮ್ಮಂ ಅನುರೂಪಾ।
ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಥಾ ಮಹಾವಿಸಯಾತಿ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಿಮೇವ ತಾವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪವತ್ತಿಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಹೇತುಕದ್ವಯಾದೀನಂ ದ್ವಾರನಿಯಮಾನಿಯಮಾವಚನಂ ಭವಙ್ಗಭೂತಾನಂ ಸಯಮೇವ ದ್ವಾರತ್ತಾ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಭೂತಾನಞ್ಚ ಭವಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇನ ಅಞ್ಞೇನ ಚ ದ್ವಾರೇನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ನಿಯತಂ ಅನಿಯತಂ ವಾ ದ್ವಾರಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ವತ್ತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ। ಏಕಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕೋ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ಯಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತೋ, ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾನಂ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣತಾ ವುತ್ತಾ। ತತ್ರಸ್ಸಾತಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಬಾತ್ತಿಂಸವಿಧಸ್ಸ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪವತ್ತಿಆನುಭಾವತೋ ಏವ ಚಕ್ಖುಸೋತದ್ವಾರಭೇದೇನ, ತಸ್ಸ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಭೇದಾಯತ್ತತ್ತಾ ವೀಥಿಭೇದೇನ ಚ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಆವಜ್ಜನಾನನ್ತರಂ ದಸ್ಸನಂ ಸವನಂ ವಾ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಚಿತ್ತನಿಯಮೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣಾನಮ್ಪಿ ಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ, ನ ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪವತ್ತಿಆನುಭಾವೇನ ದಸ್ಸನಸವನಮತ್ತಸ್ಸೇವ, ನಾಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏವ ದಸ್ಸನಸವನಕಿಚ್ಚತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ದ್ವಾರವೀಥಿಭೇದೇ ಚಿತ್ತನಿಯಮತೋ ಚಾ’’ತಿ। ಪಠಮಕುಸಲೇನ ಚೇ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತಿ, ತಂ ಪಠಮಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಜನಕಂ ಅನುಬನ್ಧತಿ ನಾಮ, ದುತಿಯಕುಸಲಾದಿಅನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಜನಕಸದಿಸಂ ಅನುಬನ್ಧತಿ ನಾಮ, ಅಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಞ್ಚ ಕಾಮಾವಚರತಾಯ ಜನಕಸದಿಸನ್ತಿ।
ಏಕಾದಸ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ…ಪೇ॰… ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಭಾವತಾಯ ‘‘ತದಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಿ ತದಾರಮ್ಮಣಭಾವಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ನಾಮಗೋತ್ತಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ತಸ್ಸ ಜವನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ನಾಲಮ್ಬನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇ ಧಮ್ಮೇ। ಇದಂ ಪನ ವತ್ವಾ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಂ ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ ವಿಸೇಸನಂ ಪರಿತ್ತಾದಿಆರಮ್ಮಣತಾಯ ಕಾಮಾವಚರಸದಿಸೇಸು ಚೇವ ತದಾರಮ್ಮಣಾನುಪ್ಪತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾ ಧಮ್ಮಾ ಮಗ್ಗೋ ವಿಯ ಭಾವನಾಯ ಸಿದ್ಧಾ ಮಹಾಬಲಾ ಚಾತಿ ತತ್ಥ ಜವನೇನ ಪವತ್ತಮಾನೇನ ಸಾನುಬನ್ಧನೇನ ನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ತೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಂ। ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭಾತಿ ಏತೇನೇವ ಸಿದ್ಧೇ ‘‘ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಣಂ ಸಮ್ಮತ್ತಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖಾತಿ ಬಲವಭಾವೇನ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅವತ್ಥುಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ।
ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಪನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಕೇನ ಕತ್ಥಾತಿ ಕೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ। ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ ತೇನ ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸಾ ಸಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಸಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ।
ಆಗನ್ತ್ವಾತಿ ಆಗತಂ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ। ಗೋಪಕಸೀವಲೀತಿ ರಞ್ಞೋ ಹಿತಾರಕ್ಖೇ ಗೋಪಕಕುಲೇ ಜಾತೋ ಸೀವಲಿನಾಮಕೋ। ಕಮ್ಮಾದಿಅನುಸ್ಸರಣಬ್ಯಾಪಾರರಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಕಾಲಕಿರಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಅಬ್ಯಾಪಾರೇನೇವ ಹಿ ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಾದಿಉಪಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀತಿ। ‘‘ಪಿಸಿಯಮಾನಾಯ ಮಕ್ಖಿಕಾಯ ಪಠಮಂ ಕಾಯದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಭವಙ್ಗಂ ನಾವಟ್ಟೇತಿ ಅತ್ತನಾ ಚಿನ್ತಿಯಮಾನಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅತ್ಥಿತಾಯಾ’’ತಿ ಕೇಚಿ ಕಾರಣಂ ವದನ್ತಿ, ತದೇತಂ ಅಕಾರಣಂ ಭವಙ್ಗವಿಸಯತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಚಿನ್ತಿಯಮಾನಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಞ್ಞಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಕಾಲೇ ಚ ಭವಙ್ಗಾವಟ್ಟನಸ್ಸೇವ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಇದಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ ಸಿಯಾ – ‘‘ತಾನಿಸ್ಸ ತಮ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಓಲಮ್ಬನ್ತಿ ಅಜ್ಝೋಲಮ್ಬನ್ತಿ ಅಭಿಪ್ಪಲಮ್ಬನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೪೮) ವಚನತೋ ತೀಸು ಜವನವಾರೇಸು ಅಪ್ಪವತ್ತೇಸ್ವೇವ ಕಮ್ಮಾದಿಉಪಟ್ಠಾನೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ। ಅನೇಕಜವನವಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಹಿ ಅಜ್ಝೋಲಮ್ಬನಂ ಅಭಿಪ್ಪಲಮ್ಬನಞ್ಚ ಹೋತೀತಿ। ತಸ್ಮಾ ಕಾಯದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಅನಾವಟ್ಟೇತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಮೇವ ಕಮ್ಮಾದಿಆಲಮ್ಬಣಂ ಪಠಮಂ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತಿ, ತತೋ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸ್ಸ ಬಲವತ್ತಾ ದುತಿಯವಾರೇ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇ ಪವತ್ತತಿ, ತತೋ ಪುರಿಮಜವನವಾರಗಹಿತೇಸ್ವೇವ ಕಮ್ಮಾದೀಸು ಕಮೇನ ಮನೋದ್ವಾರಜವನಂ ಜವಿತ್ವಾ ಮೂಲಭವಙ್ಗಸಙ್ಖಾತಂ ಆಗನ್ತುಕಭವಙ್ಗಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವೇ ವಾ ಭವಙ್ಗಮೇವ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಕಾಲಂ ಕರೋತೀತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತರೇನ ಚುತಿಚಿತ್ತೇನ, ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವೇ ವಾ ಭವಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇನೇವ ಚುತಿಚಿತ್ತೇನ ಚವತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭವಙ್ಗಮೇವ ಹಿ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಇಧ ‘‘ಭವಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಮನೋದ್ವಾರವಿಸಯೋ ಲಹುಕೋತಿ ಲಹುಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ…ಪೇ॰… ಲಹುಕೋ’’ತಿ। ಅರೂಪಧಮ್ಮಸ್ಸ
ಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಭೂಮಿಚಿತ್ತುಪಾದಾದಿವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಅನನ್ತೋ ಪಭೇದೋತಿ ‘‘ಸಙ್ಖೇಪತೋ’’ತಿ ಆಹ।
ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾದಿಕಿಲೇಸೇಸು ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನೇಸ್ವೇವ ಕಮ್ಮಾದಿನೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ತಞ್ಚಾರಬ್ಭ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಭವನ್ತರನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರತಾ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಕಿಲೇಸಬಲವಿನಾಮಿತ’’ನ್ತಿ। ಸನ್ತಾನೇ ಹಿ ವಿನಾಮಿತೇ ತದೇಕದೇಸಭೂತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಞ್ಚ ವಿನಾಮಿತಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಏಕದೇಸವಿನಾಮಿತಭಾವೇನ ವಿನಾ ಸನ್ತಾನವಿನಾಮಿತತಾ ಅತ್ಥೀತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಪನ ‘‘ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿನಿನ್ನಾಯ ಚುತಿಯಾ ಪುರಿಮಜವನಾನಿ ಅಕುಸಲಾನಿ, ಇತರಾಯ ಚ ಕುಸಲಾನೀ’’ತಿ ನಿಚ್ಛಿನನ್ತಿ। ‘‘ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸಾದಗಧಿತಂ ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಿಟ್ಠಮಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ ಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸಾದಗಧಿತಂ ವಾ। ತಸ್ಮಿಂ ಚೇ ಸಮಯೇ ಕಾಲಂ ಕರೋತಿ, ಠಾನಮೇತಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಯಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಗತೀನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಗತಿಂ ಉಪಪಜ್ಜೇಯ್ಯ ನಿರಯಂ ವಾ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಂ ವಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩೫) ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಆಸನ್ನಂ ಅಕುಸಲಂ ದುಗ್ಗತಿಯಂ, ಕುಸಲಞ್ಚ ಸುಗತಿಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತೀತಿ।
ರಾಗಾದಿಹೇತುಭೂತಂ ಹೀನಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭವಿತುಂ ಯುತ್ತಂ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಆಹ। ತಮ್ಪಿ ಹಿ ಸಙ್ಕಪ್ಪವಸೇನ ರಾಗಸ್ಸಪಿ ಹೇತು ಹೋತೀತಿ। ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಜನಕಕಮ್ಮಸಹಜಾತಾನಂ ವಾ ತಂಸದಿಸಾಸನ್ನಚುತಿಜವನಚೇತನಾಸಹಜಾತಾನಞ್ಚ ರಾಗಾದೀನಂ ಹೇತುಭಾವೋ ಏವ ಹೀನತಾ। ತಞ್ಹಿ ಪಚ್ಛಾನುತಾಪಜನಕಕಮ್ಮಾನಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕಮ್ಮವಸೇನ ಅನಿಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಅಞ್ಞಥಾ ಚ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣೋ ನ ಭವೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೋ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೋ ಭವಿತುಮರಹತೀತಿ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಚ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಆಸನ್ನಕತಕಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸನ್ತತಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಂಸದಿಸಞ್ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ತದೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆರಮ್ಮಣೂಪಟ್ಠಾಪಕಂ ತದೇವ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಂ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಚಾರಭೂತಾನಿ ವಿಯ ‘‘ಏತಸ್ಮಿಂ ತಯಾ
‘‘ಪುಬ್ಬೇ ವಾಸ್ಸ ತಂ ಕತಂ ಹೋತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯಂ, ಪಚ್ಛಾ ವಾಸ್ಸ ತಂ ಕತಂ ಹೋತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯಂ, ಮರಣಕಾಲೇ ವಾಸ್ಸ ಹೋತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಸಮತ್ತಾ ಸಮಾದಿನ್ನಾ, ತೇನ ಸೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಪರಂ ಮರಣಾ ಅಪಾಯಂ ದುಗ್ಗತಿಂ ವಿನಿಪಾತಂ ನಿರಯಂ ಉಪಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೩) –
ಆದಿನಾ ಸುತ್ತೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಸಮತ್ತಾಯ ಸಮಾದಿನ್ನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಚ ಸಹಜಾತಚೇತನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ದುಬ್ಬಲೇಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಜವನೇಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ವಾ ಸಮತ್ತಾ ಹೋತಿ ಸಮಾದಿನ್ನಾ। ವಕ್ಖತಿ ಚ –
‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಧಮ್ಮಪಟಿವಿಜಾನನಾದಿಚವನಪರಿಯೋಸಾನಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಚಿತ್ತೇನೇವ ಹೋತಿ, ನ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸಪೇತಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಕರಣೇ ಸಹಜವನಕಾನಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾನೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೭೬೬)।
ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿವಿಜಾನಾತೀತಿ ‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧-೨) ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಏಕಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ವಾ ಅಕುಸಲಂ ವಾ ನ ಪಟಿವಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೭೬೬) ಚ ವುತ್ತಂ। ಯೇಸಂ ಪಟಿವಿಭಾವನಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸುಖಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ಅನ್ವೇತಿ, ತೇಸಂ ಸಾ ಪವತ್ತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಞ್ಚ ತಾದಿಸಮೇವಾತಿ। ತದಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತರಂ ಪನ ಚವನಂ, ತದನನ್ತರಾ ಚ ಉಪಪತ್ತಿ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಾ ಏವ ಹೋತಿ, ನ ಸಹಜವನಕವೀಥಿಚಿತ್ತೇ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಇಧ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕತದಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತರಂ ಚುತಿ, ತದನನ್ತರಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಚ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಅವಸೇಸಪಞ್ಚಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ರೂಪಾದಿಮ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಸನ್ಧಾಯೇವ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಉಪಪತ್ತಿಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ, ಅವಸೇಸೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ
ಸುದ್ಧಾಯ ವಾತಿ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಜವನವೀಥಿಯಾ ತದಾರಮ್ಮಣರಹಿತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾ ಪನ ಜವನವೀಥಿ ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪಚಾರೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಕೇಚಿ ಪನ ತಂ ವೀಥಿಂ ಮಹಗ್ಗತಾವಸಾನಂ ವದನ್ತಿ। ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ ಏಕಾದಸವಿಧಾ, ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ಸತ್ತವಿಧಾ।
