೮. ಚಿತ್ತಯಮಕಂ
ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ
೧-೬೨. ಇದಾನಿ ತೇಸಞ್ಞೇವ ಮೂಲಯಮಕೇ ದೇಸಿತಾನಂ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಲಬ್ಭಮಾನವಸೇನ ಏಕದೇಸಮೇವ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಅನುಸಯಯಮಕಾನನ್ತರಂ ದೇಸಿತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಯಮಕಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಪಾಳಿವವತ್ಥಾನಂ ತಾವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಯಮಕೇ ಮಾತಿಕಾಠಪನಂ, ಠಪಿತಮಾತಿಕಾಯ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನನ್ತಿ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಮಾತಿಕಾಠಪನೇ ಪುಗ್ಗಲವಾರೋ, ಧಮ್ಮವಾರೋ, ಪುಗ್ಗಲಧಮ್ಮವಾರೋತಿ ಆದಿತೋವ ತಯೋ ಸುದ್ಧಿಕಮಹಾವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ।
ತತ್ಥ ‘‘ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನನಿರುಜ್ಝನಾದಿಭೇದಂ ದೀಪೇನ್ತೋ ಗತೋ ಪುಗ್ಗಲವಾರೋ ನಾಮ। ‘‘ಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನನಿರುಜ್ಝನಾದಿಭೇದಂ ದೀಪೇನ್ತೋ ಗತೋ ಧಮ್ಮವಾರೋ ನಾಮ। ‘‘ಯಸ್ಸ ಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಉಭಯವಸೇನ
ತೇಸು ಪನ ತೀಸು ವಾರೇಸು ಸಬ್ಬಪಠಮೇ ಸುದ್ಧಿಕಪುಗ್ಗಲಮಹಾವಾರೇ ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧಕಾಲಸಮ್ಭೇದವಾರೋ, ಉಪ್ಪಾದುಪ್ಪನ್ನವಾರೋ, ನಿರೋಧುಪ್ಪನ್ನವಾರೋ, ಉಪ್ಪಾದವಾರೋ, ನಿರೋಧವಾರೋ, ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧವಾರೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನನಿರೋಧವಾರೋ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನುಪ್ಪನ್ನವಾರೋ, ನಿರುಜ್ಝಮಾನುಪ್ಪನ್ನವಾರೋ, ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪಾದವಾರೋ, ಅತೀತಾನಾಗತವಾರೋ, ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನವಾರೋ, ನಿರುದ್ಧನಿರುಜ್ಝಮಾನವಾರೋ, ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲವಾರೋತಿ ಚುದ್ದಸ ಅನ್ತರವಾರಾ। ತೇಸು ಉಪ್ಪಾದವಾರೋ, ನಿರೋಧವಾರೋ, ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧವಾರೋತಿ ಇಮೇಸು ತೀಸು ವಾರೇಸು ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮವಸೇನ ಛ ಛ ಕತ್ವಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಯಮಕಾನಿ। ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪಾದವಾರೇ ಅತೀತಾನಾಗತಕಾಲವಸೇನ ಅನುಲೋಮತೋ ದ್ವೇ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ದ್ವೇತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಯಮಕಾನಿ। ಸೇಸೇಸು ಆದಿತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ತೀಸು, ಅನನ್ತರೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ತೀಸು; ಅವಸಾನೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ಚತೂಸೂತಿ ದಸಸು ವಾರೇಸು ಅನುಲೋಮತೋ ಏಕಂ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ಏಕನ್ತಿ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಕತ್ವಾ ವೀಸತಿ ಯಮಕಾನಿ। ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಚುದ್ದಸಸು ಅನ್ತರವಾರೇಸು ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸ ಯಮಕಾನಿ, ಚತುರಾಸೀತಿ ಪುಚ್ಛಾ ಅಟ್ಠಸಟ್ಠಿಅತ್ಥಸತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸುದ್ಧಿಕಪುಗ್ಗಲಮಹಾವಾರೇ, ತಥಾ ಸುದ್ಧಿಕಧಮ್ಮವಾರೇಪಿ ಸುದ್ಧಿಕಪುಗ್ಗಲಧಮ್ಮವಾರೇಪೀತಿ ತೀಸು ಮಹಾವಾರೇಸು ಛಬ್ಬೀಸತಿಯಮಕಸತಂ, ತತೋ ದಿಗುಣಾ ಪುಚ್ಛಾ, ತತೋ ದಿಗುಣಾ ಅತ್ಥಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಇದಂ ಪನ ವಾರತ್ತಯಂ ಸರಾಗಾದಿವಸೇನ ಸೋಳಸಗುಣಂ, ಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ಛಸಟ್ಠಿದ್ವಿಸತಗುಣಂ ಕತ್ವಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತಯಮಕೇ ಅನೇಕಾನಿ ಯಮಕಸಹಸ್ಸಾನಿ, ತತೋ ದಿಗುಣಾ ಪುಚ್ಛಾ, ತತೋ ದಿಗುಣಾ ಅತ್ಥಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ
ಮಾತಿಕಾಠಪನವಣ್ಣನಾ।
ನಿದ್ದೇಸೋ
೧. ಪುಗ್ಗಲವಾರವಣ್ಣನಾ
೬೩. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಸಮಙ್ಗಿತಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ನಿರೋಧಕ್ಖಣಂ ಅಪ್ಪತ್ತತಾಯ ನ ನಿರುಜ್ಝತಿ। ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ ನುಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಪುಚ್ಛತಿ। ತೇಸಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಯೇಸಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವಟ್ಟದುಕ್ಖಾನಂ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಚುತಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೋ ವತ್ತತಿ, ಏತೇಸಂ ತದೇವ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಪ್ಪತ್ತತಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ, ಭಙ್ಗಂ ಅಪ್ಪತ್ತತಾಯ ನ ನಿರುಜ್ಝತಿ। ಇದಾನಿ ಪನ ಭಙ್ಗಂ ಪತ್ವಾ ತಂ ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ, ತತೋ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕತ್ತಾ ಅಞ್ಞಂ ನುಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ। ಇತರೇಸನ್ತಿ ಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತಸಮಙ್ಗಿಂ ಖೀಣಾಸವಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಾನಂ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ ಚೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ ಚಾತಿ ಯಂ ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಪ್ಪತ್ತಂ ತಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತೇವ। ಅಞ್ಞಂ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅತ್ತಭಾವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ ಚೇವ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ ಚ। ದುತಿಯಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಪಿ ತಥಾರೂಪಸ್ಸೇವ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘ಆಮನ್ತಾ’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಅರಹತೋ ಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಸೇಸಾನಂ ಭಿಜ್ಜಮಾನಚಿತ್ತಮ್ಪಿ। ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪನ ಅರಹತೋ ಚಿತ್ತಂ ನ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಪನ ನ ಸಕ್ಕಾ। ಸೇಸಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ನ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ। ತಸ್ಮಾ ‘ನೋ’ತಿ ಪಟಿಸೇಧೋ ಕತೋ। ದುತಿಯಪಞ್ಹೇ ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ನ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಸೋ ಪುಗ್ಗಲೋಯೇವ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥೀತಿ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಕತೋ।
೬೫-೮೨. ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಸಮಙ್ಗಿನೋಪೇತಂ ನಾಮಂ। ಉಪ್ಪಾದಂ ಪತ್ವಾ ಅನಿರುದ್ಧಸ್ಸಾಪಿ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದಸಮಙ್ಗಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅನುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಂ ಅಪ್ಪತ್ತಂ। ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ಥಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ತಾವ ಚಿತ್ತಂ ಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮೇವ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ಅತೀತತ್ತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ಥ ನಾಮ, ನಿರೋಧಸಮಾಪನ್ನಾನಂ ನಿರೋಧತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತ್ತಾ, ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಸಞ್ಞೀಭವೇ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತ್ತಾ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ಥ ಚೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಂ ಪತ್ತತ್ತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ಥ, ಅನತೀತತ್ತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಅನಾಗತಞ್ಚಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಚ ಚಿತ್ತಂ ಅನಾಗತಞ್ಚ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೮೩. ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಖಣನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಪನ ಖಣತ್ತಾ ಏವಂ ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲನ್ತಿ ನ ಚಿರಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ತಮೇವ ಪನ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲನ್ತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ। ನಿರುಜ್ಝಮಾನಂ ಖಣನ್ತಿ ನಿರೋಧಕ್ಖಣಂ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೋ ನಿರುಜ್ಝಮಾನೋ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ನಿರುಜ್ಝಮಾನಸ್ಸ ಪನ ಖಣತ್ತಾ ಏವಂ ವುತ್ತೋ। ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲನ್ತಿ ಕಿಂ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಏವಂ ನಿರೋಧಕ್ಖಣಮ್ಪಿ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಪುಚ್ಛತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ಹೋತಿ, ನಿರೋಧಕ್ಖಣಂ ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ಅತೀತಂ ಪನ ಚಿತ್ತಂ ಉಭೋಪಿ ಖಣೇ ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ, ಭಙ್ಗಕ್ಖಣಂ ಅವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ, ಅತೀತಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಞ್ಚ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣಞ್ಚ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತನ್ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಮಾಹ। ದುತಿಯಪಞ್ಹಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಭೋಪಿ ಖಣೇ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅತೀತಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಲೋಮಪಞ್ಹಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಯಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಚ ಚಿತ್ತಂ ಅನಾಗತಞ್ಚ ಚಿತ್ತಂ ಉಭೋಪಿ ಖಣೇ ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಖಣಾನಂ
೮೪-೧೧೩. ಧಮ್ಮವಾರೇಪಿ ಇಮಿನಾವುಪಾಯೇನ ಸಬ್ಬವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಸು ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪುಗ್ಗಲಧಮ್ಮವಾರೋ ಧಮ್ಮವಾರಗತಿಕೋಯೇವ।
೧೧೪-೧೧೬. ಸಬ್ಬೇಪಿ ಮಿಸ್ಸಕವಾರಾ ಯಸ್ಸ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಮುಖಮತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖಿತ್ತಾ। ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ನೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತೇಸು ಪನ ‘‘ಯಸ್ಸ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ, ನುಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏವಂ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬತಾಯ ಪುಚ್ಛಾವ ಸದಿಸಾ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತಂ ನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯಸ್ಸ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ, ನುಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ
ಚಿತ್ತಯಮಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।