ಏತೇನಾನುಸಾರೇನ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾಪಿ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ಇದಂ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಹಗ್ಗತಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕೇ ಏವ ನಯೇ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅವರುದ್ಧಾತಿ? ನ, ತತ್ಥ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಅನನ್ತರಾಯ ಏವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮಹಗ್ಗತಚಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ। ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಂ ವಾ’’ತಿಆದಿಕೇನ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಯಾ ಏವ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವುತ್ತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಅಥಾಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಯೋಜನಾಯ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ತತ್ಥೇವ ಅವರುದ್ಧಾ, ಅರೂಪಾವಚರಚುತಿಅನನ್ತರಾ ಪನ ರೂಪಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿ ನತ್ಥಿ, ಅರೂಪಾವಚರೇ ಚ ಉಪರೂಪರಿಚುತಿಯಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಚತುತ್ಥಾರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ನತ್ಥಿ। ತೇನ ತತೋ ತತ್ಥೇವ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ ಕಾಮಾವಚರೇ ಚ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಇತರಾಹಿ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ಆರುಪ್ಪಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಚ ಕಾಮಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಣಂ ಕತಂ।
ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಏಕವಿಧಾಯ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ದುವಿಧಾ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ದುವಿಧಾ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ದ್ವಿಏಕದ್ವಿಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕಾಮರೂಪಾರುಪ್ಪಾನಂ ವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ರೂಪಾವಚರಚುತಿಯಾ ಚ ತಥೇವ ಪಞ್ಚವಿಧಾ, ದುವಿಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಪಚ್ಚೇಕಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಕಾಮಾರುಪ್ಪಾನಂ ವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಾ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಪನ ಏಕವಿಧಾಯ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ ದುವಿಧಾ ನ ದಸ್ಸಿತಾ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯಥಾವುತ್ತಾ ಪನ –
ದ್ವಿದ್ವಿಪಞ್ಚಪ್ಪಕಾರಾ ಚ, ಪಞ್ಚಾಟ್ಠದುವಿಧಾಪಿ ಚ।
ಚತುವೀಸತಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ, ತಾ ಹೋನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ॥
‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಆದಿನಾ ಸಹಾತಿಆದಿನಾ ವಿಮಿಸ್ಸವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ। ಓಮತೋ ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ಹಿ ಅನೇಕೇ ಕಲಾಪಾ ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಬ್ರಹ್ಮತ್ತಭಾವೇಪಿ ಹಿ ಅನೇಕಗಾವುತಪ್ಪಮಾಣೇ ಅನೇಕೇ ಕಲಾಪಾ ಸಹುಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ತಿಂಸತೋ ಅಧಿಕಾನೇವ ರೂಪಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ಗನ್ಧರಸಾಹಾರಾನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುಸತ್ತಕಜೀವಿತಛಕ್ಕಭಾವೇಪಿ ತೇಸಂ ಬಹುತ್ತಾ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ತತ್ಥಪಿ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ಜೀವಿತನವಕಸ್ಸ ಚ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ‘‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದೇವಾನಂ ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಪಞ್ಚ ಧಾತುಯೋ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ‘‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಛ ಆಯತನಾನಿ ನವ ಧಾತುಯೋ’’ತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹವಸೇನ ತತ್ಥ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಯತನಧಾತುಯೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಚ ಘಾನಾಯತನಾದೀನಂ ವಿಯ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಞ್ಚ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ‘‘ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಘಾನಾಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ, ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಗನ್ಧಾಯತನನ್ತಿ? ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ’’ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೫೧೯), ನ ಚ ಅಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಾನಂ ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂ ವಿಯ ಅಗನ್ಧರಸಾಯತನಾನಂ ಗನ್ಧರಸಾನಂ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ಫುಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಪಥವೀಆದಿಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಭಾವವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಗನ್ಧರಸಸಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವಾ।
ಯದಿ ಚ ಘಾನಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಕಾರಣಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಆಯತನಾನೀತಿ ತೇನ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ, ಧಾತು-ಸದ್ದೋ ಪನ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವವಾಚಕೋತಿ ಗನ್ಧಧಾತುರಸಧಾತೂತಿ ಅವಚನೇ ನತ್ಥಿ ಕಾರಣಂ, ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಚ ತೇಸಂ ಏಕನ್ತೇನ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಲಕ್ಖಣತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಭಾವಾ, ಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಆಯತನಭಾವೋ ಏಕನ್ತತೋ ಯಮಕೇ (ಯಮ॰ ೧. ಆಯತನಯಮಕ.೧೩) ವುತ್ತೋ ‘‘ಧಮ್ಮೋ ಆಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವಾಭಾವೇಪಿ ಕೋಚಿ ಆಯತನಸಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಯದಿ ಚ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ಪಥವೀಧಾತುಆದಿಭಾವೋ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ತೇಸಂ ಕೋಚಿ ಸಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾಯತನೇ ಸಙ್ಗಹೋ। ಗನ್ಧರಸಭಾವೇ ಪನ ಆಯತನಭಾವೇ ಚ ಸತಿ ಗನ್ಧೋ ಚ ಸೋ ಆಯತನಞ್ಚ ಗನ್ಧಾಯತನಂ, ರಸೋ
ಜಾತಿಉಣ್ಣಾಯಾತಿ ಗಬ್ಭಂ ಫಾಲೇತ್ವಾ ಗಹಿತಉಣ್ಣಾಯಾತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ಸಮ್ಭವಭೇದೋತಿ ಅತ್ಥಿತಾಭೇದೋ। ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕಾ ಕಿರ ನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಾತುರತಾಯ ಕಾಮಂ ಸೇವಿತ್ವಾ ಗಬ್ಭಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ।
ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸು ತಾವ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಸೂತಿ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಹಿ ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ। ‘‘ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತೀಸು ಅವಕಂಸತೋ ತಿಂಸಾ’’ತಿ ಏತಂ ವಿವರನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅವಕಂಸತೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ, ತಂ ಪನೇತಂ ಪಾಳಿಯಾ ನ ಸಮೇತಿ। ನ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತಿಕಾನಂ ಅಘಾನಕಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೭) ಹಿ –
‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಸತ್ತಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ –
ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಅಘಾನಕಉಪಪತ್ತಿಯಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಯ ತಿಕ್ಖತ್ತುಞ್ಚ ‘‘ನವಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ, ನ ಚ ತಂ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಧಾತುಪಾತುಭಾವಾದಿಪಞ್ಹೇಸು ಯಮಕೇಪಿ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಾನಂ ಸಹಚಾರಿತಾ ವುತ್ತಾತಿ।
ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮಾನತಾ ಅಭೇದೋ, ಅಸಮಾನತಾ ಭೇದೋ। ನಯಮುಖಮತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ಅವುತ್ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ತಾವ ಅರೂಪಭೂಮೀಸುಯೇವ ನಯೋ’’ತಿ। ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಾನಂ ಉಪಚಾರಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ತತೋ ಚವಿತ್ವಾ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಉಪಪತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ’’ತಿ ಆಹ। ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಏತ್ಥ ಏಕಚ್ಚಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪಯೋಜನಂ ಮಗ್ಗಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಿಯಾ – ನಾನತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀಸು ವುತ್ತಾ ಏಕಚ್ಚೇ ವಿನಿಪಾತಿಕಾ ತಿಹೇತುಕಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ, ತೇಸಂ ತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ವಿನಿಪಾತಭಾವೇನ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಸುಗತಿಚುತಿಯಾವ ಸಾ ‘‘ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿ। ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ಸಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ದುಹೇತುಕಾ ತಿಹೇತುಕಾ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಮಣ್ಡೂಕದೇವಪುತ್ತಾದೀನಂ ವಿಯ ಹಿ ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಪಿ ಹೋತೀತಿ।
ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪರೀತತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿಆದೀಸು ಭೇದವಿಸೇಸೇಸು ‘‘ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಂ ಯಂ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಂ ತಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯುಜ್ಜಮಾನಮತ್ತಾಪೇಕ್ಖನವಸೇನ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ವಾ ಭಾವತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿಆದೀಸು ಪನ ವಿಪರೀತಯೋಜನಾ ನ ಕಾತಬ್ಬಾ। ನ ಹಿ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅರೂಪಭೂಮೀಸು ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅತ್ಥಿ। ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಅರೂಪಚುತಿಯಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಾಮಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಪರಿಯಾಯೋ ಸಯಮೇವ ಯೋಜಿತೋ। ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಚುತಿಯಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಚ ವಿಪರಿಯಾಯೋ ನತ್ಥಿ ಏವಾತಿ। ಭೇದವಿಸೇಸೋ ಏವ ಚ ಏವಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅಭೇದವಿಸೇಸೋ ಪನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಭೇದೇ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋಜನಾವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಕಾಮಾವಚರಾಯ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಾಮಾವಚರಾ…ಪೇ॰… ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಾಯ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಾ’’ತಿ, ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಪನ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಯಮೇವ ಯೋಜಿತಾ। ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ಸಕ್ಕಾ ಞಾತುನ್ತಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾದೀಸು ಅಭೇದವಿಸೇಸೋ ನ ದಸ್ಸಿತೋತಿ। ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾತಿ ತತ್ಥ ಹೇತುಂ ವಿನಾ।
ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧೀನಂ ಬನ್ಧನಾನಿ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಾನಿ, ತೇಸಂ ಛೇದಕಾನಂ। ನಿರುದ್ಧೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸೂತಿ ಅತಿಮನ್ದಭಾವೂಪಗಮನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತರಮ್ಪಿ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಚುತಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ಯಮಕೇ ಚ (ಯಮ॰ ೧.ಆಯತನಯಮಕ.೧೨೦) –
‘‘ಯಸ್ಸ
ಆದಿನಾ ಲದ್ಧಾವಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ಸಙ್ಖಾರೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ತಸ್ಮಿಂ ಕಮ್ಮಾದಿವಿಸಯೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತೇ ತಣ್ಹಾಯ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಏವ ಪುರಿಮುಪ್ಪನ್ನಾಯ ಚ ಸನ್ತತಿಯಾ ಪರಿಣತತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಟ್ಠಾನಾಭಿಮುಖಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾ ನಾಮೇತೀ’’ತಿ। ಸಹಜಾತಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಜವನವಿಞ್ಞಾಣಸಹಜಾತಚೇತನಾ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾ ಫಸ್ಸಾದಯೋ। ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಟ್ಠಾನೇ ಕಮ್ಮಾದಿವಿಸಯೇ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಖಿಪನ್ತಿ, ಖಿಪನ್ತಾ ವಿಯ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಪತಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ತನ್ತಿ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿತದಾಸನ್ನವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಉಪನೀತೇಕತ್ತಂ। ತಣ್ಹಾಯ ನಾಮಿಯಮಾನಂ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತತೀತಿ ನಮನಖಿಪನಪುರಿಮನಿಸ್ಸಯಜಹನಾಪರನಿಸ್ಸಯಸ್ಸಾದನನಿಸ್ಸಯರಹಿತಪವತ್ತನಾನಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ತಸ್ಸೇವೇಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸನ್ತತಿವಸೇನಾತಿ ಚ ವದನ್ತೋ ‘‘ತದೇವಿದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತಿ ಅನಞ್ಞ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೬) ಇದಞ್ಚ ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಸತಿ ಹಿ ನಾನತ್ತನಯೇ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕತ್ತನಯೋ ಹೋತೀತಿ। ಓರಿಮತೀರರುಕ್ಖವಿನಿಬದ್ಧರಜ್ಜು ವಿಯ ಪುರಿಮಭವತ್ತಭಾವವಿನಿಬನ್ಧಂ ಕಮ್ಮಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಪುರಿಸೋ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಮಾತಿಕಾತಿಕ್ಕಮನಿಚ್ಛಾ ವಿಯ ತಣ್ಹಾ, ಅತಿಕ್ಕಮನಪಯೋಗೋ ವಿಯ ಖಿಪನಕಸಙ್ಖಾರಾ। ಯಥಾ ಚ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಪರತೀರೇ ಪತಿಟ್ಠಹಮಾನೋ ಪರತೀರರುಕ್ಖವಿನಿಬದ್ಧಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನೋ ಅನಸ್ಸಾದಯಮಾನೋ ವಾ ಕೇವಲಂ ಪಥವಿಯಂ ಸಬಲಪಯೋಗೇಹೇವ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ, ಏವಮಿದಮ್ಪಿ ಭವನ್ತರತ್ತಭಾವವಿನಿಬದ್ಧಂ ಹದಯವತ್ಥುನಿಸ್ಸಯಂ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ಅನಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ ಕೇವಲಂ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಮ್ಮೇಹೇವ ಪವತ್ತತಿ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನನ್ತಿ ಪಾಪುಣನ್ತಂ, ಪಟಿಲಭಮಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಭವನ್ತರಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋತಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಂ ಕಮ್ಮಂ। ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಜವನವಿಞ್ಞಾಣಸಹಗತಾ ಖಿಪನಕಸಙ್ಖಾರಾ।
ಸದ್ದಾದಿಹೇತುಕಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಘೋಸೋ ಸದ್ದಹೇತುಕೋ, ಪದೀಪೋ ಪದೀಪನ್ತರಾದಿಹೇತುಕೋ, ಮುದ್ದಾ ಲಞ್ಛನಹೇತುಕಾ, ಛಾಯಾ ಆದಾಸಾದಿಗತಮುಖಾದಿಹೇತುಕಾ। ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಗನ್ತ್ವಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸದ್ದಾದಿಪಚ್ಚಯದೇಸಂ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಗನ್ತ್ವಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಚಯದೇಸೇ ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಹುತ್ವಾ ತತೋ ಅಞ್ಞತ್ರ ಗನ್ತ್ವಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅಭಾವಾ, ನಾಪಿ ಸದ್ದಾದಿಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಮಿದಮ್ಪೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏಸ ನಯೋತಿ ಬೀಜಙ್ಕುರಾದೀಸು ಸಬ್ಬಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಇಧಾಪಿ ಹಿ ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಏಕನ್ತಮೇಕತ್ತೇ ಸತಿ ನ ಮನುಸ್ಸಗತಿಕೋ ದೇವಗತಿಭೂತೋ ಸಿಯಾ, ಏಕನ್ತನಾನತ್ತೇ ನ ಕಮ್ಮವತೋ ಫಲಂ ಸಿಯಾ। ತತೋ ‘‘ರತ್ತಸ್ಸ ಬೀಜಂ, ರತ್ತಸ್ಸ ಫಲ’’ನ್ತಿಆದಿಕಸ್ಸ ವಿಯ ‘‘ಭೂತಪುಬ್ಬಾಹಂ, ಭನ್ತೇ, ರೋಹಿತಸ್ಸೋ ನಾಮ ಇಸೀ’’ತಿಆದಿಕಸ್ಸ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೭) ವೋಹಾರಸ್ಸ ಲೋಪೋ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೇ ಸತಿ ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ನ ಏಕನ್ತಮೇವ ಏಕತಾ ವಾ ನಾನತಾ ವಾ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಏಕನ್ತಏಕತಾಪಟಿಸೇಧೇನ ‘‘ಸಯಂಕತಂ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಇಮಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ನಿವಾರೇತಿ, ಏಕನ್ತನಾನತಾಪಟಿಸೇಧೇನ ‘‘ಪರಂಕತಂ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ, ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನಭಾವವಚನೇನ ‘‘ಅಧಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏಕಸನ್ತಾನೇ।
ಚತುಮಧುರಅಲತ್ತಕರಸಾದಿಭಾವನಾ ಅಮ್ಬಮಾತುಲುಙ್ಗಾದಿಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಏತ್ಥ ಬೀಜಂ ವಿಯ ಕಮ್ಮವಾ ಸತ್ತೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಯ ಕಮ್ಮಂ, ಬೀಜಸ್ಸ ಅಙ್ಕುರಾದಿಪ್ಪಬನ್ಧೋ ವಿಯ ಸತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪ್ಪಬನ್ಧೋ, ತತ್ಥುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಮಧುರಸ್ಸ ರತ್ತಕೇಸರಸ್ಸ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ವಾ ತಸ್ಸೇವ ಬೀಜಸ್ಸ, ತತೋ ಏವ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರತೋ ಭಾವೋ ವಿಯ ಕಮ್ಮಕಾರಕಸ್ಸೇವ ಸತ್ತಸ್ಸ, ತಂಕಮ್ಮತೋ ಏವ ನ ಅಞ್ಞತೋತಿ ಏತೇನ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾಭಾವೇ ಫಲಾಭಾವಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ, ನಾಞ್ಞಪಚ್ಚಯನಿವಾರಣಂ ಕರೋತಿ।
ಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ವದಾಮಾತಿ ವಚನಸೇಸೋ। ತತ್ಥ ವಾ ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಅಸತಿ ಸಿದ್ಧಾ ಭುಞ್ಜಕಸಮ್ಮುತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಫಲತೀತಿ ಸಮ್ಮುತಿ ಫಲತಿಸಮ್ಮುತಿ।
ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀತಿ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಾತುಭಾವೇ, ತತ್ಥ ಚ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಪರಿಹರಣೇ ಸತಿ ಸಿದ್ಧೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪವತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇತಿ ಕಮ್ಮಾಯೂಹನಕ್ಖಣತೋ ಪುಬ್ಬೇ। ಪಚ್ಛಾ ಚಾತಿ ವಿಪಚ್ಚನಪವತ್ತಿತೋ ಪಚ್ಛಾ ಚ। ಅವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಾ ಕತತ್ತಾ ಚೇ ಪಚ್ಚಯಾ, ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಾನಮ್ಪಿ ಕತತ್ತಂ ಸಮಾನನ್ತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಫಲಾವಹತಾ ಸಿಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕಾನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ’’ತಿ। ನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾತಿ ಏತೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ವುತ್ತದೋಸೇವ ಪರಿಹರತಿ।
ತಸ್ಸಾ ಪಾಟಿಭೋಗಕಿರಿಯಾಯ, ಭಣ್ಡಕೀಣನಕಿರಿಯಾಯ, ಇಣಗಹಣಾದಿಕಿರಿಯಾಯ ವಾ ಕರಣಮತ್ತಂ ತಂಕಿರಿಯಾಕರಣಮತ್ತಂ। ತದೇವ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನೇ ಪಟಿಭಣ್ಡದಾನೇ ಇಣದಾನೇ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಫಲಿತನಿಯ್ಯಾತನಾದಿಫಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ‘‘ತಿಹೇತುಕೋ ತಿಹೇತುಕಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾವ ಸಾಮಞ್ಞತೋ, ಪಿಣ್ಡವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಬಲವಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ‘‘ದುಬ್ಬಲಞ್ಹಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಕ್ಖಮಾನಮೇವೇತಂ ಪಟ್ಠಾನವಣ್ಣನಾಯನ್ತಿ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಸಹ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋತಿ ಏತ್ಥ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಾ ಕಸ್ಮಾ ಗಹಿತಾತಿ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಮೇತಂ। ಏಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇತಿ ಏಕಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯಭಾವನಿಯಮೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇ। ಪವತ್ತೇ ಹಿ ಸತ್ತನ್ನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ತಥಾ ಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕೇಪಿ ಅನಿಟ್ಠಾ ರೂಪಾದಯೋ ನತ್ಥೀ’’ತಿ
ಸ್ವೇವ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಏಕೂನತಿಂಸಚೇತನಾಭೇದಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಂ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭಾವೇನ ಏಕತ್ತಂ ಉಪನೇತ್ವಾ ‘‘ಸ್ವೇವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತದೇಕದೇಸೋ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋವ ತೇರಸನ್ನಂ ನವನ್ನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಏಕದೇಸಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಹಿ ಸಮುದಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ।
ಯತ್ಥ ಚ ವಿತ್ಥಾರಪ್ಪಕಾಸನಂ ಕತಂ, ತತೋ ಭವತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನಂ ಕಾತುಕಾಮೋ ಆಹ ‘‘ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯಾ’’ತಿ। ತೇನ ‘‘ದ್ವೀಸು ಭವೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತಿಯಜ್ಝಾನಭೂಮಿವಸೇನಾತಿ ಏತೇನ ಏಕತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಾಮಞ್ಞೇನ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಭೂಮಿ ಚ ಅಸಞ್ಞಾರುಪ್ಪವಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏಕವೀಸತಿಯಾ ಕಾಮಾವಚರರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸು ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಪವತ್ತೇ ಏವ। ಅಯಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವೋ।
ಚತುನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಭವಾದಯೋ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಚತೂಸು ಅನ್ತೋಗಧಾನಂ ಪನ ತಿಣ್ಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು ಚ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ, ಅವಿಞ್ಞಾಣಕೇ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಹೇತುಕತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನೇ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ದುಗ್ಗತಿಆದೀಸು ಪವತ್ತಿಯಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾದಿವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಭವೇಸು ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ನ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ನಾಮರೂಪಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೨೮. ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮೇಸು ನಾಮರೂಪದೇಸನಾವಿಸೇಸೋ ದೇಸನಾಭೇದೋ। ತಯೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತಂ ಯದಿಪಿ ಪಾಳಿಯಂ ನತ್ಥಿ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅಣ್ಡಜಾನಞ್ಚ ಅಭಾವಕಾನನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನೀತಿ ಕಲಾಪಸನ್ತಾನಮೂಲಾನಿ। ಯದಿಪಿ ವಿಕಾರರೂಪಾನಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ನ ಸನ್ತಿ, ಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛೇದರೂಪಾನಿ ‘‘ರೂಪರೂಪತೋ’’ತಿ।
ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಕಾಮಭವೇ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ ನ ಸನ್ತಿ, ಯೇನ ಸೇಸಗ್ಗಹಣಂ ಸಾತ್ಥಕಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಅಣ್ಡಜಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕೇಹಿ ಪನ ಓಪಪಾತಿಕಸಂಸೇದಜಾ ಸೇಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸೇಸಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದಿಕೇಹಿ ಓಪಪಾತಿಕೇಹಿ ವುತ್ತೇಹಿ ಸೇಸೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತೇ ಪನ ಅರೂಪಿನೋಪಿ ಸನ್ತೀತಿ ‘‘ಕಾಮಭವೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪನ ನಾಮರೂಪಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ರೂಪಮಿಸ್ಸಕವಿಞ್ಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಕ್ಕಾ ಧಮ್ಮಗಣನಾತೋ ವಿಞ್ಞಾತುನ್ತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅವಕಂಸತೋ ದ್ವೇ ಅಟ್ಠಕಾನೇವ ಉತುಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಸದ್ದಕಾಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಉಕ್ಕಂಸತೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ನವಕಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುಬ್ಬೇತಿ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇತಿ ವದನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಏಕೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸತ್ತತಿವಿಧ’’ನ್ತಿ, ತಂ ಪನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಏಕೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇಮಿನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏಕೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನ’’ನ್ತಿ। ಚತುದ್ದಿಸಾ ವವತ್ಥಾಪಿತಾತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಂಸಟ್ಠಸೀಸಾ ಮೂಲೇನ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ವವತ್ಥಾಪಿತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಲಿಙ್ಗೇತ್ವಾ ಠಿತಾ ಭಿನ್ನವಾಹನಿಕಾ ವಿಯ।
ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ರೂಪಾಜನಕಕಮ್ಮಜಂ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲಂ ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತದಾ ಹಿ ತತೋ ನಾಮಮೇವ ಹೋತೀತಿ, ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಸದಾಪಿ ಉಭಯಂ ಹೋತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಚ ರೂಪಂ ಉಪತ್ಥದ್ಧಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಸಞ್ಞೇಸೂತಿಆದಿ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಭವಙ್ಗಾದಿಜನಕಕಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞೇನ ರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲಂ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಕಾಲಂ ಭವಙ್ಗಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲತೋ ಅಞ್ಞಕಾಲಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ। ಭವಙ್ಗಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಹಿ ತಂಜನಕೇನೇವ ಕಮ್ಮುನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಂ, ಸೋ ಚ ವಿಪಾಕೋ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾನಪೇಕ್ಖಮ್ಪಿ ಹಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಕಮ್ಮೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ರೂಪಂ ನಾಮಞ್ಚ ನ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಾನಪೇಕ್ಖಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ। ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಚ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಏತ್ಥ ನಾಮರೂಪ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ತನೋ ಏಕದೇಸೇನ ನಾಮ-ಸದ್ದೇನ ನಾಮ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸರೂಪೋ, ರೂಪ-ಸದ್ದೇನ ಚ ರೂಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸರೂಪಾನಂ ಏಕಸೇಸೋ’’ತಿ ನಾಮರೂಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಠಾನಂ ಇತರೇಸಞ್ಚ ನಾಮರೂಪ-ಸದ್ದಾನಂ ಅದಸ್ಸನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ವಿಪಾಕತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅವಿಪಾಕಂ। ಯತೋ ದ್ವಿಧಾ ಮತಂ, ತತೋ ಯುತ್ತಮೇವ ಇದನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಕುಸಲಕಿರಿಯಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ವಿಯ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ವಿಪಾಕಾಜನಕಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಪನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಉಭಯಞ್ಚ ಉಪಲಬ್ಭತೀತಿ ತಾದಿಸವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣವಜ್ಜನತ್ಥಂ ‘‘ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನಾತಿ ಪಟ್ಠಾನೇ ರೂಪಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ಸುತ್ತನ್ತೇ ಪನ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಯಂ ಹೋತಿ, ಅಸತಿ ಚ ನ ಹೋತಿ, ಸೋ ತಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ನಿದಾನಂ ಹೇತು ಪಭವೋ’’ತಿ
ಪವತ್ತಸ್ಸ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಅಪಾಕಟಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುಚ್ಛತಿ ‘‘ಕಥಂ ಪನೇತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಸುತ್ತತೋ ನಾಮಂ, ಯುತ್ತಿತೋ ರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ। ಯುತ್ತಿತೋ ಸಾಧೇತ್ವಾ ಸುತ್ತೇನ ತಂ ದಳ್ಹಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಪಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ವಿಯ। ಯಸ್ಮಾ ನಾಮರೂಪಮೇವ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ತದೇವ ವದನ್ತೇನ ಅನುತ್ತರಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತಂ। ಸುಞ್ಞತಾಪಕಾಸನಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನಾಮರೂಪಮತ್ತತಾವಚನೇನೇವ ವಾ ಪವತ್ತಿಯಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಮತ್ತತಾ ವುತ್ತಾ, ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನೇನ ಚ ತಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ, ತಸ್ಸ ಚ
ನಾಮರೂಪಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸಳಾಯತನಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೨೯. ನಿಯಮತೋತಿ ಚ ಇದಂ ಚತುನ್ನಂ ಭೂತಾನಂ, ಛನ್ನಂ ವತ್ಥೂನಂ, ಜೀವಿತಸ್ಸ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯಾದಿನಾ ಏಕನ್ತೇನ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ರೂಪಾಯತನಾದೀನಂ ಪನ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಾನುಪಾಲನಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಅಗ್ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಆರಮ್ಮಣಾರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಾದಿಭಾವೋ ನಿಯಮತೋ…ಪೇ॰… ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯದಿಪಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಸಳಾಯತನ-ಸದ್ದಾನಂ ಸದ್ದತೋ ಸರೂಪತಾ ನತ್ಥಿ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಳಾಯತನೇಕದೇಸೋವ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅತ್ಥತೋಪಿ ಹಿ ಸರೂಪಾನಂ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ‘‘ವಙ್ಕೋ ಚ ಕುಟಿಲೋ ಚ ಕುಟಿಲಾ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ಥತೋ ಏಕದೇಸಸರೂಪಾನಞ್ಚ ಏಕಸೇಸೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ।
ಅಥ ವಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ವಾ, ಮನಾಯತನನ್ತಿ ವಾ, ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ವಾ, ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನನ್ತಿ ವಾ ಏಕಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಚಕ್ಖಾದೀಹಿ ಸಹ ‘‘ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಮೇವ ಏಕಸೇಸಂ ನಾಮಮತ್ತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ, ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ವಸೇನ ಕತಂ ಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಏವಂ ಕತೇಕಸೇಸಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತೋಪಿ ಹಿ ಏಕಸೇಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚಾತಿ ಏವಂ ಕತೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಚ ಏಕಸೇಸೇ ಕತೇ ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೋ ಅಬ್ಯಾಕತವಾರೇ ವಕ್ಖತೀತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅಕುಸಲವಾರೇ ಕುಸಲವಾರೇ ಚ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ಪನ ವಿಪಾಕಛಟ್ಠಾಯತನಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಬ್ಯಾಕತವಾರಮೇವ ಸಾಧಕಭಾವೇನ ಉದಾಹಟನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಚ್ಚಯನಯೇ ಪನ ‘‘ಛಟ್ಠಾ ಹೋತಿ ತಂ ಅವಕಂಸತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಉದ್ಧಟೋ, ಸೋ ನಿರವಸೇಸಂ ವತ್ತುಕಾಮತಾಯ ಉದ್ಧಟೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಧ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ಇಧ ಏಕಸೇಸನಯೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ, ತತ್ಥ ಅಬ್ಯಾಕತವಾರೇ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕಭಾಜನೀಯೇ ವಿಭತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ನೇಯ್ಯನ್ತಿ ಞೇಯ್ಯಂ। ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋತಿ ಏತ್ಥ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಉಕ್ಕಂಸೋ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತತೋ ಪನ ನವಧಾ ತತೋ ವಾ ದಸಧಾತಿ ಅಯಂ ಉಕ್ಕಂಸೋ, ಅವಕಂಸೋ ಪನ ದಸಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತತೋ ಅಟ್ಠಧಾ, ತತೋ ಸತ್ತಧಾತಿ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನ ಪನ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಏವ ದ್ವೇಪಿ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ ತತೋ ಅವಕಂಸಾಭಾವತೋತಿ।
ಹದಯವತ್ಥುನೋ ಸಹಾಯಂ ಹುತ್ವಾತಿ ಏತೇನ ಅರೂಪೇ ವಿಯ ಅಸಹಾಯಂ ನಾಮಂ ನ ಹೋತಿ, ಹದಯವತ್ಥು ಚ
ಅವಸೇಸಮನಾಯತನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಭವೇ ಪನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅನುವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಏವ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ಅವಸೇಸಮನಾಯತನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾದಿಸಾಧಾರಣಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿಅಸಾಧಾರಣಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ।
ಸಳಾಯತನಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಫಸ್ಸಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೦. ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಪಾಳಿಅನುಸಾರತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಞ್ಹಿ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಂ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ರೂಪಾದೀನಿ ಪನ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನಾನಿ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋನ್ತಿ, ನ ತಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ವಿಯ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಕಮ್ಮಕಿಲೇಸನಿಮಿತ್ತಪವತ್ತಿಭಾವೇನ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಪಠಮಾಚರಿಯವಾದೇ ನ ಗಹಿತಾನಿ, ದುತಿಯಾಚರಿಯವಾದೇ ಪನ ಯಥಾ ತಥಾ ವಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಸತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವಜ್ಜೇತುನ್ತಿ ಗಹಿತಾನೀತಿ।
ಯದಿ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯ, ‘‘ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ಏಕಸ್ಸ ವಚನಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಅಥಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯುಂ, ತಥಾಪಿ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಸಬ್ಬಫಸ್ಸಸಮ್ಭವತೋ ಆಯತನಭೇದೇನ ಫಸ್ಸಭೇದೋ ನತ್ಥೀತಿ ತದಭೇದವಸೇನ ಏಕಸ್ಸ ವಚನಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಥಾ ಪನ ಅಸಮ್ಭವತೋ ನ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಚೋದೇತಿ ‘‘ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಅಞ್ಞಸ್ಸಪಿ ವಾ ಅಸಮ್ಭವನ್ತಸ್ಸ ‘‘ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತೀ’’ತಿ ಇದಮೇವ ಪನ ಏಕಫಸ್ಸವಚನಸ್ಸ ಅಯುತ್ತದೀಪಕಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನಿದಸ್ಸನವಸೇನ ವಾ ಏತಂ ವುತ್ತಂ, ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಏವಂ ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಸ ವಚನಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ। ಪರಿಹಾರಂ ಪನ ಅನೇಕಾಯತನೇಹಿ ಏಕಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ರಿದಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏಕೋಪಿ ಅನೇಕಾಯತನಪ್ಪಭವೋ ಏಕೋಪನೇಕಾಯತನಪ್ಪಭವೋ। ಛಧಾಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ಪಞ್ಚವಿಭಾವಯೇತಿ ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜನಾ। ತಥಾ ಚಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ರೂಪರೂಪಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಮತ್ತೇನಾತಿ ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಅಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅಞ್ಞಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ।
ಫಸ್ಸಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವೇದನಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೧. ‘‘ಸೇಸಾನ’’ನ್ತಿ ‘‘ಏಕಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕವೇದನಾನಮ್ಪಿ ಸಹಜಾತಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸಙ್ಖಾತೋ ಸೋ ಫಸ್ಸೋ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪಚ್ಚಯಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಮ್ಪಿ ಕೇಚಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ‘‘ಯಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ತಞ್ಚ ಮುಖಮತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏತೇನ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸ್ಸ ಅನಾನನ್ತರಸ್ಸ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ವಿಪಾಕವೇದನಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ।
ವೇದನಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ತಣ್ಹಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೨. ಮಮತ್ತೇನಾತಿ ‘‘ಏಕಧಾವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪನಿಸ್ಸಯೇನ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ, ತೇನ ಚ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ತಂಸಭಾವೋ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೋ ದೀಪಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನೇವ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಯಸ್ಮಾ ವಾತಿಆದಿನಾ ನ ಕೇವಲಂ ವಿಪಾಕಸುಖವೇದನಾ ಏವ, ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಪನ ವೇದನಾ ವಿಪಾಕಾ ವಿಸೇಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ, ಅವಿಸೇಸೇನ ಇತರಾ ಚಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾತಿ ತಸ್ಮಾ ಸಾಪಿ ಭಿಯ್ಯೋ ಇಚ್ಛನವಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ಚಾಪೀ’’ತಿಆದಿ।
ನನು ‘‘ಅನುಸಯಸಹಾಯಾ ವೇದನಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಚನಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗನಿವತ್ತನಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುನ್ತಿ? ನ, ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಪವತ್ತತ್ತಾ। ವಟ್ಟಸ್ಸ ಹಿ ಅನುಸಯವಿರಹೇ ಅಭಾವತೋ ಅನುಸಯಸಹಿತಾಯೇವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅತ್ಥತೋ ವುತ್ತಮೇತಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಅನುವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಅನುಸಯಸಹಿತಾವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ‘‘ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ’’ತಿ ಚ ಏತ್ಥ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ತಣ್ಹಾ, ನ ವೇದನಾಯ ವಿನಾತಿ ಅಯಂ ನಿಯಮೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ನ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ ಹೋತಿ ಏವಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ನತ್ಥಿ ಏವಾತಿ।
ವುಸೀಮತೋತಿ ವುಸಿತವತೋ, ವುಸಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುಸ್ಸತೀತಿ ವಾ ‘‘ವುಸೀ’’ತಿ ಮಗ್ಗೋ ವುಸೀಮಾ। ಅಗ್ಗಫಲಂ ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತವಾಸತ್ತಾ ‘‘ವುಸೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ವುಸೀಮಾ।
ತಣ್ಹಾಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಉಪಾದಾನಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೩. ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾತಿ ಇದಂ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯಮಾನಂ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿಂ ನಿದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಏಸಾ ದಿಟ್ಠಿ ದಳ್ಹೀಕರಣವಸೇನ ಪುರಿಮಂ ಉತ್ತರಾ ಉಪಾದಿಯತಿ, ಏವಂ ‘‘ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿಕಾಪೀತಿ। ಅತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಪನ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ನ ಇದಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನದಸ್ಸನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಲೋಕೋ ಚಾತಿ ವಾ ಅತ್ತಗ್ಗಹಣವಿನಿಮುತ್ತಂ ಗಹಣಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಭೂತಂ ಇಧ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿವಚನೇಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇ ಪನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ, ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಿಟ್ಠಿಮತ್ತಮೇವ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನಾ’’ತಿ ಏವಂ ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರತೋ ಸಙ್ಖೇಪಂ ವಿತ್ಥಾರಞ್ಚ ನಿದ್ಧಾರೇತೀತಿ। ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಪಕತಿಅಣುಆದೀನಂ ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪಠಮಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿಆದಿನಾ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಯದಿಪಿ ಭವರಾಗಜವನವೀಥಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಪವತ್ತತಿ ಗಹಿತಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಭವನಿಕನ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ಸೋ ಪನ ಭವರಾಗೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ನ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿಮಾಹ। ತಣ್ಹಾ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ಪನ ವಿಭಾಗಸ್ಸ ಅಕರಣೇ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ, ಕರಣೇಪಿ ಕಾಮರಾಗತೋ ಅಞ್ಞಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ದಳ್ಹಭಾವಂ ಪತ್ತಾ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝತಾ ವುತ್ತಾ।
ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ವಿಸಯೋ। ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಆಲಯೋ, ತತ್ಥ ರಮತೀತಿ ಆಲಯರಾಮಾ
ಉಪಾದಾನಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಭವಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೪. ಫಲವೋಹಾರೇನ ಕಮ್ಮಭವೋ ಭವೋತಿ ವುತ್ತೋತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವನಿಬ್ಬಚನಮೇವ ದ್ವಯಸ್ಸಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ಕತ್ವಾ ವದನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಭವತೀತಿ ಭವೋ’’ತಿ। ಭವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನಿಪ್ಫಾದನಫಲವಸೇನ ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ಭವಾಭಿಮುಖಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ನಿಬ್ಬತ್ತನಮೇವ ವಾ ಏತ್ಥ ಗಮನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ।
ಸಞ್ಞಾವತಂ ಭವೋ ಸಞ್ಞಾಭವೋತಿ ಏತ್ಥ ವನ್ತು-ಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ತಸ್ಸ ವಾ ಅತ್ಥೇ ಅಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಞ್ಞಭವೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ। ವೋಕಿರೀಯತಿ ಪಸಾರೀಯತಿ ವಿತ್ಥಾರೀಯತೀತಿ ವೋಕಾರೋ, ವೋಕಿರಣಂ ವಾ ವೋಕಾರೋ, ಸೋ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಏಕೋ ವೋಕಾರೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಪದೇಸಪಸಟುಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಆಚಯಗಾಮಿತಾಯ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮಭವೇ ಸಙ್ಗಹಿತಭಾವಂ ಪರಿಯಾಯೇನ ವದತಿ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಚೇತನಾವ ಕಮ್ಮಭವೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಕಮ್ಮಭವೋ ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಏಕೇನಾಯತನೇನ ಏಕಾಯ ಧಾತುಯಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ, ಏಕೇನ ಖನ್ಧೇನ ಏಕೇನಾಯತನೇನ ಏಕಾಯ ಧಾತುಯಾ ಕೇಹಿಚಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ (ಧಾತು॰ ೨೪೪)। ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ತೀಹಿಪಿ ತಿಕೇಹಿ ವುತ್ತಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾವ। ಯಥಾಹ ‘‘ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಕಾಮಭವೋ ಸಞ್ಞಾಭವೋ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಏಕಾದಸಹಾಯತನೇಹಿ ಸತ್ತರಸಹಿ ಧಾತೂಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ’’ತಿಆದಿ (ಧಾತು॰ ೬೭)। ಯದಿ ಹಿ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ಸಿಯಾ, ‘‘ದ್ವಾದಸಹಾಯತನೇಹಿ ಅಟ್ಠಾರಸಹಿ ಧಾತೂಹೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ।
ಸಙ್ಖಾರಭವಾನಂ ಧಮ್ಮಭೇದತೋ ನ ಸಙ್ಖಾರಾ ಏವ ಪುನ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಸಾತ್ಥಕಮೇವಿದಂ ಪುನವಚನ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ನ ‘‘ಸಾತ್ಥಕಮೇವಿದಂ ಪುನವಚನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಕಾಮಭವಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತನಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾಮಭವಾದಿಭಾವೋ ಫಲವೋಹಾರೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತೋ। ಅನ್ತೋಗಧೇ ವಿಸುಂ ಅಗಣೇತ್ವಾ ಅಬ್ಭನ್ತರಗತೇ ಏವ ಕತ್ವಾ ಕಾಮಭವಾದಿಕೇ ಕಮ್ಮುಪಪತ್ತಿಭವವಸೇನ ದುಗುಣೇ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಛ ಭವಾ’’ತಿ।
ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಉಪಾದಾನಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಾದಾನಭೇದಾಕರಣೇನೇವ ಚ ದ್ವಾದಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹವಸೇನ ಸಙ್ಗಹತೋ ‘‘ಛ ಭವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಗೋಸೀಲೇನ ಕುಕ್ಕುರಸೀಲೇನ ಚ ಸಮತ್ತೇನ ಸಮಾದಿನ್ನೇನ ಗುನ್ನಂ ಕುಕ್ಕುರಾನಞ್ಚ ಸಹಬ್ಯತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನವತೋ ಝಾನಭಾವನಾ ನ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಮಞ್ಞಮಾನಾ ತೇನ ರೂಪಾರೂಪಭವಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ, ವಕ್ಖಮಾನೇನ ಪನ ಪಕಾರೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ‘‘ತಂ ನ ಗಹೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಅಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ಚ ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಪರಾಮಸನಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನನ್ತಿ ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಪರಾಮಸನೇನ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ। ಪುರಾಣಭಾರತಸೀತಾಹರಣಪಸುಬನ್ಧವಿಧಿಆದಿಸವನಂ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಂ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಪುಬ್ಬೇ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ದುಚ್ಚರಿತನಿಬ್ಬತ್ತೇ ಸುಚರಿತನಿಬ್ಬತ್ತೇ ಚ ಕಾಮಭವೇ ಅನ್ತೋಗಧಾ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಚ ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾನಂ ಏಕದೇಸೇನ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತೇ ನಿರವಸೇಸಾ ಕಾಮಭವೇ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ। ಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸಾತಿ ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಮನುಸ್ಸಾದಿಪ್ಪಭೇದವತೋ। ಕಮೇನ ಚ ಅವತ್ವಾ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಸ್ಸ ಅನ್ತೇ ಭವಪಚ್ಚಯಭಾವವಚನಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ ವಿಯ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಅಸಮುದಾಚರಣತೋ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಚ।
ಹೇತುಪಚ್ಚಯಪ್ಪಭೇದೇಹೀತಿ ಏತ್ಥ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೋ ಚ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಾದೀನಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ।
ಭವಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾದಿಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೩೫. ಉಪಪತ್ತಿಭವುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ‘‘ನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ’’ತಿ। ಜಾಯಮಾನಸ್ಸ ಪನ ಜಾತಿ ಜಾತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋಪಿ ಅಸತಿ ಅಭಾವಾ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಜಾಯಮಾನರೂಪಪದಟ್ಠಾನತಾಪಿ ಹಿ ರೂಪಜಾತಿಯಾ ವುತ್ತಾ ‘‘ಉಪಚಿತರೂಪಪದಟ್ಠಾನೋ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬೪೧) ಉಪಚಯೋ, ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ ಸನ್ತತೀ’’ತಿ।
ಖನ್ಧಾನಂ ಜಾತಾನಂ ಉಞ್ಞಾತತಾನುಞ್ಞಾತತಾಚ ಹೀನಪಣೀತತಾ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾದಿವಿಸೇಸಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅಜ್ಝತ್ತಸನ್ತಾನಗತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಕಸ್ಸ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಸನ್ತಾನೇ’’ತಿ ಆಹ।
ತೇನ ತೇನಾತಿ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದಿನಾ ಜರಾಮರಣತೋ ಅಞ್ಞೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ। ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂಸೇನ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಲೇಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೋ ಹಿ ಪಟ್ಠಾನೇ ಅನಾಗತೋ ಸತಿ ಭಾವಾ ಅಸತಿ ಚ ಅಭಾವಾ ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ, ಸೋ ‘‘ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾದಿಪದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಭವಚಕ್ಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೪೨. ಸಮಿತನ್ತಿ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸಾತಿ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ, ಕಾಮೋ ಯಾನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಕಾಮಯಾನೋ, ತಸ್ಸ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸ। ರುಪ್ಪತೀತಿ ಸೋಕೇನ ರುಪ್ಪತಿ।
ಪರಿಯುಟ್ಠಾನತಾಯ ತಿಟ್ಠನಸೀಲೋ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಟ್ಠಾಯೀ। ‘‘ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯಿನೋ’’ತಿ ವಾ ಪಾಠೋ, ತತ್ಥ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಂ, ದಿಟ್ಠಿಪರಿಯುಟ್ಠಂ, ತೇನ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯೀತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಪಞ್ಚ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನೀತಿ ‘‘ಮಾಲಾ ಮಿಲಾಯನ್ತಿ, ವತ್ಥಾನಿ ಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಕಚ್ಛೇಹಿ ಸೇದಾ ಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ಕಾಯೇ ವೇವಣ್ಣಿಯಂ ಓಕ್ಕಮತಿ, ದೇವೋ ದೇವಾಸನೇ ನಾಭಿರಮತೀ’’ತಿ (ಇತಿವು॰ ೮೩) ವುತ್ತಾನಿ ಪಞ್ಚ ಮರಣಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಾನಿ ಹಿ ದಿಸ್ವಾ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತೇ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ಭವಛನ್ದಬಲೇನ ಬಾಲೋತಿ ಅವಿದ್ವಾ। ತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಾರಣಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಿವಿಧನ್ತಿ ತಸ್ಸಾರುಪ್ಪಕಥಾಸವನಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಸ್ಸನಮರಣಕಾಲಕಮ್ಮೋಪಟ್ಠಾನನಿದಾನಂ ಸೋಕಾದಿದುಕ್ಖಂ। ಆಸವೇ ಸಾಧೇನ್ತೀತಿ ಆಸವೇ ಗಮೇನ್ತಿ ಬೋಧೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ಅವಿದಿತಾದಿತಾಯ ಅನಾದಿಭಾವೇ ಸತಿ। ಆದಿಮತ್ತಕಥನನ್ತಿಆದಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಆದಿಮಂ, ಭವಚಕ್ಕಂ। ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಆದಿಮತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಕಥನಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ। ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥೋ ವಾ ಮತ್ತ-ಸದ್ದೋ, ಸತಿ ಅನಾದಿಭಾವೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆದಿಮ್ಹಿ ಮಜ್ಝೇ ಪರಿಯೋಸಾನೇ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಿಯಾತಿ ಆದಿಮತ್ತಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಥನಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇನಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಉಪ್ಪಾದನೇನ ಕಥನೇನ, ಅಪ್ಪಹಾನೇನ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಸನ್ನಿಹಿತಭಾವಕರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಮ್ಮಾದೀನೀತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಿ। ವಟ್ಟಕಾರಣಭಾವೇನ ಪಧಾನತ್ತಾ ‘‘ಪಧಾನಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಥಿತಾ। ವದತೀತಿ ವದೋ। ವೇದೇತಿ, ವೇದಿಯತೀತಿ ವಾ ವೇದೇಯ್ಯೋ, ಸುಖಾದಿಂ ಅನುಭವತಿ, ಸಬ್ಬವಿಸಯೇ ವಾ ಜಾನಾತಿ, ‘‘ಸುಖಿತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನಾ ಪರೇಹಿ ಚ ಜಾನಾತಿ ಞಾಯತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬ್ರಹ್ಮಾದಿನಾ ವಾ ಅತ್ತನಾ ವಾತಿ ವಾ-ಸದ್ದೋ ಚ-ಸದ್ದತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತ’’ನ್ತಿ ಚ-ಸದ್ದತ್ಥಸಮಾಸಂ।
ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ದ್ವಾದಸವಿಧಾನಂ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಸುಞ್ಞಂ, ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ವಾ ಸುಞ್ಞತಂ ಏಕಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವಾದಸಙ್ಗತಾಯ ದ್ವಾದಸವಿಧಾತಿ ತಾಯ ದ್ವಾದಸವಿಧಾಯ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪುಬ್ಬನ್ತಾಹರಣತೋತಿ ‘‘ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ। ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಫಲುಪ್ಪತ್ತಿ ಹಿ ಇಧ ದಿಟ್ಠಾ, ಅದಿಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಪುರಿಮಭವೇ ಅತ್ತನೋ ಹೇತೂನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಫಲಂ ಅಜನೇತ್ವಾ ಅನುಪಚ್ಛಿಜ್ಜನಂ ಪಕಾಸೇತಿ। ಅಥ ವಾ ಪುರಿಮಭವಚಕ್ಕಂ ದುತಿಯೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದನಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಂ ಪಕಾಸೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣಭೂತಾಯ ಪಠಮಸ್ಸ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಪ್ಪಕಾಸನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಮೇವ ವಾ ಫಲಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ‘‘ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಪ್ಪಕಾಸನತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಕಲಲರೂಪಂ ವತ್ವಾ ತತೋ ಉದ್ಧಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಸಳಾಯತನಪ್ಪವತ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಪುಬ್ಬಪವತ್ತಿದೀಪನತೋ’’ತಿ। ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ನ ಆಯತನಾನಂ ಕಮೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನತೋ’’ತಿ।
ಹೇತುಆದಿಪುಬ್ಬಕಾ ತಯೋ ಸನ್ಧೀ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕತಿಸನ್ಧಿ, ಭವಚಕ್ಕಂ। ಹೇತುಫಲಹೇತುಫಲವಸೇನ ಚತುಪ್ಪಭೇದೋ ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಚತುಭೇದಸಙ್ಗಹಂ। ಸರೂಪತೋ ಅವುತ್ತಾಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಙ್ಗಹೇ ಆಕಿರೀಯನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾದಿಗ್ಗಹಣೇಹಿ ಪಕಾಸೀಯನ್ತೀತಿ ಆಕಾರಾ, ಅತೀತಹೇತುಆದೀನಂ ವಾ ಪಕಾರಾ ಆಕಾರಾ। ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾ ವಿಪಾಕಕಿಲೇಸಕಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಹುತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪರಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ತೇಸು ವಟ್ಟನಾಮಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ‘‘ತಿವಟ್ಟ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ವಟ್ಟೇಕದೇಸತ್ತಾ ವಾ ‘‘ವಟ್ಟಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ।
ಸನ್ಧೀನಂ ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನವವತ್ಥಿತಾತಿ ಸನ್ಧೀನಂ ಪುಬ್ಬಾಪರವವತ್ಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘‘ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ಭವೋ, ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇದಂ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಭಾಜನೀಯೇ ವುತ್ತಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೭) ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಚೇತನಾ ಭವೋ’’ತಿ ಆಗತಾತಿ। ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ‘‘ಸಾತ್ಥತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಚೇತನಾವ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಭವೋ ಪನ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪೀ’’ತಿ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಾ ವಸೇನ ದಸ್ಸಿತಂ। ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ? ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಚೇತನಾಭಾವೋ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ (ವಿಭ॰ ೨೨೬) ವುತ್ತೋತಿ। ತತ್ಥ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾ ಸವಿಪಾಕೇನ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಙ್ಖತಾಭಿಸಙ್ಖರಣಕಿಚ್ಚೇನ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ (ವಿಭ॰ ೨೩೪) ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ’’ತಿ ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಭವಗಾಮಿಭಾವತೋ ಕಮ್ಮಸಂಸಟ್ಠಸಹಾಯತಾಯ ಕಮ್ಮಭಾವತೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಭವಂ ಭಾವೇನ್ತೀತಿ ಭವೋತಿ ವುತ್ತಾ, ಉಪಪತ್ತಿಭವಭಾವನಕಿಚ್ಚಂ ಪನ ಚೇತನಾಯ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಂ ಚೇತನಾ ‘‘ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ಭವಾಭಿಸಙ್ಖರಣಕಿಚ್ಚಂ ಚೇತನಾಯ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೇತನಾ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇನ ತೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಭಯಂ ಉಭಯತ್ಥ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ನತ್ಥೇತ್ಥ ವಿರೋಧೋ ಗಹಣನ್ತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಕಿಚ್ಚೇನಾಹ। ಪರಾಮಸನನ್ತಿ ಇತರಾನಿ। ಆಯೂಹನಾವಸಾನೇತಿ ತೀಸುಪಿ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು ವುತ್ತಸ್ಸ ಆಯೂಹನಸ್ಸ ಅವಸಾನೇ।
ದ್ವೀಸು ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು ವುತ್ತೇ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾ’’ತಿ ಆಹ, ತತಿಯೇ ವುತ್ತೇ ‘‘ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ। ದಹರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿ ಭವಙ್ಗಬಹುಲಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭವನ್ತರಜನಕಕಮ್ಮಾಯೂಹನಸಮತ್ಥಾ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸಮ್ಮೋಹೋತಿ ಏತೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಸಮ್ಮೋಹಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಕಮ್ಮಸಮ್ಪಯುತ್ತಮೇವ।
ಕಮ್ಮಾನೇವ ವಿಪಾಕಂ ಸಮ್ಭರನ್ತಿ ವಡ್ಢೇನ್ತೀತಿ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಭವಾ, ತದುಪಕಾರಕಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹುಪಾದಾನಾನಿ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕೋ ವಾ ಭವೋ ಕಮ್ಮಂ, ತದುಪಕಾರಕಾ ಯಥಾವುತ್ತಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾತಿ ಕಮ್ಮಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾತಿ ಏಕಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ’’ತಿ ಆಹ। ದಸ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋಪಿ ಕಮ್ಮಸಹಾಯತಾಯ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕಾ ತದುಪಕಾರಕಾ ಚಾತಿ ‘‘ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ಸಙ್ಖಿಪ್ಪನ್ತಿ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ।
ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋ ವಿಪಾಕೋ। ತತ್ಥಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾತೋ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ, ತಿಸನ್ಧಿಆದಿವಸೇನ ವಾ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತ್ತರನ್ತಿ ಗಮನಧಮ್ಮಂ, ವಿನಸ್ಸಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಉಪ್ಪಾದವಯವನ್ತತಾದೀಪಕೇನ ಅನಿಚ್ಚ-ಸದ್ದೇನ ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿದೀಪಕೇನ ಚಲ-ಸದ್ದೇನ ಚ ಅದೀಪಿತಂ ಕಾಲನ್ತರಟ್ಠಾಯಿತಾಪಟಿಕ್ಖೇಪಂ ದೀಪೇತಿ, ಅಧುವನ್ತಿ ಏತೇನ ಥಿರಭಾವಪಟಿಕ್ಖೇಪಂ ನಿಸ್ಸಾರತಂ। ಹೇತೂ ಏವ ಸಮ್ಭಾರಾ ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಾ। ‘‘ಠಾನಸೋ ಹೇತುಸೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ವಾ ಠಾನಂ, ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಂ ಸಮ್ಭಾರೋ, ಅಸಾಧಾರಣಂ ಹೇತು। ಏವನ್ತಿ ಏವಂ ಹೇತುತೋ ಧಮ್ಮಮತ್ತಸಮ್ಭವೇ ಹೇತುನಿರೋಧಾ ಚ ವಟ್ಟುಪಚ್ಛೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಚ ತಂನಿರೋಧಾಯ ದೇಸಿತೇ ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಇಧ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಿಧ। ಸತ್ತೇ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೋ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಞ್ಚ ವಿಜ್ಜತಿ, ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾ ಚ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಹಿ
ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋತಿ ಸಚ್ಚತೋ, ಸಚ್ಚಾನಂ ವಾ ಪಭವತೋ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ವಟ್ಟಕಥಾಯ ವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಸಾಸವನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಚೇತನಾ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾತಿ ವಿಸೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ‘‘ಸಮುದಯಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತಣ್ಹಾ ಚ…ಪೇ॰… ಅವಸೇಸಾ ಚ ಸಾಸವಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಹಿ ಚೇತನಾಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಸೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ, ಅರಿಯಸಚ್ಚವಿಸೇಸಂ ವಾ ಅಕತ್ವಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ವತ್ಥೂಸೂತಿ ಆರಮ್ಮಣೇಸು, ಚಕ್ಖಾದೀಸು ವಾ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತಬ್ಬೇಸು ವತ್ಥೂಸು। ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾತಿ ತೇಸಂ ಕಾರಣತ್ತಾ, ತೇಹಿ ಸಿದ್ಧಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಹಿತೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ’’ತಿ। ದ್ವಿಧಾತಿ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಸರಸೇನ ಧಮ್ಮನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಏತೇನ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತಾದಸ್ಸನೇನ ‘‘ಕೋ ನು ಖೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಏಸ ನೋ ಕಲ್ಲೋ ಪಞ್ಹೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇತಂ ಕಾರಕದಸ್ಸನನಿವಾರಣನ್ತಿ। ಏವಮಾದಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಸೋಚತಿ ಪರಿದೇವತಿ ದುಕ್ಖಿತೋ’’ತಿಆದಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣಮಾಹ। ಸೋಕಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತಾ ಅವಸವತ್ತಿನೋತಿ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ಸೋಕ…ಪೇ॰… ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ।
ಗಣ್ಡಭೇದಪೀಳಕಾ ವಿಯಾತಿ ಗಣ್ಡಭೇದನತ್ಥಂ ಪಚ್ಚಮಾನೇ ಗಣ್ಡೇ ತಸ್ಸಪಿ ಉಪರಿ ಜಾಯಮಾನಖುದ್ದಕಪೀಳಕಾ ವಿಯ, ಗಣ್ಡಸ್ಸ ವಾ ಅನೇಕಧಾಭೇದೇ ಪೀಳಕಾ ವಿಯ। ಗಣ್ಡವಿಕಾರಾ ಸೂನತಾಸರಾಗಪುಬ್ಬಗಹಣಾದಯೋ।
ಪಟಲಾಭಿಭೂತಚಕ್ಖುಕೋ ರೂಪಾನಿ ನ ಪಸ್ಸತಿ, ಕಿಞ್ಚಿಪಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಚ ವಿಪರೀತಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತೋ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ನ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ನ ಪಸ್ಸತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ವಾ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಟಲಂ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸಾ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಹಂ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಂ ಅಲಭಮಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪರಿಣಾಯಕಪರಿಗ್ಗಹಂ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಂ ಅಲಭಮಾನೋ ರಾಜಕುಮಾರೋ ವಿಯಾತಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇನ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಾಲಾಭೋ ಏತ್ಥ ಸಾಮಞ್ಞಂ। ಉಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾದಿಆರಮ್ಮಣಮಾಹ। ಪರಿಕಪ್ಪನತೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇನ ವಾ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕನತೋ। ದೇವಮನುಸ್ಸಮಿಗವಿಹಙ್ಗಾದಿವಿವಿಧಪ್ಪಕಾರತಾಯ ಮಾಯಾ ವಿಯ ನಾಮರೂಪಂ, ಪತಿಟ್ಠಾವಿಸೇಸೇನ ವುಡ್ಢಿವಿಸೇಸಾಪತ್ತಿತೋ ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೋ ವಿಯ ಸಳಾಯತನಂ। ಆಯತನಾನಂ ವಿಸಯಿವಿಸಯಭೂತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಭಿಮುಖಭಾವತೋ ಆಯತನಘಟ್ಟನತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸಪರಿಣಾಯಕಾದೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಸದಿಸತಾಯ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಉಪಮಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ಗಮ್ಭೀರೋ ಏವ ಹುತ್ವಾ ಓಭಾಸತಿ ಪಕಾಸತಿ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ। ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಸಮ್ಭೂತಂ ಹುತ್ವಾ ಸಹಿತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪಸ್ಸ ಉದ್ಧಂ ಉದ್ಧಂ ಆಗತಭಾವೋ, ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ। ‘‘ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಪಚ್ಚಯಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ, ಯಾ ಯಾ ಜಾತಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತದನುರೂಪಪಾತುಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋತಿ ಇಧ ಪನ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪಾದಾ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪಾದಸಙ್ಖಾತಂ ಅನುಲೋಮಂ, ನಿರೋಧಾ ನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತಂ ಪಟಿಲೋಮಞ್ಚಾಹ। ಆದಿತೋ ಪನ ಅನ್ತಗಮನಂ ಅನುಲೋಮಂ, ಅನ್ತತೋ ಚ ಆದಿಗಮನಂ ಪಟಿಲೋಮಮಾಹಾತಿ। ‘‘ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ಕಿಂನಿದಾನಾ’’ತಿಆದಿಕಾಯ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೧) ವೇಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾಯ, ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿಕಾಯ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩-೪೪; ೨.೪.೬೦) ಅನುಲೋಮದೇಸನಾಯ ಚ ದ್ವಿಸನ್ಧಿತಿಸಙ್ಖೇಪಂ, ‘‘ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩-೫೪) ಏಕಸನ್ಧಿದ್ವಿಸಙ್ಖೇಪಂ।
ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝೀಯತೀತಿ ಪಟಿವೇಧೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ ಸಲಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ ಪಟಿವೇಧೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ)। ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಕದೇಸೋ ಸರಾಗೋ, ಅಞ್ಞೋ ವಿರಾಗೋ, ರಾಗಸ್ಸ ವಾ ಅಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಸರಾಗೋ, ಇತರೋ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ವಿರಾಗೋ। ‘‘ದೀಘರತ್ತಞ್ಹೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅಜ್ಝೋಸಿತಂ ಮಮಾಯಿತಂ ಪರಾಮಟ್ಠಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೨) ಅತ್ತಪರಾಮಾಸಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ವತ್ಥು ವುತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ಅತ್ತಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಸಂಸರತೀತಿ ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾಸಙ್ಕನ್ತಿಅಭಿನಿವೇಸಬಲವತಾಯ ಅಬ್ಯಾಪಾರಟ್ಠಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಪಾತುಭಾವಟ್ಠಾ ಚ ಗಮ್ಭೀರಾ, ನಾಮಸ್ಸ ರೂಪೇನ, ರೂಪಸ್ಸ ಚ ನಾಮೇನ ಅಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ, ನಾಮಸ್ಸ ನಾಮೇನ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಏಕುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧೇಹಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ರೂಪೇನ ಲಬ್ಭತಿ। ಅಥ ವಾ ಏಕಚತುವೋಕಾರಭವೇಸು ನಾಮರೂಪಾನಂ ಅಸಹವತ್ತನತೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಸಹವತ್ತನತೋ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಧಿಪತಿಯಟ್ಠೋ ಲೋಕಾದಿಅತ್ಥಾ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಮನಾಯತನಸ್ಸಪಿ ಲುಜ್ಜನತೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ದ್ವಾರಖೇತ್ತಭಾವತೋ ಚ ಏತೇ ಅತ್ಥಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೇವ। ಆಪಾಥಗತಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಪಕಾಸನಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಖಣಂ ಓಭಾಸನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಸಯಿಭಾವೋ, ಮನಾಯತನಸ್ಸ ವಿಜಾನನಂ। ಸಙ್ಘಟ್ಟನಟ್ಠೋ ವಿಸೇಸೇನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ, ಇತರೇ ಛನ್ನಮ್ಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಫುಸನಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಭಾವೋ, ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ರಸೋ, ಇತರೇ ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರಾ। ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನಟ್ಠೋ ರಸವಸೇನ ವುತ್ತೋ, ವೇದಯಿತಟ್ಠೋ ಲಕ್ಖಣವಸೇನ। ಅತ್ತಾ ವೇದಯತೀತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೋ ವೇದನಾಯ ಗಮ್ಭೀರೋ। ನಿಜ್ಜೀವಾಯ ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಂ ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಂ, ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಮೇವ ಅತ್ಥೋ ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಟ್ಠೋ।
ಆದಾನಟ್ಠೋ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಸಮಾನೋ, ಗಹಣಟ್ಠೋ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ, ಇತರೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಅಭಿನಿವೇಸಾದಿಅತ್ಥೋ। ‘‘ದಿಟ್ಠಿಕನ್ತಾರೋ’’ತಿ ಹಿ ವಚನತೋ ದಿಟ್ಠೀನಂ ದುರತಿಕ್ಕಮನಟ್ಠೋಪೀತಿ। ದಳ್ಹಗಹಣತ್ತಾ ವಾ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ದುರತಿಕ್ಕಮನಟ್ಠೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಯೋನಿಗತಿಠಿತಿನಿವಾಸೇಸುಖಿಪನನ್ತಿ ಸಮಾಸೇ ಭುಮ್ಮವಚನಸ್ಸ ಅಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ತೇನ ಆಯೂಹನಾಭಿಸಙ್ಖರಣಪದಾನಂ ಸಮಾಸೋ ಹೋತಿ। ಜರಾಮರಣಙ್ಗಂ ಮರಣಪ್ಪಧಾನನ್ತಿ ಮರಣಟ್ಠಾ ಏವ ಖಯಾದಯೋ ಗಮ್ಭೀರಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ನವನವಾನಞ್ಹಿ ಪರಿಕ್ಖಯೇನ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಪರಿಪಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತಿ ಜರಾತಿ, ಖಯಟ್ಠೋ ವಾ ಜರಾಯ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನವಭಾವಾಪಗಮೋ ಹಿ ಖಯೋತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತೋತಿ। ವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ। ಸನ್ತತಿವಸೇನ ವಾ ಜರಾಯ ಖಯವಯಭಾವೋ, ಸಮ್ಮುತಿಖಣಿಕವಸೇನ ಮರಣಸ್ಸ ಭೇದವಿಪರಿಣಾಮತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
ಅತ್ಥನಯಾತಿ ‘‘ಅತ್ಥನಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ನೀಯನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ವಾ ನಯಾ, ಏಕತ್ತಾದೀಹಿ ಚ ಅತ್ಥಾ ‘‘ಏಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನೀಯನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕತ್ತಾದಯೋ ಅತ್ಥಾನಂ ನಯಾತಿ ಅತ್ಥನಯಾ। ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೇನ ಬೀಜಂ ರುಕ್ಖಭಾವಂ ಪತ್ತಂ ರುಕ್ಖಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಏಕತ್ತೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ಏಕತ್ತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ಏಕತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಸ್ಸೇವಾತಿ
ಯತೋ ಕುತೋಚೀತಿ ಯದಿ ಅಞ್ಞಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿ ಸಿಯಾ, ವಾಲಿಕತೋ ತೇಲಸ್ಸ, ಉಚ್ಛುತೋ ಖೀರಸ್ಸ ಕಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ನ ಕೋಚಿ ಕಸ್ಸಚಿ ಹೇತು ಅತ್ಥೀತಿ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ ನಿಯತತಾಯ ತಿಲಗಾವೀಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾದೀಹಿ ತೇಲಖೀರಸರೀರಾದೀನಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ನಿಯತಿವಾದಞ್ಚ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಇದಞ್ಹಿ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅಪದಾಲೇತ್ವಾ ಸಂಸಾರಭಯಮತೀತೋ ನ ಕೋಚಿ ಸುಪಿನನ್ತರೇಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದುರಭಿಯಾನನ್ತಿ ದುರತಿಕ್ಕಮಂ। ಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಮಿವಾತಿ ಅಸನಿಮಣ್ಡಲಮಿವ। ತಞ್ಹಿ ನಿಮ್ಮಥನಮೇವ, ನಾನಿಮ್ಮಥನಂ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅತ್ಥಿ, ಏವಂ ಭವಚಕ್ಕಮ್ಪಿ ಏಕನ್ತಂ ದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದನತೋ ‘‘ನಿಚ್ಚನಿಮ್ಮಥನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಞಾಣಾಸಿನಾ ಅಪದಾಲೇತ್ವಾ ಸಂಸಾರಭಯಂ ಅತೀತೋ ನತ್ಥೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಾಧಕಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತನ್ತೂನಂ ಆಕುಲಕಂ ತನ್ತಾಕುಲಕಂ, ತನ್ತಾಕುಲಕಮಿವ ಜಾತಾ ತನ್ತಾಕುಲಕಜಾತಾ, ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕೇಹಿ ಅತೀವ ಜಟಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಗುಣಾಯ ಸಕುಣಿಯಾ ನೀಡಂ ಗುಣಾಗುಣ್ಡಿಕಂ। ವಡ್ಢಿಅಭಾವತೋ ಅಪಾಯಂ ದುಕ್ಖಗತಿಭಾವತೋ ದುಗ್ಗತಿಂ ಸುಖಸಮುಸ್ಸಯತೋ ವಿನಿಪಾತತ್ತಾ ವಿನಿಪಾತಞ್ಚ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅಪಾಯಂ, ‘‘ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಾಟೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಂ ಸಂಸಾರಞ್ಚ ನಾತಿವತ್ತತಿ। ಸಂಸಾರೋ ಏವ ವಾ ಸಬ್ಬೋ ಇಧ ವಡ್ಢಿಅಪಗಮಾದೀಹಿ ಅತ್ಥೇಹಿ ಅಪಾಯಾದಿನಾಮಕೋ ವುತ್ತೋ ಕೇವಲಂ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಭಾವತೋ।
ಭವಚಕ್ಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೨೪೩. ಪಥವೀಆಕಾಸಾ ನಾನಾಚಿತ್ತವಸೇನಾತಿ ಅಸಹಜಾತಾನಂ ಸಹಜಾತಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ನಾನಾಚಿತ್ತಗತಾನಂ ದಸ್ಸಿತಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ನವ ಮೂಲಪದಾನಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ನವಮೂಲಪದಾ, ನಯಾ। ‘‘ಏಕೇಕೇನ ನಯೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಾರಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏತ್ಥ ‘‘ಏಕೇಕೇನ ಚತುಕ್ಕೇನಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ನಯಚತುಕ್ಕವಾರಾ ಹಿ ಏತ್ಥ ವವತ್ಥಿತಾ ದಸ್ಸಿತಾನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ನಯಭಾವಾತಿ।
೧. ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ
ಅವಿಜ್ಜಂ ಅಙ್ಗಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ತತೋ ಪರಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದೀನಿ ಪಚ್ಚಯಸಹಿತಾನಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಿ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ನ, ತಸ್ಸ ಅನಙ್ಗತ್ತಾ’’ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೇ (ವಿಭ॰ ೨೨೬) ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಂ ವಿಸುಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ ತಂತಂಪಚ್ಚಯವನ್ತೋ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಾತಿ। ತೀಸು ಪಕಾರೇಸು ಪಠಮಪಠಮವಾರೋ ದುತಿಯವಾರಾದೀಸು ಪವಿಸನ್ತೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಾದಿಸಬ್ಬನಾನತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ತೇ ವಾರವಿಸೇಸೇ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಪಠಮವಾರೋ ಏವ ಹಿ ನ ಕೇವಲಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಮೇವ, ಅಥ ಖೋ ನಾಮಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ನಾಮಂ ವಾ ನ ಕೇವಲಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸೇವ, ಅಥ ಖೋ ಫಸ್ಸಸ್ಸಾಪೀತಿ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ಯೇನ ಅತ್ಥವಿಸೇಸೇನ ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ತಂದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಙ್ಗಂ ಪರಿಹಾಪೇತ್ವಾ ವುತ್ತೋತಿ ತಸ್ಸ ದುತಿಯವಾರೇ ಚ ಪವೇಸೋ ವುತ್ತೋ, ನ ಸಬ್ಬಙ್ಗಸಮೋರೋಧತೋ।
ಯತ್ಥಾತಿ ವಾರಚತುಕ್ಕೇ ಏಕೇಕವಾರೇ ಚ। ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯತೋ ಅಞ್ಞಥಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವುತ್ತನ್ತಿ ‘‘ರೂಪಂ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ, ತೇಸುಪಿ ಚ ವಾರೇಸು ಚತೂಸುಪಿ ಸೋಕಾದಯೋ ಅವುತ್ತಾ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇಸು ವುತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಚ ವುತ್ತಮೇವ ಇಧ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣತೋತಿ ‘‘ಅವಿಸೇಸೇನಾ’’ತಿ। ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩) ವಚನತೋ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋತಿ ತಸ್ಸ ಫಸ್ಸೋ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಫಲಂ, ಸತಿಪಿ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹರಣಂ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರೋ ಚಸ್ಸ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಅಚಿತ್ತಕ್ಖಣಮತ್ತಾನೀತಿ ತಸ್ಸತ್ಥೋತಿ ತಸ್ಸ ವುತ್ತಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಹೇತುಕಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಮಿಂ ಚತುಕ್ಕೇ ಹೇತುಕ-ಸದ್ದೋ ವುತ್ತೋ, ತಂ ಹೇತುಕ-ಸದ್ದಸಹಚರಿತತ್ತಾ ‘‘ಹೇತುಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹೇತು-ಸದ್ದೋ ಗತಿಸೂಚಕೋ ಅವಿಗತತಾ ಚ ವಿಗತತಾನಿವಾರಣವಸೇನ ಗತಿ ಏವ ಹೋತೀತಿ ಹೇತುಕಚತುಕ್ಕಂ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ತಿಧಾ ಚತುಧಾ ಪಞ್ಚಧಾ ವಾತಿ ವಾ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಛಧಾ ವಾ’’ತಿಪಿ ವಿಕಪ್ಪೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಮಾಧಿ ಹಿ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ತೀಹಿ ಝಾನಿನ್ದ್ರಿಯಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚ ಪಚ್ಚಯೋತಿ। ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸ್ಸ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನವಜ್ಜಾನಂ ವಸೇನ ವದತಿ। ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಪನ ಯಥಾ ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಪಕಾರೋ ತಣ್ಹಾಯಂ ವುತ್ತೋ ಏವಾತಿ ನ ವುತ್ತೋ।
ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚತುಕ್ಕೇ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಚನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅತ್ಥೋ ಹಿ ನ ಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಪನ ಇಮಸ್ಸ ಚತುಕ್ಕಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸೋಯೇವೇತ್ಥ ಹೋತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಪಠಮವಾರೋತಿ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೋತಿ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಭವಾದೀನಂ ತಥಾ ಅಭಾವನ್ತಿ ಯದಿ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೋ ವುತ್ತೋ, ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ, ಜಾತಿ ಚ ಮರಣಸ್ಸ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಯಥಾ ಅವಿಗತಚತುಕ್ಕಾದೀಸು ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ ಭವಹೇತುಕಾ’’ತಿಆದಿ ನ ವುತ್ತಂ ಭವಾದೀನಂ ಅವಿಗತಾದಿಪಚ್ಚಯತಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿಆದಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ಪಚ್ಚಯವಚನಮೇವ ಹಿ ತೇಸಂ ಸಹಜಾತಸೂಚಕಂ ಆಪನ್ನಂ ಅವಿಗತಚತುಕ್ಕಾದೀಸು ವಿಯ ಇಧ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಸೂಚಕಸ್ಸ ವಚನನ್ತರಸ್ಸ ಅಭಾವಾ, ನ ಚ ತಂ ನ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ಭವಾದಯೋ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವಾಯಂ ಚತುಕ್ಕೋ ವುತ್ತೋ। ಸೇಸಪಚ್ಚಯಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಇದಂ ‘‘ಭವಾದೀನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ
‘‘ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತನ್ತೇ ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ಪನ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೭) ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಆಗತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಏಕಧಾ ಗಹಿತೇ ನವಙ್ಗಿಕೋ, ದ್ವಿಧಾ ಗಹಿತೇ ದಸಙ್ಗಿಕೋ ವುತ್ತೋ, ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪನ ವುತ್ತೇಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅದ್ಧತ್ತಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಯೋಜಿಯಮಾನೇಸು ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕೋ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾಯ ಪರಿಗ್ಗಹತ್ಥನ್ತಿ ತತ್ಥ ಹಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ವಿಯ ರೂಪೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ನಾಮೇ ಅನ್ತೋಗಧಂ ಕತ್ವಾ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಿರವಸೇಸರೂಪಪಚ್ಚಯಂ ವಿಯ ನಿರವಸೇಸನಾಮಪಚ್ಚಯಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ತತ್ಥ ದಸ್ಸಿತವಿಸೇಸದಸ್ಸನೇನ ತಂದೇಸನಾಪರಿಗ್ಗಹತ್ಥಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ನಾಮನ್ತೋಗಧಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ದೇಸಿತತ್ತಾ ‘‘ಇಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಚನಸೇಸೋ, ನ ಪುರಿಮಾನನ್ತಿ, ತೇನೇವ ‘‘ಅಯಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಯೋನಿವಸೇನ ಓಪಪಾತಿಕಾನನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಂಸೇದಜಯೋನಿಕಾಪಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಭಾವೇನ ಓಪಪಾತಿಕಸಙ್ಗಹಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಪಧಾನಾಯ ವಾ ಯೋನಿಯಾ ಸಬ್ಬಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಯೋನಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಸಙ್ಗಹನಿದಸ್ಸನವಸೇನೇವ ಹಿ ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇಪಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೯) ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪೇತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಓಪಪಾತಿಕಗ್ಗಹಣಮೇವ ಕತಂ, ನ ಸಂಸೇದಜಗ್ಗಹಣನ್ತಿ। ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಛಹಾಯತನೇಹಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ನತ್ಥಿ, ನ ಚೇಕಸ್ಸ ಅಕುಸಲಫಸ್ಸಸ್ಸ ಛಟ್ಠಾಯತನವಜ್ಜಂ ಆಯತನಂ ಸಮಾನಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಅತ್ಥಿ, ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ಚೇತ್ಥ ಪವತ್ತಕೋ ನ ಹೋತೀತಿ ನ ಗಯ್ಹತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನೇಸೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಪುರಿಮಯೋನಿದ್ವಯೇ ಸಮ್ಭವನ್ತಮ್ಪಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಸಳಾಯತನಂ ಕಲಲಾದಿಕಾಲೇ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ‘‘ಸದಾ ಅಸಮ್ಭವತೋ’’ತಿ ಇತೋತಿ ಇಮಸ್ಮಾ ಚತುಕ್ಕತೋ, ನಯತೋ ವಾ, ಯೋ ವಿಸೇಸೋ।
ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಹೇತುಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ
೨೪೪. ಜಾತಿಕ್ಖಣಮತ್ತೇ ಏವ ಅಭಾವತೋತಿ ತತೋ ಉದ್ಧಂ ಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವತೋ ಭವೇ ಉಪಾದಾನಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತಂ, ಅಭಾವತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಜಾತಿಆದೀಸು ಭವಹೇತುಕಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಪನ ಯಾವ ವತ್ಥು, ತಾವ ಅನುಪಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥು ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣತೋ ಉದ್ಧಂ ಪವತ್ತನಕಮ್ಪಿ, ಏವಂ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸಙ್ಗಹಿತಾನಂ ಜಾತಿಆದೀನಂ, ಭವೋ ಚ ಜಾತಿಯಾ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ। ಅಥ ನ ಸಿಯಾ, ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಜಾತಿಆದೀನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಸ್ಸ, ನಾಮಞ್ಚ ಅತಕ್ಖಣಿಕಸಮ್ಭವಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ನ ಸಿಯಾತಿ ಇಧ ವಿಯ ತತ್ಥಾಪಿ ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಾವ ಉಪಾದಾನಂ, ತಾವ ಜಾತಿಆದೀನಂ ಅನುಪಲಬ್ಭೋ, ಜಾತಿಕ್ಖಣಮತ್ತೇ ಏವ ಭವಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಚ ಕಾರಣನ್ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುಂ। ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಾನಂ ಪನ ಜಾತಿಆದೀನಂ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಭವೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಪರಮತ್ಥತೋ ಭವನ್ತರಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಹೇತುಆದಿಪಚ್ಚಯಾ ನ ಸನ್ತೀತಿ ಭವಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಂ ನ ನಿಯಮೇನ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ, ಭವೋ ಪನ ಜಾತಿಯಾ, ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ನೇವ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವತೋ ಅಭಾವತೋ ಚ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಭವಾದೀಸು ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ।
ನನು ಏವಂ ‘‘ನಾಮಂ ವಿಞ್ಞಾಣಹೇತುಕಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ನಾಮಹೇತುಕ’’ನ್ತಿ ವಚನಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ನಾಮಸಙ್ಗಹಿತಾನಂ ಜಾತಿಆದೀನಂ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಚ ಅತ್ಥಿ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮತ್ತಾತಿ? ನ, ತೇಸಂ ನಾಮೇನ ಅಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ನಮನಕಿಚ್ಚಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಞ್ಹಿ ನಾಮಂ, ತಞ್ಚ ಕಿಚ್ಚಂ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಭೂತಾ ಏವ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ ‘‘ನಾಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ಯುತ್ತಂ, ಇಧ ಪನ ಭವತೀತಿ ಭವೋ, ನ ಚ ಜಾತಿಆದೀನಿ ನ ಭವನ್ತಿ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ
ಕೇಚಿ ಪನಾತಿಆದಿನಾ ರೇವತತ್ಥೇರಮತಂ ವದತಿ। ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾ ಹಿ ಇಧ ಭವೋತಿ ಆಗತಾ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೪೯)।
‘‘ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸಾಭಾವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಸತಿಪಿ ಪನ ಪದೇಸೇ ಉಪಾದಾನಂ ವಿಯ ಸಭಾವಾನಿ ಜಾತಿಆದೀನಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಠಪೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಭಾವನ್ತರಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಏವ ಠಪನಂ ನ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ। ಜಾಯಮಾನಾನಂ ಪನ ಜಾತಿ, ಜಾತಾನಞ್ಚ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೨೫) ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಪನ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮಂ? ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ। ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಾಮ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೫೯), ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಅತ್ಥಿ ನಾಮಂ ಅತ್ಥಿ ರೂಪಂ। ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮಂ? ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ। ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಾಮಂ। ತತ್ಥ ಕತಮಂ ರೂಪಂ? ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾ ಯಞ್ಚ ರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮನೋಧಾತು ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ವತ್ತತಿ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೬೧) ಚ ಯಂ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ, ಏವಂ ಯೋ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಸಪಿ ಠಪೇತಬ್ಬಗಹೇತಬ್ಬವಿಸೇಸೇ ಸತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ವತ್ತುನ್ತಿ।
ಹೇತುಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ
೨೪೬. ನಿಪ್ಪದೇಸತ್ತಾ ಭವೇನ ಉಪಾದಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ವಿಸುಂ ಠಿತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾಪಿ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭವೋ ನಿಪ್ಪದೇಸೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ನಾಮಂ ಪನ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭೂತಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಞ್ಚ ಸಪ್ಪದೇಸಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಥಾ ಪನ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ, ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೧೫೦-೧೫೪) ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಂ ಠಪೇತ್ವಾ ನಾಮಂ
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ ಸಿಯಾ। ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ವತ್ಥು ಅಕುಸಲವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಪುರೇಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ। ತಥಾ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ಚಕ್ಖಾಯತನುಪಚಯಾದೀನಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ।
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸಙ್ಖಾರಾದಿಮೂಲಕನಯಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ
೨೪೭. ‘‘ಅಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಭವಮೂಲಕನಯೋ ನ ವುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿಕಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಾದಿಮೂಲಕಾ ಚ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯುಂ। ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಬ್ಬೇ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ನಾಮನ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ। ತತ್ಥಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಿಯಾ – ನಾಮವಿಸೇಸಾನಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಾದೀನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಾದಿಮೂಲಕಾ ವುತ್ತಾ। ಯದೇವ ಪನ ನಾಮಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ, ತದೇವ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ವತ್ತಬ್ಬವಿಸೇಸೋ ಕೋಚಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಪುಬ್ಬಾಭಾವತೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ। ಭವಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಇಧ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯಂಉ, ನ ಜಾತಿಆದೀನೀತಿ ಅಪುಬ್ಬಾಭಾವತೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿಪಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯಥಾ ಪನ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ನ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಗಹಣತೋ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ನ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಭವನವಸೇನ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾಸಭಾವಧಮ್ಮೇಸು ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಪವತ್ತೋ ಭವ-ಸದ್ದೋತಿ ನ ಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ತೇನ ಭವಮೂಲಕನಯೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿಪಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ ಆಹಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಇಮಿನಾವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಭವಸ್ಸ ನಿಪ್ಪದೇಸತ್ತಾ ಭವಪಚ್ಚಯಾಪಿ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯವಾರೇ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾತಿ ಏತೇನ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅನುಞ್ಞಾತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಜಾಯಮಾನಾನಂ ಪನ ಜಾತಿ, ನ ಜಾತಿಯಾ ಜಾಯಮಾನಾ, ಜೀಯಮಾನಮೀಯಮಾನಞ್ಚ ಜರಾಮರಣಂ, ನ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜೀಯಮಾನಮೀಯಮಾನಾತಿ ಜಾತಿಆದೀನಿ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಏವ ತಮ್ಮೂಲಕಾ ನಯಾ ನ ಗಹಿತಾ, ಪಚ್ಛೇದೋಪಿ ಪನ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನೇವ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೪೮-೨೪೯. ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ನನು ನಾಯಂ ದೋಸೋ। ಕಾಮುಪಾದಾನಞ್ಹಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಸ್ಸ, ತಞ್ಚ ಇತರಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಪನ ತಣ್ಹಾಗಹಣೇನ ಗಹಿತತ್ತಾ ನಾಮೇ ವಿಯ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವಾ ಚ ಉಪಾದಾನಗ್ಗಹಣೇನ ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಭವಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ದಿಟ್ಠಿ ಏವ ಗಹಿತಾತಿ ಅಯಂ ದೋಸೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಏಕಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ, ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಏತೇಸಂ ನಿದ್ದೇಸೇಸು ವಿಯ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ಪಚ್ಚಯೋ ವಿಸುಂ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
೨೫೨. ಚಕ್ಖಾಯತನಾದಿಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಸ್ಸ ‘‘ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಾಸಮ್ಪಿ ಹೀತಿ ಉತುಆಹಾರಜಸನ್ತತೀನಮ್ಪಿ ಹಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಸಮುಟ್ಠಾಪನಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೨೫೪. ಯಥಾನುರೂಪನ್ತಿ ಮಹಾಭೂತಸಙ್ಖಾತಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ, ವತ್ಥುಸಙ್ಖಾತಂ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪುರೇಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ, ನಾಮಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ, ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋತಿ ಏಸಾ ಯಥಾನುರೂಪತಾ।
೨೬೪. ಯಸ್ಸಾತಿ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ನಾಮಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
೨೭೨. ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾಪಿ ನಾಮ’’ನ್ತಿ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸೇವ ನಾಮಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇನ ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ಪುನ ವಚನೇ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥೀತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಥಾಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೨೮೦. ಯಸ್ಮಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋಪಿ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಹೀನಮೇವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಬಲವಕಿಲೇಸೇನ ಪನ ಪದಪೂರಣಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ತಣ್ಹಾಯ ಅಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತೇಸು ವುತ್ತೋ ಏವಾತಿ ತಸ್ಸ ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ತತಿಯಚಿತ್ತಾದೀಸು ‘‘ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿಆದಿಮ್ಹಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಮೇವ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಾಳಿ ಸಂಖಿತ್ತಾ। ಹೇಟ್ಠಾತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡಾದೀಸು।
ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೯೨. ಪಸಾದೋತಿ
೩೦೬. ‘‘ಅಲೋಭೋ ನಿದಾನಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಸಮುದಯಾಯಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪) ಸಬ್ಯಾಪಾರಾನಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ನಿದಾನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತೇಸು ಸೋತಪತಿತತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಕಿರಿಯಧಮ್ಮಾ ಕಿರಿಯಮತ್ತತ್ತಾ ಕಮ್ಮನಿದಾನರಹಿತಾಇಚ್ಚೇವ ಪರಿಹೀನಾವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಾ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಏವಾತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ಕಿಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಚಕ್ಖಾಯತನುಪಚಯಾದೀನಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಹೋನ್ತಿ, ತದುಪತ್ಥಮ್ಭಕಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಸಮುಟ್ಠಾಪನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅಸಮ್ಭವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಹಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ವಸೇನ ತದಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ಪಚ್ಛಾಜಾತಸಹಜಾತನಾಮಸ್ಸ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಭೂತಚಕ್ಖಾದಿರೂಪಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಲಬ್ಭತೀತಿ ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಾ ನ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ।
ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೩೩೪. ಸಮ್ಮೋಹವಸೇನಾತಿ ಕುಸಲಫಲೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತಾಯ ಸಭಯೇ ಸಾದುರಸವಿಸರುಕ್ಖಬೀಜಸದಿಸೇ ತಂನಿಬ್ಬತ್ತಕಕುಸಲೇ ಚ ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಿತಾವಸೇನ। ಸಮತಿಕ್ಕಮತ್ಥಂ ಭಾವನಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭಾವನಾ, ತದಙ್ಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭೂತಾ ವಾ ಭಾವನಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭಾವನಾ।
ತಥಾ ಇಧ ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಏವ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅವಿಗತಾದಿಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಅವಿಗತಾದಿಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ
ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕುಸಲಮೂಲಕವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೩೪೩. ‘‘ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಕಿಂ ಕುಸಲಮೂಲಂ ಅಕುಸಲಮೂಲಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ? ನ ಹೋತಿ, ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭೂತಾಯ ಪನ ಚೇತನಾಯ ಸಂಸಟ್ಠಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತೇನ ಏಕೀಭಾವಮಿವ ಗತತ್ತಾತಿ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ವಿನಾ ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕಂ ನ ಜನೇತೀತಿ ತಾನಿ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಏವಂ ಕಮ್ಮೇನ ಏಕೀಭೂತಾನಿ ಸಂಸಟ್ಠಾನಿ ಹುತ್ವಾ ಕಮ್ಮಜಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ತೇಸಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತಾ ವುತ್ತಾ। ಏಸಾತಿ ಏಸ ಕುಸಲಮೂಲಪಚ್ಚಯೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ವಿಯ ಕಿರಿಯಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಕಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಚ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪನಿಸ್ಸಯತಂ ನ ಲಭನ್ತೀ’’ತಿ। ಮನಸಿಕಾರೋಪಿ ಜವನವೀಥಿಪಟಿಪಾದಕಮತ್ತತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಿ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂ ನ ಕರೋತಿ, ಅವಿಜ್ಜೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಪನ ಪವತ್ತಿಅತ್ಥಂ ಭವಙ್ಗಾವಟ್ಟನಮತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜಾನಞ್ಚ ಕಿರಿಯಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ನೇವುಪ್ಪಾದಿಕಾ, ಆರಮ್ಮಣಮತ್ತಮೇವ ಪನ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೨೩), ‘‘ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೋ ನೇವವಿಪಾಕನವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೩.೧೦೩) ಚ ಏವಮಾದೀಸು ಕಿರಿಯಾನಂ ಅಕುಸಲಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ನ ಉದ್ಧಟಾತಿ। ಅಪಿಚ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೋ ಕುಸಲನಯೋ ವುತ್ತೋ, ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಸೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲಕೋ
ಅನೇಕಭೇದತೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಮೂಲಪದಾನಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕಾನಂ ಕಿರಿಯನ್ತೇ ಪಠಮನಯೇ ಸಹಜಾತಾದಿಅನೇಕಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಗಹಿತತ್ತಾ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಸೇನ ನವಾದಿಮೂಲಪದಾನಂ ನಯಾನಂ ವಸೇನ, ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರತೋ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನಾತಿ ವಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪನ ವಿಪಾಕೇ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಸು ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ವಿಪಾಕೇ ಚಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮೇಸು ಹಿ ನಯೇಸು ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ವುತ್ತೋ, ತಂದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಏಕಧಾವಾ’’ತಿ। ಏಕಧಾವಾತಿ ಚ ಮೂಲಪದೇಕಪಚ್ಚಯತಾವಸೇನ, ಏಕಸ್ಸೇವ ವಾ ನಯಸ್ಸ ವಸೇನ ಏಕಪ್ಪಕಾರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಪಠಮಚತುಕ್ಕಸ್ಸೇವ ವಸೇನಾತಿ ವಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಧಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭೇದೇತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಭೇದೇ ಜರಾಮರಣಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾತಿಆದಿಪಚ್ಚಯಭೇದೇ, ತಂತಂಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಮಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂ ವಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಕ್ಖಣಿಕಾವಿಜ್ಜಾದಿಪಚ್ಚಯಭೇದೇ। ಪರಿಯತ್ತಿಆದೀನಂ ಕಮೋ ಪರಿಯತ್ತಿ…ಪೇ॰… ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ। ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೇ ಹಿ ಪಾಳಿಪರಿಯಾಪುಣನತದತ್ಥಸವನಪಾಳಿಅತ್ಥಚಿನ್ತನಾನಿ ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಸಙ್ಖತಂ…ಪೇ॰… ನಿರೋಧಧಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಭಾವನಾಪಟಿಪತ್ತಿ ಚ ಕಮೇನ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಕಮ-ಗ್ಗಹಣಂ ಕರೋತಿ। ತತೋತಿ ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಜನಕತೋ ಕಮತೋ। ಅಞ್ಞಂ ಕರಣೀಯತರಂ ನತ್ಥಿ। ತದಾಯತ್ತಾ ಹಿ ದುಕ್ಖನ್ತಕಿರಿಯಾತಿ।
ಕುಸಲಮೂಲಕವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।